Jaargang 2003 nummer 04 - Jan Paagman Sterrenwacht

Vereniging Jan Paagman Sterrenwacht
Adres:
Ostaderstraat 28
5721 WC Asten
Telefoon: 0493-696956
Internet:
E-mail: [email protected]
http://www.sterrenwachtasten.nl
Hier vindt u ons:
Ligging: 51°24’2288” noord
05°43’9503” oost
Afspraken en groepsontvangsten:
F. Swinkels: 0492-383054
Bestuur:
Voorzitter :
Secretaris:
Penningmeester:
Bestuursleden:
Francois Swinkels
Marius Dekkers
Jozef van Stiphout
Coen Pouls
Hans Kanters
Frans Mrofcynski
Joop Sens
0492-383054
0492-510006
0492-543854
0492-663059
0493-694480
0492-474200
06-51666226
[email protected]
[email protected]
[email protected]
[email protected]
[email protected]
[email protected]
[email protected]
Geopend:
Elke woensdagavond clubavond 20.00 uur.
Waarneemavonden in de wintermaanden op vrijdag bij het laatste kwartier van de
maan om 20:00 uur.
Publieksavonden in de wintermaanden op vrijdag bij het eerste kwartier van de
maan om 20.00 uur.
Interkomeet:
Kopij vóór 8 december 2003 sturen naar [email protected]
Contributie:
Volwassenen €16,00 per jaar, jeugd t/m 17 jaar €8,00.
Bankrekening nummer: ABN-AMRO: 52.34.78.542
1
Inhoud
Inhoud.....................................................................................................................................2
Agenda 4 e kwartaal 2003.....................................................................................................3
Van het bestuur.....................................................................................................................4
Lezing openavond 31 oktober.............................................................................................4
Waarneemavonden..............................................................................................................5
Hoe ontstaat het noorderlicht..............................................................................................6
Wereldse Lichtshow..........................................................................................................6
Hier is het...........................................................................................................................7
De kleuren van het noorderlicht......................................................................................8
Zo meet je de hoogte........................................................................................................8
De zon stormt op aarde....................................................................................................8
Richting magneet..............................................................................................................9
Poollicht waarnemen en voorspellen.............................................................................9
Lezingen van de NVWS, afdeling Eindhoven.................................................................10
SARS van Mars...................................................................................................................11
Waarnemen..........................................................................................................................12
Astronomisch nieuws..........................................................................................................14
Satelliet- en Ruimtevaartnieuws (III)...............................................................................17
ISS: Ja Houston, ik wil....................................................................................................17
Eindrapport CAIB verschenen......................................................................................18
Iridium ...............................................................................................................................19
De sterrenhemel in het 4 e kwartaal 2003........................................................................20
Zon. ...................................................................................................................................21
Maan.................................................................................................................................21
Planeten...........................................................................................................................22
Planetoïden......................................................................................................................23
Sterbedekkingen.............................................................................................................23
Meteoren..........................................................................................................................24
Cursus sterrenkunde voor de jeugd.................................................................................24
2
Agenda 4e kwartaal 2003
Woensdag
Vrijdag
Woensdag
Woensdag
Vrijdag
Zondag
Woensdag
Donderdag
Zondag
Woensdag
Vrijdag
Woensdag
Zondag
Woensdag
Woensdag
Donderdag
Vrijdag
Woensdag
Vrijdag
Zaterdag
Woensdag
Woensdag
Donderdag
Vrijdag
Woensdag
Vrijdag
Woensdag
Dinsdag
Woensdag
1 oktober
3 oktober
8 oktober
15 oktober
17 oktober
19 oktober
22 oktober
23 oktober
26 oktober
29 oktober
31 oktober
5 november
9 november
12 november
19 november
20 november
21 november
26 november
28 november
29 november
3 december
10 december
11 december
12 december
17 december
19 december
24 december
30 december
7 januari
clubavond
openavond
clubavond
clubavond
waarneemavond
wetenschapsdag
clubavond
N.V.W.S.-lezing
wintertijd
clubavond
openavond
clubavond
maansverduistering
clubavond
clubavond
N.V.W.S.-lezing
waarneemavond
clubavond
openavond
HATT astro-beurs (Dld)
clubavond
clubavond
N.V.W.S.-lezing
waarneemavond
clubavond
openavond (kerstverhaal)
clubavond
eindejaarsactiviteit
nieuwjaarsborrel
20.00 uur
20.00 uur
20.00 uur
20.00 uur
20.00 uur
14.00 uur
20.00 uur
19.30 uur
03.00 uur
20.00 uur
20.00 uur
20.00 uur
00.30 uur
20.00 uur
20.00 uur
19.30 uur
20.00 uur
20.00 uur
20.00 uur
09.00 uur
20.00 uur
20.00 uur
19.30 uur
20.00 uur
20.00 uur
20.00 uur
20.00 uur
20.00 uur
20.00 uur
Vanaf 2004 worden de openavonden steeds op de 1e vrijdag van de maand
georganiseerd. De waarneemavonden telkens op de 3 e vrijdag van de maand.
3
Van het bestuur
De zomermaanden kenmerken zich door een rustige periode op de sterrenwacht.
Het is pas laat donker, dus waarnemen is lang niet altijd mogelijk. Het is maar goed
dat de dagen weer gaan korten.
De belangrijkste activiteit voor de zomermaanden is altijd de open zondagmiddag.
Helaas moeten we constateren dat die deze zomer geen groot succes zijn geweest.
Het is voor het bestuur van belang zich te bezinnen op het houden van die open
middagen. Er zijn tal van redenen die een verklaring bieden voor de terugloop van
het bezoekers aantal.
Een heel belangrijke oorzaak is natuurlijk de geweldige zomer van dit jaar. Het is
niet aantrekkelijk bij dergelijk mooi weer naar een sterrenwacht te gaan. Een
andere oorzaak is de grote hoeveelheid aan activiteiten die in de regio
georganiseerd wordt. Er is geen zondag of je hebt een overweldigend scala aan
mogelijkheden om je tijd door te brengen.
In een van de volgende vergaderingen zal het bestuur een standpunt innemen over
deze materie. Het bestuur ziet zich ook nog om een andere reden gedwongen daar
iets mee te doen. Het wordt immers steeds moeilijker om leden te vinden die bereid
zijn op een van die open middagen een steentje bij te dragen.
Iedereen bedankt die heeft meegewerkt. In het bijzonder Annie die elke middag de
kas onder haar hoede heeft genomen.
Het bestuur wenst iedereen een heel goede waarneemperiode toe en hoopt dat
velen gebruik zullen maken van de mogelijkheden die de sterrenwacht te bieden
heeft. De komende periode loont het wellicht de moeite met de nieuwe apparatuur
eens naar de Andromeda te kijken en daarvan een mooie opname te maken.
Veel succes.
Lezing openavond 31 oktober
Astrofotografie met CCD-camera's
De heer Arie P. Nagel vertelt ons op deze avond alles over lenzen, volgplankjes,
verschillen tussen ccd- en chemische fotografie, werkwijze, bewerkingen en
eigenschappen. Dit alles uiteraard bijgelicht met zijn eigen opnamen. Dus zeer
interessant voor hen die zelf iets dergelijks willen gaan proberen, maar ook voor al
die anderen die willen zien waartoe een gedreven amateur in staat is.
Hij houdt zijn verhaal op 31 oktober om 20.00 u in de Ostaderzaal tegenover het
museum in Asten.
Voor vragen omtrend deze lezing kunt u zich wenden bij Jozef van Stiphout.
