Werken aan een pastoraal beleid

Impact Rafael Nederland 18 januari 2014
Hoe kunnen we goede pastorale zorg in de gemeenten
organiseren?
Herders naar Gods hart
Pastoraat  pastor  = verzorgen als een herder.
De profetie uit Jer 3:15 mag voor ons een stimulans zijn in ons pastorale handelen
naar mensen toe: “Ik zal jullie herders naar mijn hart geven, en die zullen jullie met
wijsheid en inzicht weiden”.
Wat is pastoraat?
Bespreken van definities uit verschillende bronnen:
Bron: Peter van de Kamp
Mensen helpen om hun persoonlijke situatie te leren zien en te leren ervaren
in het licht en de lijn van Gods evangelie met het oog op hun zelfstandig geestelijk
functioneren. -Helpen gebeurt via de vier functies van pastoraat: helen, bijstaan,
begeleiden en verzoenen
Bron: P.W. van Kamp
Pastoraat is het met zorg begeleiden van de één door de ander in de gemeente van
Christus om met elkaar de weg van God te (blijven) gaan.
• begeleiden wordt bij-staan wanneer de persoonlijke situatie van mensen het gaan
van Gods weg bemoeilijkt: troosten, weerbaar maken, geduld hebben.
• begeleiden wordt terecht-wijzen wanneer mensen afdwalen van Gods weg:
vermanen, weerleggen.
Pastoraat is in de eerste plaats een ont-moeting. Letterlijk. Een ontmoeting waarin de
één de ander op verhaal laat komen. Op adem. Vervolgens op Gods Adem doordat
de één de ander helpt het verhaal van de ander te verstaan. Door dit verhaal in het
Licht van Gods Woord te plaatsen. Bij pastoraat gaat het dus om relaties. Relaties
waarin mensen van hart tot hart elkaar ontmoeten. Om zo samen hun Schepper en
Verlosser te ontmoeten.
‘Pastoraat is: het onder de hoede van de Goede Herder, in gehoorzaamheid aan zijn
Woord en in de kracht van de Heilige Geest binnen en vanuit de gemeente van
Jezus Christus omzien naar mensen op hun levens- en geloofsweg binnen de
context van de samenleving.’
Bovenstaande definitie wordt ons aangereikt door Dr. H.C. van der Meulen
Verschillende niveaus van pastoraat:
- Preventief pastoraat (psychisch - hygiënisch preken, onderwijs voor speciale
doelgroepen zoals pre-marriage Counselling, onderwijs over opvoeding etc.)
- gebedspastoraat ( bijv. het bidden voor mensen na de samenkomst)
- basis/contact pastoraat (onderlinge zorg voor elkaar, op kringen e.d.)
- hulppastoraat (goed grenzen definiëren, vraagt om meer getrainde mensen)
- crisispastoraat
1
Wat is een “goede pastorale werker”?
Een goede pastorale werker is iemand met
1. een geheiligd karakter,
2. getrainde vaardigheden,
3. goed zelfinzicht/ bereid tot zelfreflectie
4. een hart voor God en een hart voor mensen
5. werkend onder het gezag en visie van zijn/haar gemeente
De “Drie Ingrediënten” van het pastoraat (bron: Ruyon Morrison, Healing for the Nations, Rapha Retraites)
1. De principes van waaruit je werkt. Als de principes goed zijn dan geven ze je
een vast ankerpunt, zodat je niet steeds heen en weer wordt geslingerd.
2. De unieke persoonlijkheid van de pastoraal werker
3. De modellen die je hanteert. Modellen kunnen wijzigen. Er zijn ‘trends” te
bespeuren in het pastoraat.
De principes:
Ruyon Morrison reikte ons binnen Rafael 5 principes aan en spoorde ons aan zelf
meer principes te ontdekken, te omschrijven, te ontwikkelen.
