Informatie brochure - Familie als Bondgenoot

Familie als bondgenoot
Familie als Bondgenoot is het project waarin ervaringen van familieleden
en cliënten worden aangewend om de samenwerking tussen hulpverlener,
familie en cliënt te verbeteren.
In het project nemen deel:
• Familieorganisaties uit Helmond, Eindhoven, Den Bosch, Tilburg en Breda.
• Cliënt -ervaringsdeskundigen.
• GGZ Oost Brabant, GGzE, RIBW Midden Brabant, GGZ Breburg.
• Fontys Hogeschool Sociale Studies.
• Provinciale Raad voor de Volksgezondheid en Maatschappelijke Zorg.
Deze uitgave is mogelijk gemaakt door “fonds Frans Wittenberg”.
www.familiealsbondgenoot.nl
OmslagA5Buiten.indd 1
11-03-2010 23:58:50
Voorwoord
Geen bloemen, maar een donatie voor het project Familie als Bondgenoot.
Dat was de wens van Frans. In samenspraak met de familie Wittenberg
werd besloten tot het maken van deze folder. Vanuit de familievereniging
was Frans de drijvende kracht, hij cijferde zichzelf weg en bracht intussen van alles tot stand.
Door zijn inspanningen, maar vooral door zijn
enthousiaste benadering en innemendheid wist
hij enorm veel te bereiken.
“Dood ben ik pas als jullie me zijn vergeten”.. zo
stond het op zijn gedachtenisprentje.
Frans Wittenberg
Voor de lezer staat hier informatie over het project. De folder is geschreven
voor de hulpverlener, het familielid en de cliënt. Maar bovenal voor de
geïnteresseerde GGZ-medewerker en het management.
Wanneer na het lezen contact wordt op genomen voor nadere informatie
omtrent het geven van lesmodules is er een belangrijk doel bereikt.
Dat doel streefde Frans Wittenberg na: maak het management in de
GGZ enthousiast om deel te nemen aan dit project. Van wat nu nog een
regionale aangelegenheid is naar een project met landelijke spreiding en
uitstraling.
Wanneer u deze folder gelezen heeft, leg hem dan niet weg. Laat hem achter op het bureau van de psychiater, de zorgmanager, de beleidsmaker en
de hulpverlener. Ook de wachtkamer in het GGZ is een betere plek dan de
papiermand. Neem de folder mee wanneer u zelf een aanzet kunt geven tot
verandering en verbetering in het onderlinge contact tussen cliënt, familie
en hulpverlening. Dan handelt u in de geest van Frans Wittenberg. Als een
“ambassadeur van Familie als Bondgenoot”.
Jos Pieters
Familie als bondgenoot
brengt mensen samen
www.familiealsbondgenoot.nl
OmslagA5Binnen.indd 1
11-03-2010 23:59:24
Familie als Bondgenoot (FAB)
is een gezamenlijk project van familieleden, cliënten en professionals. Doel
is om ervaringskennis van familieleden en cliënten verder te ontwikkelen en
deze kennis te verbinden met professionele kennis. Als basis van de scholing dienen de ervaringsverhalen van familieleden en cliënten, waarin hun
belevingen centraal staan. Deze gecombineerde kennis wordt allereerst
aangewend om hulpverleners te scholen anders om te gaan met familieleden
en hun naasten. De scholing bestaat uit 6 modules. Elke lesmodule gaat in
op een thema, dat door familieleden en cliënten belangrijk wordt gevonden
om bij hulpverleners onder de aandacht te brengen. Familieleden en cliënten geven samen met een professional les aan hulpverleners.
Familie als Bondgenoot heeft intensief contact met familieorganisaties,
GGZ-instellingen en Hogescholen. Voor deze organisaties worden lessen
gegeven, afgestemd op specifieke vragen, voordrachten verzorgd en adviezen
gegeven ten aanzien van familiebeleid.
Waarom samenwerken met naastbetrokkenen?
Het samenwerken met familieleden bij de behandeling van mensen met
ernstige psychiatrische problemen heeft een positieve invloed op de
behandelresultaten. Uit onderzoeken blijkt, dat bij cliënten sprake is van
minder terugval en een beter sociaal functioneren.
Ook naastbetrokkenen zelf hebben baat bij samenwerking. Het herstelproces, dat zij samen met hun naaste doormaken is gebaat bij een goede
samenwerking met de hulpverlening.
