Engeland: vorstelijk absolutisme

MENS-, GODS- EN WERELDBEELD .................................................................................................... 3
1. ALGEMENE BEDENKINGEN................................................................................................................... 3
Mensbeeld ....................................................................................................................................... 3
Godsbeeld ....................................................................................................................................... 5
Wereldbeeld:.................................................................................................................................... 5
DE UTOPIE ............................................................................................................................................. 6
1. BEGRIP.............................................................................................................................................. 6
2. DEFINITIE EN GEMEENSCHAPPELIJKE KENMERKEN................................................................................ 6
3. GESCHIEDENIS ................................................................................................................................... 7
4. TYPOLOGIE ........................................................................................................................................ 8
5. BEKENDE UTOPIEËN EN DYSTOPIEËN ................................................................................................... 9
6. CONCLUSIE ........................................................................................................................................ 9
GODSDIENSTOORLOGEN: EUROPA ................................................................................................ 10
1) FRANKRIJK ...................................................................................................................................... 10
1. Kampen tot 1590 ....................................................................................................................... 10
2. Spanningen tussen Hugenoten en Katholieken ........................................................................ 11
3. Bartholomeusnacht (1572) ........................................................................................................ 11
4. Drie Hendrikkenoorlog ............................................................................................................... 11
5. Hendrik IV .................................................................................................................................. 12
6. Lodewijk XIII en Richelieu ......................................................................................................... 12
2) ENGELAND (1550-1650) .................................................................................................................. 13
1. Katholieke zuivering .................................................................................................................. 13
2. Elizabeth (1558-1603) ............................................................................................................... 13
3. Oorlog met Spanje ..................................................................................................................... 14
3) DE NEDERLANDEN EN SPANJE: TACHTIGJARIGE OORLOG (1568-1648)............................................... 15
1555: troonsafstand Karel V .......................................................................................................... 15
1. voorgeschiedenis ....................................................................................................................... 15
2. Oorzaken van de opstand der Nederlanden ............................................................................. 15
3. Aanleiding van de opstand ........................................................................................................ 17
4. De opstand: tachtigjarige oorlog (1568-1648) ........................................................................... 18
5. De Zuidelijke Nederlanden en de Noordelijke Nederlanden ..................................................... 19
4) HET DUITSE RIJK ............................................................................................................................. 20
FRANKRIJK: VORSTELIJK ABSOLUTISME...................................................................................... 20
1) DE VOORBEREIDING WAS GEMAAKT................................................................................................... 20
2) LODEWIJK XIV: DE ZONNEKONING ..................................................................................................... 20
3) LODEWIJKS BELEID: BINNEN- EN BUITENLAND..................................................................................... 22
4) LODEWIJKS OPVOLGERS: DE ERFENIS (18DE EEUW) ............................................................................ 22
ENGELAND: VORSTELIJK ABSOLUTISME ...................................................................................... 23
1) DE STUARTS ................................................................................................................................... 23
1. James Stuart.............................................................................................................................. 23
2. Karel I ........................................................................................................................................ 23
2) BURGEROORLOG .............................................................................................................................. 23
3) DE RESTAURATIE: MONARCHIE HERSTELD ......................................................................................... 24
1. Karel II ....................................................................................................................................... 24
4) GLORIOUS REVOLUTION (1688-1689) .............................................................................................. 24
1. James II ..................................................................................................................................... 24
2. Willem III van Oranje ................................................................................................................. 24
5) ENGELAND IN DE 18DE EEUW............................................................................................................ 24
Eline Burms
1
geschiedenis
4de jaar
1. Dynastie van Hannovers ........................................................................................................... 24
3 GROOTMACHTEN IN WORDING: OOSTENRIJK, PRUISEN, RUSLAND ..................................... 25
1. OOSTENRIJK .................................................................................................................................... 25
2. PRUISEN .......................................................................................................................................... 25
3. RUSLAND ......................................................................................................................................... 25
SOCIAAL-ECONOMISCHE EVOLUTIE (1500-1750) .......................................................................... 25
1) RESISTANTEN VAN MIDDELEEUWSE ORGANISATIE VAN DE SAMENLEVING ............................................. 25
1. landbouw ................................................................................................................................... 25
2. industrie/nijverheid ..................................................................................................................... 25
3. standenmaatschappij ................................................................................................................. 26
2) LANDBOUW ...................................................................................................................................... 26
3) DEMOGRAFISCHE EVOLUTIE .............................................................................................................. 26
4) INDUSTRIE ....................................................................................................................................... 27
5) HANDEL........................................................................................................................................... 27
VERLICHTING ...................................................................................................................................... 29
1) ENKELE VERLICHTE DENKERS (18E EEUW)......................................................................................... 29
1. Jean Jaques Rousseau ............................................................................................................. 29
2. Montesquieu .............................................................................................................................. 29
3. Voltaire ....................................................................................................................................... 29
“W AT IS VERLICHTING?” ....................................................................................................................... 29
DE VERLICHTING OP HOL GESLAGEN ..................................................................................................... 30
1) Spanningen met cultuur (traditie, geloof, opinies, meningen, gewoonten en gebruiken) ......... 30
2) SPANNINGEN MET ZICHZELF: DIALECTIEK VAN DE VERLICHTING (HORKHEIMER EN ADORNO) ................ 32
DE FRANSE REVOLUTIE (1789) ......................................................................................................... 32
NAPOLEON .......................................................................................................................................... 32
DATA OVERZICHT ............................................................................................................................... 33
Eline Burms
2
geschiedenis
4de jaar
Mens-, gods- en wereldbeeld
Evolutie tijdens het ancien régime (12e/13e eeuw - eind 18e eeuw)
(zie extra document)
1. Algemene bedenkingen
- De middeleeuwer heeft geen ‘beeld’ van mens, God of wereld (M. Heidegger): vereist reeds
afstandelijkheid. De wereld is voor de middeleeuwer geen beeld. Een beeld is afstandelijk, er
is afstand nodig. Voor de middeleeuwer is er geen afstand.
- Klassieke visie:
middeleeuwen
nieuwe tijd
↓
↓
Theocentrisme (God centraal)
antropocentrisme (mens centraal)
MAAR: complexer, meer genuanceerd (het is een rivier, geen worst)
Mensbeeld

12e-13e eeuw:
De middeleeuwer gebruikt het woord ‘natura’ 
schepping
Bij schepping ga je ervan uit dat er een plan achter
zit.
Franciscus van Assisi: Zonnelied
 Welk woord is opvallend afwezig?
‘ik’
 Hoe ziet Franciscus zijn positie tegenover de
natuur of de schepping?
- hij is een onderdeel van de schepping.
- overal mee verbonden
- 14e eeuw:
Petrarca:
 Verschillen tussen Franciscus van Assisi en Petrarca:
 Franciscus (natuurervaring): schoonheid van de schepping en God
 Petrarca (natuurervaring): - over zichzelf en uitzicht
- introspectie: binnen zichzelf kijken
 AFSTAND: top van de berg, Petrarca kijkt neer op de natuur.
Eline Burms
3
geschiedenis
4de jaar
15e eeuw:
heilige Drievuldigheid: 1e schilderij in de westerse cultuur dat een perfect wiskundig
dieptezicht laat zien.
 Doorbraak is maken van afstand door dit soort schilderijen kan de wereld voor het
eerst een beeld vormen dat …
 m.a.w. meer afstand t.o.v. de wereld en zichzelf.  je staat buiten het beeld, je
maakt er geen deel van uit.
 Deze stap is nodig geweest om van schepping tot natuur te komen. De verandering
van de kunst verandert heel de mentaliteit van de mens.
AFSTAND stijgt = individualiseringsproces
- Petrarca is eenzaam. Hij voelt zich minder verbonden met de schepping Franciscus is
wel verbonden met de schepping.
- Waarom is Descartes verder in het individualiseringsproces?
 De basis van alle kennis ligt in het ‘ik’
1e axioma: denkende ik
2e axioma: GOD bestaat
Descartes leidt het bestaan van God af uit de zekerheid van ik. In ‘denkende ik’ ligt de
basis van de menselijke kennis.
- 17e eeuw:
 Hij wil een zeker vertrekpunt van kennis (=axioma).
Zijn methode zal zijn: radicale twijfel (aan alles twijfelen tot hij een zeker punt vindt.)
De twijfel kan niet twijfelen aan de twijfel (= hij is zeker van 1 ding waar hij zeker van
is). Twijfelen is een vorm van denken. De zekerheid = ‘ik denk’ (=axioma) dus ik ben.
Denken leidt ook niet tot zekere kennis (zoals dromen – echte wereld)
- 18e eeuw:
 Iets is pas kenbaar als het door de mens tot een kennisobject gestructureerd wordt.
