K-pax - KU Leuven

De film K-Pax als insteek voor de paaservaring
Hugo Van Nueten
K-Pax. Met een SF-film de paaservaring bespreekbaar maken
Bespreking van de film K-Pax (2001) van regisseur Ian Softley, met in de
hoofdrollen Kevin Spacey en Jeff Bridges. De film is gebaseerd op een roman van
Gene Brewer.
De film K-Pax lijkt mij een goede insteek om de paaservaring ter sprake te
brengen bij leerlingen (van het tweede jaar van de derde graad). De bewering van een
psychiatrische patiënt dat hij zal terugkeren naar zijn thuisplaneet K-Pax en zijn
daarop volgende onverklaarbare verdwijning, verdeelt de achterblijver in believers
en non-believers. Zij die hem gekend hebben, geloven en zeggen: “hij was
buitenaards”. Bij voorkeur laat men de leerlingen onbevangen naar de film kijken.
Pas bij de nabespreking kan de leraar op overeenkomsten met het paasgebeuren
wijzen.
Ik geef een samenvatting van de film en enkele mogelijke vragen voor een
nabespreking.
Het verhaal.
In een psychiatrisch ziekenhuis in Manhattan (New York) wordt een patiënt
opgenomen met de naam Prot (vertolkt door acteur Kevin Spacey). Hij beweert dat
hij afkomstig is van de planeet K-Pax in het dubbelzonnenstelsel Lyra. Hij zegt dat
hij met het licht reist en dat hij een rapport moet schrijven over de aarde en zijn
bewoners. Prot wordt behandeld door dr. Mark Powell (vertolkt door Jeff Bridges),
een psychiater die vlucht in zijn werk. Dr. Powell heeft weinig aandacht voor zijn
gezin en heeft alle contact met zijn oudste zoon, uit zijn eerste huwelijk, verloren. Hij
is verrast, omdat zijn patiënt Prot niet reageert op medicatie. Onderzoek wijst uit dat
Prot gevoelig is voor ultraviolet licht, terwijl mensen licht van deze frequentie niet
kunnen waarnemen. De schoonbroer van dr. Powell, een astrofysicus, is gefascineerd
door de astronomische kennis van Prot. Op zijn uitnodiging, verstrekt Prot, aan een
groep astrofysici, ongekende kennis over het dubbelstelsel Lyra.
Prot leeft in vrede met zijn opname in het psychiatrische centrum. Hij heeft
een opvallend helende invloed op de andere patiënten. Een patiënte die zich in haar
kamer opsluit, komt weer buiten voor Prot. Een andere patiënt overwint, dankzij
Prot, zijn angsten. Prot geneest een dwangneuroticus door hem drie opdrachten te
geven. Dr. Powell zelf herstelt het contact met zijn ‘verloren’ zoon. Prot kondigt een
reis naar het noorden aan. Hij verdwijnt uit de psychiatrische instelling en keert na
verloop van tijd op onverklaarbare wijze terug binnen de muren van de gesloten
instelling. De mensen rondom Prot splitsen zich op in believers en non-believers.
Prot zegt dat hij op 27 juli om exact 5.51 uur zal terugkeren naar K-Pax. Hij kan
maar één persoon meenemen. De patiënten wedijveren om de uitverkorene te zijn.
Allen leven ze in verwachting van dat moment.
Het gelukt dr. Powell niet om Prot aan het twijfelen te brengen of om zijn
illusie te doorprikken. Door hypnose ontdekt dr. Powell dat Prott in werkelijkheid
Robert Porter is. Porter had de roofmoord op zijn vrouw en dochtertje gewroken en
heeft zich vervolgens in een rivier bij zijn huis geworpen. Zijn lichaam werd nooit
gevonden. Met deze informatie is de twijfel over de buitenaardse afkomst van Prot
niet weggenomen. Het slot van de film laat de mogelijkheid open dat Prot tijdelijk
het lichaam van Porter (Engels voor drager) had aangenomen. Prot zegt dat hij Porter
ter hulp komt telkens wanneer deze in nood is en hem roept.
Op het aangekondigde tijdstip van vertrek is Prot alleen in zijn kamer. Er
gebeurt iets. Dr. Powell vindt even later Robert (Prot ?) op de vloer. De patiënten
zeggen: “dit is Prot niet”. Voortaan is Robert volledig catatonisch. Bess, één van de
meest problematische patiënten is verdwenen. Is Prot vertrokken en is Robert
achtergebleven: de persoon die hij tijdelijk had geïncarneerd? Heeft hij Bess
meegenomen? Tot op het einde van de film blijft de spanning bewaart over de vraag
of Prot geniaal gek is of buitenaards.