4
Waarneemavonden
Dit jaar zijn we gestart met deze extra avond voor onze vereniging. De bedoeling
van deze avond is dat we ons wat meer gaan verdiepen in het waarnemen in
bredere zin. Laat het een aanvulling zijn op de cursussen die de sterrenwacht
organiseert, hoewel dit geen voorwaarde is om mee te doen. Tot nu toe hebben we
tijdens deze avonden uitsluitend goed weer gehad waardoor we veel gekeken
hebben (en zo hoort het bij heldere hemel). Nu, na de zomer en de kans op minder
goed weer, wil ik wat meer diepgang aan deze avond gaan geven.
We hebben veel gekeken, maar we willen gaan waarnemen. Om het verschil
tussen beide duidelijk te maken, maak ik eventjes een uitstapje naar de fotografie:
je kunt kiekjes maken en je kunt foto’s maken. Voor dit laatste heb je echter wat
meer kennis en met name vaardigheid nodig. Het is dan ook één van de
doelstellingen voor de waarneemavond om van kijken tot waarnemen te komen.
Afhankelijk van de basiskennis van de aanwezige deelnemers en het weer kan het
programma sterk variëren. Laat je niet weerhouden door gebrek aan kennis op het
gebied van de astronomie want we kunnen veel van elkaar leren.
Als rode draad tijdens deze avonden worden steeds één of meerdere
sterrenbeelden nader bekeken: hoe ziet het sterrenbeeld eruit, wanneer is het
boven de horizon, wat is er nog meer te zien dan alleen maar sterren. We
gebruiken onze vaste telescoop om te zien of we datgene wat we vooraf opgezocht
hebben kunnen terugvinden. Je zult merken dat je niet voor alle objecten een dure
telescoop nodig hebt. Veel objecten zijn met het blote oog of een kleine verrekijker
al goed (en soms beter) te zien.
Als het slecht weer is gaan we ons wat meer verdiepen in de waargenomen of nog
waar te nemen objecten: wat zijn het, hoe zijn ze ontstaan, hoe ver staan ze hier
vandaan, etc. Het is van belang dat we een logboek aanleggen zodat we later onze
waarnemingen kunnen terughalen en eventueel reconstrueren. Ook zal er aandacht
besteed worden aan de afstelling, het onderhoud en gebruik van diverse soorten
amateur telescopen en natuurlijk fotografie met film, webcam en CCD. Je hebt niet
direct al dit soort dure spullen nodig want alles is op de sterrenwacht aanwezig.
Als beginnend waarnemer is er de mogelijkheid om eens verschillende telescopen
uit te proberen zodat je een keuze weet te maken als je zelf aan een (nieuwe)
telescoop toe bent. Je staat dan niet met een mond vol tanden tegenover een
verkoper met een vlotte babbel, maar weet waar je op moet letten. De eerste vraag
bij zo iemand is altijd: wat wil je gaan bekijken. De tegenvraag is voor mij vaak: wat
is er te zien? Dit laatste is waar we ons de komende tijd op gaan richten, dus: een
mooie kans om eens wat meer kennis op te doen en er achter te komen wat je wilt
en kunt bekijken …
En dan nog dit: heb je zelf een telescoop, dan kun je die altijd meenemen voor
onderhoud, afstellen, etc. Daarnaast kun jij zelf, maar kunnen ook andere leden
eens ervaren hoe het is om door een andere telescoop te kijken.
5
Bovenstaande beschrijving geeft een beeld van de globale opzet van de
waarneemavonden. Het programma voor deze avonden wil ik echter niet alleen
maken. Er moet ook ruimte zijn voor ervaringen van andere (beginnende en
ervaren) waarnemers binnen de vereniging of vragen waarvan het antwoord niet
zomaar te vinden is. Je hoeft niet veel van sterrenkunde te weten om toch op
heldere avonden wat meer te zien dan alleen sterrenbeelden. Iedereen leert nieuwe
dingen en voor de leken onder ons is dit de mogelijkheid om meer van onze
zichtbare sterrenhemel te weten te komen en nog meer te genieten van wat er zich
afspeelt.
De laatste waarneemavonden van dit jaar vinden plaats op 17 oktober, 21
november en 12 december (zie ook de agenda elders in deze Interkomeet).
Aanvang: 20:00u tot 22:30u. Houd er rekening mee dat de eindtijd nogal eens uit
kan lopen, zeker wanneer het helder is !!!
Mocht je vragen of suggesties hebben dan kun je altijd contact met mij opnemen.
Tot ziens,
Frans Mrofcynski
Enkele foto’s gemaakt met onze eigen CCD-camera. Links een stukje maan, midden Jupiter
en rechts M13 (bolvormige sterrenhoop in sterrenbeeld Hercules).
Hoe ontstaat het noorderlicht
Wereldse Lichtshow
Het noorderlicht, dat is de grootste lichtshow ter wereld. Zonder stekkers, zonder
computers, zonder laserstralen - gewoon puur natuur!
De zon zendt een stroom elektrisch geladen deeltjes uit. De magneetvelden van de
aarde proberen die deeltjes aan te trekken. Sommige komen daardoor in onze
6
atmosfeer terecht. Op dat moment laten ze zuurstof- en stikstofatomen oplichten
die overal rond de aarde zweven.
Als je naar het noorden van Noorwegen of Zweden gaat, zie je bijna iedere nacht
noorderlicht. Als een soort gordijnen van licht hangen ze
boven je hoofd. Ze hebben de prachtigste vormen. Vaak is
het noorderlicht een groen of roodachtige band over de
hemel, soms zie je lange dunne stralen.
Een band van noorderlicht kan lange tijd heel rustig aan de
hemel staan en dan plotseling gaan bewegen en in dunne
stralen uiteenvallen, waarbij de kleur verandert. De rustige
banden zijn vaak groenig van kleur, de stralen dikwijls roodachtig. Als je geluk hebt,
kun je meemaken dat het noorderlicht als een lichtshow voortdurend verandert van
kleur, sterkte en vorm.
Noorderlicht is prachtig om te zien, maar hoe het precies zit? Da's lastig uit te
leggen. Pas deze eeuw is het natuurkundigen gelukt om er een goede verklaring
voor te vinden. Maar ook nu zijn er nog heel wat onopgeloste raadsels. Dit is zeker:
•
Noorderlicht wordt gevormd op een hoogte van 80 tot 300 km.
•
Het ontstaat dus op de grens tussen de atmosfeer van de aarde en het lege
wereldruim.
•
Noorderlicht heeft niets te maken met het weer. (Stormen, hoge- en
lagedrukgebieden ontstaan allemaal in de onderste 10 km van de atmosfeer.)
•
Er ontstaat noorderlicht als elektrische deeltjes van de zon de atmosfeer van
de aarde binnendringen.
Hier is het
Poollicht zie je zowel bij de noordpool als bij de zuidpool. Het licht dat je alleen in de
noordelijke streken kunt zien heet eigenlijk Aurora
borealis (Latijns voor 'het noordelijke morgenrood'),
maar voor het gemak zeggen we 'noorderlicht'.. Als je
op de noord- of zuidpool zelf staat, zul je zelden
poollicht zien. Het is vooral te zien in twee gordels rond
de magnetische polen. Het poollicht vormt een ovaal
rond elk van de magnetische polen. Ze zijn
gefotografeerd vanuit satellieten en daardoor weten we
nu dat er eigenlijk altijd poollicht is in deze ovalen.
Op deze kaarten zie je dat noorderlicht het beste is
waar te nemen vanuit Canada, Groenland en het
noordelijkste deel van Noorwegen en Zweden. Heel
soms is ook bij ons de weerschijn van het noorderlicht
te zien. Let op bij heldere winterdagen!