De mens ontwerpt tot op zekere hoogte de werkelijkheid.

Eline Burms
4
geschiedenis
4de jaar
Godsbeeld
-
12e-13e eeuw:

*1: argumenten:
1. bedevaart  niet de aankomst, maar de weg ernaartoe telt.
2. in de middeleeuwse literatuur speelt de weg een belangrijke rol.
vb. - beklimming petrarca mons Ventoux
Dante: de goddelijke komedie = reisverhaal: hel  vagevuur  paradijs
(belangrijk middeleeuws werk).
3. middeleeuwse filosofie van Thomas van Aquino: 5 godsbewijzen (A: Latijn:
Quinque viae) Hij wil 5 wegen schetsen waarlangs de mens met z’n denken
dichter bij God kan komen.
Relatie Franciscus tussen God en de schepping:
- Je loopt op de heide, spoor in het zand.
- reactie: 1. er is een dier geweest.
2. je gaat het spoor volgen, proberen het dier te vinden.
Heel de schepping is voor Franciscus dat spoor. Voor Franciscus verwijst heel de schepping
naar het bastaan van God.  God is aanwezig in zijn schepping zoals een vos in zijn spoor.
- 18e eeuw:
 *2: deïsme = God bestaat nog steeds. God wordt gezien als schepper van de cosmos
en als fundament van de moraal (vraag naar wat is goed of kwaad). God houdt zich
niet meer bezig met de schepping.
Deïsme: kwade = schuld van de mens
Descartes was al deïstisch.
*3: < agnoscere: onwetendheid  bestaat God of niet? We weten het niet.
*4: ontstaan atheïsme: 18e eeuw: God bestaat niet (a+theos)
Opm: niet de main stream (minderheid) die zegt dat God niet bestaat.
Wereldbeeld:
-
16e eeuw:
*1: heliocentrisme: zon = centrum van de kosmos (niet de aarde)  aarde uit centrum
dus ook de mens uit centrum.
opm: in de 16e eeuw mocht hij dit nog zeggen, wel discussie maar geen proces.
Gallilea krijgt 100 jaar later inquisitie (contrareformatie).
*2: Begint te experimenteren. Hij is gefascineerd door vliegen. Hij heeft een gestorven
zwangere vrouw opengesneden, lijken opengesneden  anatomie.
Eline Burms
5
geschiedenis
4de jaar
-
17e-18e eeuw:
*3:
- kwantificerend: in cijfers uitdrukken (zoals godsdienst, geschiedenis) (het
kwalitatieve heeft weinig plaats)
- oog voor het meetbare
- instrumenteel denken (manipulatief): nut denken: kennis om via wetenschap te
werken aan de wereld.
- accent op delen (niet op het geheel)
- gevolg: mens gaat ook denken als een ‘machine’ of mechanisme.
-: verwerpen zin voor schoonheid
+: geneeskunde: transplantatie, …
- beeld van de ‘horloge’ vaak gebruikt
de utopie
… een voornamelijk modern fenomeen
lilypad: model van samenleving en
toekomst, drijvende steden.
1. Begrip
- Woord:
 Griekse ‘topos’: plaats of plek
 Dubbelzinnig voorzetsel
o Eutopia: ‘de goede plaats’
o Outopia: ‘de plaats die niet bestaat/niet kan bestaan.’
 Conclusie: heel realistisch beschreven ideale maatschappij als een droombeeld dat
niet bestaat.
2. Definitie en gemeenschappelijke kenmerken
Tv-reclame = utopisch
 taal wordt uitgezuiverd: bv. reclame met oude mensen  ‘oud’ wordt nooit gezegd
 nooit iemand die lijdt, ze zijn altijd blij
- eenduidige definitie geven is niet echt mogelijk
Eline Burms
6
geschiedenis
4de jaar
- probleem definitie utopie ~ familiegelijkenissen (Wittgenstein): moeilijk om vast pakket
kenmerken die nodig zijn om een utopie te zijn (niet alle kenmerken maar behoort wel tot de
familie).
 Maakbaarheid, natuur van de mens (wat is typisch menselijk?) en geluk: criteria
utopie
- gemeenschappelijke kenmerken van verschillende utopieën:
 Nadruk op zuivere taal: censuur op bepaalde woorden (woorden die niet meer
gebruikt mogen worden)
 Breuk met ‘slechte’ oude wereld: utopie heeft een probleem met geschiedenis  wil
geschiedenisloos zijn. Ze gaan de geschiedenis manipuleren  geschiedenis
vervalsing.
 Verbieden van verkeerde literatuur: literatuur die doet denken aan dit slechte
verleden  begint slecht beeld van joden te verspreiden.
3. geschiedenis
In de 15e-16e eeuw: was utopie pas denkbaar  moderne mens-, gods- en wereldbeeld
Oudheid en middeleeuwen: voorlopers van de utopie
- Griekse en joods-christelijke traditie = voorouders van de moderne utopie
 Oude testament:
o Paradijsverhaal en verdrijving uit het paradijs: droom dat paradijs nog ergens
bestond ~ Columbus (ontdekkingen Amerika). Citaat: de mens verjaagt
zichzelf steeds uit paradijzen die hij voor zichzelf gemaakt heeft.  de mens
is nooit blij met de overvloed dat hij heeft.
Middeleeuwen: is men Genesis letterlijk blijven lezen. Middeleeuwers van
Europa kennen niet veel van het wereldoppervlak. Ze koesteren de droom dat
het paradijs echt bestaat  projectie op Amerika als teruggevonden paradijs.
o Land van Kanaän: uittocht uit Egypte, land van ‘melk en honing’ (Mozes)
 Nieuwe testament: bij het laatste oordeel
o Openbaring van Johannes: duizendjarig rijk waarin Jezus en de gelovigen
gezamenlijk over de aarde zullen heersen, nieuwe Jeruzalem dat verschijnt na
de nederlaag van Satan.
o De mens krijgt de utopie als belofte van God. Hij maakt ze niet zelf: voorlopers
van utopieën.
De mens gelooft niet dat de mens de utopie zelf kan maken.
 Conclusie: bij joods-christelijke: maakbaarheid ontbreekt
 Griekse filosofie
o Plate (5e-4e eeuw v.C.): ‘de staat’ (Politeia)
 Dubbelzinnig: enerzijds zelf niet echt geloven in maakbaarheid van
eigen visie, anderzijds in Sicilië proberen te realiseren.
Soort denkexperiment: niet van plan het echt uit te voeren.
Schrijven: nooit haalbaar maar hij experimenteerde wel.
 Concept van Plato’s ideale staat:
 filosofen: bestuurders van de staat mogen geen privébezit
hebben en ze moeten apart opgevoed worden (ze worden bij hun
ouders weggehaald).
 wachters (±soldaten): veiligheid
 boeren en ambachtslui: produceren
Eline Burms
7
geschiedenis
4de jaar

Middeleeuwen (voorlopers utopische denken):
o ijdelheid (vergeefsheid) en onzekerheid van menselijk bestaan benadrukt.
 Gevolg: geen echt maakbaarheidsdenken, verbeterbaarheid van leven
niet op de voorgrond.
o Visie op heilsgeschiedenis (gaat ergens naartoe, heeft een plan) (Augustinus:
kerkvader 5e eeuw)
 Geschiedenis evolueert naar een door God bepaald einddoel.
 Gang door de tijd van beschaving is gang door de ruimte (van oost
naar west)
O.  China  stroomculturen  Egyptenaren  Grieken  Romeinen  middeleeuws
Europa  Nieuwe wereld
 alle intellectuelen uit de middeleeuwen: kerken
Amerika wordt HET utopisch project van de middeleeuwen.
 Catastrofale 14e eeuw (zwarte dood):
o Geloof in God als zekere basis van orde in de wereld verstoord.
o Gewijzigd godsbeeld: verschuift aandacht van hemelse naar aardse domein.
o Mee aan de basis van geboorte ‘moderne mens’: mogelijkheid tot verandering
i.p.v. religieuze aanvaarding
o Geloof in mogelijkheden van de mens: beeld van geluk vernadert (hemelse
zaligheid word verruild voor aards genieten) ~ opkomend humanisme
 Nieuwe tijd:
o 16e eeuw: Thomas More – ‘Utopia’ (vader van de moderne utopie)
Utopia: verhaal over een eiland waar een ideale beschaving gevonden wordt.
o 17e-18e eeuw: bloei van utopieën
 Door steeds meer in kaart brengen van ruimte: utopie geen
ruimtedimensie meer maar tijdsdimensie (toekomst denken).
