hier de berichten van Februari 2014

BERICHTEN van de ANTWERPSE CONTACTGROEP – febr.-maart-april 2014 - blad 1
VAN DE EERSTE VERDIEPING
Voor 2015 worden twee nieuwe films gepland over het leven en het Dagboek van Anne Frank, waarvan
één getekend Ari Folman (van „Waltz with Bashir“), een animatiefilm in een Belgisch-Israëlische
samenwerking. "Het dagboek van Anne Frank in alle bioscopen verspreiden, is een geweldige kans en grote
uitdaging omdat er een nood is aan nieuw artistiek materiaal om de herinnering levendig te houden ten
behoeve van de jongere generaties“. Uitgerekend
deze dagen lezen wij dat in Japanse hoofdstad in
openbare bibliotheken uit 265 boeken met
biografische nota’s van Anne Frank bladzijden zijn
uitgescheurd. Op dit ogenblik weten we nog niets
van de mogelijke organisatie die hier achter zit.
Telkens zijn er 10 tot 20 bladzijden uitgescheurd.
Wel is het Dagboek één van de meest gelezen
buitenlandse werken. 30.000 Japanners per jaar
bezoeken in Amsterdam het Anne Frankhuis.
Wat de redenen ook mogen zijn, een actie vanuit
nationalische hoek, of iets anders, het is
bedroevend dat men hier een uniek document aanpakt, voor velen een eye-catcher en voor heel wat jonge
mensen misschien een eerste contact met een onnoemelijk belangrijk gegeven. Een herinnering die
levendig moet gehouden worden. We moeten blijvend alert zijn.
We begroeten dan ook de initiatieven om scholieren de kans te geven om een bezoek te brengen aan
Auschwitz (een Airbus van het Belgische leger bracht in januari 170 leerlingen middelbaar op één dag heen
en weer) en concreet met de betekenis kennis te maken van een dictatoriaal systeem.
Om de gevoeligheid te vergroten van hen die in de toekomst in de eerste lijn komen te staan, is er een
akkoord ondertekend tussen de federale politie en de Kazerne Dossin, Memoriaal, Museum en
Documentatiecentrum over Holocaust en de Mensenrechten in Mechelen. In de opleiding van de
toekomstige politiemensen zal vanaf april een lesprogramma ingebouwd worden met bezoek aan het
museum in Mechelen om „mechanismen die een bedreiging vormen voor de bescherming van de
mensenrechten te herkennen.“
Op 24 november 2013 verscheen de Apostolische Exhortatie van Paus Franciscus EVANGELII GAUDIUM,
over de verkondiging van het Evangelie in de wereld van vandaag . Deze exhortatie bevat ook een gedeelte
over De relaties met het Jodendom. U krijgt de tekst (voor de eerste keer in het Nederlands ?) op p. 6.
We zijn bezig aan een reeks over specifiek Joodse bronnen. De Tora, de eerste 5 boeken van de Bijbel gaf
de weg aan. Probleem was echter dat de levensgewoonten veranderden – men was verbannen en
geconfronteerd met heel nieuwe situaties – en daaruit ontstond de Misjna. Die blijft gebaseerd op de Tora,
maar daarnaast en met evenveel gezag werd ook deze mondelinge leer bewaard. Over de Joodse traditie
schreef dr. G.F. Willems uit Knokke een aantal bijdragen in Kerkmozaïek (van de VPKB). Nu over Rabbi
Chanina ben Dosa, de Galilese gebedsgenezer (ca.70).
________________________________________________________________________________
Dit tijdschrift wordt normaal slechts toegestuurd aan de leden van de gespreksgroepen, de Vrienden van de
Antwerpse Contactgroep voor Joods-Christelijke Betrekkingen ( zij die ons werk van onderling contact willen
steunen met minstens 25 EUR per jaar ) en aan hen die 2,50 EUR per jaar betalen voor de portokosten. Als U
het Berichtenblad verder wenst te ontvangen, stort dan even 2,50 of 25 EUR. Naast de Berichten van de
Antwerpse Contactgroep - met meer inhoudelijke artikels - bestaat er ook de Mailkrant. Met die uitgave
kunnen wij vlug op de bal spelen, en u verwittigen als er iets belangrijks gaat gebeuren, zoals een
voordracht, een presentatie, een concert, enz. Indien U hiervoor belangstelling hebt geef dan even een
seintje op [email protected]. Vermeld wel in de e-mail uw reële naam. De vroegere Mailkranten kunnen
teruggevonden worden op de site van de ACJCB.
BERICHTEN van de ANTWERPSE CONTACTGROEP – febr.-maart-april 2014 - blad 2
De Antwerpse Contactgroep voor Joods-Christelijke Betrekkingen in samenwerking met de
Provinciale Werkgroep Kerk en Israël Noord-Brabant en Limburg (NL) richten in :
Theologische Conferentie 11 en 12 maart 2014 in Westmalle , over
Profetisch spreken toen en nu, naar aanleiding van het denken van Abraham Joshua Heschel
Maar dat wist u reeds, want het uitvoerige programma en uitnodiging stond in vorig Berichtenblad. De
laatste voorbereidingen zijn achter de rug en op dit ogenblik zijn er 73 personen ingeschreven waarvan 21
uit België. Wat nog niet was medegedeeld , is dat de dinsdagavond 11 maart open staat voor het
brede publiek. Dan kunt u van 20 tot 22 uur de voordracht meemaken van prof. dr. Peter J. Tomson,
gepensioneerd hoogleraar aan de Faculteit voor Protestantse Godgeleerdheid in Brussel en gasthoogleraar
aan de KU Leuven. Het onderwerp is: Jezus als profeet en het profetisch spreken in het christendom ,
en de plaats is u bekend: Huize Ter Dennen, Sint-Pauluslaan 8, 2390 Westmalle.
Naar aanleiding van de eerste Nederlandse vertaling van het werk van A. J. Heschel : The Prophets, uit
1962 uitgekomen onder de titel ‘De Profeten’ bij Skandalon, Vught Nederland in 2013, en het recente
opzetten van een Nederlandse Stichting ‘De Profeten NU’, Nieuwe Laaklaan 6, NL-3881 MH Putten, rond het
werk van Heschel , en niet in het minst omwille van het thema van de theologische conferentie van de
ACJCB samen met de Provinciale Werkgroep Noord-Brabant en Limburg (NL) van 11 en 12 maart 2014 in
Westmalle (voor het volledige programma: zie vorig nummer van de Berichten op onze site) nemen wij
graag het overzicht over van de hoofdwerken van Heschel, vertaald in het Nederlands, zoals dit laatst
verscheen in ‘De Stem van het Boek’ 24/4, driemaandelijkse bibliografische uitgave van de Faculteit voor
Protestantse Godgeleerdheid in Brussel ( [email protected] ). Wij danken de schrijver en de redactie
van De Stem voor de toelating.
