publicatie downloaden

1
Het Participatiekompas, een intro
Dr. J. (Jean) M.L.R. Schutgens (06 1323 7102)
Versie 7 januari 2017
Vanaf september 2015 ben ik als bestuurlijk vrijwilliger betrokken bij het Huis voor de Zorg.
De directeur vroeg mij burgerparticipatie vanuit het Huis handen en voeten te geven. Korte
tijd later vroeg hij of er parameters zijn te benoemen waarmee we antwoord kunnen geven op
de vraag: ‘Wanneer zijn we tevreden met de transformatie in het sociaal domein, bezien vanuit
het klantenperspectief?’
Om die vraag te beantwoorden is literatuuronderzoek verricht, zijn interviews gehouden met
gezaghebbende functionarissen in het sociaal domein in Limburg en is de beleidspraktijk
verkend van enkele gemeentebesturen en van het Limburgs provinciebestuur. Aan de hand
hiervan is een essay geschreven over deze beweging. In een denktank burgerparticipatie van
het Huis voor de Zorg, waarin zitting hebben leden van de Stichting Vitaal Kapitaal Limburg, is
hierover gediscussieerd.
Het essay geeft antwoord op de bovenstaande vraag en is uitgemond in een
Participatiekompas, dat aangeeft hoe een gemeentebestuur met de ogen van de burger
burgerparticipatie bij voorkeur moet organiseren. De denktank steunt dit Participatiekompas,
de directeur van het Huis ook.
Met het kompas kan samen met het gemeentebestuur gepeild worden wat de positie van het
gemeentebestuur is op de weg van de participatiesamenleving. Het kompas zorgt dus voor een
bewustwording van de eigen positie in het sociaal domein.
Hoe gaat het in zijn werk?
De bron van deze peiling zijn activiteiten die een gemeentebestuur ter hand kan nemen om de
ultieme transformatiedoelen van het sociaal domein te bereiken (bijvoorbeeld een genomen
besluit over een visie of de aansturing van het lokale zorgsysteem). Met het kompas wordt
bezien welke inspanningen door een gemeentebestuur geleverd zijn (vaak met
maatschappelijke organisaties en burgers) en welke resultaten zijn geboekt: de stand van zaken
wordt opgenomen. Vervolgens wordt deze feitelijke situatie vergeleken met de wenselijke
situatie (=het kompas), wordt een analyse gemaakt en vinden interviews en gesprekken plaats
in het teken van herkenning en erkenning van de uitkomsten (‘zo is het’ en ‘we gaan er mee
aan de slag’).
Een verdiepingsslag naar het beoordelen van quatro helixen, waarin een gemeentebestuur
acteert, is een optie als tussenstap. Daartoe geldt een ander beoordelingskader dat (al) aansluit
op het Participatiekompas. Vervolgens wordt een rapport met aanbevelingen aan het
gemeentebestuur aangeboden.
Het is dus géén instrument dat beoordeelt welke doelen zijn benoemd, wat we daarvoor
hebben gedaan en wat het allemaal heeft gekost, zeg maar: een instrument dat een oordeel
geeft over de kwaliteit van de geleverde prestaties. Neen, het is een instrument dat aangeeft
2
welke resultaten zijn geboekt, welke activiteiten gaande zijn, wat daarover gezegd kan worden
en welke activiteiten opgestart kunnen worden om de doelen van de transformatie in het
sociaal domein te bereiken. Het is méér ‘meten = peilen van de situatie en meningen’ dan
‘meten = weten’. Dat past ook beter bij een beweging waar we het hier over hebben.
De activiteiten zijn ingedeeld naar typen en rollen van een gemeentebestuur. Naar het idee van
Filip De Rynck e.a. (Bestuurswetenschappen, 2010 nr. 1) zijn de activiteiten weergegeven in
drie waardenfamilies: productieactiviteiten, procesactiviteiten en systeemactiviteiten.
Productieactiviteiten zijn gericht op de productie en doelbereiking.
Procesactiviteiten zijn gericht op processen om de productie of output geregeld te krijgen en
moeten steunen op waarden van democratisch functioneren.
Systeemactiviteiten zijn gericht op de robuustheid van bestuurlijke systemen. Is er voldoende
capaciteit en kunnen we op de bestuurlijke systemen vertrouwen, ook in moeilijke tijden?
Vervolgens worden deze activiteiten in het licht van de drie rollen van gemeentebesturen
bekeken: bestuurder van een gemeenschap, participant in een netwerk en dienstverlener
vanuit de eigen organisatie.
Als beide invalshoeken - rollen gemeentebestuur en typen activiteiten - worden weergegeven
in een matrix ontstaan er negen velden. Elk veld geeft een unieke verzameling van activiteiten
die in dat veld relevant zijn.