Bovendien werkt familiebetrokkenheid kostenbesparend.
In het verleden is vaak gedacht, dat cliënten en hun families niet in staat zijn
om aan hulpverleners iets te leren omdat zowel de cliënt als diens familie
daarvoor te weinig kennis en vaardigheden hebben. Inmiddels weten we
beter en worden de diep doorleefde ervaringen van cliënten en familieleden
erkend als een bron van kennis voor de hulpverlening.
1
BWA5.indd 1
09-03-2010 22:16:54
Hoe het begon
Najaar 2004 zochten professionals uit de GGZ-instellingen uit Helmond,
Eindhoven en Tilburg contact met familieverenigingen uit deze regio’s
vanwege een opmerkelijk initiatief in Boston (VS), waar familieleden aan
hulpverleners leerden hoe zij beter en effectiever met gezinnen konden
omgaan.
In de regio’s Helmond, Eindhoven en Tilburg mondde dit initiatief in 2005
uit in het project Familie als Bondgenoot.
Het initiatief werd ondersteund door de Provinciale Raad voor deVolksgezondheid en Maatschappelijke Zorg in Noord-Brabant en door Fontys
Hogeschool Sociale Studies.
Doel
Ervaringskennis van familieleden van mensen, met een ernstige
psychiatrische problematiek, praktijkkennis van hulpverleners en recente
wetenschappelijke inzichten bundelen om in de hulpverlening familie beter
te kunnen ondersteunen en hun deskundigheid te kunnen inzetten voor een
zo optimaal mogelijk herstelproces van de cliënt.
Concreet: Een scholingsprogramma ontwikkelen voor hulpverleners.
Lesmodules
Er zijn 6 modules ontwikkeld.
Familieleden en cliënten verhalen over hun ervaringen. Over hetzelfde
thema brengt de professional wetenschappelijke en praktijkkennis in. Een
mix van ervaringskennis en professionele kennis.
Elke module wordt afgesloten met een oefening. De cursisten zijn allen
werkzaam in de hulpverlening. De cursus richt zich op informatieverschaffing en attitude- en gedragsverandering van de cursist.
2
BWA5.indd 2
09-03-2010 22:16:54
Thema’s
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Ervaringen van een gezin
Veranderingen in een gezin
Juridisch kader van de samenwerking
Opbouwen van samenwerking in de Triade*
Het onderhouden van de samenwerking
Van kennis naar praktisch handelen
1.
In deze module wordt nader ingegaan op het moment dat duidelijk
wordt, dat een gezinslid een ernstige psychiatrische ziekte heeft.
Maar ook hoe er in het verleden werd gedacht over gezinnen en over
psychiatrische problemen. Wat zeggen moderne onderzoeksgegevens
daar over.
Tevens wordt ingegaan op het herstelproces van familieleden en de manier waarop zij in de verschillende fases omgaan met hun traumatische
ervaring van de ziekte van hun familielid.
2.
In module 2 komen de veranderende rollen binnen gezinnen ruim aan
bod. Welke rollen en taken krijgen gezinsleden wanneer een van hen
een ernstige psychiatrische handicap ontwikkelt. Familie krijgt mantelzorgtaken die een leven lang kunnen duren. De hulpverlener krijgt
inzicht en handvatten aangereikt om de gezinsleden hierbij te ondersteunen.
3.
Hoe om te gaan met wettelijke regels? Zowel voor hulpverlener als
naastbetrokkene wordt in deze module helder wat de wettelijke kaders
zijn waarbinnen die samenwerking zich kan en mag voltrekken. Een
eye-opener voor alle betrokkenen in de Triade. In module 3 geven zij
samen les: De professional is jurist, een familielid en een cliënt vertellen
hun ervaringsverhaal.
*Triade: samenwerkingsverband tussen cliënt, hulpverlener en familie
3
BWA5.indd 3
09-03-2010 22:16:54
4.
De eerste 3 modules vormen de inleiding om te komen tot meer wederzijds begrip. Dit is een voorwaarde om te komen tot samenwerking
in de Triade, die in module 4 aan bod komt. Welke vaardigheden zijn
hierbij nodig? Vertrouwen in de Triade is de basis waarop moeilijkheden kunnen worden overwonnen. Het accent ligt hier op het actief
benaderen van familie en cliënt door de hulpverlener. In de vierde
module wordt vooral ingegaan op het opbouwen van een samenwerkingsrelatie in de beginperiode.