DE HOOFDWERKEN VAN ABRAHAM JOSHUA HESCHEL
_____________________________________________
NU IN HET NEDERLANDS VERTAALD
prof. dr. Klaas A.D. Smelik
Abraham Joshua Heschel (1907-1972) werd in Warschau in het toenmalige Russisch-Polen
geboren. Hij stamde uit een chassidisch geslacht en was voorbestemd om rebbe te worden, maar
koos tijdens zijn studies in Wilna en Berlijn ervoor om verbinding te maken met het moderne
tijdsgewricht, echter zonder zijn eerbied voor de spiritualiteit van zijn ouders te verliezen. In zijn
latere geschriften is de invloed van de chassidische traditie nog steeds zeer duidelijk merkbaar. Na
de machtsovername van Hitler in 1933 werd Heschel geconfronteerd met de anti-Joodse
maatregelen van de nazi’s, maar bleef vooralsnog in Duitsland. In 1937 benoemde Martin Buber
hem tot zijn opvolger aan het Jüdische Lehrhaus in Frankfort aan de Main. In 1938 werd hij echter
door de Gestapo opgepakt en naar Warschau uitgewezen. Na eerst geïnterneerd te zijn geweest
kwam Heschel met hulp van zijn familie vrij en woonde hij tot de zomer van 1939 in de Poolse
hoofdstad. Kort vóór de Duitse inval in Polen ging hij naar Londen, waar zijn broer Jakob rabbijn
was. Na zes maanden kreeg hij een uitreisvisum naar de Verenigde Staten. Nog juist op tijd kon hij
zich zo in veiligheid brengen, ‘als een stuk hout uit het vuur gerukt’. Heschel vestigde zich in maart
1940 in Cincinnati en bleef daar vijf jaar verbonden aan de Hebrew Union College. Daarna
bekleedde hij in New York aan het Jewish Theological Seminary of America tot zijn dood de
leerstoel voor Joodse Ethiek en Mystiek. Heschel combineerde een grote geleerdheid met een
sterke maatschappelijke betrokkenheid, zoals blijkt uit zijn steun aan de Civil Rights Movement.
Een sprekend voorbeeld hoe hij de ideeën die hij in zijn boeken had ontwikkeld, in de praktijk
BERICHTEN van de ANTWERPSE CONTACTGROEP – febr.-maart-april 2014 - blad 3
bracht, was zijn keuze om samen met dominee Martin Luther King (1929-1968) voorop te lopen bij
de demonstratie voor gelijke burgerrechten in Selma, maart 1965, een keuze die zeker niet zonder
risico was in een deel van de Verenigde Staten, waar de repressie zeer gewelddadig kon zijn. De
foto die hiervan is genomen, staat sindsdien symbool voor een eigentijdse manier om het Joodse
concept van tikoen olam (‘herstel van de wereld’) te realiseren over de grenzen van het jodendom
heen. Even beroemd als de foto zijn de woorden die Heschel over deze gebeurtenis optekende:
Voor velen van ons ging de mars van Selma naar Montgomery over protest en gebed.
Benen zijn geen lippen en wandelen is niet neerknielen. En toch lieten onze benen gezangen
horen. Zelfs zonder woorden was onze mars een eredienst. Ik had het gevoel dat mijn benen
aan het bidden waren.
Zijn drie voornaamste werken, plus een bundeling van essays, zijn nu in Nederlandse vertaling
beschikbaar.
In zijn boek ‘De mens is niet alleen’ (‘Man is not alone’) uit 1951, onlangs pas zestig jaar na
verschijnen in het Nederlands vertaald door Arthur van Essen en door Kok uitgegeven, onderzoekt
Heschel het verschijnsel godsdienst in het algemeen, maar ook de plaats van het jodendom binnen
het religieuze spectrum. Het gaat hier niet om de geloofsinhoud, de regels, maar om het geloven
als manier van in de wereld staan. Uitvoerig wordt in het eerste deel ingegaan op ‘het vraagstuk
God’, als de mens de aanwezigheid van het Goddelijke ervaart – en de twijfels en het geloof die
deze bijzondere ervaring kan oproepen. In het tweede deel worden vooral existentiële vragen
behandeld, zoals de zin van het bestaan of het wezen van de mens. ‘Er klinkt een eeuwigdurende
kreet door de wereld: God smeekt de mens. Sommigen schrikken op, anderen blijven doof. Wij
worden allemaal gezocht. Een sfeer van verwachting hangt over het leven. Er wordt iets van de
mens gevraagd, van alle mensen.’ De werkelijkheid is geen vaststaande orde, maar een
voortgaand proces, waarin de mens verantwoordelijk is om in vrijheid te reageren op de eisen die
aan hem of haar worden gesteld. De op de wereld betrokken God staat in een dynamische en
wederzijdse verhouding tot Zijn schepping. Opgenomen en delend in deze goddelijke zorg kan de
mens door meegevoel en betrokkenheid zijn egocentrische natuur telkens weer overwinnen en zo
zijn ware opdracht als mens vervullen in zijn of haar leven. ‘Het grootste probleem is niet hoe we
ons bestaan moeten voortzetten, maar hoe we het kunnen verheffen. De roep om een leven na de
dood is aanmatigend, als er geen roep om eeuwig leven vóór onze begrafenis is te horen.
Eeuwigheid betekent niet een eeuwige toekomst maar een eeuwigdurende aanwezigheid. Hij
heeft in ons het zaad van eeuwig leven geplant. De komende wereld is niet alleen een hiernamaals
maar ook een hiernumaals.’ Bij Heschel strijden de filosoof en de mysticus om de voorrang, terwijl
een poëtisch talent bij hem duidelijk aanwezig is. Dit maakt zijn oeuvre zo uniek voor wie in
religieuze vragen geïnteresseerd is. Henri Nouwen formuleerde het zo: ‘Heschel lezen alleen al
geeft mij het bevrijdende gevoel dat ik er mag zijn zoals ik ben’.
