Het Natuurmo(NU)mentje

Het Natuurmo(NU)mentje
Nieuwsbrief voor vrijwilligers in de Kempen en Midden-Limburg
Een roest die een plant vervormt
Ik kreeg op een dag de vraag van een Elly om
toch eens naar een vreemde plant te komen
kijken. Het groepje waar ze mee inventariseert
bestaat uit kenners dus ik stond er een beetje van
te kijken dat ze het me vroegen. Mijn
nieuwsgierigheid was gewekt ;-) Ik nam een stukje
van de plant mee naar huis en ging aan de slag…
nr 11 november 2013
Wat bleek nu, het was niet zomaar een plant, het
was een plant die besmet was met een roest. Een
roest is een biotrofe parasitaire schimmel, ze
hebben levende waardplanten nodig. Deze roest
vervormde zelfs de groeiwijze van de plant. De
plant bleek een cypreswolfsmelk te zijn maar leek
er helemaal niet op (zie afbeelding op tekening).
Onderaan de blaadjes vond ik oranje bultjes. In
de “oecologische flora” deel III p16 vind je ook
een goede afbeelding van het vervormde
plantje.
De eerste gastheer is dus cypreswolsmelk. Maar
daar blijft het niet bij. Wind en insecten
verspreiden de sporen van de roesten naar
andere planten. Voor de cypreswolfsmelkvlinderbloemenroest is dit een vlinderbloemige. Dit
kunnen bijvoorbeeld erwten zijn. Groentetelers zijn
daarom ook niet blij met deze roesten. Ze kunnen
grote delen van de oogst doen mislukken. Ik
verwittigde dan ook maar meteen Elly dat ze de
plant uit de plantentuin van het IVN moest
weghalen wat ze meteen heeft gedaan.
Figuur: moederkoren op een grassensoort
Figuur:
afbeelding
vlinderbloemenroest
van
Nog een bekende vorm van de roesten is
“moederkoren”. Dit is een schimmel die op granen
cypreswolfsmelken grassen terug te vinden is. Ze wordt ook wel
November 2013 nr 11
1
eens wolfstand genoemd. Deze schimmel bevat
giftige alkaloïden. In de Middeleeuwen zijn vaak
vergiftigingen opgetreden met besmet graan
waarbij soms hele dorpen en steden uitgeroeid
werden. Het laatste bekende geval stamt uit 1951
waarbij vermoedelijk meer dan 300 mensen het
leven lieten. De naam moederkoren is afgeleid
van het feit dat een kleine hoeveelheid door
vroedvrouwen werd gebruikt om weeën mee op
te wekken en in bepaalde gevallen een miskraam
te veroorzaken.
Het plantje waar we het hier echter over hebben
steelt zijn voedingstoffen niet van andere planten
maar van een bodemschimmel. Er zijn meer dan
500 van dergelijke “mycoheterotrofe” soorten te
vinden, het merendeel in het tropische
regenwoud. Twee soorten komen in Nederland
voor: stofzaad en vogelnestje. Deze soorten zijn
erg zeldzaam en door hun complexe manier van
leven is het niet mogelijk ze te kweken.
Elly liet een kennis macrofoto’s maken van de
roesten die je hieronder kan bekijken.
Figuur: Stofzaad kan je vinden in het Voorsterbos
Figuur: macro-opname van een blaadje van
cypreswolfsmelk besmet met de roest (foto Leo
Nelissen)
Een interessant boek over roesten is “Roesten” van
A.J. Termorshuizen en C.A. Swertz
Plant die niet van zonlicht houdt
Hoe kan dat nu? Planten hebben zonlicht nodig
om aan fotosynthese te kunnen doen en op die
manier hun voedsel te verzamelen.
Er zijn natuurlijk parasieten onder de planten te
vinden zoals bremraap, deze haalt al zijn
voedingstoffen van zijn gastheer. Er bestaan ook
half-parasieten, zij halen alleen vocht uit hun
gastheer en doen wel zelf aan fotosynthese. Een
voorbeeld
hiervan
is
de
maretak.
Er is nu een boek geschreven met meer info over
deze groep van planten. Het boek, dat meer dan
350 pagina’s telt, is getiteld ‘Mycoheterotrophy.
The biology of plants living on fungi’ en is
uitgegeven bij Springer.
Misschien iets voor onder de kerstboom?
Nachtzwaluwen doen het erg goed
Ook in het Weertse doen de nachtzwaluwen het
erg goed. Er zijn tal van waarnemingen bekend
van de Laurabossen. Daar is sinds jaren een
stabiele populatie actief. Nu worden er ook
nachtzwaluwen gehoord nabij het Vosseven en
op de Tungelerwallen. Vorig jaar werd ook een
waarneming
gedaan
op
de
Buuëtjeshei
(Stramprooierheide) maar die is niet meer
gehoord.
Landelijk gaat het goed met de nachtzwaluw. Er
zijn natuurlijk heel wat heideterreinen open
gekapt, maar wat nu de echte oorzaak is, is niet
bekend. Er wordt momenteel ook heel wat
onderzoek gedaan. Zo worden nachtzwaluwen
gezenderd en ook voedselonderzoek vindt plaats.
Knutselen met de herfst
Knutselen met eikels en kastanjes is altijd leuk.
Kinderen hebben ongelofelijk veel fantasie als het
er op aan komt. Hieronder nog een aantal
voorbeeldjes ter inspiratie.
Figuur: een mycoheterotrofe plant heeft geen
zonlicht nodig.
November 2013 nr 11
2
Figuur: mannetje, schorpioen, egel, hond, koe,…
je kan het zo gek niet bedenken
Zwemmende rups?