Er zijn maar weinig mensen die het zuiderlicht gezien hebben, omdat de
zuiderlichtovaal hoofdzakelijk boven onbewoonde gebieden op Antarctica ligt.
7
De kleuren van het noorderlicht
De kleur van het noorderlicht hangt af van het soort atomen
dat in de atmosfeer door elektrische deeltjes van de zon
wordt getroffen. En van de hoogte waarop dat gebeurt.
De stroom elektronen en protonen (elektrische deeltjes) die
van de zon komen noem je 'zonnewind'. Als deze deeltjes
bepaalde atomen in de atmosfeer van de aarde raken,
lichten die atomen op.
Zuurstofatomen die door de zonnewind worden getroffen,
zenden roodachtig licht uit. Bij stikstofatomen leveren die
botsingen blauw of groen licht op.
De zuurstof- en stikstofatomen waaieren met enorme
hoeveelheden bij elkaar door de atmosfeer. Als zo'n
atoommassa getroffen wordt zorgt dat de ene keer voor
een oplichtende band, dan weer voor een slap verlichte
wolk, of een fel stralende bundel. Vorm en kleur kunnen
voortdurend wisselen.
Zo meet je de hoogte
Stel je voor: twee mensen op enkele kilometers van elkaar kijken naar hetzelfde
noorderlicht. Ze richten zich op hetzelfde punt en meten de hoek boven de horizon
waaronder ze het noorderlicht
zien.
Je krijgt dan een driehoek
waarvan twee hoeken en een
zijde (de afstand tussen de twee
mensen) bekend zijn. Daarna
kun je de hoogte berekenen. Tja,
dat lijkt simpel, maar het
probleem is dat het licht
voortdurend wisselt. En dat de
twee heel precies moeten afspreken op welk punt aan de hemel ze zich richten.
De zon stormt op aarde
De laatste tijd wordt veel onderzoek gedaan naar de invloed van zonnewind op de
aarde. Zo is ontdekt dat wanneer er veel zonnevlekken (donkere vlekken op de
zon) zijn, er dikwijls fel poollicht is. Sterk poollicht hangt weer samen met variaties
in zonnewinden. En die winden veroorzaken hier op aarde 'magnetische stormen'.
Die zijn waar te nemen als snelle veranderingen in het magneetveld van de aarde.
Merken wij daar iets van? Soms. Radio- en telecommunicatie kunnen gestoord en
zelfs verbroken worden, vooral in de poollichtzones. En dat kan gevaarlijk zijn voor
het vliegverkeer.
8
Richting magneet
De zon zendt een constante stroom elektronen en protonen uit, de zonnewind.
Sommige deeltjes worden gevangen in het magneetveld van de aarde. Deze
deeltjes razen heen en weer
tussen de magnetische polen.
Andere deeltjes komen elders in
de
atmosfeer
rond
de
magnetische polen terecht. Daar
voegen ze energie toe aan de
aanwezige atomen waardoor
deze licht gaan uitzenden.
Omdat het magneetveld van de
aarde de neiging heeft overal de
deeltjes van de zon af te buigen,
behalve bij de magnetische
polen, is rond deze polen het vaakst noorderlicht te zien.
Poollicht waarnemen en voorspellen
Poollicht, ook wel noorderlicht, Aurora Borealis (noordelijk halfrond) of Aurora
Australis (zuidelijk halfrond) genoemd, hangt samen met grote activiteit op de zon.
Het kleurrijke lichtspel ontstaat wanneer geladen deeltjes die vrijkomen bij
uitbarstingen op de zon, de aardse dampkring binnendringen. Er moet echter aan
een groot aantal voorwaarden worden voldaan wil dat
gebeuren en dan nog is het niet zeker dat er in onze
streken poollicht te zien is.
De zonnevlekken, donkere gebieden op de zon,waar vaak
zonne-uitbarstingen plaatsvinden (de coronale massa
uitstoot) moeten recht op de aarde gericht zijn. Alleen dan
kunnen de vrijgekomen deeltjes een tot twee dagen later
de dampkring binnendringen in de buurt van de noord- en zuidpool van de aarde.
Dat veroorzaakt verstoringen van het magnetisch veld, waardoor bij de polen en bij
sterke verstoringen ook in West-Europa poollicht zichtbaar kan worden.
De magnetische storm duurt niet lang en kan na enkele uren ophouden.Bovendien
moeten de verschijnselen zich in de avond of nacht voordoen, zodat het donker
genoeg is. In de periode mei-augustus is het in West-Europa te schemerig. Ook
kunnen wolken het zicht ontnemen van het poollicht dat op
meer dan 100 kilometer hoogte ontstaat. Poollicht kan
soms een paar dagen na elkaar of met tussenpozen van
enkele dagen te zien zijn. Betrouwbare verwachtingen zijn
niet te geven.
Wel is de kans op een herhaling na ca. 26 dagen iets
groter. De zon draait om zijn as en dan zijn de
zonnevlekken, die eerder poollicht veroorzaakten opnieuw
naar de aarde gericht. Het is echter niet zeker of dan weer een nieuwe uitbarsting
zal optreden. Tegenwoordig wordt poollicht snel gemeld via de media en internet en
is veel voorinformatie beschikbaar. Zonneactiviteit en zonne-uitbarstingen worden
met satellieten gevolgd.
9
Storingen in het radioverkeer op de korte golf of het juist beter doorkomen van FMzenders kunnen ook duiden op mogelijk poollicht. Door de grote zonne-activiteit dit
jaar zijn de kansen gunstiger dan in andere jaren. Gewoonlijk is zwak poollicht
vanaf een donkere locatie in ons land op ongeveer zeven dagen te zien maar in
jaren met grote zonne-activiteit kan het wel op vijftien dagen optreden. Slechts een
enkele maal is het zo uitbundig, zoals op 13 maart 1989, 20 oktober 1989 en 7 april
2000.
Poollicht is een indrukwekkende gebeurtenis. Het verschijnsel is het best te zien
vanaf een donkere plaats met goed uitzicht in noordelijke richting. Het mooist is het
soms helderrode poollicht te zien als de maan niet schijnt en de lucht weinig stof of
waterdamp bevat.
© Zozitdat 1998
HWS (bron:KNMI)
Jozef van Stiphout
Lezingen van de NVWS, afdeling Eindhoven
Hieronder vindt u een 6-tal lezingen, die de NVWS, afd. Eindhoven voor de
komende maanden organiseert. De lezingen vinden op de donderdagen plaats.
Aanvangstijdstip is 19.30 uur. De plaats van de lezingen is het Auditorium van de
T.U.E. Eindhoven. Het Auditorium is gelegen op het terrein van de TUE, Den
Dolech 2. Vergeet uw lidmaatschapskaart van de Jan Paagman Sterrenwacht niet.
Datum
Titel
Spreker
23-10
Exoplaneten
Drs. S.J. Paardekooper;
Sterrenwacht Leiden
20-11
Titan en Saturnus. Opnieuw van
nabij bekeken.
Drs. N.J. Nelson, Rosmalen
11-12
De oorsprong van meteorieten,
planetoïden en kometen
Drs. R.H.A. de Jong, Barneveld
19-02
De nieuwe optische telescopen
Drs. E. Mathlener, Utrecht
25-03
Het ongrijpbare Neutrino
Prof. Dr. P.J. Mulders,
Sterrenkunde VU, Amsterdam
22-04
Zonneonderzoek met de Dutch
Open Telescope op La Palma
Dr. R.J. Rutten, Sterrenkundig
Instituut, Utrecht.