1. God is de geneesheer/heelmeester
2. God geeft de mens de vrijheid van een eigen keus
3. God is voor ons niet tegen ons
4. God is een God van verrassingen
5. God is het waard om geprezen te worden
Drie “stromingen”
Binnen de pastorale benaderingen zou je drie “stromingen” kunnen onderscheiden:
- De benadering die problemen ziet als geworteld in de zonde. (belangrijk
onderdeel in deze benadering dat “de wil moet worden aangesproken” om
dingen anders te gaan doen) (vb: CPC Jef de Vries – Helpen met de bijbel)
- De benadering die denkt in termen van bevrijding (accent op aandeel van de
vijand en de strijd daartegen) (bijv. Neil Anderson / Derek Prince)
- De benadering die denkt in termen van groei / herstel in je identiteit. (heeft als
startpunt Gods oorspronkelijke bedoeling, is gericht op vernieuwing van
denken) (Bijv. Cloud en Townsend / Leanne Payne)
Holistische benadering;
Kramers Woorden boek: “Holisme is de leer van de primaire waarde van het geheel,
van het organisme als totaliteit”.
Van Dale zegt: ho·lis·me (het ~)
Opvatting dat er een samenhang bestaat in de werkelijkheid die enkel uit een
beschouwing van het geheel blijkt en niet terug te vinden is in de onderdelen.
Het is dus m.a.w. de theorie dat de delen van elk geheel slechts kunnen bestaan en
begrepen worden in hun relatie tot het geheel; “holisme houdt daarenboven in dat het
geheel groter is dan de som van zijn delen”.
Probleemgericht of mensgericht?
Was Jezus in zijn benadering van mensen probleemgericht of mensgericht?
Veel reguliere hulpverlening werkt probleemgericht. Hoe in de pastorale zorg?
2
Hoe kunnen we helende gemeente zijn?
Wij mogen ervan doordrongen zijn dat we als gemeente van Jezus iets heel
bijzonders “in de aanbieding hebben”. Wat we als gemeente te bieden hebben is
hoop, herstel, perspectief en verbondenheid. En dat in een samenleving die sterk
individualistisch is. Zo sterk individualistisch dat we eraan ten onder lijken te gaan.
Definities; wat bedoelen we met wat. Hoe zit het met individualisme en autonomie,
en hoe verhoudt autonomie zich met verbondenheid?
“Autonomie in de zin van een goede identiteit - een besef van eigen 'zijn' met
daaraan gekoppeld bestaansrecht, waardigheid, initiatief en (kennis van eigen)
invloed en (begrensde) macht.”
Ik denk hierbij o.a. aan (een deel van) het begrip 'autonomie' zoals de bekende
ontwikkelingspsycholoog Erik Erikson dat plaatst tegenover begrippen als
'schaamte', '(zelf)twijfel', 'schuld', 'passiviteit' en/of 'minderwaardigheid'
De letterlijke betekenis van autonomie (auto = zelf, nomos = wet) de mens is zichzelf
tot wet  dat is de kern van de zonde!!!
Individualisme:
Oorspronkelijke betekenis (o.a. John Locke, Bernard Mandeville en Adam Smith):
- Sterke overtuiging individuele mogelijkheden.
- Elk individu moest in een sfeer van vrijheid kunnen handelen en gelijkwaardig
aan elkaar.
- Dan komt de mens tot grootse resultaten.
- De vrijheid werd richting aangever voor de ontwikkeling.
Op zich zou je kunnen zeggen: nou dat heeft best wel elementen in zich van die
psychologische definitie van autonomie, best wel o.k.
Maar hoe heeft het uitgewerkt tot in de tijd waarin wij nu leven?
Het begrip individualisme is uitgegroeid tot een compleet andere definitie:
• Huidige betekenis individualisme:
• Van Dale: de leer die de rechten van het individu boven de gemeenschap
stelt.
Individualisme is een filosofisch standpunt waarbij het belang van de gemeenschap
niet boven het individu wordt geplaatst. De kern van individualisme is dat een groep
geen rechten heeft, maar dat enkel individuen rechten hebben; daarmee is het
tegengesteld aan collectivisme.
En dit lijkt misschien wel meer op de letterlijke betekenis van autonomie: de mens
zichzelf tot wet. “Dat bepaal ik zelf wel”
Wat zie je bij de postmoderne mens? In de kern individualistisch, maar er groeit een
enorme behoefte aan Verbondenheid. Behoefte aan veiligheid, aan zekerheid.