Tijdens het opnemen van de peilbuizen met
nieuwe vrijwilliger Johan Vuijk kwamen we een
groene rups tegen van het avondrood, ook wel
olifantsrups genoemd omwille van het formaat.
Normaal zijn deze rupsen bruin maar af toe vind je
ook een groene. De rups zat op wilgen boven het
water en toen we er langs streken viel de rups in
het
water.
Meerdere
pogingen
werden
ondernomen om de rups te redden en terug op
de wilgen te zetten, maar ze liet zich elke keer
weer terug vallen. Ook zette ze haar grote ogen
op die ze achter haar nek heeft getekend staan.
We hebben ze dan toch maar op het droge
geplaatst.
Figuur: als de rups zich bedreigt voelt zet ze haar
grote ogen op
Wij hebben de klok, het landschap heeft de
tijd
Langzaam…heel langzaam maar soms wat
sneller, verandert het landschap rondom ons. Het
kan heel geleidelijk gaan maar ook plots, zoals
tijdens
een
bouwproject
of
een
natuurherstelproject. Als het geleidelijk gaat
realiseren we het ons vaak niet, tot we foto’s van
vroeger zien. Dan is het contrast opvallend. Oude
foto’s van het landschap zijn dus zeker de moeite
waard om te bewaren.
Figuur: de groene rups van het avondrood op een
schrijfmap
Een paar dagen later stuitte ik op een filmpje
waarin je kan zien hoe deze rups kan “zwemmen”.
Niet heel verwonderlijke bleek achteraf, een van
haar waardplanten is waterdrieblad en als de
blaadjes “op” zijn moet er naar een nieuwe plant
gezwommen worden.
Hieronder vind je de link van het filmpje:
http://www.youtube.com/watch?v=PmNkkgJh-oo
Figuur: Boven het landschap in de 20ste eeuw,
onder hetzelfde landschap in 1980
November 2013 nr 11
3
Het landschap wordt vaak vervormd door de
mens. Hoger gelegen gronden werden vaker
aangewend
voor
akkers,
beken
werden
omgelegd om er molens in te doen draaien,
moerassen werden drooggelegd om er landbouw
op te kunnen doen. De mens heeft het landschap
dus erg beïnvloed. Landschappen van vroeger
kunnen we nu alleen nog reconstrueren door de
ondergrond in te duiken, patronen op luchtfoto’s
te onderscheiden, schilderijen te bestuderen of
oude foto’s te vergelijken met de huidige situatie.
Ook nu kunnen luchtfoto’s of landschapsfoto’s
nuttig zijn om een bomenrij die “ineens” is
verdwenen
aan
te
geven
of
andere
onrechtmatige zaken aan te duiden. Voor
natuurorganisatie’s is het ook belangrijk om te
kunnen zien hoe de verbossing van de heide
verloopt. Is er de laatste jaren meer structuur in het
grasland gekomen? Je merkt nu al dat als je foto’s
van 3 jaar geleden erbij neemt dat het landschap
al drastisch veranderd is.
Neem eens een kijkje op de website
www.NlinBeeld.org Hierbij wordt het landschap
op regelmatige tijden gefotografeerd. Dit moet
altijd op dezelfde punten gebeuren. GPS is daar
een handig middel voor. De foto’s worden dan
naar deze site gestuurd en die stelt ze dan
beschikbaar zodat iedereen kan meegenieten of
huiveren van een veranderd landschap.
Leuke anekdote is dat vrijwilligers bij het schrijven
van een artikel over de Tungelerwallen (komt in
een latere editie) een oude foto in handen kregen
waar een markante boom en het achterliggende
landschap op te zien is. Na even zoeken in de
omgeving hebben ze de boom teruggevonden
en op dezelfde locatie een foto genomen. Het
verschil is treffend: voorheen een open zandvlakte
tot aan boerderij Olympia, nu een klein stukje
zand en heel veel bos.
Dus ga je vaker een ommetje maken in een
landschap, maak er dan een gewoonte van om
een keer per seizoen je fototoestel mee te nemen
en op een vast markant punt een aantal foto’s te
maken (liefst naar elke windrichting één). Bewaar
deze op je pc of stuur ze naar de site NL in Beeld
en je zult versteld staan wat er in een aantal jaar is
veranderd. Kom je vaker in gebieden van
Natuurmonumenten en je wilt meewerken aan
fotomonitoring, meld je dan aan bij Gaby op
[email protected] of 0495 58 31 34
Prachtig plaatje: de witte tijger
Figuur: deze mooie foto van de witte tijger werd
gemaakt door Trudy Vos op de Plateaux
Heidebeheer
Heb je iets met
heidebeheer? Dan is
dit boek zeker een
aanrader. Net zoals
bij vele andere
disciplines
veranderen ook
inzichten in
natuurbeheer.
Heidebeheer is hier
geen uitzondering
op. In dit boek wordt
meer aandacht
gevraagd voor
kleinschalig
heidebeheer waarbij
zeker insecten niet vergeten mogen worden.
Schrijvers zijn Jap Smits en Jintze Noordijk. ISBN:
9789050114622 Bestelbaar op
www.knnvuitgeverij.nl voor 19.95 euro.
Contactgegevens en aan- en afmelding
Ken je nog iemand die deze nieuwsbrief ook wil
ontvangen of wil je hem liever niet meer
ontvangen, dan kan je een mailtje sturen naar
onderstaand mailadres.
Gaby Bollen, 0495 58 31 34 of 06 100 818 02,
[email protected]
November 2013 nr 11
4