10
SARS van Mars
Is het SARS-virus een buitenaards wezen?
Het is misschien even slikken, maar het SARS-virus zou wel eens een buitenaards
wezen kunnen zijn. Die suggestie komt niet van Steven Spielberg - maar van een
van 's werelds meest vooraanstaande astronomen.
vrijdag 23 mei 2003
Het zou het scenario kunnen zijn van een sciencefictionfilm uit de jaren vijftig: ‘Killer
virus from outer space!’ Maar volgens drie astronomen, aangevoerd door de
eminente Britse sterrenkundige Chandra Wickramasinghe is het een mogelijkheid
waarmee we serieus rekening moeten houden. Het SARS-virus zou wel eens naar
de aarde kunnen zijn gedwarreld vanuit het heelal, schrijven de onderzoekers in het
Britse artsenblad The Lancet.
De meeste epidemiologen gaan ervan uit dat SARS op de mens is overgesprongen
vanuit het dierenrijk. Vandaag maakten Hongkongse onderzoekers bekend dat het
virus dat de longziekte veroorzaakt vermoedelijk komt van een katachtig dier
genaamd 'gemaskerde larvenroller', in China een delicatesse. Maar
Wickramasinghe ziet dat anders. Het SARS-virus is ‘onverwacht nieuw’ en kwam
‘zonder enige waarschuwing’, schrijven Wickramasinghe en zijn collega’s Milton
Wainwright en Jayant Narlikar in The Lancet. Dat kan erop duiden dat het virus
letterlijk uit de lucht is komen vallen. In jargon: dat er sprake is van ‘verticale input
van externe oorsprong’.
Wickramasinghe stond in de jaren zeventig samen met de beroemde kosmoloog
Fred Hoyle aan de basis van de zogeheten ‘panspermie-theorie’: de opvatting dat al
het leven op aarde afstamt van microbes uit de ruimte. Hoewel nog altijd
omstreden, heeft die theorie de laatste jaren veel terrein gewonnen. Zo blijkt uit
experimenten dat bacteriën wel degelijk ongeschonden door de ruimte kunnen
reizen, opgesloten in meteorieten. Bovendien zijn er steeds meer aanwijzingen dat
het in het heelal wemelt van het (eencellige) leven. Zo worden er tussen de sterren
soms aminozuren gevonden, de bouwstenen van het leven, en is er minstens één
meteoriet gevonden die ooit bewoond lijkt te zijn geweest door bacillen, de
beroemde marsmeteoriet ALH84001.
Wickramasinghe gaat nog een stapje verder. Volgens hem regent het letterlijk
‘losse’ virussen en bacteriën uit het heelal. Om precies te zijn: twintigduizend
bacteriën per vierkante meter per dag. In de jaren zeventig maakte
Wickramasinghe uit infraroodopnamen van de interstellaire ruimte op dat er in het
heelal wolken gevriesdroogde bacteriën ronddrijven. En vorig jaar baarde hij opzien
met zijn ontdekking dat er ook talloze (bevroren) bacteriën door de bovenste
luchtlaag, de stratosfeer, zweven. Hoewel het ging om heel gewone, aardse
11
bacillen, kan er volgens de huidige klimaatmodellen niets vanaf het aardoppervlak
doordringen tot in de stratosfeer. Wickramasinghes conclusie: de bacteriën lijken
afkomstig uit de ruimte.
Ook nu zullen de meeste wetenschappers de tegendraadse visie van
Wickramasinghe hooguit ter kennisgeving aannemen. Algemeen wordt
aangenomen dat ieder los virus dat zijn neus in de ruimte laat zien ogenblikkelijk
aan flarden wordt gereten door kosmische straling. Bovendien lijkt het geen toeval
dat de SARS-uitbraak is begonnen in de Zuid-Chinese provincie Guangdong
(Kanton). Guangdong geldt als kraamkamer van nieuwe virusziekten. Virologen
denken zelfs dat alle griepvarianten zijn ontstaan in Guangdong.
Wickramasinghe heeft zijn weerwoord klaar: dat is inderdaad geen toeval, maar
komt omdat de stratosfeer boven Guangdong zo dun is - dunner dan waar ook op
aarde. Daardoor staat Zuid-China haast in direct contact met het heelal. “Een kleine
hoeveelheid van het verantwoordelijke virus geïntroduceerd in de stratosfeer kan
een eerste val hebben gemaakt ten oosten van de Himalayah,” oppert
Wickramasinghe in The Lancet.
Volgens de Brit is SARS niet de eerste ziekte die misschien uit de ruimte komt. Zo
wijst hij op de beruchte Spaanse Griep van 1918. Die lijkt op één dag op totaal
verschillende plaatsen op aarde te zijn uitgebroken.
Wickramasinghe waarschuwt maar vast: als zijn theorie klopt, belooft dat niet veel
goeds voor SARS. “We moeten bedacht zijn op het verschijnen van nieuwe
brandhaarden haast overal ter wereld. Nieuwe gevallen zouden kunnen blijven
verschijnen totdat de stratosferische voorraad van het virus opraakt.”
Maarten Keulemans, NOS Online
N. Wickramasinghe et al, “SARS: A clue to its origins?” In: The Lancet, Vol. 361, 24
mei 2003, p. 1832
Jozef van Stiphout
Waarnemen
Verslag van een waarneemavond dd. 11 juli 2003
Dat betekent alles wat je ziet, hoort, ruikt, proeft en voelt voor waar aannemen. Dit
doen we ook op onze waarneemavonden, zelfs in de zomer. Vrijdag 11 juli j.l. was
weer een waarneemavond. Toen ik bij de sterrenwacht kwam, kon ik een ander lid
waarnemen, die achter de computer orde op zaken probeerde te stellen in de chaos
die iedereen op deze computer achterlaat. Na wat tijdschriften doorgekeken te
hebben, zijn we toch maar naar de koepel gegaan, want ten slotte waren we
gekomen om waar te nemen. Maar hoewel de zon achter de bomen verdwenen
12
was, keken we nog naar een strak blauwe lucht. Ik had het boek bij me van Philippe
Henarejos, ONTDEKKINGSREIS DOOR HET HEELAL, KÖNEMANN, KEULEN.
Daarin zijn 29 reizen door het heelal beschreven, en we vonden de zevende reis
gewijd aan dubbelsterren. Dit is een geweldig boekje dat precies vertelt wat je kunt
verwachten en geeft zeer veel informatie over de te bekijken objecten. De
waarnemingen duren ongeveer een uur, een gemiddelde moeilijkheidsgraad, het
ideale tijdstip om te kijken is 15 juli om 21.00 uur (GMT), niet mogelijk om het
voorgestelde programma te bekijken is in de periode van begin september tot begin
april.
Het sterrenbeeld Zwaan beheerst de zomerhemel. Het vlijt zich langs de
galactische equator en straalt ons toe. Het zit barstensvol sterren, waar tussen veel
dubbele, die helaas niet allemaal even gemakkelijk te onderscheiden zijn. Naast ß
Cygni en 61 Cygni zijn er andere dubbelsterren die een uitdaging vormen voor
amateur-astronomen. Het hoogtepunt van deze hemelse reis is de dubbele
dubbelster e Lyrae. Aan de hand van het boek zijn we gaan kijken en dat gaat snel
met deze kijker. Hierdoor konden we samen extra lang kijken naar de onderlinge
afstanden, naar de kleuren en of we misschien nog niet een extra sterretje konden
zien. We konden spelen met verschillende vergrotingen, zodat ze net niet aan de
rand van het oculair verdwenen. De volgende keer moeten we er nog eens aan
gaan rekenen, want op deze wijze is de beeldveldgrootte eenvoudig te bepalen.