 Ideale samenleving in toekomst en niet meer op eiland
 Vooruitgangsgeloof, verder gestimuleerd door industrialisatie
 Nieuwste tijd:
o Darwin: biologische maakbaarheid wordt denkbaar
Evolutietheorie: - survival of the fittest = overleven van de meest aangepaste
- struggle for life = streven naar overleven
 Genetisch utopisme: maakbaarheidsdenken en biologische kennis
Darwin  beginnen experimenteren met genen (Gattaca) Lebensborn:
kweekprogramma Nazies.
 Gevolg: eugenetica – nationaal-socialisme (maakbaarheid van
ideale, Arische mens): eerste experimenten met genetica
(1920-1945).
o Doorbraak positieve wetenschappelijke benadering (wetenschap: chemie,
fysica, geneeskunde, biologie)
o Industrialisatie brengt sociale ellende mee voor lagere klasse:
 Sociaal utopisch denken: communisme, socialisme
 Gevolg: Russische evolutie (1917) – Communistische dictatuur
4. Typologie


Centraal in utopie: GELUK  lijden
Drie bronnen van leed voor mensen:
o 1) Eigen lichaam (gezondheid)
o 2) Omringende natuur
o 3) Vanuit maatschappij (medemens)
Eline Burms
8
geschiedenis
4de jaar





Utopieën proberen op deze drie bronnen antwoord te geven
o Technische utopie
 Richt zich meer op bronnen: eigen lichaam en omringende natuur.
o Sociale utopie (bv. armoede)
 Richt zich op bron: vanuit maatschappij
Niet alleen handelen moet maakbaar gemaakt worden, ook het denken. Je moet in
utopie denken, je moet denken zoals de utopie wilt dat je denkt.
o Gevolg: denken wordt ook gekneed en gewillig gemaakt (vb. via uitzuiveren
van taal, bepaalde woorden of elementen mochten niet gebruikt worden, of via
gemanipuleerde geschiedenis)
Sociale utopie:
o Regels en instellingen maken die gelukkig samenleven van mensen realiseren
o Vertrekt van goede natuur van de mens, maar controle is nodig. Bezit en
media maken de mensen slecht. Bv. Rousseau (18e eeuwse
verlichtingsfilosoof)  schrijft in dit utopisch denken.
o Beeld roept spanning op:
 Mensen volledig vrij (= anarchisme) of pas echt vrij door naar redelijke
wetten te luisteren (Plato, Thomas More, Karl Marx)?
o Paradox van de sociale utopie: wetten en controle maken vrij  = een
schijnbare tegenspraak. Vrijheid is geen wetten en controle (= anarchisme)
MAAR: nader bekeken, maken wetten en controle ruimte voor vrijheid.
Technische utopie:
o Gericht op realiseren van middelen die macht, rijkdom en gezondheid
vermeerderen.
o Basiskenmerk: drang van mens om macht over natuur te krijgen
 Vb. Francis Bacon, Nieuw Atlantis (17e eeuw): eiland idee en nieuwe
wereld: breken met verleden. ( kan Shakespeare zijn).
Tegenhanger van de utopie: de dystopie
o Samenleving waarin men absoluut niet zou willen leven (verstikkend, onvrij,
…)
o Grens tussen utopie en dystopie is soms dun: utopie kan makkelijk omslaan in
dystopie. Een ideaalbeeld kan makkelijk omslaan in een dwangbeeld of je
gaat mee in gelijkheid, vrijheid, … of je wordt gedood.
5. bekende utopieën en dystopieën


Dystopieën:
o Lord of the Flies (William Golding) (1954)
o 1984 (George Orwell) (1948)
o A clockwork Orange (Anthony Burgess) (1962)
o Brave New World (Aldous Huxley) (1932)
 In film:
 The island (2005)
 Gattaca (1997)
 The Mattrix-triologie (1999-2003)
Utopieën:
o Utopia (Thomas More) (1516)
o New Atlantis (Francis Bacon = Shakespeare?) (1627)
o Gulliver’s travels (Jonathan Swift) (1726)
6. conclusie


Utopisch denken is onvermijdelijk: waarom?
- De mens zal altijd idealen blijven koesteren. Wij willen altijd meer, altijd beter.
o Heeft ook kritische functie t.a.v. realiteit.
Meerdere utopieën ontwerpen als oplossing tegen dwang van éénvormigheid? (vele
idealen laten botsen = pluralisme van idealen)
Eline Burms
9
geschiedenis
4de jaar

Leren tevreden zijn met ‘condition humaine’: menselijke beperkingen leren
aanvaarden. Nieuwe tijd: utopie en leren tevreden zijn ontstaan.
o Montaigne: essays (fragment): mens wil eigenlijk altijd op zo hoog mogelijke
stelten lopen, zo veel mogelijk op god lijken, streven naar onsterfelijkheid.
Maar de mens moet beseffen dat als hij op de lege troon van God wil kruipen,
dat hij dat nog altijd met zijn eigen gat gaat moeten doen.  je blijft je
beperkte zelf.
o Voltaire: ‘Candidie’ (fragment): Candide = (Fr) naïef, goed gelovig: begin
prachtig kasteel, baron schopt hem buiten. ≈ paradijs verhaal. Adam en Eva
Einde: il faut cultiver son jardin.
“Mens is een koorddanser die heel zijn leven moet dansen op de slappe koorden
tussen ‘realiteit’ en ‘utopie’”
Godsdienstoorlogen: Europa
1) Frankrijk
1. Kampen tot 1590
-
3 adellijke families (verwant aan elkaar):
o Koninklijke familie Valois-Angoulême (katholiek)
o Bourbon (protestant/hugenoot = Calvinisten)
o De Guise (ultra katholiek)
Hoofdrolspelers:
- Koninklijke familie (Katholiek):
o Catharina De Medici: vrouw van koning Hendrik II
-
o Karel IX: zoon van Catharina en koning van Frankrijk (1560-1574)
o Hendrik III: zoon van Catharina en koning van Frankrijk (1575-1589)
Bourbon (Protestant/hugenoot = Calvinist):
o Hendrik Van Navarra = Hendrik Van Bourbon
De Guise (Katholiek):
o Hendrik De Guise (leider katholieke liga: bondgenootschap van de katholieke
adel tegen de protestanten)
Religieuze situatie van Frankrijk (1550-1598)
Welke tweedeling tekent zich uit in Frankrijk?
 Noorden: Katholieken
 Zuiden: Protestanten
Franse troon (1550-1559)
Hendrik II x Catharina De Medici = Italiaans
Eline Burms
10
geschiedenis
4de jaar
1559: Toernooi vrede Frankrijk – Habsburgers: Nostradamus = waarzegger
Vrede gesloten (uitzonderlijk)
Franse koning neemt deel aan het tornooi. Catharina = heel bijgelovig
Ik zie de lelie van Frankrijk vallen met een doorn in zijn oog  +Hendrik II: splinter in oog 
wanneer ze deze eruit haalden bloedde hij dood (1559).
2. Spanningen tussen Hugenoten en Katholieken
Catharina De Medici probeert katholieken en protestanten samen te laten leven. Zij plant een
bruiloft:
Hendrik Van Navarra x Margaretha van Valois
(Bourbon en protestant) (dochter van Catharina)
3. Bartholomeusnacht (1572)
Maarschalk De Coligny (protestant) is vooraanstaand hugenoot en heeft veel invloed op
koning Karel IX. Er wordt een aanslag gepleefd in de dagen na het bruiloftsfeest op Coligny.
(dochter Hendrik II en Catharina de Medici)
Hij overleeft het, maar: angst voor een algemene protestantse opstand in Parijs.
Uitmoorden van alle protestanten in de stad preventief
Hendrik Van Navarra wordt gespaard (enige overlevende protestant) en gedwongen
katholiek. Hij weet echter te ontsnappen en wordt opnieuw protestant.
Uitmoorden van de protestanten begon in Parijs. De rest van Frankrijk volgde dit voorbeeld.
4. Drie Hendrikkenoorlog
1) Hendrik III: koning van Frankrijk
2) Hendrik Van Navarra (protestant, Bourbon)
3) Hendrik De Guise
Hendrik III en Hendrik De Guise: katholiek  aanvankelijk bondgenoten
Maar Hendrik De Guise heeft steeds meer invloed en macht en wordt op een bepaald
moment zelfs koning van Parijs genoemd, als bijnaam. Hendrik III vindt dit niet leuk. Er
ontstaan spanningen. Hendrik III vindt dat Hendrik De Guise te veel weegt op zijn
leiderschap. Hij bedenkt een moordcomplot tegen Hendrik De Guise  katholieke liga plant
wraak (De Guise = leider van deze liga). Ze plannen een moordaanslag op de koning.