Theologische interpretatie.
Ik vind de film geschikt om bij jongeren een aantal geloofsvragen aan te
kaarten. Jongeren hebben geen enkele moeite om zich in te leven in het geloof van de
believers van Prot. Kunnen zij nog ontvankelijk zijn voor het verhaal van de
believers van Jezus? In de besprekingen van de film, die ik vond, wordt geen
verband gelegd met het evangelie.
Het verhaal kan op verschillende niveaus geïnterpreteerd worden. Op het vlak
van de psychiater die zijn gezin verwaarloost, gaat het verhaal over de belangrijke
waarden in het leven en over het leggen van de juiste prioriteiten. Het thema van de
positieve wetenschapper die enkel aanneemt wat hij feitelijk kan verifiëren, komt aan
bod in de astrofysici en ook in de psychiater. De psychiater bevraagt de patiënt
vanuit zijn wetenschappelijke benadering: zijn zijn waanbeelden het gevolg van een
trauma?
De film gaat over de helende vermogens die we allemaal hebben, als we
luisteren naar en zorgen voor anderen. Vele toeschouwers zullen op het niveau
blijven van de vraag of Prot nu buitenaards is of niet. Het verhaal is echter ook
christologisch te lezen. De film K-Pax heeft, volgens mij, sterke aanknopingspunten
met het verrijzenisverhaal van de evangelisten.
De personages dragen bijbelse namen en er zijn tal van bijbelsklinkende
uitspraken, zoals: “Blijf hier en wees op alles voorbereid”. De titel K-Pax kan
verwijzen naar het chiroteken, de twee eerste Griekse letters van de naam Christus,
en tegelijk naar de ‘vrede in Christus’. De hoofdpersoon Prot (protestant?) is
gekomen onder de armsten der mensen, de geestelijk zieken. Hij doet tekenen. Hij
geneest de zieken. Hij geeft hoop. Hij verdwijnt om weder te keren. Ook in het
evangelie komt God niet tot de mensen in een verschroeiend vertoon van zijn
goddelijke macht. Met kerstmis wordt god mens onder de mensen, om ons leven te
delen. De zoon van God wordt de mensenzoon. Jezus toont de welwillendheid van
God jegens alle mensen en in het bijzonder voor de hulpbehoevende en zondige
mens. De theoloog Schillebeeckx sprak van de aankondiging van de heerschappij
van een op menselijkheid bedachte God. Ook Prot is een echte mens, met het
lichaam en het gekwetste bewustzijn van de psychiatrische patiënt Robert Porter. Het
effect op de medepatiënten roept reminiscenties op aan het effect dat het
paasgebeuren had op de bevoorrechte getuigen. De patiënten hebben Prot in hun
midden ervaren en waren diep onder de indruk. Zijn mysterievol vertrek, proberen zij
te duiden. Zo ervaarden de leerlingen het lege graf en de ontmoeting met de
Verrezene als de bevestiging van Gods heilbrengende ingrijpen.
De film suggereert iets van het oorspronkelijke geloof van de paaservaring.
Het lege graf en de verschijningen van Jezus zijn alleen te verklaren als een ingrijpen
van God. Maar die overtuiging is vooral gebaseerd op het feit dat ze hem gekend
hebben als een bijzonder persoon. In de film wordt niet over de kruisdood en de
verrijzenis gesproken. Maar het effect op de medepatiënten van het leven en het
vertrek van Prot, suggereert iets van wat de leerlingen ervaren met Pasen en wat in
de geloofsformules is vervat.
Tot slot geef ik nog enkele andere mogelijke verbanden van de film met het
evangelie. Ik zou ze echter niet op deze manier in de les gebruiken omdat een
overaanbod aan bijbels materiaal het krediet van de film bij de leerlingen bijna zeker
zal teniet doen. De film K-Pax kan verwijzen naar lijden, verlossing en eschatologie.