5.
Samenwerken doe je actief, is gelijkwaardig en wederkerig. Samenwerking op basis van onderling vertrouwen bevordert het herstel van
familie en cliënt. In de vijfde module staat samenwerking over langere
tijd centraal. Bij ernstige psychiatrische problemen gaat het vaak over
periodes van 10-15 jaar en is het de kunst dat samenwerking in de
triade ook over dergelijke lange periodes overeind blijft en steeds
nieuwe impulsen krijgt. Hoe samenwerking over langere tijd eruit kan
zien, en welke vaardigheden hier specifiek bij nodig zijn, komen middels ervaringsverhalen en presentaties aan de orde.
6.
Hoe gaat men in een team of organisatie om met de stof uit de 5 voorgaande modules? Implementatie van de leerstof in de praktijk. Deze
kunnen o.a. tot de volgende activiteiten leiden. (uit evaluaties met
cursisten is dit gebleken).
a
b
c
d
e
f
Algemene informatievoorziening aan familieleden.
Organiseren van familieavonden.
Contacten en het overleg met naastbetrokkenen.
Inzet van familie- en cliënt-ervaringsdeskundigheid in een team.
Leren onderkennen welke steun familieleden zelf nodig hebben.
Ontwikkelen van familiebeleid.
4
BWA5.indd 4
09-03-2010 22:16:54
Hoe ontstonden ze?
In de jaren 90 hielden cliënten van SBWU (Stichting Beschermende
Woonvorm Utrecht) zich bezig met een informatie- en participatieproject
over rehabilitatie en herstel. Aan de hand van ego-documenten verkenden
zij het begrip herstel. Werd rehabilitatie gezien als een “activiteit van hulpverleners”, herstel werd gezien als een zoektocht naar hoe om te gaan met
psychische handicaps, hoe daarop greep te krijgen en hoe het leven weer
meer in eigen hand te nemen.
Al doende werden de werkgroepleden zich bewust van zichzelf als actief
handelende personen, zowel ten aanzien van eigen psychische problemen
als ten aanzien van de professionele hulpverlening.
Nieuw voor hen was om die ervaringen van psychiatrisch patiënt als
waardevol te zien en als bronnen van kennis. Hierdoor werden zij mede in
staat gesteld om uit de patiëntenrol te stappen. Verzamelde ervaringskennis werd ingezet als basis voor het gesprek met medecliënten tijdens
presentaties en discussiebijeenkomsten.
Het is belangrijk om te zien dat familieleden op hun beurt eveneens een
dergelijk proces doormaken!
Na een beginperiode werd in 2007 besloten om het project FAB te plaatsen
in het kader van herstel. Dit begrip wordt zo vaak genoemd bij cliënt én bij
familie dat dit een nadere omschrijving verdient.
Herstel houdt een proces in van bijstellen en ontwikkelen van het betekenisvolle gevoel ergens bij te horen en het doen groeien van een positief gevoel
van eigen identiteit. Het is een emotioneel proces.
De ervaringsverhalen die familieleden en cliënten vertellen, staan in verband met het thema van de betreffende module.
5
BWA5.indd 5
09-03-2010 22:16:54
Praten helpt
Praten is de bron
Praten helpt, verlicht
Haalt pijn van het gezicht.
Wo o r d e n d i e t e r u g k o m e n
Vo e l e n w a t i s o ve r k o m e n .
Maken los wat vast zit
Levenstranen schikken
als emoties praten
Schaduw lost langzaam op
Praten is de bron
Praten helpt, verlicht,
Haalt de pijn van het gezicht
Jan van Kouwen
6
BWA5.indd 6
09-03-2010 22:16:54
Uit het onderzoeksrapport van FAB blijkt dat het ervaringsverhaal een enorme impact heeft op de cursist. Het is dan ook niet verwonderlijk, dat in de
evaluaties van de lessen de cursisten aangeven, dat de ervaringsverhalen in
hun geheugen ‘blijven hangen’. De theorie in de modules biedt de cursisten
een handvat, om de persoonlijke verhalen in breder perspectief te plaatsen.