In zijn boek ‘God zoekt de mens’ (‘God in Search of Man’) uit 1954 gaat Heschel op zoek naar de
diepste vragen van de mens, die de basis vormen van elke godsdienst. Hij bedrijft daarmee
filosofie in de zin van: de kunst van het stellen van de juiste vragen. Theologie begint met dogma’s
en vertolkt die naar de mens toe, maar filosofie vraagt en probeert te begrijpen. In Heschels
filosofie van het jodendom komen de essentiële vragen van het mens-zijn in het algemeen aan de
orde en de antwoorden die het jodendom daarop heeft gegeven. Door de voor hem typerende
breedheid van visie richt Heschel zijn betoog niet alleen tot een Joods lezerspubliek, maar wil hij
ook christenen en andersgelovigen aanspreken, die veel zullen kunnen leren van dit boek. Alleen
de verrassende titel al: ‘God zoekt de mens’, waar huidige filosofen zich hebben vastgebeten in
het dogma dat de mens God zoekt als soelaas voor zijn of haar existentiële problemen. Alsof het in
BERICHTEN van de ANTWERPSE CONTACTGROEP – febr.-maart-april 2014 - blad 4
de godsdienst daar alleen om zou gaan… Dit wijd verbreide misverstand laat zien dat er veel is
misgegaan in de loop der eeuwen, maar het zou oneerlijk zijn om het rationalisme hiervan alleen
de schuld te geven. De godsdienst, zegt Heschel, raakte niet in verval, omdat hij weerlegd werd,
maar omdat hij saai, benauwend, zouteloos werd. Wanneer geloof vervangen wordt door leer,
aanbidding door regels, liefde door gewoonte, wanneer geloof alleen spreekt namens het gezag
en niet met de stem van het mededogen, dan wordt de boodschap zinloos, stelt Herschel. In het
verlengde hiervan gaat Heschel in op de noodzaak om het doen van de mitswot (‘geboden’) in
verbinding te brengen met spiritualiteit en liefde, waarbij hij wijst op het belang van de kavana, de
innerlijke concentratie en toewijding bij het verrichten van religieuze handelingen. Zoals de
Rabbijnen reeds met nadruk stelden: het nakomen van de geboden in de Tora mag nooit tot een
automatisme verworden. Zo ontplooit Heschel zijn gedachten op een heldere wijze, niet
argumenterend maar veeleer meditatief. Hij doet dit in korte zinnen en begrijpelijke taal.
Het boek is onderverdeeld in drie delen, met als titels: ‘God’ – ‘Openbaring’ – ‘Weerklank’.
Deel 1: in aansprekende beelden wordt geschetst hoezeer God de mens zoekt; het is net alsof God
niet alleen wil zijn en dat daarom de roep uit Genesis 3 telkens opnieuw klinkt: Mensenkind, waar
ben je? Deel 2: openbaring wordt nogal eens opgevat als te gaan om een specifieke gebeurtenis
uit het verleden, maar zo ziet Heschel het niet. Hij brengt het zo onder woorden: God openbaart
Zich niet, Hij openbaart slechts Zijn weg. Openbaring is maar een begin. Onze daden moeten
hierop voortgaan, onze levens moeten haar volledig maken in het hier en nu. Deel 3: reageert de
mens op de roep van God? Geeft hij of zij aan Hem antwoord? Dat is maar de vraag. Het antwoord
dat van de mens wordt verwacht, is niet het opzeggen van een geloofsleer, maar te leven naar
Gods wil: ‘Hij heeft u bekend gemaakt, o mens, wat goed is en wat de Eeuwige van u vraagt: niet
anders dan recht te doen en getrouwheid lief te hebben, en ootmoedig te wandelen met uw God’
(Micha 6:8). Zijn boek ‘God zoekt de mens’ heeft een centrale plaats binnen Heschels oeuvre en
het is goed dat het weer leverbaar is in een keurig verzorgde heruitgave van uitgeverij Abraxas.
Het gaat om een door uitgever Daniël Mok gereviseerde herdruk van de Nederlandse vertaling
door Hendrik de Brie uit 1986.
Heschels hoofdwerk ‘The Prophets’ uit 1962, is een bewerking van zijn proefschrift uit 1933. Van
dit belangrijke boek ontbrak tot voor kort een Nederlandse vertaling. Om hierin verandering te
brengen richtte de Commissie Kerk en Israël Noord West Veluwe de Stichting De Profeten NU op
met een indrukwekkende commissie van aanbeveling. De inspanningen van de stichting hebben
ertoe geleid dat in de afgelopen herfst ‘De Profeten’ in een Nederlandse vertaling door Hans van
der Heiden is verschenen bij uitgeverij Skandalon te Vught, een in stevige kaft uitgegeven, kloek
boekwerk. Heschels studie is het resultaat van een diepgaand onderzoek naar de
oudtestamentische profeten als unieke individuen en geëngageerde vertolkers van de God van
Israël, waarbij hij zich afzet tegen de in jaren 1930 gangbare benadering van het verschijnsel
profetisme in de Hebreeuwse Bijbel.
Heschel legt de nadruk op de gemeenschap van de profeet met het goddelijke bewustzijn
en op Gods hartstochtelijke betrokkenheid bij de geschiedenis van de door Hem geschapen
mensheid. De profeten benaderden de samenleving van hun tijd vanuit de optiek van een God die
schreeuwt over onrecht en ijvert voor gerechtigheid. Een Bijbelse God, die staat tegenover de
bloedeloze god van het ‘ietsisme’, zoals Heschels eigen visie op de profeten van de Hebreeuwse
Bijbel staat tegenover bestaande opvattingen dat de profeten slechts als een doorgeefluik
functioneerden van het Woord van God of dat zij extatici waren, die volkomen in God opgingen,
zoals in het Kanaänitische profetisme. Heschel onderstreept juist het individuele karakter van de
Bijbelse profeten. Volgens hem is hun boodschap voor alle tijden en zal de toekomst van de
westelijke wereld afhangen van de wijze waarop men met de Hebreeuwse Bijbel omgaat: een
Heilige Schrift, waarin de profeten ons Gods stem laten horen, wanneer Hij spreekt ten gunste van
BERICHTEN van de ANTWERPSE CONTACTGROEP – febr.-maart-april 2014 - blad 5
de stemlozen, armen en verdrukten. ‘De mate waarin de christenheid zich met de Hebreeuwse
Bijbel vereenzelvigt, is,’ aldus Heschel, ‘zowel een toets voor haar authenticiteit als voor de
Joodse.’ De kerk lijkt zich echter op het ogenblik meer met religieuze ervaring bezig te houden dan
met profetische maatschappijkritiek. Daarom is de visie van Heschel op de Bijbelse profeten des te
belangrijker geworden en is het een goede zaak dat zijn werk in Nederlandse vertaling nu
beschikbaar is.