Hiervoor gebruiken ze een monnik: Jacques Clément. Hendrik III ontvangt Jacques en wordt
vermoord. Jacques wordt ter plaatse geëxecuteerd. Hendrik III had geen kinderen en zijn
broers waren ook allemaal dood.  Hendrik Van Navarra was de enige protestant die
gespaard is gebleven. Hij heeft recht op de troon van Frankrijk. Hij zegt ik zal wel katholiek
worden: ‘Paris vaut bien une messe.’ Hendrik Van Navarra  Hendrik IV
Waarom verandert Hendrik Van Navarra zo vaak van geloof?
- Op het moment van de dood van Hendrik III dreigt een Spaanse aanval. Om Frankrijk
te redden zal Hendrik Van Navarra koning worden en dus katholiek worden. Er was
geen koning op dat moment en hij wil godsdienstvrede.
Eline Burms
11
geschiedenis
4de jaar
5. Hendrik IV
-
-
Edict van Nantes (1598): HB pg 68 doc 14
 hij geeft hiermee godsdienstvrijheid aan de protestanten (=hugenoten). Parijs en 5
mijl daarrond katholiek  hof = katholiek.
Protestanten mogen openbare ambten uitoefenen.
Hij gaf ook sommige versterkte steden in handen van protestanten
(atlas kaart 64)
Saneren financiën
Versterking vorstelijke macht door Hendrikkenoorlog
Moord op Hendrik IV door Ravaillac
= een fanatieke katholiek. Hij is kwaad op de koning voor het edict van Nantes en
voorbereiding moord op Spanje (= heel katholiek)
1610: dood Hendrik IV
Executie van Ravaillac
6. Lodewijk XIII en Richelieu
Richelieu woog zeer zwaar op beleid (HB pg 88 doc 4)
- Franse naam intern hoog houden.
- Versterken macht van de vorst + beknotten macht adel: Hij stelt interdanten aan,
soort spionnen. Ze moeten in provincies provinciegouverneurs in de gaten houden.
- Strijd tegen Hugenoten: Hij vond dat Hugenoten staat in staat waren geworden. Eén
voor één protestantse steden heroveren. (atlas kaart 64)
La Rochelle: een van deze protestantse steden. Koning was bang voor invasie van
Engelse protestanten. De deur van dit stadje stond open (ligt aan de oceaan).
- Steun aan protestanten in dertigjarige oorlog (Duitse Rijk):
Habsburgers >< Frankrijk
- Oorlog met Spanje
Mazarin
Lodewijk XIV als Dauphin met broer
Dood Richelieu: niet veel later dood Lodewijk XIII  zoon lodewijk XIII weer te jong. Moeder
= regentes en Mazarin = Italiaanse adviseur.
Lodewijk XIV zal de versterkte koninklijke macht tot een hoogtepunt brengen nl vorstelijke
absolutie.
Dauphin = kroonprins
Eline Burms
12
geschiedenis
4de jaar
2) Engeland (1550-1650)
1. Katholieke zuivering
-
-
Hendrik VIII sterft: zoon kort op de troon (sterft snel wegens slechte gezondheid).
Mary Tudor (Katholieke, oudste dochter) volgt op
Zij huwt met Spaanse koning, Filips II (= heel katholiek)
Mary Tudor x Filips II
Spaanse inquisitie wordt ingevoerd: vervolging protestanten
Mary Tudor: bijnaam: bloody Mary
Zij sluit haar halfzus, Elizabeth, op in de tower van Londen. Deze kreeg bijna de
doodstraf.
Filips II laat Mary en Engeland achter: het huwelijk blijft kinderloos
Filips II wil Engeland. Dit kan alleen als hij kinderen heeft (= dan erfgenaam van
Engeland en Spanje). Hij laat Mary achter omdat er geen kinderen komen.
2. Elizabeth (1558-1603)
-
-
-
Ze erft een zwak Engeland.
Humanistisch opgevoed: talen:
- Engels
- Frans
- Spaans
- Italiaans
- Duits
sprak ze vloeiend
‘Balance of power’ en ‘splendid isolation’: ze voert de politiek van haar vader verder.
o Balance of power = machtsevenwicht
 Engeland zal steeds de zwakkere in Europa steunen tegen de sterkere vanuit het
idee als Engeland zwakkere steunt  Europa machtsevenwicht.
o Splendid isolation = veilig op eigen eiland
Elizabeth begint haar bewind met Spanje als bondgenoot.
Herstel protestantisme: anglicanisme met groeiende invloed calvinisme. Ze is
geboren uit angl. huwelijk, anders was ze de troon niet waardig.
Rond 1570: geëxcommuniceerd door de paus
Vanaf 1584: openlijke (hiervoor deed men dit in het geheim) steun aan protestanten
in Nederlanden. De protestanten in de Nederlanden waren in opstand tegen Spanje
(Willem van Oranje vermoord) ( steken zo stokken in de wielen van Spanje).
Engeland was op zee begonnen met Spaanse boten te kapen.
Eline Burms
13
geschiedenis
4de jaar
-
Groeiend probleem met:
o Schotse, katholieke Mary Stuart (= katholiek en nicht van Elizabeth) (erfrecht
troon van Engeland) Als Elizabeth kinderloos sterft  Mary Stuart op de troon
 Engeland terug katholiek. Spaanse koning, paus en de katholieke adel
willen Mary Stuart op de troon.
3. Oorlog met Spanje
-
-
-
-
Babingtoncomplot ontmaskerd: plan om Mary Stuart op de troon te zetten en
katholicisme te herstellen.  executie Mary Stuart
Babingtoncomplot = het complot van de Spaanse koning, de paus en de katholieke
adel om Mary Stuart op de troon te krijgen. De Schotse koningin, Mary Stuart, wordt
onthoofd.
GEVOLG  oorlogsverklaring van Spanje. Filips II liet een kolossale vloot bouwen
om Engeland aan te vallen.
Bronoef: Elizabeth the golden age
1) Zoek de historische fout in de openingsscène.
De film vermeldt enkel Engeland tegen Spanje terwijl de Nederlanden in open
strijd zijn.
2) Waarom wordt dit vergeten?
Engelse film, ze willen beter lijken voor engeland.
De Spaanse Armada vaart uit = grootste oorlogsvloot die Europa ooit gezien had
Aanvalsplan van de Spanjaarden:
o Spaanse vloot ( transport) moet naar de Nederlanden varen
o In Nederlanden: Spaanse troepen oppikken
o Spaanse troepen overzetten voor invasie van Engeland
o Monding van Thames blokkeren
 Spanjaarden proberen de Engelsen te ontwijken
Plan heeft een zwak punt: het idee dat de Engelsen de Spaanse vloot niet zouden
aanvallen. (Engelsen hadden amper een vloot.)
Spaanse vloot (Sidonia)
numeriek overwicht (groter)
grote oorlogsbodems  moeilijk
wendbaar
geen ervaring met winden en
stromingen van het kanaal
Engelse vloot (Sir Francis Drake)
- klein aantal boten
- kleine boten  makkelijk wendbaar
- kennen de winden en stromingen van
het kanaal
Engelsen steken stokken in het plan van de Spanjaarden. Deze dachten dat de
zwakke Engelse vloot niet zou aanvallen.
1588: revolutie op zee: kanonnen (niet meer enteren)
1e slag:
Er was een dichte mist waardoor de
Spanjaarden de Engelsen niet konden zien.
Eline Burms
14
geschiedenis
4de jaar
4e slag bij Calais:
- Engelsen vallen ’s nachts aan en zetten vuurschepen in (boten in brand steken). 
Spanjaarden liggen voor anker in formatie. Boten ontploffen en maken veel schepen
van Spanjaarden stuk.
Spanje: grote boten  moeilijk wendbaar, dus: hakken touwen van de ankers door.
Boot kon niet meer stil liggen dus kunnen geen formatie meer maken. De stroming
drijft hen naar boven. Bij Schotland is er een storm  veel boten kapot.
Daarna vaart nog een deel op de Ierse kust te pletter:
1. konden noorderbreedte en zuiderbreedte bepalen, maar niet westerlengte
en oosterlengte.
2. golfstroom
 grootste mislukking van de Spaanse militaire geschiedenis
CONCLUSIE: in 1588 is de Spaanse macht op zee definitief gebroken en zullen de
Engelsen en de Hollanders hun macht uitbouwen. Elizabeth zal Engeland ook
economisch en cultureel uitbouwen (Shakespeare).
3) De Nederlanden en Spanje: tachtigjarige oorlog (1568-1648)
1555: troonsafstand Karel V
Geheel: andere naam voor de Nederlanden = de 17 provinciën
Karel V had wet gemaakt: Pragmatieke Sanctie  de Nederlanden voor eeuwig 1 en
ondeelbaar blijven.