Maar dat is de volgende les. Het boek beschrijft dan vier objecten als volgt:
Een van de mooiste dubbelsterren Albireo (ß Cygni). Magnitude 3.2 en 5.4, afstand
400 lichtjaren, midden in de driehoek aan het eind van het sterrenbeeld Zwaan.
Deze dubbelster is een uitgelezen object voor waarnemers, die kleine telescopen
gebruiken. Ook met een sterke verrekijker kunt u de sterren met een schijnbare
onderlinge afstand van 34,3", onderscheiden. De helderste schittert als een topaas
en de andere flonkert als een saffier.
Een naburig stelsel 61 Cygni. Magnitude 5.3 en 5.9. Afstand 10,3 lichtjaren. Op 8°
van Deneb op de lijn die deze verbindt met µ Cygni, in het sterrenbeeld Zwaan.
Voor beginnende amateur-astronomen is het opsporen van deze ster, die nog net
met het blote oog zichtbaar is, een goede oefening. Een eenvoudig optisch
instrument, zoals een 60 mm-kijker, geeft een schitterend beeld van deze twee
oranjeachtige sterren met een onderlinge afstand van 28". Ze hebben elk een
massa van ongeveer de helft van de zon. Naast de baan die ze in 650 jaar om
elkaar heen beschrijven, verplaatsen ze zich samen ogenschijnlijk 5,2"per jaar ten
opzichte van andere sterren.
Een test voor kleine kijkers d Cygni. Magnitude 3 en 6.5. Afstand 170 lichtjaren en
vormt een driehoek met Deneb (a Cygni) en Sadir (? Cygni) in het sterrenbeeld
Zwaan. Wie erin slaagt deze sterren afzonderlijk van elkaar te zien door een 60 mm
kijker, levert een goede prestatie. Hun onderlinge afstand is slechts 2.2", wat net te
weinig is voor een dergelijk optisch instrument. Bovendien is het verschil in
magnitude erg groot, waardoor de zwakste ster moeilijk op te sporen is. Soms
verdrinkt hij in de brekingslichtvlek van de andere. Maar dat is bij onze kijker geen
13
enkel probleem, je zoekt via de computer en je hebt de ster in beeld en bij gebruik
van het goede oculair zie je duidelijk twee sterren.
De dubbele dubbelster e Lyrae. Magnitude 5.5 en 6.5 voor e1, en 5 en 5.5 voor e2.
Afstand 180 lichtjaren. Ze staan 1° 40' ten noordoosten van Vega, in het
sterrenbeeld Lier. Als u heel goede ogen hebt, onderscheidt u in e Lyrae twee
sterren met een onderlinge afstand van 3.5'. Door een simpele verrekijker ziet u ze
zeker. Beide sterren (e1 en e2 ) zijn dubbelsterren, zodat door een telescoop twee
paren te zien zijn. In het ene zijn de sterren 2.2"van elkaar verwijderd en in het
andere 2.8". Samen vormen ze een viervoudig stelsel.
Allengskens werd het donkerder en steeds later en we wilden toch weer op een
redelijke tijd vroeg in de morgen thuis zijn. Toen we de sterrenwacht uitliepen zagen
we boven het museum Mars staan te stralen in volle glorie. We keken elkaar aan,
gaan we terug of….. We zijn twintig uur later, na het thuisfront overtuigd te hebben
van het belang van onze waarnemingen, teruggekeerd en hebben veel en lang naar
Mars en ook nog naar dubbelsterren gekeken.
Dees Verschuuren
Astronomisch nieuws
10 september 2003 • zonnestelsel – planetoïden
Amerikaans onderzoek heeft uitgewezen dat zonlicht van grote invloed is op de
rotatie van kleine planetoïden. Volgens het onderzoek zou zonlicht ook van grotere
invloed op de rotatie zijn dan botsingen tussen planetoïden onderling. De
rotatieversnelling die door (de absorptie en heruitstraling van) zonlicht wordt
veroorzaakt kan er zelfs toe leiden dat een planetoïde op den duur uit elkaar valt.
Anderzijds kan het zonlicht een al roterende planetoïde ook tot stilstand brengen.
De onderzoekers baseren deze conclusie op computersimulaties en waarnemingen
van een tiental planetoïden van de zogeheten Koronis -familie, waarvan er vier
vrijwel dezelfde rotatiesnelheid hebben en de rotatie-assen in dezelfde richting
wijzen.
Meer informatie: http://www.swri.org/9what/releases/astspin.htm
9 september 2003 • zonnestelsel – gasreuzen
Een reeks nieuwe Hubble-opnamen, gemaakt bij
verschillende golflengten, toont de ringen van de
planeet Saturnus. De opnamen zijn begin dit jaar
gemaakt, toen de stand van de ringen zodanig was dat
we de zuidkant ervan het best konden zien.
Meer informatie:
http://hubblesite.org/newscenter/archive/2003/23/
14
9 september 2003 • extragalactisch
Met de Amerikaanse röntgensatelliet Chandra zijn voor
het eerst ‘geluidsgolven’ van een superzwaar zwart gat
waargenomen. De drukgolven zijn waarneembaar als
rimpelingen in het gas rond een cluster van
melkwegstelsels. De drukgolven spelen een belangrijke
rol bij het op een hoge temperatuur houden van het gas
dat zich tussen de stelsels in zo’n cluster bevindt. Ze
ontstaan op de plaatsen waar de ‘jets’ van het zwarte gat
op gas in de omgeving stuit.
Meer informatie:
http://chandra.nasa.gov
http://chandra.harvard.edu
6 september 2003 • zonnestelsel – planetoïden
Met behulp van de Hubble-ruimtetelescoop zijn drie nieuwe planetoïden voorbij de
baan van de planeet Neptunus ontdekt. De objecten maken deel uit van de
zogeheten Kuipergordel en zijn slechts een kilometer of 15 groot. Het meest
verrassende aan deze ontdekking is dat bij het onderzoek zo weinig van deze
kleine objecten zijn opgespoord: men verwachtte er ten minste 60.
Meer informatie:
http://hubblesite.org/newscenter/archive/2003/25/text
http://www.upenn.edu/pennnews/news.php
5 september 2003 • melkwegstelsel
Europese sterrenkundigen hebben röntgenopnamen
gemaakt van een pulsar die met een hoge snelheid door
het Melkwegstelsel scheert. Het betreft de zogeheten
Geminga-pulsar: met een afstand van 500 lichtjaar de
meest nabije in zijn soort. Pulsars krijgen hun grote
snelheid mee van de supernova-explosie waarbij ze
ontstaan.
Meer informatie:
http://universe.nasa.gov/press/2003/030905a.html
4 september 2003 • melkwegstelsel
Amerikaanse sterrenkundigen hebben opmerkelijk stormachtige omstandigheden
waargenomen in het hete gas dat door het zwarte gat in het centrum van ons
Melkwegstelsel wordt opgeslokt. Het hete gas, beter gezegd plasma, is voor het
eerst op infrarode golflengten waargenomen. Uit de waarnemingen blijkt dat het
15
plasma voortdurend in beroering is, terwijl eerdere observaties op een vrij rustige
materiestroom wezen.