Ook kortere geschriften van Heschel kunnen in het Nederlands worden gelezen dankzij de bundel
die uitgeverij Abraxas uitbracht onder de dubbele titel ‘De sabbat: Zijn betekenis voor de
moderne mens & Vernieuwing vanuit de traditie: Een joodse visie op verbondenheid’. In zijn
beschouwing over de betekenis van de zevende dag betoogt Heschel dat het wezen van het
jodendom de betrokkenheid op de dimensie van de tijd is in plaats van de ruimte. Niet ruimtelijke
zaken staan in het middelpunt, maar de heiliging van de tijd. De sjabbat is het teken en het
voorbeeld van die beleving en is – zo stelt Heschel in het eerste essay van deze bundel – ‘een
paleis in de tijd’. De sjabbat zal daarom altijd blijven bestaan: ‘Over vele eeuwen, als van onze
gekoesterde theorieën slechts flarden over zullen zijn, zal deze kosmisch geweefde mentaliteit
blijven glanzen. De eeuwigheid uit zich in een dag.’
In de overige zes essays bespreekt Heschel de waarde van onze inspanningen, de reikwijdte
van onze verwachtingen en de betekenis van onze daden. Hij legt er de nadruk op dat het heilige
een universele aanwezigheid is en geen enkele religie de waarheid kan claimen. Heschel erkent
het nut van dogma’s, maar op een andere wijze dan de kerk ze veelal heeft gehanteerd: ‘Of
dogma’s toereikend zijn, hangt ervan af of zij formuleren dan wel zinspelen. In het eerste geval
pralen en falen ze, in het tweede geval wijzen ze aan en verlichten ze.’ Zoals ook in zijn andere
geschriften naar voren komt, gaat het Heschel niet om vorm, inhoud of polemiek. Het gaat om de
realisering van waarden waarvan de tijdgeest zich telkens opnieuw afkeert en zal afkeren, maar
die niettemin onverwoestbaar zijn gebleken. Daarbij wijst Heschel in zijn behandeling van het
probleem van goed en kwaad op de vermenging van deze machten. Goed en kwaad, eens zo
helder als dag en nacht, zijn vervaagd en wazig geworden. Verlossing houdt daarom in dat goed en
kwaad van elkaar zullen worden gescheiden, heiliging dat het goede zal worden ontdaan van het
kwaad, dat daarna zal verdwijnen.
Telkens weer komt Heschel terug op zijn kerngedachte: `God is geen concept, geen
symbool, geen fictie maar een roep. Geen verklaring maar een uitdaging.’ In zijn eigen leven heeft
Heschel, zoals hierboven reeds aangestipt, aan deze basisstelling gestalte gegeven. Zijn open
instelling tegenover andere religies, met name het christendom, maakt zijn geschriften bovendien
toegankelijk voor een groter lezerspubliek. Ook al dateren zijn werken uit de jaren 1950 en 1960,
ze hebben daardoor nog niets aan actualiteit ingeboet. Wellicht kan men zelfs stellen dat zijn
heldere en inspirerende boodschap juist nu broodnodig is voor de Westerse wereld, die zich lijkt
te hebben teruggetrokken in de miniwereld van de sociale media. Like’s vormen niet de pijlers van
ons bestaan, zou Heschel ongetwijfeld hebben opgemerkt, als hij nu zou leven.
Besproken werden:
Abraham Joshua Heschel :
- DE MENS IS NIET ALLEEN. De ervaring van Gods aanwezigheid. Kok 2011. 271 blz. € 29,95.
ISBN 9789043518932
- GOD ZOEKT DE MENS. Een filosofie van het jodendom. Abraxas 2011. 479 blz. € 32,50. ISBN
9789080730052
- DE PROFETEN. Skandalon 2013. 654 blz. € 50,00. ISBN 9789490708740
- DE SABBAT. Zijn betekenis voor de moderne mens & Vernieuwing vanuit de traditie. Een joodse
visie op verbondenheid. Abraxas 2006. 223 blz. € 19,90. ISBN 9789080730076
__________________________________
BERICHTEN van de ANTWERPSE CONTACTGROEP – febr.-maart-april 2014 - blad 6
Op 24 november 2013 verscheen de Apostolische Exhortatie van Paus Franciscus EVANGELII GAUDIUM,
over de verkondiging van het Evangelie in de wereld van vandaag (naar aanleiding van de
Bisschoppensynode 2012 over de nieuwe evangelisatie). Deze exhortatie bevat ook een gedeelte over
De relaties met het Jodendom (247-249)
247
Heel in het bijzonder richt zich de blik op het joodse volk, waarvan het Verbond met God nooit is
herroepen, omdat “God geen berouw kent over zijn genadegaven noch over zijn roeping” (Rom. 11, 29).
De Kerk, die een belangrijk gedeelte van de Heilige Schrift deelt met het jodendom, beschouwt het volk van
het Verbond en zijn geloof als een heilige wortel van de eigen christelijke identiteit (Rom. 11: 16-18).
Als Christenen kunnen wij het jodendom niet beschouwen als een vreemde godsdienst, noch de joden
rekenen onder hen die zijn geroepen om hun afgoden te verlaten om zich tot de ware God te bekeren (1
Thess. 1: 9).
Samen met hen geloven wij in de ene God, die werkt in de geschiedenis, en samen met hen nemen wij het
gemeenschappelijke, geopenbaarde Woord aan.
248
De dialoog en de vriendschap met de kinderen van Israël zijn maken deel uit van het leven van de leerlingen
van Jezus. De genegenheid die zich tussen ons heeft ontwikkeld, brengt ons ertoe oprecht en bitter de
verschrikkelijke vervolgingen te betreuren waaraan zij waren en worden onderworpen, in het bijzonder die
waarbij ook Christenen waren of zijn betrokken.