1. voorgeschiedenis
Karel V: verdeling van het rijk
Filips II
Willem van Oranje
- Spanje
- belangrijkste prins en edelman van
- Nederlanden
de Nederlanden
- Kolonies
- Filips II is heel even in de Nederlanden. Hij vond het volk en land maar niks (te brut,
te koud). Hij trekt zich terug in Madrid en besluit het hele rijk te besturen vanuit
Escoriaal (= paleis, klooster). Hij bestuurt de Nederlanden via een landvoogd (=
rechtstreekse vertegenwoordiger van de koning in de Nederlanden steeds een
Italiaan of Spanjaard).
2. Oorzaken van de opstand der Nederlanden
-
positie van de Nederlandse adel:
In de Nederlanden werd de Spaanse en Italiaanse adel bevoordeeld. Nederlandse
adel moest diplomatieke missies uit eigen zak betalen. Ze werden in het bestuur opzij
gezet.
(zie schema HB pg. 76 (kennen))
Eline Burms
15
geschiedenis
4de jaar
Nederlanden:
-
-
-
Filips II beslist om de Spaanse inquisitie in te voeren in de Nederlanden om de
protestanten te vervolgen zonder inspraak van de adel.
Industrie en handel:
Onze gebieden draaiden vooral op lakennijverheid op Engelse wol. Wanneer Spanje
steeds meer in conflict komt met Engeland (zie Elizabeth), blijft de Engelse wol weg.
Ter vervanging voeren de Spanjaarden Spaanse wol van mindere kwaliteit in. De
lakennijverheid in onze streken gaat achteruit. Wat handel betreft, was de haven van
Antwerpen de grootste haven van Europa in de 16e eeuw. Handel met Engelsen gaat
achteruit (belangrijke handelspartner)
Prijsstijgingen en verarming:
16e eeuw: periode van constante prijsstijgingen = INFLATIE
 verklaring: muntwaarde ~ edelmetaal waarde
Hoeveelheid zilver stijgt (16e eeuw) (Zuid-Duitse zilvermijnen)
Hoe meer zilver, hoe goedkoper
Waarde zilver daalt  munt daalt  prijs stijgt
Lonen stijgen niet (handelaars werden rijk)
Werken aan dagloon  verarmen. Dagloon steeg niet, prijzen wel.
Calvinisme:
Door rondtrekkende predikanten verspreide het Calvinisme zich sterk de
Nederlanden, ‘hagepreken’.
Als de machthebber zegt dat je je geloof niet mag bedrijven, dan mag je in opstand
komen.
Eline Burms
16
geschiedenis
4de jaar
3. Aanleiding van de opstand
-
Het ‘compromis’:
Het ‘eedverbond der edelen’: de lagere Nederlandse adel trok met een verzoekschrift
naar de landvoogdes:
Margeretha van Parma:
o Herstel van oude rechten en gewoonten van de Nederlanden
o Het niet invoeren van de Spaanse inquisitie
Adviseur noemt lagere adel ‘gueux’ (bedelaars)
 gaan zich geuzen noemen
-
1566: Beeldenstorm:
Calvinistische predikanten hitsen de bevolking op om katholieke kerken en beelden te
vernielen. Heel deel van deze mensen doen dit uit sociale onvrede (economie).
 In onze gebieden was het protestantisme heel sterk aanwezig in de 16e eeuw.
Beeldstorm: accent in onze gebieden.
Margaretha wordt ontslagen door Filips II.
-
Hertog van Alva: (bijnaam: de ijzeren hertog)
 nieuwe landvoogd
Spaanse tertio’s: Alva wordt de leider hiervan (HB. Pg. 110: kennen)
 legertroepen
onverslaanbaar legioen bevel structuur
Willem van Oranje kende Alva uit de gevangenis.
Graven van Egmond en Hoorn gevangen. Zij worden geëxecuteerd op de grote
markt. Willem van Oranje vlucht en al zijn bezittingen worden in beslag genomen.
- Raad van beroerte (Bloedraad): vervolgen protestanten: kort proces en executie.
- Belastingen: Nederlanden zeer rijk  geld winnen voor Spaanse staatskas d.m.v.
belastingen.
Bronoef.:
-
- primaire, materiële bron
- spotprent
- koe  17 provinciën: Nederlanden
- melker  Alva
- op de koe  Filips II (Spanje)
- koe bij hoorns  Willem van
Oranje
- Elizabeth geeft eten aan
opstanders (Nederlanden)
- Hendrik III (Frankrijk)  (roos) 
trekt aan de staart van de koe
(Nederlanden naar zijn kant)
- koe (Nederlanden) wil zich niet
door Frankrijk laten inpikken
Eline Burms
17
geschiedenis
4de jaar
4. De opstand: tachtigjarige oorlog (1568-1648)
-
-
-
Willem van Oranje was protestant. Hij werd voor Karel V katholiek. Terug naar
Nederlanden en wordt weer protestant en richt leger op.
Den Briel (1572):
Kustplaats Den Briel wordt veroverd door opstandelingen. Alva wordt ontslagen.
Pacificatie van Gent (1576):
Akkoord tussen opstandelingen: alle opstandige gebieden van de Nederlanden zullen
samen blijven strijden tot de laatste Spaanse soldaat is verdreven.
Nieuwe landvoogd: Farnese, leider van het Spaanse leger
 past ‘divide et impera’ toe.
Unie van Atrecht en Unie van Utrecht (1579):
(atlas kaart 63)
Akkoord wordt verbroken.
Unie van Atrecht
Unie van Utrecht
Zuidelijke gebieden van de zuidelijke Nederlanden.
Vlaanderen (huidige) en huidig Nederland.
Zweert terug trouw aan de Spaanse koning waarop Unie van Utrecht ontstaat (als
reactie).
Zet opstand verder.
Willem van Oranje: vogelvrij en prijs op zijn hoofd
Plakkaat van verlatinghe (1581): Noorden scheurt zich af.
!HB. pg. 80! = onafhankelijkheidsverklaring
Redenen: - vorst moet er zijn voor zijn volk en niet het volk voor de vorst.
 basis van macht bij het volk: volkssoevereiniteit (=volk centraal)
 absolutisme (=vorst centraal)
 main stream, bekendst (17e-18e eeuw: hoogtepunt) 1581:
Plakkaat van Verlatinghe
Waarom belangrijk?
o Recht van opstand zit ook in dit document. Calvijn zei dit ook al: heel
protestants idee dus.
(1648: Engelse koning afzetten om zelfde redenen)
Engelse teksten 17e eeuw naar Engelse kolonies (1776: onafhankelijk van Engelse
kroon zelfde argumenten.)
Rousseau: Franse revolutie
-
Willem van Oranje heeft niks tegen Filips II, maar wel tegen zijn beleid: ondertekent
met uw zeer nederige dienaar.
1581: Farnese begint aan de militaire herovering van de Nederlanden.
Willem van Oranje vermoordt te Delft:
Balthasar Gérard: gaat in dienst van Willem
 wint het vertrouwen en krijgt wapens omdat hij naar het buitenland moet,
hiermee vermoordt hij Willem
vierendelen
Eline Burms
18
geschiedenis
4de jaar
5. De Zuidelijke Nederlanden en de Noordelijke Nederlanden
Twee aparte gebieden
-
Zuidelijke Nederlanden: Spaans gezag, katholiek
o Fernese: val van Antwerpen (1585)
Spanjaarden breken bij de kipdorppoort.
Zeeland wordt niet heroverd door Farnese.
Opstandige Nederlanden blokkeren de Schelde. Zo houden ze alle schepen
tegen naar Antwerpen (Spaans vijandig gebied)
o Albrecht en Isabella (=dochter van Filips II)
twaalfjarig bestand (=vrede) (1609-1621)
 Als zij kinderen zouden krijgen, onafhankelijk zijn (zuidelijke Nederlanden),
maar Isabella is onvruchtbaar:
SCHIJN-ONAFHANKELIJKHEID: Zuidelijke Nederlanden terug naar Filips II.
o Pieter-Paul Rubens
Culturele bloei, barok
-
Noordelijke Nederlanden: ‘Verenigde provinciën’, protestant
o Verenigde provinciën: bestuurd door rijke groep handeldrijvende burgerij: “de
regenten”  republiek
o De verenigde provinciën: zeevarende natie
Wat ligt aan de basis van de zeemacht van de Hollanders?
 Het reisverhaal van Jan Huygen van Linschoten:
Hollander die met de Portugezen naar hun Portugese kolonies in Indië
gevaren is (Goa) = de draaischijf van de Portugezen
 gebouwen, natuur, mensen (verwacht je)
 welk soort boten, hoe laden en lossen: industriële spionage
Itinerario = handleiding
 Er zijn Hollanders gaan werken op de scheepswerven in Lissabon om
te zien hoe ze boten bouwen (spionage)
 Val van Antwerpen (1585): Farnese geeft de protestanten in
Antwerpen 1 jaar de tijd om zich te bekeren tot het katholicisme of weg
te gaan.
