Stand van zaken tijdens sessie Hasselt1 op 25/03/03

Stand van zaken tijdens sessie Hasselt1 op 25/03/03
Deze teksten kunnen opgenomen worden als beginsituatie of achtergrondinformatie. De titels
kunnen zelfs dienen als knooppunt.
24 januari 2003
Vaticaan biedt ethische criteria aan politici
Geweten politicus gaat boven mening
meerderheid
De mening van de meerderheid is voor katholieke politici niet altijd doorslaggevend.
Vooral niet waar het gaat om zaken als abortus of kloneren. In een document,
ondertekend door kardinaal Ratzinger, geeft het Vaticaan richtlijnen voor hun
handelen.
Ben van de Venn
Thomas More werd gemarteld tot de dood, omdat hij als politicus zijn geweten
volgde. In de aanhef van de Doctrinaire notitie over enkele vraagstukken met
betrekking tot het handelen van katholieken in de politiek verwijst de Congregatie van
de Geloofsleer naar het getuigenis van deze 15e eeuwse Engelse politicusmartelaar, die sinds 2000 patroon van politici is. Ook al was zijn situatie anders dan
die van een volksvertegenwoordiger in een democratie, zijn marteldood is een
getuigenis van de onvervreemdbare waardigheid van het menselijk geweten. De lang
verwachte vorige week verschenen Vaticaanse notitie breekt een lans voor het
geweten als laatste leidraad van een katholiek politicus.
Morele natuurwet
De noodzaak nu met richtlijnen voor katholieke politici te komen ligt met name in de
alomtegenwoordigheid van een ethisch relativisme. In het openbare leven overheerst
vaak de opvatting dat "een dergelijk ethisch pluralisme een voorwaarde is voor de
democratie".
Als gevolg daarvan claimen burgers een volledige
autonomie als het gaat om hun morele keuzes. En
wetgevers houden vol dat zij deze vrijheid verdedigen door
'Moreel relativisme
verzwakt het
democratische leven'
"het opstellen van wetten die de principes van de natuurlijke
ethiek verwaarlozen". De basisgedachte achter deze trend is dat "elke mogelijke
houding ten opzichte van het leven dezelfde waarde heeft". Tegelijkertijd wordt aan
burgers, vooral ook katholieken, gevraagd hun bijdrage aan het politieke leven niet te
baseren op hun bijzondere verstaan van de menselijke persoon en het algemeen
belang. Dat zou intolerant zijn. De geschiedenis van de twintigste eeuw heeft echter
het gelijk aangetoond van die burgers die de onjuistheid van het relativisme
erkenden, gaat het document verder. Want "er bestaat een morele wet in de natuur
van de menselijke persoon, die onze kijk op de mens, het algemeen belang en de
staat, moet bepalen".
Het document erkent dat er politieke vrijheid moet zijn. Maar die vrijheid moet niet
gebaseerd zijn op de relativistische idee dat alle posities ten opzichte van het welzijn
van de menselijke persoon dezelfde waarde en waarheid bezitten. Politiek heeft te
maken met "concrete verwerkelijking van het menselijke en sociale welzijn in een
gegeven historische, technologische en culturele context". Daarin wordt het
speelveld van de vrijheid van politieke keuze gegeven. Ook christenen zullen
erkennen dat er verschillende meningen zijn over de regeling van wereldse zaken.
Als dit pluralisme echter een weerspiegeling is van een moreel relativisme, zullen zij
het moeten verwerpen als een verzwakking van het democratische leven.
"Democratie moet gebaseerd zijn op de ware en solide fundering van niet
onderhandelbare ethische principes die het leven in de samenleving onderbouwen."
Concrete kwesties
De wetenschappelijke vooruitgang op genetisch en biotechnologisch gebied stelt
politici voor niet eerder gestelde vragen. De toelaatbaarheid van gedwongen
prenatale diagnostiek, stamcellenonderzoek, reproductief en therapeutisch kloneren
zijn onderwerpen die vragen om oplossingen gebaseerd op ethische principes.
Tegelijkertijd worden wetsvoorstellen gedaan die zonder naar de gevolgen te kijken
de onschendbaarheid van het menselijk leven aantasten. In deze moeilijke situatie
moeten katholieken volgens het Vaticaanse schrijven "de samenleving herinneren
aan een dieper verstaan van het menselijk leven en aan de verantwoordelijkheid van
iedereen in deze zaken".