Zowel cliënt als familielid worden sinds 2006 door Fontys Hogeschool in
de gelegenheid gesteld om een training te volgen. Hier worden cliënt en
familielid geschoold en gecoacht om deze ervaringen serieus te nemen en
deze te ontwikkelen tot kennis- en ervaringsdeskundigheid. Zij leren hun
kennis tot een samenhangend verhaal te maken om vervolgens in de lesmodules hiermee naar buiten te treden.
Binnen de cursus FAB willen wij de cursist, de hulpverlener laten beseffen
wat het betekent -zorgende naaste- te zijn van iemand die last heeft van
ernstige, chronische psychiatrische problematiek.
Hiervoor is het ervaringsverhaal geen doel maar middel. Het illustreert,
verduidelijkt of zwengelt een discussie aan. Een stuk van het levensverhaal
krijgt de hulpverlener te horen. Onderdelen, die in de context van het thema
van de module passen. Zodoende krijgt men een inkijkje in het leven van de
familie.
Deze verhalen zijn indringend en fungeren als eye-opener voor de cursist.
Ze leveren:
▶ Informatie
▶ Inzicht
Het is echt nodig om de familie te informeren bij separatie.
Familie stelt het op prijs om gebeld te worden. Ook zomaar!
Ze stimuleren:
▶ Bewustwording
▶ Enthousiasme
▶ Vaardigheden
Niet alleen maar bellen als er slecht nieuws is.
Organiseren van een familiedag
Concrete aanpakken voor de praktijk
7
BWA5.indd 7
09-03-2010 22:16:54
Bovenal streeft FAB door middel van het ervaringsverhaal een cultuurverandering na. Wanneer men zegt: “Wij betrekken de familie erbij” is er
een wereld te winnen. Een cursist bracht het zo onder woorden:
“Stel dat ik zelf familie ben. Vader of moeder. Of broer of zus. Of zoon of
dochter. Of “gewoon” naastbetrokkene.. hoe zou ik behandeld willen worden”?
Theoretische kennis
Hoewel het ervaringsverhaal op de voorgrond staat, wordt er in iedere
module op afwisselende wijze aandacht besteed aan de theorie. Er wordt
ingegaan op het proces van erkenning en acceptatie, maar ook op onnodig
negatieve en soms onjuiste informatie over het beloop en prognose van
schizofrenie.
Verouderde inzichten over de oorzaak van DPS (Disfunctioneel Perceptie
Syndroom), de nieuwe naam voor schizofrenie, worden bijgesteld.
Anoiksis, de belangenvereniging van cliënten, heeft voor deze nieuwe
naamgeving gekozen en Ypsilon sluit zich hier van harte bij aan.
De professional presenteert de theoretische achtergrond aan de hand van
nieuwe onderzoeksgegevens en inzichten. Leidend hierin is de Herstelvisie.
Herstel van de cliënt wordt deskundig belicht en in het licht hiervan ook het
herstel van de familie.
Familieleden die zelf een eigen herstelproces aangaan, kunnen meer betekenen voor het herstelproces van hun naaste.
Over herstel(processen) van familieleden zijn nog weinig onderzoeksgegevens beschikbaar. In Familie als Bondgenoot zijn familieleden erg
gemotiveerd om deel te nemen. Het maakt hen sterker en meer weerbaar.
Niet in de laatste plaats door naar elkanders verhalen te luisteren en door de
hulpverlening gehoord te worden. Door onderzoek in het project zelf verwachten we, dat nieuwe gegevens naar voren komen over manieren waarop
8
BWA5.indd 8
09-03-2010 22:16:54
familieleden en cliënten krachten (empowerment) ontwikkelen, wat daarbij
helpend is en hoe dat bijdraagt aan het herstel van familieleden en van hun
naasten.
Opbouw en samenstelling van de modules
Inmiddels is de gehele cursus gevolgd door deelnemers van verschillende
werkplekken; klinisch dan wel ambulant, zowel in de acute als langer durende zorg. Meestal nemen van een afdeling minimaal twee afgevaardigden
deel aan de cursus.
Iedere module duurt 4 uur en verloopt als volgt:
• introductie van de cursus en van de deelnemers
• theoretische achtergronden deel 1;
• ervaringsverhaal 1
• nabespreking
- pauze • theoretische achtergronden deel 2
• ervaringsverhaal 2
• nabespreking
•
•
•
•
theoretische achtergronden deel 3
vorming van subgroepjes van 3 personen om opdracht uit te voeren
terugrapportage plenair
evaluatie van de les
9
BWA5.indd 9
09-03-2010 22:16:54
Cursisten aan het woord
Na de modules 1 en 2 vond er een eerste evaluatie plaats. Nadien zijn alle
modules geëvalueerd en oud-cursisten over hun ervaringen geïnterviewd.