Braindrain: toplaag (elite trekken weg. Ze nemen geld en kennis mee).
De gouden eeuw (van de Hollanders) danken ze aan het geld uit onze
gebieden.
 expedities WIC en VOC
 CONCLUSIE: combinatie van deze 3: WIC, VOC en veroveringen
o Culturele bloei: ‘gouden eeuw’
 De nachtwacht van Rembrandt
 Vermeer: vaak raam links en geel-blauw
 Landvoogdes Margaretha van Parma
 Kardinaal Grandvelle
 1648: einde strijd Nederlanden-Spanje met de vrede van Munster 
Spanje erkent onafhankelijkheid van de 7 provinciën.
Eline Burms
19
geschiedenis
4de jaar
4) Het Duitse rijk
Augsberg (1555): godsdienstvrede
‘cuius regio, eius religio’
1618: Aanleiding: De katholieken die op officieel bezoek komen bij de protestanten van
Praag en werden uit het raam gegooid: defenestratie van Praag.
 mannen hebben dit overleefd (op mesthoop gevallen)
Begin: 30-jarige oorlog (1618-1648)
In Duitse rijk, maar Franse en Zweedse troepen komen zich moeien. Echte
massaslachting onder de bevolking
Vrede van Westfalen (1648):
 zelfde beslissing als in Augsburg (zelfde inhoud).
 CONCLUSIE godsdienstoorlogen:
In 1648 eindigen alle godsdienstoorlogen in Europa. Gedurende 100 jaar is Europa in
onverdraagzaamheid ondergedompeld.
Er komt een culturele beweging als reactie. Zij tonen tolerantie: de VERLICHTING.
1650: Franse revolutie
Amerikaanse revolutie
Frankrijk: vorstelijk absolutisme
Lodewijk XIV: De zonnekoning
1) De voorbereiding was gemaakt...
-
Stabiliteit Franse monarchie: huis van Bourbon:
Einde periode van strijd voor de troon: Hendrik IV
Kardinalen Richelieu en Mazarin: versterking macht van de vorst
Macht van de Habsburgers?: zware slag gekregen
o Spaanse macht op zee gebroken (1588): Engeland en Hollanders. Op het
land moeten ze erkennen dat de Nederlanden terugslaan. Frankrijk is grootste
landmacht.
o 30-jarige oorlog (1618-1648): Duitse Habsburgers. In het Duitse rijk duurt dit
tot 1740: Pruisen.
2) Lodewijk XIV: de zonnekoning
In het begin kon hij niet zelf regeren (te jong) dus Mazarin aan de macht.
Laatste stuiptrekkingen:
- Fronde van parlement (≠ ons parlement) (1648-1649) :
stadsbestuur van Parijs kwam in opstand (1648). De adel probeerde laatste keer de
macht te redden.
- Fronde van de adel (1650-1652):
Mazarin moest opstand van de adel onderdrukken. Als Lodewijk kind was, was heel
adel + Parijs in opstand.
Eline Burms
20
geschiedenis
4de jaar
-
Theorie van vorstelijk absolutisme:
o Bossuet: schreef op wat men onder vorstelijk absolutisme begreep
(HB. Pg. 88)
 Koning = vertegenwoordiger van God op aarde (‘droit divin’)
 Rem op macht = God
 Eigen zin doen: neen, algemeen belang dienen  soort tirannie
Bronoefening:
Hoe verkoopt men hier de macht van de koning?
- Blauwe koningsmantel met lelie van Frankrijk
- Scepter + kroon: symbolen van koninklijke macht
- Troon
- Zwaard ( adel)
Hoe heeft men hem groter doen lijken?
- Hakken
- Allonge pruik: in de hoogte opgewerkt
- Benen langer doen lijken: witte kousen, mantel
kort.
-
-
Bestuurlijke centralisatie:
macht centraliseren in figuur van de koning
Intendanten in de gewesten (al bij Richelieu):
controle op de adel in Franse gewesten.
Conseil du Roi (raad van de koning):
met ministers uit de burgerij niet uit adel omdat ze anders terug teveel macht hebben.
Adel aan het hof:
haalt adel terug naar het hof. Hij heeft er controle over. Hij kan ze in de gaten
houden.
 Versailles: de show heeft een podium nodig.
 Paleis verhuizen van Parijs naar Versailles, Parijs was opstandig
geweest, dus veiliger in Versailles.
Lodewijk gaat kunstpolitiek voeren  gericht op het fabriceren van een imago
o Filmfragment: ‘le roi danse’
Hoe wordt deze dansvoorstelling gebruikt om het imago van de koning te
willen versterken?
 Hij is de zon, het middelpunt.
 Ze brengen tekens van macht naar hem. Ze buigen, knielen.
 Zonen van adel dansen errond.  adelijke fronden
Eline Burms
21
geschiedenis
4de jaar
-
Versailles: liet schilderijen maken van de bouw van het paleis als propaganda.
(zie afbeeldingen ppt)
Petit
(weinig mensen)
Lever/coucher
Grand
(veel mensen)
 Elke morgen mochten een paar mensen van adel komen kijken hoe hij
gewekt werd. ’s Avonds hoe hij ging slapen.
Veel kunst om zijn imago hoog te houden.
Lodewijk XIV laat ‘le hameau’( boerendorpje) bouwen in een hoek van Versailles
door Marie Antoinet.
Versailles wordt nagemaakt in heel Europa, vb. Almeida (Portugal): Vaubanvesting.
3) Lodewijks beleid: binnen- en buitenland
-
-
-
herroeping Edict van Nantes:
1685: schaft Edict van Nantes af, geen godsdienstvrijheid meer voor protestanten 
Hugenoten trekken weg naar Verenigde provincieën.
Versailles valt mee qua prijs door dagloners  goedkoopst.
Oorlog: groot prijskaartje:
Lodewijk wou Frankrijk natuurlijke grenzen geven. Hij wil Schelde, Rijn en Maas als
grenzen.
Natuurlijke grenzen: Vauban = minister van oorlog (vaubanvestigingen aan de
grenzen)
Versterkte gordel rond de stad: 5-hoekig: meer hoeken om aan te vallen op
aanvallend leger (kruisvuren)
4) Lodewijks opvolgers: de erfenis (18de eeuw)
-
Grootste kost voor Frankrijk schatkist  oorlogen
Tekort op de begroting wegens oorlogen:
begroting = de verhouding tussen de inkomsten en uitgaven van de staat.
Uitgaven > inkomsten
Titanic: boot zinkt  orkest blijft spelen  Hof van Versailles: failliet  hof feest
verder.
Koning wil geen hervorimingen doorvoeren  ontslaat minister van financiën  volk
onrustig (dit zal leiden tot de revolutie)
Eline Burms
22
geschiedenis
4de jaar
Illustreert tijdsgeest: 18e eeuw portret Lodewijk XIV wordt in kist gestoken.
Engeland: vorstelijk absolutisme
Engeland heeft parlement (Magna Charta), Fransen hebben dit niet.
1) De Stuarts
1. James Stuart
-
protestants opgevoed
Na dood van Elizabeth: Zoon van Mary Stuart Engelse koning
 wil absolutistisch besturen
2. Karel I
-
-
Zoon van James I Stuart
wil absolutisch regeren  gevolg: conflicten met parlement
petition of rights (1638):
parlement:
eeuwen oude rechten heeft
wil die gerespecteerd zien
antwoord Karel I = parlement ontbinden
resultaat: burgeroorlog (1640):
parlement vormt een leger
2) burgeroorlog
-
leger van parlement (o.l.v. Cromwell) vs. Koninklijk leger
 Karel I door Schotten uitgeleverd
Wat deed Cromwell met de koning? Ter dood veroordeeld (1648)  einde
burgeroorlog
Schotten in de loop 16e eeuw  Calvinistisch
Karel I wilde ze terug Anglicaans maken.
Militaire dictatuur onder Oliver Cromwell (1649-1658)
Dictatuur van Cromwell  schaft monarchie af.
 ‘Lord Protector’ (= geen koning )
Cromwell sterft (oud)
Eline Burms
23
geschiedenis
4de jaar
3) De restauratie: monarchie hersteld
1. Karel II
De zoon van Karel I vlucht naar Frankrijk, Franse hof (onder Cromwell). Cromwell sterft 
Stuarts keren terug.
James I Stuart
Karel I Stuart
Burgeroorlog (1640-1648)
Dictatuur van Cromwell (1649-1658)
Karel II Stuart ( terug macht)
broers
James II Stuart
Willem III van Oranje
Absolutisme maar met beperkingen:
- Test Act (uitsluiting katholieken):
Uitsluiting van openbare functies voor katholieken
- Habeas corpus est (beperking vorstelijke willekeur):
De koning mocht niet meer zomaar iemand laten opsluiten
- Händel (= componist) komt naar het hof van Engeland:
Barok kunst moet dit absolutisme vergezellen.