249
God blijft werken in het volk van het Eerste Verbond en laat schatten aan wijsheid geboren worden die
voortvloeien uit de ontmoeting ervan met het goddelijk Woord. Daarom verrijkt ook de Kerk zich, wanneer
zijn de waarden van het Jodendom opneemt. Hoewel sommige christelijke overtuigingen voor het
Jodendom onaanvaardbaar zijn, en de Kerk niet ervan kan afzien Jezus te verkondigen als Heer en Messias,
bestaat er een rijke complementariteit, die het ons mogelijk maakt samen de teksten van de Hebreeuwse
Bijbel te lezen en elkaar te helpen de rijkdommen van het Woord te exploreren, evenals veel ethische
inzichten te delen en de gemeenschappelijke zorg voor de gerechtigheid en de ontwikkeling van de volken.
(onofficiële vertaling in het Nederlands vanuit de officiële tekst :
http://www.vatican.va/holy_father/francesco/apost_exhortations/documents/papafrancesco_esortazione-ap_20131124_evangelii-gaudium_en.html )
(cfr. ook http://www.rkdocumenten.nl/rkdocs/index.php?mi=600&doc=4984&id=9311 )
BIJ ONZE BUREN
Instituut voor Joodse Studies
vervolg lezingen 2de semester 2013-2014
Telkens donderdag om 20.00 uur
Universiteit Antwerpen
Rodestraat 14 (R.013) – 2000 Antwerpen
(tenzij anders vermeld)
T +32 (0)3 265 52 43 │[email protected]
Meer informatie: http://www.uantwerpen.be/ijs
BERICHTEN van de ANTWERPSE CONTACTGROEP – febr.-maart-april 2014 - blad 7
06/03
The Unpublished Isaac Bashevis Singer
Dr. David Stromberg - Hebrew University of Jerusalem
20/03
De Jood als legitimatie. Het nationalistisch filosemitisme in historisch
perspectief
Dr. David Wertheim - Menasseh ben Israel Instituut
Lezing in lokaal R.125
27/03
Virtual Reconstructions of Destroyed Synagogues in Austria and
Neighboring Countries
Prof. dr. Bob Martens & Herbert Peter - TU Wien & Akademie der bildenden Künste
Wien
31/03
Judaism and “Moom” [blemish, impairment, disability, handicap, etc.]
Rabbijn dr. Tzvi Marx - Stichting Pardes
Keynote lezing internationale conferentie Disability in Jewish Thought and Culture
Hof van Liere - Prinsstraat 13 - lezing op maandag
08/05
Jafeth in Sems tenten: Leo Strauss over filosofie en jodendom
Prof. dr. David Janssens - Universiteit van Tilburg
15/05
2de Herman Tob-lezing
Charlotte Salomon, “Leven of Theater”, receptie en plaats in de
kunstgeschiedenis
Joël J. Cahen - Joods Historisch Museum, Amsterdam
Lezing in lokaal R.007
22/05
Emeritaatslezing
Wittgenstein en het jodendom
Prof. dr. Joachim Leilich - Universiteit Antwerpen
Lezing in lokaal R.125
26/05
The Holocaust and the Genocide Phenomenon: Are They Related?
Prof. dr. Dan Michman - Bar-Ilan University
Avondlezing zevende Contactdag Joodse Studies van de Lage Landen - lezing op
maandag
MATERIAAL
Tenachon Bij de vroegere Folkertsma Stichting voor Talmudica, nu PaRDeS, verschijnt een nieuwe reeks,
met verwijzingen naar de westerse cultuur. Geen tijdschriftformaat meer op A4, maar kleurrijke brochures,
op 32 tot 52 bladzijden. Het eerste nummer ging over ‘Schepping en menselijke identiteit’, 2 over ‘Satan en
het kwaad’, 3 ‘Sabbat –een uitdaging voor de mens’, 4 ‘Goddelijke identiteit: Stem of Beeld?’, 5‘Fanatisme:
hart en verharding’, 6 ‘Grenzeloos vertrouwen, in het voetspoor van Abraham’ , 7 ‘Uitverkoren?’, 8 ‘Offer:
achterhaald of actueel?’ , 9 ‘geboden: gebonden vrijheid’, 10 ‘Yehuda Aschkenasy, een rabbijn met lev’ , 11
‘Kidoesj Hasjeem, martelaarschap’, 12 ‘de lijdende knecht’, 13 ‘Ballingschap en terugkeer’, 14 ‘Oud en
Nieuw Verbond’, 15 ‘Particulier of universeel’, 16 ‘Leren’, en nu 17: ‘En er komen betere tijden’ en 18:
‘Openheid’ o.a. over privacy en klokkenluiders . Telkens wordt naast het hoofdstuk ook literatuur
aangegeven om verder te lezen. De abonnementsprijs is € 52,95 per jaar met 5 deeltjes per jaar. Los
nummer € 12,50. Bankgegevens: IBAN: NL37 INGB 0000 1793 86, BIC INGB NL2A . Verdere informatie op
[email protected] , Rapenburgstraat 45, NL-1011 TV Amsterdam. Site: www.stichtingpardes.nl .
BERICHTEN van de ANTWERPSE CONTACTGROEP – febr.-maart-april 2014 - blad 8
In onze Mailkrant hebben wij op het juiste moment nog kunnen verwittigen wanneer de eerste
afleveringen van ‘The Story of the Jews’ op antenne gingen. Ondertussen kennen we de data van de
volgende uitzendingen: deel 3 op 9 maart, deel 4 op 23 maart en deel 5 op 6 april, altijd om 14.00 uur op TV
zender NL2. Deze reeks is eigendom van de BBC en kan dus niet opnieuw bekeken worden via ‘Net gemist’.
In deze vijfdelige documentaire reeks belicht de prominente Britse historicus Simon Schama de
geschiedenis van het Jodendom van de oorsprong tot de 21e eeuw. Zijn reis voert van New York tot Odessa
en van Berlijn tot Jeruzalem. Gaandeweg wordt de invloed van het Jodendom op de omringende
samenleving steeds duidelijker.
‘Deze serie is van belang omdat intolerantie de meest moorddadige plaag van onze tijd is. De Joden zijn als
geen ander aan deze intolerantie blootgesteld en hebben het niettemin overleefd. De serie is ook relevant
omdat het verhaal van de Joden meer is dan de Holocaust en meer dan het conflict in het Midden-Oosten.