Het Participatiekompas ziet er in trefwoorden uit als in de volgende figuur.
3
Participatiekompas (verkort in trefwoorden)
Rol gemeente
Activiteiten
Productieactiviteiten
(doelrationaliteit en
responsiviteit)
Procesactiviteiten
(openheid,
behoorlijkheid,
integriteit en
controleerbaarheid)
Systeemactiviteiten
(betrouwbaarheid en
reflectiviteit)
Bestuurder van een
gemeenschap
Participant in een netwerk
Dienstverlener vanuit de
eigen organisatie
1.1
Doelbepaling op zorgen andere
beleidsdomeinen
Beleidsinhoudelijke
samenhang
Eigen kracht, meedoen
Accenten op beleid
Menselijke maat
Echte behoeften
Lokale omstandigheden
Responsiviteit
1.2
Beleidsnetwerken
Doelbepaling op interactie
en ontschotting
Positieve Gezondheid
Limburg-factor
Onderwijs en arbeidsmarkt
Sociale stijging
Experimenten
Steunstructuur voor
basisvoorzieningen
Casuïstiekbesprekingen
Huizen van de wijk
2.2
Quatro helix gedachte
Maatschappelijk draagvlak
Sociale overerving
Keukentafelgesprekken
Sociale kaart
Arbeidsmarktregio’s
Betekenis burgerschap
Samenwerking
Integrale aanpak
Afbakening van processen
van zorgverlening
Steun voor netwerk
Open innovatie
3.2
Capaciteit netwerken
Toestemming beslissingen
Afleggen verantwoording
Robotisering, EHealth,
social media en domotica
Evaluatie
keukentafelgesprekken
1.3
Integraliteit van opgaven in
de beleidsdomeinen
Markt- en machtspositie van
zorgvragers
Rolverdeling tussen burger
en overheid
Voortdurend onderzoek
naar zorgbehoefte
Sociale cohesie
Slechten van schotten
Programmatische
aanpak van de organisatie
2.3
Andere inrichting samenspel
met patiënt
Vraag- of dialooggestuurd
werken
Eén lokale integrale toegang
tot zorgvoorzieningen
Eigen bijdragen
Kloof bestuur en burger
Afstemmen functioneren
vanuit burgers en
samenleving
2.1
Structurerende taken
Positieve Gezondheid
Maatwerk bij participatie
Communicatie
Evaluatie van beleid
Burgerinitiatieven
Voorzorg
Wie krijgt zorg tegen
welke prijs?
Kwaliteitsbeleid
Transparantie macht
local governance
3.1
Kaders en normen voor
burgerparticipatie
Sterke pers
Vernieuwend werken
Pilots en proeftuinen
Bedrijfsmatig werken
Populatiegebonden
bekostiging
Ondersteuning
mantelzorgers
3.3
Kwaliteit functioneren
Betrokken bij beeldvorming
Data-infrastructuur
Zorgkosten in control
Digitaal platform
Leervermogen
Capaciteit interne kanteling
Ondersteuningstechnieken
Effectenonderzoek
Toekomst
Achter de trefwoorden zijn de activiteiten voluit opgenomen. Het zijn er méér dan 80. Om een
beeld te geven worden hierna twee van de negen velden gepresenteerd.
Achter de activiteiten zijn in een kennisbank ‘attentiepunten’ opgenomen die relevant zijn bij
het geven van adviezen. Deze bank wordt gevoed met nieuwe inzichten, feiten en ervaringen.