3
Verbondenheid:
Definitie: “Verbondenheid: een basisattitude van de mens naar een steeds ruimer
wordende omgeving toe. Verschillende dimensies: de band van de mens met:
zichzelf, de ander(en), de materiële en de sociale omgeving en dit vanuit een basis
verbondenheid met God”.
Theologische uitwerking van Verbondenheid.
Binnen Gods hele ontwerp van de aarde en alles wat daarop leeft, is het kernbegrip:
Relaties: Martin Buber: “In het begin was de relatie”
Drie-eenheid: God - Mens / Mens – Mens / God – Schepping
Drie-eenheid:
Genesis 1:1 Het woord God = Elohiem meervoud.
Gen 1: 26- 31: “Laat Ons mensen maken: de drie-eenheid.
het beeld Perichoresis = The Divine Dance
Johannes 17: 9-26: Jezus verbondenheid met God. Zo mogen wij ook verbonden zijn
met God en als mensen onderling
God - Mens
Adam:
Henoch:
Noach:
Abraham:
Mozes:
Gen 3: 8-10
Gen 5: 21-23
Gen 6:10 - 9: 8-10
Gen12 + 15
Ex 19, 20 e.v.
Verbond  Hebreeuws B’rith
Beschrijft een relatie:
De meerdere biedt redding en bescherming, de mindere geeft gehoorzaamheid en
vertrouwen.
Het initiatief gaat uit van God (de meerdere)
Fundamenteel is dat het geldt voor altijd
Het kent een sacraal karakter
Het heeft een universeel perspectief.
God – Schepping
Gen 9: 10,15-17
‘Hierbij sluit ik een verbond met……… en met alle levende wezens die bij jullie zijn.’
De regenboog is het teken van dit verbond met de schepping.
Mens – Mens
Belang van de generaties
Ex 3:15 de God van Abraham, de God van Isaak en de God van Jakob. En hij heeft
gezegd: ‘Zo wil ik voor altijd heten, met die naam wil ik worden aangeroepen door
alle komende generaties.’
Belang van het volk
Volk van God zijn
Helende gemeente = veilige gemeente
Veilig = ruimte voor onvolmaaktheid (echt leven uit genade) en ten volle heiligheid
na streven (alleen goedheid is veilig)
4
Veiligheid = verbondenheid (ik sta niet alleen wat er ook gebeurd, wat ik ook heb
gedaan, hoe onvolmaakt ik ook ben)
Veilige gemeente kan niet zonder veilige leiders, leiders die vrede hebben gesloten
met hun onvolmaaktheid vanuit genade (het hoeft niet verstopt te worden) en waarin
Gods goedheid/heiligheid herkenbaar is. Transparant en open leiderschap. Waar
transparantie en openheid is kunnen mensen met hun echte issues komen.
Maar…..zijn we dan ook bereid om met de shit van die ander in aanraking te komen?
In een veilige gemeente is er geen belemmering door schaamte.
Een “schaamtecultuur” is de minst herstel bevorderende omgeving.
Schuld/schaamtecultuur (in tegenstelling tot trots/eer-cultuur in oosterse landen)
Gemeente mag een plek zijn waar t normaal is om problemen te hebben en waar je
geholpen wordt als je vast loopt. Er wordt vaak een onderscheid gemaakt tussen
mensen met mensen zonder problemen. Onderscheid is niet terecht. Iedereen heeft
problemen, maar niet iedereen loopt vast.
Helende gemeente zijn we als de grondhouding Respect is.
Definitie: “Een respectvolle benadering houdt in dat je de hulpvrager als
gelijkwaardig en autonoom medemens beschouwt en haar/zijn waardigheid en eigen
verantwoordelijkheid als uitgangspunt neemt.”
”Respectvolle communicatie is: waarbij de ander zich écht gehoord en begrepen
voelt, en op een manier die recht doet aan beiden.”
Een respectvolle houding binnen het pastoraat houdt in dat je een grondhouding leert
aan te nemen van:
1. Echtheid
jezelf zijn, niet jezelf ontkennen, geen masker
2. Aanvaarding:
onvoorwaardelijk de ander accepteren, geen oordelende
houding
3. Empathie
de ander aanvoelen, kunnen inleven in de ander en dat
verstaan onder woorden kunnen brengen.