Meer informatie:
http://www.astro.ucla.edu/research/galcenter/
4 september 2003 • zonnestelsel – planetoïden
Met de Keck-telescoop op Hawaï zijn detailrijke opnamen gemaakt van de 320 km
grote planetoïde 511 Davida. De opnamen tonen meer dan een volledige rotatie
(5,1 uur) van de planetoïde, waarvan de noordelijke helft op dat moment richting
aarde wees. Het object, dat deel uitmaakt van de planetoïdengordel, is duidelijk niet
bolvormig.
Meer informatie:
http://www2.keck.hawaii.edu/news/asteroid.html
4 september 2003 • extragalactisch
De Hubble-ruimtetelescoop presenteert.... een bijzonder
fraai plaatje van het stofrijke melkwegstelsel NGC 3370.
Dit stelsel was in november 1994 het toneel van een
supernova-explosie (SN 1994
Meer informatie:
http://hubblesite.org/news/2003/24
3 september 2003 • ruimteonderzoek
De op 25 augustus gelanceerde infraroodtelescoop
SIRTF lijkt naar behoren te werken. Hoewel het nog
maanden zal duren voordat het instrument volledig in
bedrijf is, is er al wel een testopname mee gemaakt.
Alle systemen van de satelliet werken naar behoren.
Meer informatie:
http://sirtf.caltech.edu/news/releases/ssc2003-03/
2 september 2003 • zonnestelsel – planetoïden
Er is flink wat ophef over een planetoïde die in 2014 mogelijk op aarde zou
neerstorten. Gelukkig wordt de soep niet zo heet gegeten.... Het betreft de 1,2
kilometer grote planetoïde 2003 QQ47, die pas op 24 augustus jl. ontdekt is. En
zoals dat gaat met nieuwe ontdekkingen: de berekende baan van het object
verandert ongeveer met de dag. Gisteren bedroeg de kans op een inslag nog 1 op
909.000, nu is dat al gedaald tot 1 op 2,2 miljoen. Bovendien zou een eventuele
inslag nu niet eerder dan 2058 plaatsvinden.
16
Meer informatie:
http://www.nearearthobjects.co.uk/news_display.cfm?code=news_intro&itemID=19
6
http://neo.jpl.nasa.gov/risk/
1 september 2003 • zonnestelsel – kometen
Zeventien jaar nadat hij voor het laatst in de buurt van de aarde kwam, hebben
Europese sterrenkundigen een nieuwe opname gemaakt van de komeet Halley. Het
is voor het eerst dat een komeet op zo’n grote afstand – ruim 4 miljard kilometer –
is gefotografeerd. Op de foto is de komeet niet meer dan een zwak stipje van
magnitude 28.
Meer informatie:
http://www.eso.org/outreach/press-rel/pr-2003/phot-27-03.html
28 augustus 2003 • kosmologie
Volgens Amerikaanse onderzoekers leidt de versnelde uitdijing van het heelal, die
het gevolg lijkt te zijn van een mysterieuze ‘donkere energie’ er niet alleen toe dat
de afstanden tussen de melkwegstelsels steeds sneller groter worden. De donkere
energie zou ook sterk genoeg zijn om melkwegstelsels, sterren, planeten en ten
slotte zelfs atomen en atoomkernen uiteen te laten vallen. Afhankelijk van de
grootte van de donkere energie zou dit proces enkele tientallen miljarden jaren in
beslag nemen.
Meer informatie:
http://www.aip.org/mgr/png/2003/200.htm
Jozef van Stiphout
Satelliet- en Ruimtevaartnieuws (III)
ISS: Ja Houston, ik wil
Voor Yuri Malenchenko duurde het allemaal even te lang. Zes maanden werken in
een rondtollend ruimtestation betekenden evenzo vele maanden uitstel van zijn
geplande huwelijk, en dat ging hem toch echt te ver. De oplossing die de verliefde
kosmonaut bedacht resulteerde in de zoveelste Russische primeur: het eerste
ruimtehuwelijk. Op 10 augustus vond in het Johnson Space Center een
merkwaardige plechtigheid plaats: de 27-jarige Ekaterina Dmitrieva gaf haar
jawoord aan haar geliefde Yuri, waarvan slechts een levensgrote foto aanwezig
was. De huwelijkssluiting vond plaats door een ambtenaar van de staat Texas,
waar trouwerijen-met-afwezige-partner juridisch mogelijk zijn. Aan boord van het
17
ruimtestation kon de bruidegom de plechtigheid via de radio volgen. Collega
Edward Lu fungeerde als getuige en speelde op zijn keyboard de bruidsmars.
Trouwring en gepaste kleding waren tevoren per Progresscapsule afgeleverd.
Niet iedereen was met deze stunt even gelukkig als het jonge paar. Malenchenko’s
superieuren beschuldigden hem van sensatiezoekerij, en wezen op de
consequenties van een huwelijk tussen een Russische militair en een buitenlandse
vrouw (Dmitrieva is genaturaliseerd tot Amerikaanse). Uiteindelijk mocht de
ceremonie toch door gaan, maar de Russische autoriteiten overwegen maatregelen
te nemen die dit soort praktijken in de toekomst onmogelijk maken.
Binnenkort worden Malenchenko en Lu afgelost door bemanning 8: op 18 okt
vertrekken Michael Foale en Alexander Kaleri per Soyuz naar het ruimtestation. In
hun gezelschap is de Spaanse astronaut Pedro Duque, die een week lang
experimenten in het ISS zal uitvoeren. Duque reist op 28 oktober weer met de oude
bemanning terug. Kaleri en Foale mag je met recht tot de ruimteveteranen rekenen.
De Russische kosmonaut heeft er maar liefst drie lange Mir-missies op zitten, terwijl
ook Foale - naast vier shuttlevluchten - enkele maanden in het inmiddels ter ziele
gegane ruimtestation heeft doorgebracht.
Eindrapport CAIB verschenen
Onlangs (26 aug) is het eindverslag van de onderzoekscommissie CAIB over het
Columbia-ongeluk verschenen. Als vermoedelijke oorzaak van de ramp noemt men
opnieuw loslatend isolatieschuim, dat kort na de start fatale schade aan de vleugel
van de Columbia heeft veroorzaakt. Een experiment (kosten $3.4 miljoen) op 7 juli
demonstreerde op overtuigende wijze welke schade inslaande brokstukken kunnen
veroorzaken. Een zorgvuldig nagebouwde shuttlevleugel werd beschoten met een
brok isolatieschuim, waarbij de praktijkomstandigheden zo goed mogelijk werden
nagebootst. Het resultaat loog er niet om: een gat in de vleugel van bijna 40 cm
diameter.
De algemene conclusie van het bijna 250 pagina’s tellende rapport – te downloaden
op http://www.caib.us - is dat NASA er bepaald niet goed van af komt. Niet alleen
het management, maar de hele bedrijfs - en veiligheidscultuur worden bekritiseerd.
Het rapport beschrijft de omstandigheden bij NASA, die het fatale ongeluk met de
Columbia mogelijk hebben gemaakt. Bovendien heeft NASA tijdens de vlucht van
de Columbia vanaf het moment dat de mogelijkheid van schade aan de vleugel
werd geopperd, zowat alles fout gedaan wat fout gedaan kon worden. Het
rekenprogramma, waarmee de omvang van de schade werd ingeschat, was
volkomen inadequaat. De mogelijkheid om spionagesatellieten in te schakelen om
de beschadigde shuttle te inspecteren werd genegeerd. De astronauten werd niet
gevraagd om middels een ruimtewandeling de schade aan de shuttle te inspecteren
of zelfs te repareren. Bovendien neemt de CAIB het NASA kwalijk dat er niet
geprobeerd is om op stel en sprong een reddingsshuttle te lanceren.