4
Veld 1.2 Participant in een netwerk
Productieactiviteiten: trefwoord ‘resultaat’
Normen: doelrationaliteit en responsiviteit
Doelrationaliteit (goed bestuur gaat doelgericht, doeltreffend en doelmatig te werk)
a
In het licht van de participatiesamenleving is een visie ontwikkeld over nieuwe vormen
van interactie tussen gemeentebestuur, zorgaanbieders, maatschappelijke organisaties
en burgers. Volgens deze visie participeren burgers, ook die met een beperking, actief
in de samenleving en faciliteren het gemeentebestuur en maatschappelijke organisaties
als dat echt nodig is
b
Doelen van een netwerk hoeven niet a priori vast te liggen bij de start van een netwerk,
maar kunnen zich ook tijdens de interacties ontwikkelen. Doelbereiking blijft wel een
criterium
c
Bevorderd zijn de vorming en productiviteit van beleidsnetwerken van relevante
maatschappelijke organisaties en burgers in het sociale domein, gericht op het in eigen
kracht zetten van burgers en ook op een trendbreuk in de gezondheids- en leefsituatie
volgens het concept ‘Positieve Gezondheid’
d
Partijen concretiseren een vernieuwing van het basis- en voortgezet onderwijs als
bedoeld in het rapport ‘Op zoek naar de Limburg-factor’
e
De gemeente brengt netwerken in kaart, weet wie de echte voorlopers zijn, welke
mensen het verschil maken, en verbindt de personen/gangmakers met elkaar uit de
systeem- en leefwereld
f
Voor de vraag naar arbeidskrachten voor nieuwe arbeidsplaatsen en voor de
vervangingsvraag naar arbeidskrachten bevordert de gemeente samenwerkingsverbanden tussen onderwijs en arbeidsmarkt
g
Er is een steunstructuur voor basisvoorzieningen
h
Aanbod en niveau van de voorzieningen (arbeid, zorg en educatie) is in beeld en wordt
actueel gehouden in de vorm van een sociale kaart. Het aanbod van voorzieningen en
van maatschappelijke organisaties is niet gefragmenteerd en is méér gericht op het
collectief en minder op het individu
i
Er zijn ‘huizen van de wijk’ die voor de verbinding met buurt- en bewonersnetwerken
zorgen en voor afstemming van vraag en aanbod van zorg en welzijn
j
Vanuit de casuïstieken, die met betrokkenen besproken worden, zullen nieuwe
patronen van werken ontwikkeld worden ter verbetering van de gang van zaken
Responsiviteit (goed bestuur kijkt ook naar vragen en problemen die (nog) niet in officiële doelen
zijn vervat doch wel onder de burgers leven)
k
Vrijwilligerswerk, (mantel)zorg, arbeidsparticipatie, beleidsbeïnvloeding en projecten
zijn actief door besturen bevorderd en gerealiseerd om de sociale stijging te bevorderen
l
Integrale en ontschotte experimenten zijn van de grond getild op het gebied van onder
meer zorg, werk, inkomen en participatie
m
De kracht van burgers en gemeenschappen wordt gekoesterd en benut
5
Veld 3.3 Dienstverlener vanuit eigen organisatie
Systeemactiviteiten: trefwoord: ‘robuustheid’
Normen: betrouwbaarheid en reflectiviteit
Betrouwbaarheid (goed bestuur is ingebed in een betrouwbaar systeem van ‘checks and balances’
waarin bestuur en toezicht, macht en tegenmacht, in evenwicht zijn)
a
Gegevens worden verzameld omtrent de kwaliteit van het functioneren van sociale
wijkteams uit klanttevredenheids-onderzoeken, audits, benchmarks of andere bronnen
b
Burgers, maatschappelijke organisaties, kennis- en onderwijsinstellingen en het
bedrijfsleven zijn betrokken bij het ontwikkelen van een gemeenschappelijke
beeldvorming en gezamenlijke acties over vraagstukken en oplossingen in het sociale
domein. Dit geldt ook voor het ontwikkelen, bepalen, uitvoeren, monitoren en
evalueren van beleid
c
De totstandkoming van een data-infrastructuur is bevorderd, waarbij eigen
registratiegegevens en overige data van werkgevers, zorgverzekeraars,
kennisinstellingen en gezondheidssector samengevoegd zijn
d
De zorgkosten zijn in control en bureaucratie wordt zoveel als mogelijk voorkomen
e
Er is een digitaal platform waar wijkbewoners onderlinge verbindingen kunnen leggen
tussen vraag en aanbod van zorg en welzijn
Reflectiviteit (goed bestuur wordt gekenmerkt door leer- en aanpassingsvermogen, routines en
gebruiken die structureel aandringen op kritische reflectie)
f
Vernieuwing en verandering van werkprocessen zijn geëntameerd, die gericht zijn op
het werken met probleemanalyses en op het ontwikkelen van leervermogen binnen de
organisatie
g
De organisatie heeft toereikende capaciteit om analyses te maken over wat er intern in
de organisatie gebeurt en om de interne kanteling van de organisatie te realiseren
h
Ondersteuningstechnieken worden ingezet als coaching, mediation en co-creatie om
de gestelde doelen te bereiken
i
Praktijkgericht effectenonderzoek onder inwoners is periodiek gehouden om te weten
of iedereen zich onderdeel voelt van een sociaal netwerk en of de zelfredzaamheid van
de burgers is toegenomen
j
Informatie wordt verzameld over toekomstige ontwikkelingen, die voor het
functioneren van de organisatie van belang zijn. Het bestuur vormt zich op basis
hiervan een visie voor de (middel)lange termijn. De gedachten gaan hierbij zoal uit
naar overdracht van taken aan burgers, het ontstaan van koppelingen tussen toeleiding
en aanbod van werk, het scheppen van banen aan de boven- en onderkant van de
samenleving en het inspelen op ruimtelijke ontwikkelingen (levensloopbestendige
woningen en makkelijk toegankelijke ruimte voor mensen met een beperking)
k
Op basis van de verzamelde gegevens zijn maatregelen getroffen ter verbetering van
het functioneren van sociale wijkteams
-.-.-.-.-