In de praktijk blijken bovengenoemde punten toch nog wel eens mis te kunnen gaan.
Gevolg: hulpvragers voelen zich niet gerespecteerd.
Een helende gemeente heeft goed zicht op het Koninkrijk van God!! Het
koninkrijk dat is en nog komt. Gordon Fee: “Already and not yet”
5
Dat is bijvoorbeeld belangrijk bij hoe we spreken over en omgaan met bidden voor
genezing!!
1) Hoe moeten we bidden
Als we bidden voor genezing / bevrijding/ herstel in het besef van het spanningsveld dat
we geen garantie hebben voor het 100% vrijkomen van de manifestatie van het
koninkrijk kan dit leiden tot twijfel of verwarring. We mogen bidden met maximale
genezing voor ogen en nooit genoegen te nemen met minder dan het hoogste van
God. We dienen altijd te bidden en begeleiden met maximale genezing voor ogen in de
wetenschap dat:
-
-
Het Gods HART is om te genezen, herstellen, bevrijden
God er voor gekozen heeft om Zijn koninkrijk in fasen te laten komen, naar de
mate van de grenzen die God aan de openbaring van Zijn koninkrijk stelt op dat
moment zal volledige genezing plaatsvinden. Het is de realiteit van deze
'periode'. Doet ons verzuchten (Rom 8:23) Maranatha!
God vele wegen heeft om zijn genezing/bevrijding/herstel te geven. Medische
wetenschap, 'natuurlijk proces', wonder.
God de strijd en het proces om de realiteit van het Koninkrijk te ontvangen van
onschatbare waarde kan laten zijn voor onze persoonlijke ontwikkeling.
Bidden om en verwachten van het maximale, binnen grenzen van deze tijd
Paulus: “Zodra dit vergankelijke onvergankelijkheid aangedaan heeft en dit sterfelijke
onsterfelijkheid aangedaan heeft, zal het woord werkelijkheid worden, dat
geschreven is: De dood is verzwolgen in de overwinning"
2) Proces of wonder?
Het is belangrijk om te begrijpen dat God vaak door processen werkt, maar niet
gelimiteerd is daarin.
Bij helende gemeente zijn hoort ook omgaan met lijden, chronische ziekten,
psychiatrische ziektebeelden en verslavingen.
De goede zicht op het “Already –not Yet” van het Koninkrijk leert ons dat we in onze
gemeente ook goede zorg moeten verlenen voor die mensen die (langdurig) lijden. Er
is behoefte aan een gezonde theologie op het lijden! Zeker in onze “maakbare
samenleving” waar de druk op mensen hoog is, en waar steeds meer mensen “buiten
de boot” lijken/dreigen te vallen.
Er is een enorme toename van mensen met psychiatrische ziektebeelden, die al dan
niet gediagnostiseerd, met al dan niet goed hulpverlening om zich heen, tegelijkertijd
gemeentelid zijn.
Belangrijk uitgangspunt in de pastorale zorg: Wij behandelen niet!! Wij diagnosticeren
niet!! Dat wil niet zeggen dat deze mensen geen pastorale zorg nodig hebben!
Misschien zijn bovengenoemde categorieën problematiek ook wel de problemen waarin
de meeste brokken worden gemaakt binnen het pastoraat. Rondom deze problematiek
zitten ook veel valkuilen. Mijn verwachting is dat er een toename van pastorale
zorgvragen zal zijn, mede door alle bezuinigingen in de reguliere zorg. Goede training
van pastoraal werkers is absoluut gewenst!!
De direct helende ´factor` van helende gemeente zijn: de ontmoeting met God
6
Door zijn Geest  Trooster en kanaal van de genezing.
Vrucht van de Geest = transformatie = verandering in je denken.
Spreken in tongen. Innerlijke genezing.
Door zijn woord (“psychisch hygiënisch preken”)
Door de sacramenten  doop, avondmaal, zalving met olie.
Door aanbidding  tekening context pastoraat
Aanbidding is hoofd en hart. Als je prediking dat ook is dat raak je ook hoofd en hart.