Het verhaal verbindt hen met en onderscheidt hen van de rest van de mensheid. Als we de Joden niet
kunnen begrijpen zonder de rest van de wereld, dan kunnen we de rest van de wereld niet begrijpen zonder
het Joodse verhaal. ‘ - Simon Schama (zie verder: http://www.joodseomroep.nl/story-of-the-jews/ )
Indien dit uitzendingsmoment voor u slecht uitkomt, of indien u dit materiaal bij de hand wil hebben, is er
de mogelijkheid om de DVD aan te kopen of uit te kijken naar het boek:
DVD - The Story of the Jews' - € 29.50
BBC-serie - 2DVD - 5x58' - Engels gesproken/NL ondertiteld
In deze boeiende vijfdelige BBC-serie belicht Simon Schama de geschiedenis van het
Jodendom van de oorsprong tot de 21ste eeuw. De reis voert van New York tot
Odessa en van Berlijn tot Jerusalem en onderweg wordt het beeld van de impact van
het Jodendom op onze samenleving steeds helderder…
Afl 1 ‘In the Beginning’: Hoe het geloof in een onzichtbare God en de introductie van
een draagbaar boek (de Bijbel) de wereld veranderde.
Afl 2 ‘Among Believers’: Het verhaal van het Joodse volk van de middeleeuwen tot de renaissance.
Afl 3 ‘A Leap of Faith’: De explosie van creativiteit en de bijdrage aan de moderne cultuur
Af: 4 ‘Over the Rainbow’: Twee belangrijke richtingen: sommigen volgden hun passie voor sociale
gerechtigheid en anderen omarmden de dynamiek als immigrant in Amerika.
Afl 5 ‘Return’: Hoe de horror van massavernietiging de rest van de wereld beïnvloedde en hoe, met de
creatie van Israël, het Joodse verhaal de as blijft waaromheen het lot van de wereld draait.
Bestellingen kunnen gebeuren langs het adres: http://www.avimo.org
( U gaat naar DVD - Andere producenten - Oecumene/Wereldreligies )
Zopas is ook het eerste deel verschenen in boekvorm Simon Schama: De Geschiedenis
van de Joden; deel 1: De Woorden vinden, 1000 v. Chr. tot 1492, uitgave Atlas
Contact, 576 blz., € 34,95 (e-boek € 19,99).
Het voorwoord uit het boek kunt u als pdf downloaden van op de site van de uitgever:
http://www.atlascontact.nl/boek/de-geschiedenis-van-de-joden-deel-1-de-woordenvinden-1000-v-c-tot-1492/ . In maart 2014 komt de paperbackversie, 448 blz. , € 24,99
Het tweede deel van De Geschiedenis van de Joden en het lot van de wereld (over de
jaren na 1492) komt uit in september 2014, 480 blz., € 34,95.
BERICHTEN van de ANTWERPSE CONTACTGROEP – febr.-maart-april 2014 - blad 9
KMS (Kerkwerk Multicultureel Samenleven) nodigt uit
Er zijn wenskaarten in alle vormen en kleuren. Een wenskaart vertolkt emotie en nabijheid, aandacht en
presentie. Ze draagt een boodschap uit en probeert indruk-wekkend te zijn. Een wenskaart verbindt. Ze
overbrugt de afstand tussen afzender en ontvanger.
KMS brengt reeds 15 jaren levensbeschouwelijke wenskaarten op de markt. Vooral die voor het feest van
het einde van de ramadan en het offerfeest zijn gekend. Ook het joods Nieuwjaar, het hindoe Diwalifeest
en een boeddhistisch feest waren al een aanleiding om kaarten te publiceren. Na 15 jaar is het tijd voor een
nieuwe verruimde aanpak!
Wij nodigen u graag persoonlijk uit voor een primeur: de lancering van ZIN-VOLLE FEESTEN!
het eerste, vernieuwende én baanbrekende wenskaartenpakket voor de superdiverse samenleving.
De kaarten zijn exclusief voor KMS getekend door illustrator Pieter Van Eenoge. In zijn exclusieve
tekeningen legt hij een sterkere band tussen de verschillende feestdagen. Het grafisch ontwerp is van De
Barbaren.
OP WOENSDAG 12 MAART lanceren we ‘ZIN-VOLLE FEESTEN’ zo:
14u
onthaal
14u15 Verwelkoming door Johan Vrints – KMS stafmedewerker interlevensbeschouwelijk werken.
Tekenaar Pieter Van Eenoge vertelt zijn ervaringen bij het ‘origineel’ tekenen van Zin-Volle Feesten!
14u40 Wenskaarten in historisch perspectief – Prof. Stefaan Top Faculteit Letteren KULeuven.
15u
‘Kaarten op tafel’ | superdiverse burgers in gesprek over hun feestenagenda
15u30 Receptie
Van harte welkom! Graag inschrijven bij [email protected] of bellen naar 02-5021128.
op woensdag 12 maart 2014 | vanaf 14u | Jeugdherberg De Blauwput, Martelarenlaan 11a 3010 Leuven
(ingang langs achterkant van NMBS-station Leuven)
__________________________________
Verleden jaar was de jaarlijkse internationale meeting van het ICCJ – het International Council of Christians
and Jews in Aix-en-Provence. De Amitié Judéo-Chrétienne de France was gastvrouw. Op hun site kon men
de voorbereidingen en achteraf de verslagen lezen ( www.ajcf.fr ). Het algemeen thema was ‘Laïcité :
chance ou défi pour les religions , en France et dans le monde” . De verschillende belangrijke bijdragen
kwamen nu in drukvorm uit en zijn opgenomen in het nummer 385 – janvier 2014 van hun tijdschrift Sens.
Dit nummer kan besteld worden aan € 9,30 (zonder verzending) op hun mailadres [email protected]
of op het adres van de Amitié Judéo-Chrétienne de France, 60, rue de Rome, F-75008 Paris. Het bevat de
teksten van Cardinal A. Vingt-Trois, Pasteur Clavairoly, E. Robberechts (de erfenis van Jules Isaac) , mgr.
Dagens, Grand Rabbin H. Korsia, B. Bourquin, en de afsluiting van O. Rota.
Naast boekbesprekingen hebt u in dit nummer ook een overzicht van de artikels die in de 10 nummers van
2013 verschenen.
__________________________________
BERICHTEN van de ANTWERPSE CONTACTGROEP – febr.-maart-april 2014 - blad 10
Een nieuw werk is verschenen van de hand van prof. dr. K.A.D. Smelik over het conflict tussen Israël, de
Palestijnen en de Arabische wereld: “Tussen hoop en catastrofe - Tikva of Nakba”. De uitgever is Aspekt ,
Soesterberg NL en de prijs € 18,95. Bedoeling is om betrouwbare informatie te geven, zonder direct partij
te kiezen, zonder onmiddellijk te vervallen in een discussie wie nu de echte rechten heeft. Vroeger
verscheen van hem reeds “Herleefde tijd: een Joodse Geschiedenis” bij de uitgeverij Acco, Leuven.