- Onenigheid over katholieke broer van Karel II. Koning weigert hem van
troonsopvolging uit te sluiten.
 Ontstaan van 2 groeperingen binnen het parlement:
- Tories (pro vorst): hoge adel die Anglicaans was
- Whigs: lagere adel + burgerij: Calvinisten
4) Glorious Revolution (1688-1689)
1. James II
-
koning  prokatholieke maatregelen
Spanningen lopen op: burgeroorlog drijgt  James II troonsafstand bootje varen in
ballingsschap.
2. Willem III van Oranje
-
nieuwe koning. Willem is de man van de nicht van James III.
Het parlement presenteert Willem de ‘Declaration of rights’:
(HB pg. 92): absolutisme met beperkingen
Inspiratiebron = filosoof John Locke
‘Treatise on government’
5) Engeland in de 18de eeuw
1. Dynastie van Hannovers
 Duitsers
Expeditie over de zee: basis wordt gelegd door British Empire
Maar: Verlies Noord-Amerikaanse kolonies: 4 juli 1776: roepen 13 Britse kolonies hun
onafhankelijkheid uit  VS
Eline Burms
24
geschiedenis
4de jaar
3 grootmachten in wording: Oostenrijk, Pruisen, Rusland
1. Oostenrijk
- Evolutie naar absolutisme
- Grote culturele verschillen
- Na 1715: ook onze gebieden
18e eeuw:
- Maria Theresia (1740-1780)
- Jozef II (Verlichting) (1780-1790)
Ideën van de verlichting. Maar die waren veilig te controleren met het absolutisme.
Vb. Onderwijs maar wel gehoorzamen  tegenstrijdig concept.
2. Pruisen
(Noord-Duitse gebied bij Polen)
- Hohenzollern
- Absolutisme met gedisciplineerd leger
- Frederik de Grote (1712-1786): verlicht despoot
3. Rusland
-
-
-
Tsaar als verbastering van ‘caesar’: opvolger Oost-Romeinse rijk
1453: val Byzantijnse rijk + keizer  Russische tsaar
 keizer = religieuze leider
Caesar > csar > tsaar
Autoritaire macht tsaar + militaire, religieuze en politieke macht
Peter de Grote (1682-1725) : moderniseren
o Wilt Rusland laten aansluiten op West-Europa via havenstad (‘raam op
westen’): Sint-Petersburg
o Baarden afscheren (westen: geen baarden)
o Know-how van West-Europa overnemen
 hij ging zelf op scheepswerf werken.
Catharina de Grote (1762-1796): interesse voor Verlichting
 beperkte die niet botste met absolutisme
Sociaal-economische evolutie (1500-1750)
Continuïteit en discontinuïteit
1) Resistanten van middeleeuwse organisatie van de samenleving
1. landbouw
-
Rurale/agrarische samenleving ~ lage productiviteit
 veel mensen werken in landbouw om genoeg voedsel te hebben.
West-Europa: vrije boeren (geen lijfeigenschap meer. In Oost-Europa nog wel.
Grootgrondbezit: heer verhuurt grond aan veel pachters  grote continuïteit
2. industrie/nijverheid
-
In de stad
Ambachten, gilden (~ kooplieden, vb. Hanzen)
Strenge controle op prijs en kwaliteit
Eline Burms
25
geschiedenis
4de jaar
3. standenmaatschappij
-
Sociale positie ~ geboorte/afkomst
Clerus – adel – burgerij
 bevoorrechte standen: moesten geen belastingen betalen
Toegenomen economische rol en politieke rol burgerij, maar geen
gelijkstelling qua rechten
 gevolg: revoluties (vb. Franse revolutie)
2) landbouw
-
Wankel evenwicht voedsel-bevolking
Evenwicht voedsel-bevolking
Bevolking daalt (SC stijgt)
Bevolking stijgt (GC stijgt)
Epidemies
-
-
Beperkte werktuigen, drieslagstelsel
Tarwe, rijst (vlees = luxeproduct)
Engeland en de Nederlanden doorbreken cirkelbeweging
o Door stikstofhoudende gewassen + verhoging mest (door verhoging van het
aantal dieren)  landbouw revolutie
o Nieuwe gewassen (vb. Aardappel: 1800 basisvoedsel)
o Enclosure-beweging:
In Engeland vanaf de 16e eeuw de boeren van het land verdrijven om er grote
landbouw bedrijven van te maken met dagloners ( brengt veel op)  grote
groep landlozen  gaan naar de stad
Op 300 jaar tijd weinig vooruitgang bij de landbouw
3) demografische evolutie
Nieuwe tijd:
- Geen algemene demografische neergang
- Sterfte- en bestaanscrisis = tijdelijke terugval van de bevolking door misoogsten,
oorlogen, epidemies, ...
- Gemiddelde levensverwachting 17de eeuw: 25-30 jaar:
Gemiddelde daalt door kindersterfte + kraambedsterfte  kleine gezinnen
- 19e - 20e eeuw: grote gezinnen: industrialisatie
 kind = werkkracht
Maar: Engeland vanaf 17e eeuw: bevolkingsexplosie (ook in Nederlanden)
Verklaring: landbouwrevolutie
Engeland heeft voedsel en bevolking zal als eerste gaan industrialiseren
2e land: België
Eline Burms
26
geschiedenis
4de jaar
4) industrie
-
Naast de ambachten: het putting-out systeem
 thuiswerkers: (’s avonds en in de winter)
-
transportkosten worden te groot  boeren laten komen naar de stad, naar een soort
loods: ‘manufractuur’ = voorloper van fabriek
 boeren worden verdreven door encloserbeweging
Ze gaan naar de stad en zoeken werk  lage lonen
Eerst in textielsector: laken  2e behoefte
Eten  1e behoefte
Inelasticiteit van de vraag
5) Handel
-
-
-
Piraten zaten op de Carabbean
Inflatie = algemene prijsstijging
Meer edelmetaal  edelmetaal minder waarde  munt minder waarde  prijs stijgt
Dagloon blijft hetzelfde  verarming
Verklaring: edelmetaal uit Zuid-Duitse zilvermijnen
Dé bankiersfamilie van de 16e eeuw:
de Fuggers: baten zilvermijnen uit
Antwerpen: metropool en wereldhaven van de 16e eeuw
(onder Spaans bestuur in deze tijd)
Beurssysteem ontwikkelt in onze streken en Italië
Beschrijving van Antwerpen in 1567 door Guicciardini
Producten vanuit de hele wereld worden ingevoerd in Antwerpen.
Bloeiende handel doet handelskapitalisme (= winsten uit handel opnieuw beleggen in
handel) ontstaan
Men werkt met aandelen: zelf kiezen hoeveel betalen ( risico + kosten spreiding).
Anders: als mislukt  al u geld kwijt
Voorbeeld hiervan: ontstaan van handelscompagnies (VOC, East Indean Company,
...)
Raad van bestuur VOC: ‘heren 17’
Eerste NV’s = handelscompagnies
 naamloos venootschap
Eline Burms
27
geschiedenis
4de jaar
Wat moet VOC nog meer doen buiten handel drijven?
o Koloniseren via handelscompagnies
17e eeuw: stagnatie en eer staatscontrole:
- Acts of Navigation (1651, 1660) (Engeland):
Alle Engelse boten met Engelse bemanning mochten nog handel drijven met
Engeland en zijn kolonies = monopolie op eigen land en kolonie. Als ander land iets
wilde invoeren  dubbele invoerrechten. Wetten tegen de Hollanders (economische
oorlogsverklaring)
Engeland >< Holland: zeeoorlog (2e helft 17e eeuw)
- Mercantilisme en Colbertisme (Frankrijk)
Mercantilisme = staat streeft naar zoveel mogelijk edelmetaal (door uitvoer te
stimuleren)  uitvoer > invoer = positieve handelsbalans
Waarom zoveel edelmetaal?
o Oorlogen
o Vorstelijk absolutisme steunt op burgerij  betalen  kosten stijgen
Colbertisme = een vorm van mercantilisme
- Colbertisme als voorbeeld van mercantilisme:
Colbert = minister van Lodewijk XIV  ontwikkelt dit systeem
Colbertisme  streeft stimuleren van eigen nijverheid en handel na. Producten van
buitenaf duurder door belastingen.