Verschillende vormen gebruiken: muziek, kunst, humor, verhalen, persoonlijke
voorbeelden. Het gaat niet om bespelen van de emoties maar het raken van de
emoties!
Werken aan een pastoraal beleid:
Elementen van je pastorale beleid:
Niveaus van pastoraal:
- Welke vorm van pastorale zorg voor wie?
-
Voorbeeld (!) model
Protocollen
- Wel of niet gesprekken tussen een man en een vrouw, ofwel een man
pastoraal werker en de hulpvrager een vrouw of andersom.
- Geheimhouding / Zwijgplicht
- De duur van een pastoraal contact
Grenzen aan pastorale zorg
- wanneer doorverwijzen? Grenzen definiëren.
- Aan wie wordt doorverwezen (de regionale sociale kaart)
- Contactpersoon binnen gemeente die contact met (reguliere) hulpverlening
onderhoud
- Van welke externe programma’s wordt gebruik gemaakt
Het pastorale team
- Wie is verantwoordelijk en waarvoor?
- Training van medewerkers
- Van welke opleidingen/stromingen wordt gebruik gemaakt?
- Supervisie/intervisie
Meer informatie:
http://www.eo.nl/werkindekerk/8896959/8905378/page/Hoe_organiseer_ik_een_pastoraal_team_/artic
les/article.esp?article=8905424
7
Protocollen
Bijvoorbeeld over mannelijke pastorale werkers en vrouwelijke hulpvragers en
andersom. Hoe wil je daar mee omgaan? Hoe wil je dat je gemeenteleden daar mee
omgaan?
Stelling: Het gaat niet om het creëren van regels, maar om het creëren van
duidelijkheid binnen een gemeente, binnen een team!!
Geheimhouding
Het komt voor dat bepaalde gemeenteleden uitdrukkelijk vragen om iets geheim te
houden voor ze iets gaan vertellen. Hoe reageer je? Dit is wat je zou kunnen zeggen
en aan je pastorale team kunt leren:
“Laat ik je om deze vraag te kunnen beantwoorden uitleggen hoe we werken in de
gemeente met geheimhouding en zwijgplicht. In principe kun je ervan uitgaan, dat
wat je hier verteld vertrouwelijk blijft. Er zijn echter ook grenzen aan de
vertrouwelijkheid. Bijvoorbeeld als je me verteld dat je iemand of jezelf iets gaat
aandoen, of als er kinderen in gevaar zijn. Maar ook als je me een strafbaar feit zou
vertellen, dat moet ik als Nederlands burger volgens de wet daar wat mee. Verder
hebben we in het pastoraal team de afspraak, dat als we dingen horen die voor
onszelf te zwaar zijn, of waar we mee zitten dat we dan in het team geheel
vertrouwelijk daar wel over kunnen overleggen met elkaar”
Aandachtspunten bij duur van pastoraal contact
- Kracht van beperken !
- Gevaar van afhankelijkheid
- Wat doe je als mensen met overweldigend veel problematiek aankomen.
Een grote warboel van op elkaar ingrijpende problemen? De vraag: aan
welk stukje daarvan wil jij nu op dit moment werken? Kan helpen om
begeleiding af te bakenen, maar legt ook eigen verantwoordelijkheid bij de
hulpvrager. Niet alles hoeft in 1 keer…..
Aandachtspunten bij doorverwijzen:
- het kunnen omgaan met je eigen onmacht!!
- Doorverwijzen aan wie? Ken je sociale kaart
- Doorverwezen, en dan? De doorverwezen persoon als gemeentelid.
Zorg dat mensen niet “gedumpt” worden. Losgelaten, want nu zorgt een
ander voor ze. Belangstelling, af en toe eens informeren, eventueel
betrokkenheid in proces.
- Contactpersoon binnen gemeente die contact met (reguliere) hulpverlening
onderhoud. Hier heb je toestemming van de hulpvrager voor nodig!