MEDEDELINGEN
Een 4de colloquium "Juifs et chrétiens, engageons-nous!" wordt georganiseerd in Brussel op
dinsdag 11 november 2014. Nadere informatie met het precieze thema wordt later nog medegedeeld.
Noteert u alvast de datum.
Op donderdag 8 mei 2014 om 18u vindt in Antwerpen de jaarlijkse herdenking plaats aan het monument
voor de gedeporteerde joodse medeburgers van Antwerpen. Afspraak op de hoek van de Belgiëlei en de
Mercatorstraat, aan de spoorwegbrug.
Vroeger reeds doorgegeven maar nu de datum nog:
in april 2013 werd al een ‘soft’ opening van het museum georganiseerd bij de 70ste verjaardag van de
opstand in het getto van Warschau, maar nu is bekend dat het nieuwe museum van de Geschiedenis van
de Joodse Polen officieel zal geopend worden op 28 oktober 2014 (na de Joodse gedenkdagen in de
herfst). De eerste foto’s van dit museum, precies op de plaats van het voormalige getto, zijn te bekijken op
http://www.jewishmuseum.org.pl/en (vergeet niet telkens de Engelse taal op te vragen).
De geschiedenis wordt geschetst van de grootste en de belangrijkste Joodse gemeenschap ter wereld –
men schat 3 miljoen mensen tussen WO-I en WO-II – waarvan vandaag het belang meer en meer
herontdekt wordt. In 1988 was het eerste festival van de Joodse cultuur in Krakow.
‘OOK ANTISEMITISME MAG TIJDENS LUTHERJAAR NIET WORDEN VERGETEN’
Stephan J. Kramer, de secretaris van de Centrale Raad van Joden van Duitsland, roept de lutheranen in het
tijdschrift ‘Politik & Kultur’ op om ook het antisemitisme van Luther tijdens het Lutherjaar ter sprake te
brengen. Tijdens het Lutherjaar 2017 wordt de vijfhonderdste verjaardag van de Reformatie herdacht.
“Dit antisemitisme is een historische realiteit waarvan wij ons bewust moeten zijn”, zegt Kramer, die stelt
dat het vandaag bewezen is dat Luther een antisemiet was. “Alvast op dat vlak heeft hij niets hervormd,
maar het christelijke antijudaïsme van zijn tijd voortgezet.” Tegelijk spreekt Kramer de overtuiging uit dat
zowel het protestantisme als het katholicisme inzake antisemitisme een pagina hebben omgedraaid.
Stephan J. Kramer moedigt de lutheranen in Duitsland aan om zich naar aanleiding van dit jubileum tevens
ondubbelzinnig te distantiëren van het proselitisme van sommige evangelicale kringen. “Dat vormt geen
bedreiging voor de Joden van vandaag, maar het is wel een onnodige bron van ergernis. Wie de
heilsaanspraak van het Jodendom ontkent, stelt uiteindelijk ook het bestaansrecht van het Jodendom zelf
in vraag. Dat is beledigend.”
(Kerknet) 050114
Tegenover de vervolging van christenen in verschillende landen – volgens de internationale organisatie
Open Doors is dit vandaag de meest vervolgde groep gelovigen ter wereld - reageerden het Forum der
Joodse Verenigingen en het Centraal Israëlitisch Consistorie van België met de volgende verklaring:
“De Joodse gemeenschap acht het moreel verwerpelijk en onaanvaardbaar om mensen omwille van hun
godsdienst te vervolgen, laat staan te vermoorden en wenst uitdrukkelijk de solidariteit met de vervolgde
christenen te onderstrepen”. (januari 2014)
President Simon Peres in een toespraak voor een Argentijnse delegatie deze maand: leiders van alle
godsdiensten zouden zich moeten uitspreken tegen het doden van onschuldige mensen. Dit is tegen de
BERICHTEN van de ANTWERPSE CONTACTGROEP – febr.-maart-april 2014 - blad 11
Koran, tegen de Thora en tegen het Nieuwe Testament. Alle godsdiensten hebben vandaag één vijand en
dat is terreur. “We hebben vrede nodig tussen volkeren, niet alleen tussen regeringen”.
Claudio Epelman, executive director van het Latin American Jewish Congress zei dat het heel belangrijk was
voor de delegatie – die voordien ook was langs geweest bij de Palestijnse Autoriteit – om te laten zien dat
Joden, moslims en christenen kunnen samenleven in harmonie en vriendschap, en dat vrede ook mogelijk is
tussen Palestijnen en Israëli’s.
Op 16 januari 2014 (de dag voor de katholieke Dag van het Jodendom elk jaar op 17 januari, dit jaar een
vrijdag, de vooravond van sabbat) stonden de relaties tussen katholieke wereld en Joden centraal in
Rome. ’s Middags werd door de Paus een groep rabbijnen ontvangen uit Argentinië. De rabbijn Abraham
Skorka, rector van het rabbijnenseminarie van Buenos Aires hield een conferentie over Nostra Aetate, de
verklaring van het Tweede Vaticaans Concilie. Samen met Paus Franciscus, toen nog Kardinaal Jorge Mario
Bergoglio schreef hij in 2010 het boek “On Heaven and Earth”.
Enkele indrukken uit die conferentie: In de jaren van Paus Benedictus zijn de gesprekken weggedreven van
de theologische thema’s (waar er verschillen liggen) naar de “interculturele” dialoog, de zoektocht naar
gemeenschappelijke waarden op sociaal, moreel en politiek vlak. Rabbijn Skorka en Zwitserse kardinaal
Koch (oecumenisme en relaties met het jodendom) onderstreepten dat de toekomst van de katholiekjoodse gesprekken op het theologische vlak ligt. “We hebben nood om te weten wat een jood is voor
katholieken, en wat een katholiek is voor joden”. Voor Skorka is men in Europa te veel bezig met het
verleden van de relaties ( de geschiedenis van het antisemitisme ) en te weinig met het heden. Dit zou in
Latijns Amerika anders liggen. Armoede en sociale problemen waren er daar de noodzaak van een
groeiende samenwerking. De mensen vroegen zich af in wie zij echt vertrouwen konden hebben en
religieuze instellingen werden belangrijk. Voorts sprak hij zijn grote verwachtingen uit bij de komende
Pausreis naar Israël. Het ligt daar allemaal heel gevoelig tussen moslims, christenen en joden. Zijn woorden
kunnen grote impact hebben op de leiders daar. (cfr. John Allen in National Catholic Reporter van 170114)
FRANSE JOOD KRIJGT NA 350 JAAR EERHERSTEL
Een Franse jood is 350 jaar na datum gezuiverd van de beschuldiging dat hij een kind van christenen heeft
ontvoerd en vermoord. Raphael Levy werd er in 1670 van beschuldigd dat hij het kind had ontvoerd om het
ritueel te slachten, een beschuldiging die destijds in verschillende Europese steden wel vaker tegen joden
werd geuit. De joodse handelaar werd destijds schuldig bevonden aan de ontvoering en de rituele moord
van de 3-jarige Didier Lemoine. Daarna werd hij levend verbrand.