Invoertaxen + uitvoertaxen op grondstoffen (niet bij eigen gebruik)
Stagnatie vanaf 1650
- Oorzaken: divers
o Oorlogen
o Hongersnood
- Engeland (stagneert niet: landbouwrevolutie):
o Vernieuwingen landbouw
o Vernieuwingen industrie
INDUSTRIËLE REVOLUTIE
Eline Burms
28
geschiedenis
4de jaar
Verlichting
“saepere aude!” (I. Kant) durf denken
Culturele stroming in de 18e eeuw met wortels in de 17e eeuw
1) Enkele Verlichte denkers (18e eeuw)
1. Jean Jaques Rousseau
-
Geestelijke vader communisme (utopisch denken)
Volkssoevereiniteit
Maatschappij met privé-bezit schept vervreemding en ongelijkheid
romantisch beeld van de vroegere eenheid van de mens met de natuur
2. Montesquieu
-
”Esprit des lois” : idee van scheiding der machten (~ Locke, 17de eeuw)
o Wetgevende: parlement
o Uitvoerende: koning + regering
o Rechterlijke: rechtbanken
3. Voltaire
-
geschriften over tolerantie
deïsme: God als ‘Grand Horlogier”
Dispuut met Rousseau
Verlichting  godsdienstoorlogen
Tegen kerk en koning  vorstelijk absolutisme
“Wat is Verlichting?”
-
Tekst van Immanuel Kant (1724-1804) in een tijdschrift gepubliceerd in 1784
Lectuur (analyse en bespreking) + maatschappelijke gevolgen van visie voor
historische ontwikkeling en actualiteit
Hb. Pg 136 doc 2 (1e zin)
Bevrijden  vrijheid
Onmondigheid = onvermogen verstand te gebruiken zonder leiding  schuld
Schuldige Onmondigheid = Onmondigheid in de stijl van Homer Simpson. Zou
verstand kunnen gebruiken als hij zou willen.  te lui of te laf om verstand te
gebruiken.  durf denken om AUTONOMIE te bereiken
Zijn we vandaag kritisch, autonome ‘zelfdenkers’?
… of praten en doen we vooral anderen na?
Misschien is het wel onmogelijk om anderen niet na te doen of na te praten?
Probeer maar eens een interesse te hebben die volstrekt door niemand anders gedeeld zou
worden en zo compleet autonoom is…
Stel dat je vanaf nu steeds probeert zelf na te denken en niets meer zomaar aanneemt als
vanzelfsprekend…..
…Dan is het leven gewoon onleefbaar want compleet uitputtend!
Eline Burms
29
geschiedenis
4de jaar
De Verlichting op hol geslagen
a) Cant houdt pleidooi voor autonomie van denken
autonomie denken >< cultuur (=overnemen van gewootes)
b) drang om autonoom te denken zichzelf kan opheffen
“De slaap van de rede verwekt monsters” (Goya): het niet nadenken verwekt monsters 
verlichtingsstandpunt
Sueño: slaap of droom
“De wakende rede kan ook monsters verwekken !” (Goossens)
(Teveel willen nadenken) Droom van de rede verwekt ook monsters = het nastreven van
idealen  utopie kan tot distopie leiden
1) Spanningen met cultuur (traditie, geloof, opinies, meningen,
gewoonten en gebruiken)
-
-
-
voorlopers van ‘verlichte’, autonome en instrumentele rationaliteit: tekst Descartes
(Discours de la méthode)
Beeld van de oude en de nieuwe stad: Descartes kiest voor de nieuwe, rationeel
ontworpen stad
Middeleeuwse stad (oude stad voor Descartes) (plan van Venetië)
o Organisch gegroeid
o Uit menselijke functies en noden
gegroeid
o Generatie na generatie daar iets aan opof bijgebouwd
De ‘moderne’ stad
(nieuwe stad in moderne tijd)
o Rechtlijnigheid
o Uit brein van architect volledig gegroeid
o Planmatig
Piero della Francesca, La città ideale (16de eeuw)
Eline Burms
30
geschiedenis
4de jaar
-
Stadsplan: Valletta (Malta) Renaissanceplan
-
Descartes’ type rationaliteit triomfeert! Gevonden op Italiaanse website:
La città ideale 2000 !
Tegenkantingen Ludwig Wittgenstein (20ste eeuws filosoof)
- Vertrouwen en geloof zijn veel fundamentelere basiseigenschappen
Besluit: Je kan niet zonder een traditie en cultuur, Descartes’ wens is een illusie
oude stad (~ denken)
nieuwe stad (~ denken)
(cultuur)
(Verlichtigsmentaliteit)
- organisch gegroeid = geleidelijk aan
- rechtlijnigheid
- uit menselijke functies en noden gegroeid
- uit brein van architect volledig gegroeid
- generatie na generatie daar iets aan op of
bijgebouwd
-planning (over nagedacht)
- middeleeuwse steden zijn wanordelijk
rationeel ontworpen  over nagedacht
- typische manier denken
oude tijd: het oude moet weg, alles nieuw
- cultuur komt overeen met oude stad
- nieuwe stad = verlichtingsmentaliteit:
1. (zie kaart stad)
2. Nederlandse taal: recht in u schoenen staan, recht in de ogen kijken:
positieve bijklank
Scheve schaats, krom, schuin: negatieve bijklank
3. Vakken met cultuur (op school)  veel minder uren
Wetenschappelijke vakken + wiskunde: veel uren
- wij zijn kinderen van de Verlichting
Eline Burms
31
geschiedenis
4de jaar
Ludwig Wittgenstein:
- primair:
geloof en vertrouwen: het is noodzakelijk dat je dingen
overneemt van ouderen: dingen aannemen.
- Secundair:
kritisch denken: je kan pas kritisch denken als je taal kent
(aangeleerd).
Vb. pas commentaar op koe als je koe kent.
2) Spanningen met zichzelf: dialectiek van de Verlichting
(Horkheimer en Adorno)
-
Instrumentele rationaliteit van de Verlichting leidt tot totalitaire, autoritaire regimes en
zo tot ondergang van de Verlichting zelf. (notities)
Horkheimer en Adorno:
20e eeuw
- Duitse Joden
- leden van filosofenschool: Frankfürter Schule
In 1933 komt Hitler aan de macht: zij vluchten naar Amerika
40-50: schrijven ze een boek: centrale vraag = hoe heeft een verlichtings Europa waar
autonomie, vrijheid en zelfstandigheid denken centraal staat tot het Nazisme kunnen leiden?
Wanneer in Europa met de nieuwe tijd en de Verlichting onze manier van denken
instrumenteel wordt (maakbaar en manipulatie), gaat men steeds meer de natuur willen
onderwerpen, beheersen, manipuleren. Wanneer men nu tot het besef komt dat ook de
mens deel is van die natuur, gaat men die instrumentele rationaliteit ook op de mens richten
en die mens willen behandelen als een ding dat men ook kan manipuleren.
CONCLUSIE  dialectiek = denkbeweging die zichzelf opzegt.
Open einde:
- Hoe kunnen we de Verlichting/ moderniteit verzoenen met onze nood aan cultuur,
traditie…?
- Kunnen we vorm geven aan een nieuw soort, niet-instrumentele rationaliteit? Is daar
plaats voor in onze consumptiecultuur? Er is wellicht zeker nood aan.
(Zie extra bladeren Verlichting)
De Franse revolutie (1789)
(zie extra bladeren)
Napoleon
(zie notities)
Eline Burms
32
geschiedenis
4de jaar
Data overzicht (te kennen data):
1555: godsdienstvrede van Augsburg (cuius regio, eius religio)
1566: beeldenstorm
1567-1573: hertog van Alva landvoogd in de Nederlanden
1572: Bartholomeusnacht
1576: Pacificatie van Gent
1585: val van Antwerpen
1588: Ondergang Armada
1598: Edict van Nantes
1602: oprichting VOC
1618: defenestratie van Praag
1648: Vrede van Westfalen: einde aan godsdienstoorlog Duitse rijk/Vrede van
Munster: einde van tachtigjarige oorlog (Ndln-Spanje)/ executie Karel I in
Engeland/begin economische stagnatie in Europa/onderdrukken van laatste
Fronde door Mazarin in naam van nog kleine Lodewijk XIV
1649-1658: Engeland is republiek (eigenlijk militaire dictatuur) onder Oliver
Cromwell als 'Lord Protector'
1651: Act of Navigation (onder Cromwell dus)
1661-1715: Lodewijk XIV aan de macht in Frankrijk (vanaf 1643 al formeel
koning, maar onder toezicht van Mazarin)
1688: Glorious Revolution
1756-1763: Zevenjarige oorlog
1773: Boston Tea Party
1776: onafhankelijkheidsverklaring VS
1789: Franse Revolutie begint (Eed op de Kaatsbaan,bestorming Bastille,
Verklaring rechten van de mens, tocht der vrouwen)/George Washington for
president
1799: machtsgreep Napoleon
1804: Napoleon wordt keizer
1815: Waterloo (definitieve exit Napoleon)
Eline Burms
33
geschiedenis
4de jaar