De psychiatrische patiënten verlangen naar verlossing uit hun lijden. Dit wordt
uitgedrukt in het verlangen om mee te mogen naar de planeet K-Pax. In bijbelse taal
sprak men van het beloofde land, het Rijk Gods, een nieuwe hemel en een nieuwe
aarde. De woorden en daden van Prot, en zijn onverklaarbare verdwijning, doen de
psychiatrische patiënten hopen op een betere toekomst. Zo brak met het bevrijdende
optreden van Jezus, met zijn woorden en handelingen, en met zijn verrijzenis, het
Rijk van God aan. Die ervaring wijst vooruit in de richting van de eindvoltooiing op
de laatste dag. Er zijn talrijke tekenen die de hoop voeden. Jezus zond zijn leerlingen
uit om te genezen en duivels uit te drijven. Prot geeft een patiënt de opdracht om een
medepatiënt te genezen. Mensen moeten naar het voorbeeld van Christus helers zijn
voor elkaar. Een bevrijdende heilsgeschiedenis wordt in gang gezet. Prot draagt een
patiënt op om waakzaam te blijven. Ook de bruidsmeisjes in de bijbel moeten
waakzaam zijn voor de verhoopte komst van de bruidegom. Dan zal het rijk van God
definitief gevestigd worden. De gebroken wereld in zijn huidige vorm zal verdwijnen
en een nieuw koninkrijk zal aanbreken. Daarom moeten mensen zich bekeren en
waakzaam zijn. De kwaliteit van hun leven, zal beslissend zijn voor de redding in het
toekomstige leven, beter gezegd, de mate waarin zij gehoor geven aan het
dubbelgebod van liefde tot God en tot de naaste. De evangelist Johannes verkondigt
het aldus: wie in Jezus gelooft, bezit hier en nu al eeuwig leven, in afwachting van de
eindvoltooiing op de laatste dag (Joh 5,24). Volgens Marcus (1,15) zijn er slechts
twee basisvoorwaarden om tot het Rijk Gods te worden toegelaten: bekeer u en
geloof.
Is de film geschikt voor gebruik in de klas?
Er is enige omzichtigheid nodig bij het ter sprake brengen van het evangelie.
De film K-Pax is voor de leerlingen niet suspect. Het is een spannende film die in de
verste verte niet naar het christelijke geloof lijkt te verwijzen. Deze film lijkt mij
geschikt om te gebruiken bij leerlingen van het tweede jaar van de derde graad,
terreinen: ASO Leven als christen, TSO/KSO Grondervaringen en geloof. Op een
onverwachte manier maakt deze film het paasgebeuren bespreekbaar. Het delicate
punt is de overgang van de film naar de bespreking van het paasgebeuren. Ik denk
dat de leraar het beste zegt dat hij zelf verrast is door de onverwachte gelijkenis met
het paasgebeuren. Dat het enig naspeurwerk vraagt om de link tussen de film en het
evangelie te leggen. Dat we niet weten of de auteur het zo heeft bedoeld. Verder mag
de leraar erop wijzen dat het verrassend is dat de meeste leerlingen geen moeite
hebben om het dilemma van de film te begrijpen en zelfs niet om in Prot te geloven.
Terwijl zij zoveel moeite hebben met het evangelie. Wie met een kritische,
argwanende houding kijkt, kan geen plezier aan een film beleven. Je moet met het
verhaal mee willen gaan. De leraar moet van de leerlingen niet vragen om in de
verrijzenis te geloven. Maar hij mag hen wel vragen of zij als gevolg van de film een
beter inzicht hebben gekregen in wat mogelijk de eerste leerlingen aan Jezus hebben
ervaren.
Enkele mogelijke vragen voor een bespreking van K-Pax
Maak één of meer bolletjes naar keuze zwart:
Wat is het meest waarschijnlijk aan het einde van de film?
O Prot is een geniale gek en niets meer.
O Prot is afkomstig van de planeet K-Pax en is naar K-Pax
weergekeerd, alleen het geleende lichaam van de zieke Robert Porter
bleef achter.
O Ik twijfel tussen deze mogelijkheden.
O Ik zie het anders:
Welke bijbelse namen en uitdrukkingen zijn u opgevallen in de film?
Volgens de evangelist Johannes was Jezus geen gewoon mens. Hij was
buitenaards. Zij die Jezus gekend hebben, geloofden dit. Anderen
twijfelden of geloofden niet. Kan je iets gelijkaardigs zeggen over de
psychiatrische patiënt Prot?
Een wetenschappelijke vorming maakt het niet gemakkelijker om
spontaan te geloven. Waar zie je dit in de film?
Een van de apostelen was zo kritisch dat hij de 'ongelovige Thomas'
wordt genoemd. Hij wilde pas geloven, nadat hij met eigen vingers de
stigmata of nagelwonden had gevoeld, in de handen van Jezus. De
psychiater in de film lijkt op de 'ongelovige Thomas'. Leg uit.
Jezus viel op, omdat hij mensen genas en hen terug hoop en levenskracht
gaf. Zie je hetzelfde bij de psychiatrische patiënt Prot? Beschrijf wie hij
geneest en hoop geeft.