Op zondag 19/01/14 kreeg hij in Franse Glatigny, in de Moezel, eerherstel. Bij die gelegenheid werd een
gedenkplaat onthuld, vlak bij de plaats waar hij werd terechtgesteld. Daarin wordt hij gehuldigd als een
joodse martelaar, die werd terechtgesteld voor een moord die hij nooit had begaan. Honderd mensen,
onder wie voorzitter Joël Mergui van het Joods Consistorie, afgevaardigden van verschillende joodse
organisaties en nakomelingen van Raphael Levy, woonden de plechtigheid bij.
(Kerknet 220114)
BERICHTEN van de ANTWERPSE CONTACTGROEP – febr.-maart-april 2014 - blad 12
SINDS MOZES OP DE SINAI
de joodse traditie
in het heilige land.
08 - Rabbi Chanina ben Dosa, de Galilese gebedsgenezer (ca.70)
Rabbi Chanina ben Dosa is geen gewone rabbijn. Hij was de voornaamste figuur van de beweging der Eerste
Chassidim, een radicaliserende vroomheidsbeweging in het land Israël, van ongeveer 70 voor onze
tijdrekening tot 200 na. Sommigen van deze Eerste Chassidim waren ook charismatische wonderdoeners.
Rabbi Chanina ben Dosa was een van dezen. De Misjna vertelt dat hij bad ‘over’ de zieken en dan placht te
zeggen ‘deze leeft en deze sterft’. Hij was een gebedsgenezer die te maken kreeg met levensbedreigende
aandoeningen.
Rabbi Chanina ben Dosa studeerde bij de beroemde rabban Jochanan ben Zakkai in het Galilese dorp Arav,
ten noorden van Sepphoris. Dat moet geweest zijn tussen de jaren 20 en 40 van onze tijdrekening. Het
verhaal is bekend dat de zoon van de leermeester ziek werd en de ‘student’ bad voor de zieke. Hij deed het
op een speciale manier. Hij ging gehurkt op de grond zitten en legde zijn hoofd tussen zijn knieën, zoals de
profeet Elia het deed op de berg Karmel (1Koningen 18,42). Dit is een zeer intense mystieke manier van
bidden… En de jongen leefde (bBerachot 34b baraita)! De tekst vervolgt:
[A] Ziehier het geval dat de zoon van rabban Gamliël ziek werd, en hij zond twee leerlingen der Wijzen bij
rabbi Chanina ben Dosa (met het verzoek) om erbarmen af te smeken over hem. Toen hij hen zag ging hij
naar de etage (van zijn huis) en smeekte om erbarmen over hem. Wanneer hij naar beneden kwam zei hij:
Gaat, want de koorts heeft hem verlaten.
[B] …
[C] Zij gingen zitten en schreven en stelden dat uur vast… En wanneer zij bij rabban Gamliël kwamen, zei hij
tot hen: Bij de Eredienst (van de Tempel), gij hebt niet verminderd noch vermeerderd, maar zo was het feit,
op datzelfde uur verliet de koorts hem en vroeg hij ons water om te drinken.
Dit verhaal speelt in dezelfde jaren. Rabban Gamliël de Oudste (ca.30-40) is – zoals wij in een vroegere
aflevering hoorden – een vooraanstaande wetsleraar te Jeruzalem, met groot gezag bij het hele volk. Hij
zendt twee discipelen van Jeruzalem naar Arav. De eigenlijke genezing gebeurt dus op grote afstand. Er
BERICHTEN van de ANTWERPSE CONTACTGROEP – febr.-maart-april 2014 - blad 13
wordt gebeden in Arav (noord Galilea) en de chassied weet dat de genezing geschied is in Jeruzalem. Het
noteren van de tijd laat achteraf toe om de uitspraak van rabbi Chanina ben Dosa te bevestigen.
De Galilese gebedsgenezer is bekend tot in de hoogste kringen te Jeruzalem en wordt er gewaardeerd…
Maar het opmerkelijke is dat later de Babylonische Talmoed vol lof is over rabbi Chanina ben Dosa en dat
de Jeruzalemse Talmoed hem bijna dood zwijgt, hoewel deze juist in Galilea (Tiberias) geschreven werd.
Geza Vermes wil dit zo verklaren dat de overleveraars van de Chanina-tradities in Galilea in verlegenheid
geraakten door de overeenkomsten tussen zijn charismatische werkzaamheden en die van de andere
Galileeër Jezus van Nazareth. Om verwarring tussen beiden en tussen hun bewegingen te voorkomen
gaven de samenstellers van de Jeruzalemse Talmoed er de voorkeur aan de chassidische rabbijn nauwelijks
te vermelden.
Maar er is meer. Ons verhaal heeft een echte parallel in het Nieuwe Testament in Johannes 4,46-54 met
een genezing op grote afstand. De evangelist kende waarschijnlijk het rabbijnse verhaal en heeft de
Jezustraditie in overeenkomstige zin bewerkt om de superioriteit van Jezus aan te tonen. Kana (Chirbet
Qana!) waar Jezus zijn bevelend woord spreekt, bevindt zich slechts ca. 5 km ten zuidwesten van Arav. Deze
propaganda van Johannes wordt beantwoord in een later ingevoegde passage in het rabbijnse verhaal. De
redactoren van de Babylonische Talmoed willen daarin duidelijk maken dat de chassidische rabbi, ondanks
het feit dat hij doet denken aan Elia en Eliza, geen profeet is en dat Jezus die op dezelfde manier geneest
dat dus ook niet is. Het gaat in beide gevallen om gewone joodse vromen met een bijzondere gave.
Gerard F. Willems