In de moeilijke positie van een katholiek politicus die niet in staat is een wet die
abortus toestaat tegen te houden, neemt het document dezelfde positie in als de
encycliek Evangelium Vitae uit 1995. "Een gekozen functionaris wiens absolute
persoonlijke oppositie tegen abortus algemeen bekend is, mag een voorstel steunen
dat gericht is op het beperken van het kwaad dat door een dergelijke wet aangericht
wordt."
Foto: Jos van Leeuwen
In de politiek mag de mening van de meerderheid niet het enige bindende richtsnoer
zijn.
Anders dan de terughoudendheid die nog in de Katechismus van de Katholieke Kerk
werd betracht, spreekt het Vaticaanse document openlijk en positief over een
veelheid van partijen en over democratie. In een dergelijke bestel wordt vaak de
autonomie van de katholieke politicus vooropgesteld. Het document erkent de
wettelijke autonomie van het politieke en burgerlijke terrein ten opzichte van religie
en Kerk. Het is volgens het document de rol van de Kerk de gewetens van de
gelovigen te vormen en te verlichten, vooral van diegenen die betrokken zijn bij de
politiek. Maar het kan niet zo zijn "dat katholieke politici twee parallelle levens
hebben: enerzijds hun 'spirituele leven', met zijn waarden en normen, en aan de
andere kant hun 'seculiere leven', in het gezin, op het werk, in sociale
verantwoordelijkheden en in verantwoordelijkheid inzake het openbare leven".
Morele anarchie
Sommigen vinden dat christenen die zich moreel verplicht voelen te handelen naar
hun geweten zichzelf politiek buitenspel zetten. Deze kritiek maakt zich schuldig aan
een vorm van onverdraagzaam 'secularisme', stelt de notitie. Zij ontkent niet alleen
de mogelijkheid van christelijk engagement in de politiek, maar ook van een
natuurlijke ethiek.
Waar dat gebeurt, stelt het schrijven, "is de weg open naar
'Waar moreel
relativisme toe leidt,
hebben we in de
geschiedenis gezien'
morele anarchie; en dat is iets geheel anders dan legitiem
pluralisme. Die morele anarchie leidt tot de onderdrukking
van de zwakken door de sterken".
In een radio-interview lichtte kardinaal Ratzinger het gevaar
van een dergelijk ontbreken van katholieke politiek op basis van het eigen geweten
nog eens toe. "Veel mensen menen", aldus de kardinaal, "dat er geen waarheid
bestaat die je kunt kennen en dat het relativisme de enige voorwaarde voor
democratie is. Dit denken leidt ertoe dat er helemaal geen maatstaf meer is en dat
uiteindelijk de mening van de meerderheid het enige bindende richtsnoer wordt.
Waar dat toe leidt, hebben we in de geschiedenis gezien. Daarom is het van belang
het relativisme nu een 'halt' toe te roepen."
© 2003 Katholiek Nieuwsblad
Niets van deze uitgave mag opnieuw worden uitgegeven in welke vorm dan ook zonder
voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever
17 januari 2003
Nieuwjaarstoespraak tot ambassadeurs
Profetische paus: 'De toekomst van de
mensheid staat op het spel'
In ongekend scherpe taal heeft paus Johannes Paulus II afgelopen maandag de
ambassadeurs bij de Heilige Stoel toegesproken over de zorgelijke toestand in de
wereld. Hij uitte daarbij felle kritiek op de kennelijke onwil van de internationale
gemeenschap om een einde te maken aan onrecht, armoede, honger en gewapende
conflicten. "De toekomst van de mensheid staat op het spel."
Dames en heren,
1. Deze ontmoeting bij het begin van het nieuwe jaar is een goede traditie die mij de
vreugde geeft u te verwelkomen en in zekere zin de volken te omhelzen die u
vertegenwoordigt. Want dankzij u ken ik hun hoop en verlangens, hun successen en
teleurstellingen. Vandaag wens ik uw landen van harte geluk, vrede en welvaart. (...)
Geachte voorzitter, u heeft gewezen op de legitieme verwachtingen van de
moderne mannen en vrouwen die al te vaak worden gefrustreerd door
politieke crises, wapengeweld, sociale conflicten, armoede of natuurrampen.