De centrale vraag was of de houding van de hulpverlener nu veranderd was
ten opzichte van cliënt en familie na de cursus Familie als Bondgenoot.
De volgende opmerkingen komen uit dit onderzoeksverslag:
– Direct toepasbaar in de praktijk.
– Initiatief nemen in contact naar familie.
– Ervaringsverhalen geven informatie hoe we familie er bij kunnen
betrekken.
– Nu beter in staat om te denken vanuit het perspectief van de ouder.
– Ik zie familie nu als ervaringsdeskundige en ga daar gebruik van maken.
– Wanneer het familiecontact wordt hersteld, zie ik ook herstel bij de cliënt.
– Het eerste contact is zo belangrijk; een kop koffie bij een acute opname is
al een begin van samenwerking.
Samenwerking
Het argument dat leken niets zouden toevoegen, is een misverstand geweest.
Niet alleen kennis en vaardigheden zijn van belang, maar vooral een liefdevolle omgeving. Het besef, dat de hulpverlener in deze een passant is, zou tot
bescheidenheid moeten stimuleren. Bereidheid om een bondgenootschap
aan te gaan met de familie mag geen uitdaging meer zijn, maar een gegeven.
Tot slot
De cursus Familie als Bondgenoot kan werken als een vliegwiel om familiebeleid op de kaart te zetten en op de werkvloer daadwerkelijk vorm te
geven. Dat het hoog tijd wordt voor het besef hoe cruciaal familie-inbreng
kan zijn, mag duidelijk zijn. Een sectorbrede aanpak is nodig voor Familie
als Bondgenoot. Dat is in het belang van cliënt, hulpverlener, familie en
samenleving. Er is gepaste wet-en regelgeving nodig met een expliciete
partnerrol voor familie bij diagnose, behandeling en nazorg.
10
BWA5.indd 10
09-03-2010 22:16:54
Deze cursus beoogt in deze een eerste aanzet te geven, opdat vanuit de
hulpverlening zelf signalen worden gegeven naar afdelingshoofden en
management.
Literatuur
- Boevink, W. (2002). Het persoonlijke publiek maken.
Passage 11e jaargang nr. 2, juni 2002, 84-89.
- Boevink, W.(2006), Herstel: over leven met een psychische aandoening. In: Herstel, empowerment en ervaringsdeskundigheid van mensen met psychische aandoeningen (redactie:
Wilma Boevink, Annette Plooy en Sonja van Rooijen). Uitgeverij SWP Amsterdam.
- Annelies Faber en Henk Fox (2008). Familie partner in de zorg en bondgenoot van mensen
met langdurige psychische problematiek. In: Psychiatrische Rehabilitatie.
Jaarboek 2008-2009, pag. 33-49. Amsterdam SWP
- Henk Fox, Jean Knooren, Jacqueline Melman – De Rijcke, Paul Schalken, Frans Wittenberg
(2009). Familie als Bondgenoot: ‘Een ontdekkingsreis van 4 jaren’.
Tijdschrift voor Rehabilitatie nummer 3 oktober 2009. Amsterdam SWP
- Henk Fox, Jeu Haenen, Frans Wittenberg. Wat hulpverleners moeten weten over gezinnen.
Leerboeken bij de lesmodules vanuit Familie als Bondgenoot. Interne publicatie Familie als
Bondgenoot.
- Fox, H., Haenen, J., Meijer, A., Raaijmakers, G., van Veen, P.(2008). Cliënt, familie en
hulpverlener. Over het belang van samenwerking. Tijdschrift voor Rehabilitatie, nummer 4,
2008, p. 35-43. Amsterdam: SWP.
- Jean Knooren, Henk Fox, Giel Verhaegh (2009). Werken met onbenutte krachten. Achtergronden bij de subsidieaanvraag voor RAAK PRO.
Tekst op aanvraag te verkrijgen: [email protected]
- Kole, M (2003) Herstellen van schizofrenie: de diagnose overleven.