Het rapport besluit met een lijst van aanbevelingen, waarvan er 15 absoluut moeten
worden geïmplementeerd, voordat de shuttles weer mogen vliegen. Veertien
andere worden genoemd voor de middellange termijn. Als laatste trap-na zegt de
commissie te verwachten dat, na het realiseren van al die verbeteringen, de
shuttles niet meer dan een paar jaar veilig zullen vliegen: daarna, aldus de CAIB,
zakt N ASA weer af naar het oude niveau.
18
Als ‘return to flight’ datum werd in de afgelopen maanden veelvuldig maart 2004
genoemd. De Russen, die de pendeldiensten naar het ISS door de shuttle tijdelijk
overnemen, rekenden eerder op de zomer van 2004. Momenteel is dus bekend
hoeveel werk NASA nog heeft te verrichten, maar het voorspellen van de
eerstvolgende lanceerdatum blijft giswerk.
Iridium
Soms weerspiegelt de zon in de antennepanelen van een Iridium telecommunicatiesatelliet. Als u zich op de juiste plaats op aarde bevindt, kunt u de satelliet korte tijd
zeer helder zien oplichten. Veel ‘flitsen’ overtreffen de ster Sirius in helderheid (-1m),
en zelfs magnitude -8m (30x helderder dan Venus) is mogelijk! Onderstaande tabel,
berekend voor de regio Helmond-Asten, vermeldt waar aan de hemel en wanneer u
deze verschijnselen kunt waarnemen. Houd er rekening mee dat aan het einde van
de tabel de fout in het voorspelde tijdstip (hh:mm:ss; waar nodig is rekening
gehouden met de zomertijd) meer dan 1 min kan bedragen. Ga ruim op tijd naar
buiten en kijk in de aangegeven richting (azimut 000° = Noord, 090° = Oost etc),
waar u een tiental seconden lang een heldere 'ster' kunt zien. Voorspellingen voor
de resterende maanden van het kwartaal kunt u weer ophalen op de clubavonden,
of downloaden via de website van Heavens -Above (http://www.heavensabove.com).
door Wylliam Robinson
Datum
Tijd
Azimut
Hoogte
Magnitude
24-09-03
20:50:37
001°
37°
0m
25-09-03
20:44:29
001°
39°
0m
26-09-03
20:38:30
001°
40°
0m
27-09-03
20:32:11
002°
42°
0m
28-09-03
20:25:50
003°
44°
-1m
29-09-03
20:20:00
003°
46°
0m
30-09-03
20:13:43
003°
47°
-1m
01-10-03
20:07:36
004°
49°
-1m
02-10-03
20:01:19
005°
51°
-2m
03-10-03
19:55:18
006°
52°
-3m
04-10-03
19:49:09
007°
54°
-4m
05-10-03
19:42:46
008°
56°
-7m
05-10-03
21:25:48
142°
45°
-3m
06-10-03
19:36:44
009°
57°
-8m
06-10-03
21:19:49
140°
45°
-1m
07-10-03
19:31:02
010°
59°
-8m
07-10-03
21:23:05
152°
52°
0m
19
Datum
Tijd
Azimut
Hoogte
Magnitude
08-10-03
19:24:36
012°
60°
-5m
08-10-03
21:15:58
148°
52°
-3m
09-10-03
21:11:00
147°
53°
-4m
10-10-03
21:05:04
145°
54°
-3m
10-10-03
21:18:35
007°
21°
-4m
11-10-03
20:59:12
143°
56°
-1m
11-10-03
21:12:27
008°
23°
-7m
12-10-03
21:06:15
009°
25°
-7m
13-10-03
20:59:31
009°
28°
-7m
14-10-03
20:53:39
010°
30°
-7m
15-10-03
20:46:04
012°
31°
-2m
16-10-03
20:41:07
012°
33°
-6m
16-10-03
20:41:12
012°
35°
-8m
17-10-03
20:34:41
013°
35°
-6m
18-10-03
20:28:59
014°
37°
-5m
19-10-03
20:21:41
015°
39°
-2m
20-10-03
20:16:31
017°
40°
-1m
21-10-03
20:09:58
018°
42°
0m
22-10-03
20:45:59
134°
47°
-3m
23-10-03
20:40:01
133°
47°
-3m
24-10-03
20:33:54
132°
47°
-6m
25-10-03
20:27:31
134°
46°
-5m
26-10-03
19:30:42
142°
55°
-2m
29-10-03
19:12:51
146°
47°
-2m
De sterrenhemel in het 4e kwartaal 2003.
Na zonsondergang zien we in het zenit de zomerdriehoek. De zomerdriehoek
wordt gevormd door de sterren Wega (Lier), Deneb (Zwaan) en Altaïr (Arend). Als
je goed kijkt, dan kun je door het sterrenbeeld de Zwaan een lichtende band, de
melkweg, zien. De melkweg loopt in noordoostelijke richting door de sterrenbeelden
Cassiopeia en Persëus en in zuidelijke richting door het sterrenbeeld de Arend. Ook
het herfstvierkant, de grote ruit, verschijnt reeds aan het firmament. Van het
vierkant, behoort de ster linksboven tot het sterrenbeeld Andromeda. De andere 3
20
sterren van het vierkant vormen met nog een aantal zwakkere sterren, het
sterrenbeeld Pegasus. Het sterrenbeeld Andromeda bestaat uit 4 heldere sterren,
die in een kromme naar links, naar het zenit gericht, op een rij liggen. In het
sterrenbeeld Andromeda ligt het gelijknamige sterrenstelsel M31, de
Andromedanevel. Dit sterrenstelsel, dat anderhalf maal zo groot is als het onze,
staat op ruim 2 miljoen lichtjaar van ons. Dit sterrenstelsel is bij zeer helder weer,
met het blote oog te zien. Het sterrenstelsel is te vinden, door vanuit het
sterrenbeeld Andromeda, vanaf de tweede helder ster van rechts uitgerekend een
denkbeeldige lijn te trekken naar het ‘W’- vormige sterrenbeeld Cassiopeia. Het
sterrenstelsel is op ongeveer de helft van die denkbeeldige lijn terug te vinden.
Op 23 september trok de Zon, vanaf de Aarde gezien in zuidelijke richting over de
evenaar. Derhalve begon de herfst op het noordelijk halfrond. Dit punt noemen we
equinox, hetgeen eveningsdatum betekent. Dag en nacht duren even lang.
Zon.
In de nacht van zaterdag 25 op zondag 26 oktober gaat om 03.00 MEZT de
wintertijd weer in. De wijzers van de klokken worden één uur teruggezet in 02.00
MET. De wintertijd zal duren tot het laatste weekend van maart 2004.
Op 22 december bereikt het middelpunt van de Zon, vanaf de Aarde gezien het
zuidelijkste punt van haar baan. Dit punt noemen we het wintersolstitium, ofwel
zonnewende. Vanaf vandaag beweegt de Zon weer noordwaarts.
Merk op dat de vroegste zonsondergang reeds op 12 december plaatsvindt. Dus
vanaf deze datum wordt het ‘s -avonds weer later donker, terwijl het ’s-morgens tot 3
januari nog steeds later licht wordt.
Datum
opkomst
doorgang
ondergang
3 okt
07.43 u
13.29 u
19.13 u
13 okt
08.00 u
13.26 u
18.51 u
23 okt
08.17 u
13.24 u
18.29 u
2 nov
07.35 u
12.23 u
17.10 u
12 nov
07.53 u
12.24 u
16.53 u
22 nov
08.11 u
12.26 u
16.40 u
2 dec
08.26 u
12.29 u
16.31 u
12 dec
08.38 u
12.33 u
16.27 u
22 dec
08.46 u
12.38 u
16.30 u
Maan.