Nooit eerder als bij het begin van dit millennium heeft de mensheid gevoeld
hoe onzeker de wereld is die zij heeft geschapen.
Foto: AP
Paus Johannes Paulus II tezamen met de ambassadeurs bij de Heilige Stoel in de
Sala Regia (Koningszaal) in het Vaticaan.
2. Ik ben persoonlijk getroffen door de angstgevoelens die de harten van onze
tijdgenoten beklemmen. Een verraderlijk terrorisme dat ieder moment op elke plaats
kan toeslaan; het onopgeloste probleem in het Midden-Oosten met het Heilig Land en
Irak; de onrust die Zuid-Amerika treft, in het bijzonder Argentinië, Colombia en
Venezuela; de conflicten die vele Afrikaanse landen verhinderen zich te concentreren
op hun ontwikkeling; het onverantwoorde gedrag dat bijdraagt aan de uitputting van
de aardse bronnen:
3. dit alles zijn zovele plagen die de overleving van
de mensheid bedreigen, de vrede van individuen en
de veiligheid van samenlevingen.
4. Toch kan alles veranderen. Het hangt af van ieder
van ons. Iedereen kan zijn vermogen ontwikkelen
tot geloof, eerlijkheid, respect voor anderen en
voor de inzet ten dienste van anderen.
'De wereld zou totaal
anders zijn als
bestaande
overeenkomsten
werden toegepast!'
Het hangt duidelijk ook af van politieke leiders die geroepen zijn het algemeen
belang te dienen. U zult niet verbaasd zijn als ik tegenover u in verband
hiermee bepaalde voorwaarden schets waaraan volgens mij moet worden
voldaan opdat hele volkeren, misschien zelfs de mensheid, niet in de afgrond
zullen storten.
Op de eerste plaats is dat een 'ja tegen het leven!' Respecteer het leven zelf
en individuele levens: hier begint alles, want het meest fundamentele van de
mensenrechten is zonder meer het recht op leven. Abortus, euthanasie, het
klonen van mensen bijvoorbeeld, brengen het gevaar met zich de menselijke
persoon te reduceren tot louter een object: leven en dood als het ware op
afroep! Wanneer alle morele criteria zijn opgeheven, wordt het
wetenschappelijk onderzoek van de bronnen van het leven een ontkenning
van het wezen en de waardigheid van de persoon.
De oorlog is een aanval op het menselijk leven omdat het lijden en dood met
zich brengt. De strijd voor vrede is altijd een strijd voor het leven!
Daarna komt het respect voor de wet. Het leven binnen de samenleving, in het
bijzonder in internationaal verband, veronderstelt algemene en
onvervreemdbare principes die ten doel hebben de veiligheid en vrijheid van
individuele burgers en naties te waarborgen. Deze gedragsregels vormen het
fundament van nationale en internationale stabiliteit. Vandaag beschikken
politieke leiders over hoogst relevante teksten en instituties. Het is voldoende
deze eenvoudigweg in praktijk te brengen. De wereld van vandaag zou totaal
anders zijn als mensen zouden beginnen zonder aarzelen de overeenkomsten
toe te passen die reeds getekend zijn!
Ten slotte is er de plicht van solidariteit. In een wereld met een geweldige
overvloed aan informatie, maar waarin het paradoxaal genoeg zo moeilijk is te
communiceren en waar leefomstandigheden schandalig ongelijk zijn, is het
belangrijk geen enkele inspanning onbenut te laten om ervoor te zorgen dat
ieder zich verantwoordelijk voelt voor de groei en het geluk van allen. Onze
toekomst staat op het spel. Een werkloze jonge persoon, een
gemarginaliseerde gehandicapte, ouderen voor wie niemand zorgt, landen die
gevangen gehouden worden in honger en armoede: deze situaties maken
mensen al te vaak wanhopig en maakt hen gevoelig voor de verleiding om
zichzelf te isoleren of hun toevlucht tot geweld te nemen.
5. Daarom moeten er keuzen gemaakt worden opdat de mensheid nog een toekomst
heeft. Daarom moeten de volken van de aarde en hun leiders soms de moed hebben
om 'nee' te zeggen.