Magazine Schizofreniezorg, april, 10-11
- Wilma Raaphorst (2010). Onderzoeksrapport cursus Familie als Bondgenoot. Intern
rapport Familie als Bondgenoot.
- Wilma Raaphorst. Focusgroepverslag 30-09-2010. Intern rapport over meningen van
cursisten over cursus vanuit Familie als Bondgenoot.
- Kees Santbergen. Betrek familie bij psychiatrische behandeling. De Volkskrant 18-08-2009.
11
BWA5.indd 11
09-03-2010 22:16:54
Hoe gaat het met je?
Wil je echt weten hoe het gaat?
Het gaat
Het gaat beter
Het gaat goed
Zwemmen en fietsen
Het komt nooit meer goed
Naar school
Naar bed
Ik slaap
Vriendjes en feestjes
Ik lach
Puberige puistjes
Ik eet
Ik drink
Naar de dokter
Naar de inrichting
Mijn leven is kapot
Naar de hel
Jij bent kapot
Ik wil niet meer
En ik
Ik kan niet meer
Ik lach
Ik huil
Het gaat goed
Ik vloek
Het gaat beter
Ik scheld
Het gaat minder
Het gaat niet meer
Het gaat
Het gaat beter
Ik lach
Het gaat goed
Ik eet
Het gaat niet
Ik drink
Zoals het moet
Ik leef
Jouw luisterend oor doet me goed
Kind mijn kind
Vraag je nog eens
Mijn kindje toch
hoe het met mij gaat?
Huilende baby
© Karen Heerema
Lachend blond manneke van twee
Tandjes en leren lopen
12
BWA5.indd 12
11-03-2010 12:38:42
Voorwoord
Geen bloemen, maar een donatie voor het project Familie als Bondgenoot.
Dat was de wens van Frans. In samenspraak met de familie Wittenberg
werd besloten tot het maken van deze folder. Vanuit de familievereniging
was Frans de drijvende kracht, hij cijferde zichzelf weg en bracht intussen van alles tot stand.
Door zijn inspanningen, maar vooral door zijn
enthousiaste benadering en innemendheid wist
hij enorm veel te bereiken.
“Dood ben ik pas als jullie me zijn vergeten”.. zo
stond het op zijn gedachtenisprentje.
Frans Wittenberg
Voor de lezer staat hier informatie over het project. De folder is geschreven
voor de hulpverlener, het familielid en de cliënt. Maar bovenal voor de
geïnteresseerde GGZ-medewerker en het management.
Wanneer na het lezen contact wordt op genomen voor nadere informatie
omtrent het geven van lesmodules is er een belangrijk doel bereikt.
Dat doel streefde Frans Wittenberg na: maak het management in de
GGZ enthousiast om deel te nemen aan dit project. Van wat nu nog een
regionale aangelegenheid is naar een project met landelijke spreiding en
uitstraling.
Wanneer u deze folder gelezen heeft, leg hem dan niet weg. Laat hem achter op het bureau van de psychiater, de zorgmanager, de beleidsmaker en
de hulpverlener. Ook de wachtkamer in het GGZ is een betere plek dan de
papiermand. Neem de folder mee wanneer u zelf een aanzet kunt geven tot
verandering en verbetering in het onderlinge contact tussen cliënt, familie
en hulpverlening. Dan handelt u in de geest van Frans Wittenberg. Als een
“ambassadeur van Familie als Bondgenoot”.
Jos Pieters
Familie als bondgenoot
brengt mensen samen
www.familiealsbondgenoot.nl
OmslagA5Binnen.indd 1
11-03-2010 23:59:24
Familie als bondgenoot
Familie als Bondgenoot is het project waarin ervaringen van familieleden
en cliënten worden aangewend om de samenwerking tussen hulpverlener,
familie en cliënt te verbeteren.
In het project nemen deel:
• Familieorganisaties uit Helmond, Eindhoven, Den Bosch, Tilburg en Breda.
• Cliënt -ervaringsdeskundigen.
• GGZ Oost Brabant, GGzE, RIBW Midden Brabant, GGZ Breburg.
• Fontys Hogeschool Sociale Studies.
• Provinciale Raad voor de Volksgezondheid en Maatschappelijke Zorg.
Deze uitgave is mogelijk gemaakt door “fonds Frans Wittenberg”.
www.familiealsbondgenoot.nl
OmslagA5Buiten.indd 1
11-03-2010 23:58:50