Belang hulpverlener: heteroanamnese / steunnetwerk
Hulpverlener kan rol spelen in: hoe kunnen we als gemeente het beste
omgaan met deze persoon, deze problematiek
- Gebruikmaken van de verschillende programma’s / bedieningen
Aandachtspunten bij begeleiding vanuit pastoraat bij psychiatrie:
- Pastoraal werker wordt geconfronteerd met eigen onmacht
- “Er zijn”
- Geen “je moet gewoon-oplossingen”
- Verwijzen naar professionele hulpverlening
- Begeleiden van hulpvrager bij professionele hulpverlening
8
-
Benadering vanuit psychiatrie ondersteunen
Pastoraat en psychiatrie vult elkaar aan en staat niet tegenover elkaar
Aandachtspunten bij begeleiding van mensen met een verslaving:
Enkele (hardnekkige) misvatting:
- Als iemand echt wil, kan hij/ zij breken met de verslaving.
- Als de trauma’s verwerkt zijn uit het verleden dan verdwijnt de verslaving.
- Gewoon bidden voor bevrijding en het is over.
Derhalve:
- Kom dus niet aan met one liners.
- Heb begrip voor de (zware) strijd.
- Besef ook dat de verslaving vaak erger is dan men durft aan te geven!
- Geef wel de beperkingen van je vertrouwelijkheid aan, vanwege mogelijke
strafbare feiten.
- Besef dat verslaving op zowel geestelijk, psychisch als lichamelijk vlak
speelt!
Aandachtspunten bij (langdurig) lijden, chronische ziekten:
“Een gehandicapte /zieke is als een spiegelbeeld wat de maatschappij niet wil zien”.
Dan ontstaan de volgende drie houdingen:
- Veranderen
- Beschuldigen
- Vermijden/ negeren
Daarom moeten we binnen de pastorale zorg erop letten dat ook wij niet:
- Vermijden/Negeren
- met goedkope oplossingen/ adviezen aankomen
- Beschuldigen: ‘geen geloof genoeg’
Wat wel?
- Hoor hun verhaal
- Informeer wat jij specifiek voor hen kan betekenen.
- Nogmaals en misschien ten overvloede: respecteer hun autonomie!
9
Casus:
Man en vrouw komen op gesprek in het pastoraat. Er zijn huwelijksproblemen.
Het stel is 15 jaar getrouwd en heeft geen kinderen. Al gauw in het gesprek blijkt dat
de vrouw zich niet gehoord voelt door haar man en het gevoel heeft dat hij niet echt
bijdraagt in de relatie. Het komt allemaal op haar neer. De man geeft aan dat hij niet
begrijpt waar de vrouw het over heeft. Hij zorgt toch goed voor haar, doet van alles in
huis, en als zijn vrouw een probleem heeft probeert hij altijd goede oplossingen aan
te dragen.
Bij dieper doorvragen blijken er ook diepere zaken te spelen. De seksuele relatie
loopt eigenlijk al jaren niet goed. De vrouw heeft nare seksuele ervaringen in het
verleden, waardoor het moeilijk voor haar is om zich over te geven aan haar man.
De man verteld hoe hij onlangs in een bijzondere dienst door de Heer is aangeraakt.
Naar aanleiding daarvan blijkt hij aan zijn vrouw te hebben opgebiecht dat hij voor
het huwelijk wel eens, een enkele keer bij een prostituee is geweest. Toen de vrouw
vroeg of hij dat ook binnen het huwelijk had gedaan, was het antwoord vaag
gebleven en had de man haar beschuldigd dat het door haar problemen kwam dat hij
seksueel tekort kwam. Na aandringen van de vrouw gaf de man wel toe af en toe
pornosites te bezoeken. Maar ja, je moet toch wat?
De vrouw gaf aan diep geschokt te zijn door zijn bekentenis en niet zoveel
vertrouwen meer te hebben in hun huwelijk en overweegt om een tijd apart te wonen.
Dan kan zij ook een rustig aan haar eigen problemen met haar lage zelfbeeld
werken. Het opbiechten van haar man over het prostitutie bezoek maakt dat zij zich
afvraagt of ze niet beter van haar man zou kunnen scheiden.
Vraag:
Aan welke doorverwijs mogelijkheden denk je als je deze casus bekijkt?
Welk(e) hulp / programma zou volgens jou prioriteit hebben? Waarom?
10