'Nee tegen de dood!' Dat betekent 'nee' tegen alles wat de onvergelijkbare
waardigheid schendt van ieder menselijk wezen, beginnend met dat van
ongeboren kinderen. Indien het leven werkelijk een schat is, moeten wij in
staat zijn het te bewaren en het vruchtbaar te maken zonder het te
misvormen. 'Nee' tegen alles wat het gezin, de basiscel van de samenleving,
verzwakt. 'Nee' tegen alles wat in kinderen de levenslust verwoest, hun
respect voor zichzelf en anderen, de geest van dienstbaarheid.
'Nee tegen het egoïsme!' Met andere woorden, tegen alles wat de mens ertoe
aanzet zichzelf op te sluiten in de cocon van een bevoorrechte sociale klasse
of van een culturele welstand die anderen uitsluit. De levensstijl van de
welvarenden, hun consumptiepatronen, moeten heroverwogen worden in het
licht van hun gevolgen voor andere landen. Laat ons bijvoorbeeld het
probleem van de waterbronnen noemen die de Verenigde Naties voor dit jaar
ons ter overdenking hebben aangedragen.
Egoïsme is ook de onverschilligheid van welvarende landen ten opzichte van
landen die in de kou gelaten worden. Alle volkeren hebben recht om een
eerlijk deel te ontvangen van de goederen van deze wereld en op de kennis
van de meer ontwikkelde landen. Hoe kunnen wij voorbijgaan aan,
bijvoorbeeld, de beschikbaarheid voor iedereen van generieke medicijnen die
nodig zijn in de strijd tegen huidige wereldwijde ziekten, een beschikbaarheid,
helaas, die vaak verhinderd wordt door economische korte-termijn
overwegingen?
'Nee tegen oorlog!' Oorlog is niet altijd onvermijdelijk. Het is altijd een
nederlaag van de mensheid. Internationale wetgeving, eerlijke dialoog,
solidariteit tussen de staten, de nobele uitoefening van de diplomatie: dit zijn
de methoden die waardig zijn voor individuen en naties om hun geschillen op
te lossen. Ik zeg dit terwijl ik denk aan degenen die nog steeds hun
vertrouwen stellen in nucleaire wapens en de toch al vele conflicten die onze
broeders en zusters gegijzeld houden.
Met Kerstmis herinnerde Bethlehem ons aan de onopgeloste crisis in het
Midden-Oosten, waar twee volken, Israëli's en Palestijnen, geroepen zijn zij
aan zij te leven, evenredig vrij en soeverein, in wederzijds respect. Zonder te
willen herhalen wat ik vorig jaar bij deze gelegenheid zei, wil ik er vandaag
alleen aan toevoegen, geconfronteerd met de voortgaande verslechtering van
de crisis in het Midden-Oosten, dat de oplossing nooit zal worden gevonden
door over te gaan tot terrorisme of gewapend ingrijpen, alsof militaire
overwinningen de oplossing zouden kunnen betekenen.
En wat moeten wij zeggen over de dreiging van een oorlog die het volk van
Irak zou kunnen treffen, het land van de profeten, een volk dat al zwaar
beproefd is door meer dan twaalf jaar embargo? Oorlog is nooit een
willekeurig middel dat men kan kiezen om de geschillen tussen landen op te
lossen. Zoals het charter van de Verenigde Naties en de internationale
wetgeving stellen, kan niet voor oorlog worden gekozen, zelfs niet wanneer
het een kwestie is om het algemeen belang te verzekeren, tenzij als
allerlaatste optie en in overeenstemming met de zeer strikte voorwaarden
zonder voorbij te gaan aan de gevolgen voor de burgerbevolking zowel tijdens
als na de militaire operaties.
6. Daarom is het mogelijke de loop van de gebeurtenissen te veranderen, als goede wil,
vertrouwen in de ander, trouw aan verplichtingen en samenwerking tussen
verantwoordelijke partners de overhand kunnen krijgen. Ik zal twee voorbeelden
geven.
Het huidige Europa, dat tegelijkertijd een geworden is en uitgebreid. Europa is
erin geslaagd de muren neer te halen die het continent misvormde. Het heeft
zichzelf verplicht een nieuwe werkelijkheid te ontwerpen en te creëren die
eenheid en verscheidenheid kan combineren, nationale soevereiniteit en
samenwerking, economische vooruitgang en sociale rechtvaardigheid. Dit
nieuwe Europa is de drager van waarden die tweeduizend jaar vruchtbaar
geweest zijn voor een vaardigheid van denken en leven waarvan de hele
wereld heeft geprofiteerd.