In de nacht van zaterdag 8 op zondag 9 november is er vanuit Nederland een
maansverduistering te zien. De verduistering begint rond de klok van half één en
eindigt om 4 uur. De Maan staat tijdens de totale verduistering heel dicht bij de
21
rand, van de kegel, waarbinnen de totale verduistering plaatsvindt. Dat betekent,
dat de duur van de totale verduistering nog geen half uur duurt !!. Tijdens de
verduistering zal een ster van mag.+8,4 door de Maan bedekt worden.
Schijngestalten van de Maan in het vierde kwartaal 2003
Eerste kwartier
2 oktober
1 november
30 november
Volle maan
10 oktober
9 november
8 december
Laatste kwartier
18 oktober
17 november
16 december
Nieuwe maan
25 oktober
23 november
23 december
30 december
De zonsverduistering van 23/24 november is helaas in onze streken niet waarneembaar. Je zult daarvoor naar de zuidpool, naar Antarctica, moeten gaan.
Planeten.
De omstandigheden om planeten en de Maan aan de avondhemel waar te nemen,
blijven voorlopig ongunstig, omdat de ecliptica gedurende deze periode een kleine
hoek maakt met de horizon. De planeten en de Maan verschijnen op onze breedte
laag aan de hemel. Een goed uitzicht naar de zuidelijke horizon is derhalve
noodzakelijk.
Mercurius is begin oktober nog even aan de ochtendhemel te zien. Op 25 oktober
staat de planeet achter de Zon en is derhalve niet waarneembaar. De planeet houdt
zich op in de sterrenbeelden Leeuw, Maagd en Weegschaal. In november komt de
planeet langzaam uit de zonnegloed en is ’s -avonds te zien in de sterrenbeelden
Weegschaal. Later in Schorpioen en Slangendrager. Op 9 december bereikt de
planeet zijn grootste avondelongatie. In die periode gaat de planeet iets meer dan
een uur na de Zon onder. Op 27 december staat de planeet tussen de Aarde en de
Zon in.
Venus is een avondverschijning. Zijn verschijning is daarom een ongunstige. De
planeet is de komende maanden achtereenvolgens in de volgende sterrenbeelden
terug te vinden: Maagd; Weegschaal; Schorpioen; Slangendrager, Schutter en
Steenbok. De planeet gaat steeds later na de Zon onder en komt geleidelijk aan uit
de zonnegloed.
Mars verwijdert zich van de Aarde maar blijft voorlopig nog een heldere
verschijning. De planeet komt steeds vroeger op en is gedurende de hele avond
waar te nemen. De planeet beweegt in de sterrenbeelden Waterman, Walvis en
Vissen.
Jupiter. De planeet is voorlopig een ochtendverschijning. Hij komst steeds vroeger
op. Tegen het einde van het jaar wordt de planeet even voor middernacht zichtbaar.
Jupiter is terug te vinden in het sterrenbeeld de Leeuw.
Saturnus komt laat in de avond op. De tijdstippen van opkomst worden ook steeds
vroeger. Saturnus staat in het sterrenbeeld Tweelingen.
Uranus en Neptunus staan ongeveer in dezelfde kijkrichting. Beide planeten zijn
aan de avondhemel waarneembaar. Uranus vertoeft in de Waterman en Neptunus
in de Steenbok.
22
Pluto staat in het sterrenbeeld Slangendrager en is de eerste weken van oktober
nog zichtbaar. Geleidelijk aan verdwijnt de planeet in de zonnegloed. Op 12
december staat de planeet achter de Zon.
Planetoïden.
Ceres de grootste van de planetoïden bevindt zich in het sterrenbeeld Tweelingen.
Zijn helderheid wordt in de komende periode iets groter. Van mag.+8,5 (begin
oktober) tot mag.+6,9 op het einde van het jaar. Palas, de op één na grootste
planetoide, neemt iets in helderheid af (begin oktober mag.+8,2 tot mag.+9,0 einde
van het jaar). De planetoide is terug te vinden in het sterrenbeeld Walvis.
nr.
naam
magnitude
zichtbaar in sterrenbeeld
1.
Ceres
+7 tot 8
2.
Palas
+8,5
Walvis
6.
Hebe
+10,0
Kleine Hond
13.
Egeria
+10
14.
Irene
+10,2
Stier
15.
Eunomia
+10,2
Leeuw
29.
Amphitrite
+9,8
Stier/Voerman/Persëus
Tweelingen
Walvis
Sterbedekkingen.
datum
tijdstip
ster
magnitude
16 oktober
04.50 uur
125 Tau (stier)
18 oktober
04.52 uur
497 Iva
19 oktober
03.23 uur
Lambda (Kreeft)
+5,9
21 oktober
02.36 uur
n Leonis
+3,5
10 november
22.30 uur
Upsilon (Stier)
+4,4
10 november
23.14 uur
72 Tauri (Stier)
+5,4
27 november
17.45 uur
60 Sagittari
+5,0
30 november
18.10 uur
69 Aqr. (Waterman)
+5,8
30 november
19.41 uur
r Aqr. (Waterman)
+4,2
11 november
22.36 uur
76 Gem. (Tweelingen)
+5,4
15 november
00.06 uur
42 Leo
+6,1
23
(planetoïde)
+5
+12
Meteoren.
naam
periode
max
uurfreq.
bijz.
oorsprong
radiant
Orioniden
2/10 –
7/11
21/10
20
snel en
nagloeien
Halley
Orion
Draconiden
6/10 –
0/10
8/10
var
niet
opvallend
P/Giacobini
Draak/
Zinner
Tauriden
1/10 –
5/11
7/11
10
vuurbal
mogelijk
P/Encke
Stier
Leoniden
14/11 –
21/11
18/11
var
-
55P/Temple
Tuttle
Leeuw
Geminiden
7/12 –
7/12
14/12
max.120
helder
planetoïde
Tweeling
Ursiden
17/12 –
6/12
22/12
max 10
kleine
zwerm
P/Tuttle
Grote
Beer
Boötiden
1/1 –
5/1
3/1
max.120
boliden
-
Boötes
De meteorenzwerm Leoniden lijkt ieder jaar in talrijkheid af te nemen. Het
hoogtepunt van de zwerm was in 1999. Maar ook in 2002 werden in Zuidoost Azië
nog duizenden meteoren van deze zwerm gezien. Niettemin lijkt het interessant
deze zwerm in de genoemde periode te bekijken.
Cursus sterrenkunde voor de jeugd
De Jan Paagman Sterrenwacht te Asten start op 31 oktober 2003 weer een
cursus astronomie voor jongeren vanaf groep 7.
De cursus bestaat uit 6 bijeenkomsten en wordt 1 keer per maand gehouden op
vrijdagavond tussen 19.00 tot 20.30.
We gaan niet alleen de zon met zijn planeten verkennen maar we gaan ook nog
veel dieper het heelal in. Natuurlijk brengen we een bezoek aan het planetarium en
wanneer het helder is duiken we de koepel in om life naar de sterren te kijken.
De kosten bedragen € 30,- inclusief cursusboekje. Hiervoor is de deelnemer ook in
2004 lid van de vereniging Jan Paagman. Er zijn nog enkele plaatsen vrij.
De cursus zal weer worden gegeven door Martin Prick en Jozef van Stiphout.
Voor deelname kun je je opgeven bij J. van Stiphout, telefoon 0492-543854 of
Per email: [email protected]
Jozef van Stiphout.
24