Temidden van deze waarden neemt het christendom
een geprivilegieerde plaats in in zoverre het een
'Er moeten keuzen
gemaakt worden opdat
humanisme voortbracht waarvan Europa's
de mensheid nog een
toekomst heeft'
geschiedenis en instellingen is doordrongen. Ter
herinnering aan dit erfgoed hebben de Heilige Stoel
en alle christelijke Kerken erop aangedrongen bij diegenen die de toekomstige
grondwet voor de Europese Unie opstellen, een verwijzing op te nemen naar
Kerken en religieuze instellingen. Wij achten het gewenst dat, met respect
voor de seculiere staat, drie complementaire elementen erkend zouden
worden: godsdienstvrijheid, niet alleen op individueel en ritueel niveau, maar
ook in zijn sociale en organieke dimensies; de eigenheid van structuren voor
dialoog en consultatie tussen regeringsinstellingen en
geloofsgemeenschappen; respect voor de reeds bestaande juridische status
van Kerken en religieuze instanties in de lidstaten van de Unie. Een Europa
dat zijn verleden zou loochenen, dat de feiten van de godsdienst zou
ontkennen en dat geen spirituele dimensie zou hebben, zou een armzalige
positie innemen tegenover het ambitieuze project dat al zijn energie vergt: het
opbouwen van een Europa voor allen.
Ook Afrika geeft ons momenteel een reden verheugd te zijn: Angola is
begonnen met de wederopbouw; Burundi heeft een weg gekozen die naar
vrede kan leiden en verwacht van de internationale gemeenschap begrip en
financiële steun; de Democratische Republiek Congo is serieus bezig met een
nationale dialoog die naar democratie moet voeren. Soedan heeft eveneens
zijn goede wil getoond, al blijft de weg naar vrede lang en weerbarstig. We
moeten natuurlijk dankbaar zijn voor deze tekens van vooruitgang en we
zouden politieke leiders aan moeten moedigen geen inspanning onbenut te
laten opdat, stukje bij beetje, de mensen in Afrika een begin van ontwapening
meemaken en dus van vruchtbaarheid, beveiligd tegen etnische strijd, grillen
en corruptie. Om deze reden kunnen wij de ernstige incidenten in Ivoorkust en
de Centraal Afrikaanse Republiek alleen maar betreuren, terwijl we de
mensen in deze landen tegelijkertijd uitnodigen hun wapens neer te leggen,
hun respectievelijke instellingen te respecteren en een grondslag te leggen
voor nationale dialoog. Op die manier zal het gemakkelijk zijn alle elementen
van de nationale gemeenschap te betrekken bij het ontwerpen van een
samenleving waarin iedereen een plaats vindt. Verder doen we er goed aan
op te merken dat de Afrikanen, dankzij de activiteit van de Afrikaanse Unie en
effectieve vormen van regionale bemiddeling, in toenemende mate proberen
oplossingen te vinden die het beste passen bij hun problemen.
Foto: AP
De Heilige Vader tijdens zijn toespraak: "Iedereen
kan zijn vermogen ontwikkelen tot geloof,
eerlijkheid, respect voor anderen en voor de inzet
ten dienste van anderen."
7. Excellenties, dames en heren, het is van vitaal belang op te merken dat de
onafhankelijkheid van staten niet langer los gezien kan worden van het begrip
wederzijdse afhankelijkheid. Alle staten zijn met elkaar verbonden in goede en in
kwade dagen. Om deze reden en terecht moeten we in staat zijn goed van kwaad te
onderscheiden en hen bij hun naam te noemen. De geschiedenis heeft ons, keer op
keer, geleerd dat, als er twijfel heerst over wat goed en wat kwaad is, het grootste
kwaad moet worden gevreesd.
Als wij willen voorkomen in chaos te vervallen, moet er mijn inziens aan twee
voorwaarden worden voldaan.
Op de eerste plaats moeten we in de betrekkingen tussen staten de hoogste
waarde van de natuurwet herontdekken, die inspiratiebron was voor de
rechten van naties en voor de eerste formulering van het volkerenrecht. Al
betwisten sommige mensen tegenwoordig haar waarde, ik ben ervan
overtuigd dat de erin vervatte algemene en universele principes nog altijd
kunnen dienen om de eenheid van het menselijke ras beter te begrijpen en de
gewetensvorming te bevorderen bij zowel degenen die regeren als diegenen
die geregeerd worden.
Ten tweede hebben we het volhardende werk van staatsmannen nodig die
eerlijk en onzelfzuchtig zijn. In feite kan de onmisbare professionele
bevoegdheid van politiek leiders geen andere legitimatie vinden dan in de
verbondenheid met strenge morele
opvattingen.
Hoe kan iemand pretenderen met
wereldomvattende zaken bezig te zijn zonder
te verwijzen naar deze groep principes die de
'Consumptiepatronen,
moeten bezien worden
in het licht van hun
gevolgen voor anderen'
basis vormen van het "universele algemene
goed" waarover paus Johannes XXIII zo welsprekend handelt in zijn encycliek
Pacem in Terris? Een leider die handelt in overeenstemming met zijn
overtuigingen is altijd in staat onrechtvaardige situaties of structurele corruptie
te verwerpen, of er een eind aan te maken. Het is precies op dit vlak dat we
herontdekken wat tegenwoordig algemeen "goed bestuur" wordt genoemd.
Het materiële en spirituele welzijn van de mensheid, de bescherming van van
de vrijheid en rechten van de menselijke persoon, onzelfzuchtig openbaar
dienstwerk, betrokkenheid bij concrete omstandigheden: al deze zaken
moeten de overhand hebben in alle politiek projecten en vormen een morele
noodzaak die in zichzelf de beste garantie is voor vrede binnen naties en
vrede tussen staten.
8. Het is duidelijk dat deze motivaties voor een gelovige worden verrijkt door een geloof
in een God die de Schepper en Vader van allen is. ij, dHij, die de mens het
rentmeesterschap over de aarde heeft toevertrouwd met de plicht van broederlijke
liefde. Dit laat zien dat het in het eigen belang van een staat is ervoor te zorgen dat
godsdienstvrijheid - hetgeen een natuurrecht is, tegelijkertijd zowel een individueel als
een sociaal recht - voor ieder effectief gegarandeerd wordt.
Zoals ik in het verleden al heb opgemerkt zullen gelovigen, die zich in hun
geloof gerespecteerd weten en wier gemeenschappen juridische erkenning
genieten, met nog grotere overtuiging meewerken aan het gemeenschappelijk
project van de opbouw van de burgerlijke samenleving waartoe zij behoren. U
zult begrijpen waarom ik, in naam van alle christenen die, van Azië tot Europa,
slachtoffer blijven van geweld en intolerantie, zoals recent gebeurde tijdens de
viering van Kerstmis.
Oecumenische dialoog tussen christenen en respectvol contact met andere
religies, in het bijzonder met de Islam, zijn de beste remedie tegen sektarische
scheuringen, fanatisme of religieus terrorisme. Wat de katholieke Kerk betreft
zal ik een situatie noemen die voor mij oorzaak is van groot lijden: de zaak van
de katholieke gemeenschappen in de Russische Federatie die nu al
maandenlang enkele van hun herders moeten missen die om administratieve
redenen niet kunnen terugkeren. De Heilige Stoel verwacht van de regering
concrete besluiten die een eind maken aan deze crisis en die in
overeenstemming zijn met de internationale overeenkomsten die ondertekend
zijn door het moderne en democratische Rusland. Russische katholieken
willen net zo leven als hun broeders in de rest van de wereld, dezelfde vrijheid
en dezelfde waardigheid genietend.
9. Excellenties, dames en heren, mogen allen die hier bijeen zijn op deze plaats die een
symbool van spiritualiteit is, dialoog en vrede, met onze dagelijkse activiteiten
bijdragen aan de vooruitgang van alle volkeren van de aarde, in gerechtigheid en
harmonie. Aan hun vooruitgang richting groter geluk en grotere gerechtigheid, ver van
armoede, geweld en oorlogsdreiging! Moge God zijn overvloedige zegen schenken
aan u en degenen die u vertegenwoordigt. Gelukkig Nieuwjaar voor iedereen!
Vertaling Katholiek Nieuwsblad
© 2003 Katholiek Nieuwsblad
Niets van deze uitgave mag opnieuw worden uitgegeven in welke vorm dan ook zonder
voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever