Pechersky de Joodse held van Sobibor

Page 1
1 of 1 DOCUMENT
NRC Handelsblad
21 oktober 2013 maandag
Pechersky de Joodse held van Sobibor
SECTION: Opinie
LENGTH: 1128 woorden
SAMENVATTING
De opstand van Sobibor, een Duits vernietigingskamp, werd geleid door de Joodse Sovjetofficier Aleksander
Pechersky. Selma Leydesdorff herdenkt deze mythische maar haast vergeten figuur.
VOLLEDIGE TEKST:
Wie spreekt met de overlevenden van de opstand van Sobibor op 14 oktober 1943 hoort voortdurend de
naam van Aleksander Pechersky. Voor degenen die later konden getuigen was hij de onbetwiste leider van
deze opstand. Maar het viel mij op dat eigenlijk niemand veel over hem wist.
Op het web circuleren sterke verhalen over hem, en er is de film Escape from Sobibor. Nogal wat getuigenissen spreken elkaar tegen, vooral als het gaat om de periode na de opstand in Sobibor. Ik vroeg me af wie
deze gemythologiseerde persoon was - vast niet de blonde held uit de film - en wat hem tot leider maakte. Ik
wilde ook meer weten over de verwarring rondom zijn leven na de oorlog. Wat is er werkelijk gebeurd met deze
'Joodse held'?
Zelf was hij nooit vrij om zich uit te spreken. Ook al trad hij met andere veteranen van het Rode Leger in
scholen op om over de Grote Vaderlandse Oorlog te vertellen, toch was juist in dat verhaal geen plaats voor
het lijden van Joden.
Immers, in het standaard Sovjetverhaal ging het uitsluitend om de gewonnen strijd tegen het fascisme. Tegelijk
ging de aandacht van het grote publiek naar Pechersky's mythische rol in Sobibor. Zijn vriend Alexsy
Wajcen vertelde mij hoe groot het taboe was om over het lijden van Joden te spreken. Zelf zweeg hij dus over
Sobibor. Pas sinds de val van het communisme beginnen we te begrijpen hoe hard dat verzet in getto's en
kampen in het oosten is geweest. En Sobibor is daar een uniek moment in.
Van Pechersky (geb. 1909) weten we dat hij in de dertiger jaren een actrice huwde. Ze kregen een dochter,
Ella, die ik in Rostov interviewde. Hij was geïnteresseerd in muziek en bezocht het jiddisch theater tot het
gesloten werd. Een gecultiveerd man die, nadat de Duitsers in 1941 de Sovjet-Unie aanvielen, in dienst moest.
Tijdens de Duitse opmars werd hij gevangen genomen en naar Borissov gestuurd. De kampbewakers daar
hadden geen flauw benul dat deze luitenant van het Rode Leger een Jood was. Borissov was een plek waar
Russische soldaten met tienduizenden tegelijk werden afgemaakt. De behandeling van Rode Legersoldaten
was bijna even slecht als die van Joden, hoewel niet vanuit een bewuste vernietigingspolitiek. Na een ontsnappingspoging kwam Pechersky in een kamp in Minsk terecht.
Via een andere overlevende, Arkadij Waiszpapir, hoorde ik dat hij samen met Pechersky in een kelder
belandde waar bijna niemand had overleefd. Lang speuren bracht me naar Masjkovina-Stalag 352 bij Minsk.
Het kamp lag onder de grond; gevangenen moesten blijven staan omdat de vloer bewust nat werd gehouden.
Het was er pikkedonker.
Page 2
Pechersky de Joodse held van Sobibor NRC Handelsblad 21 oktober 2013 maandag
Daarna voerde Pechersky's weg naar de Shiroka-gevangenis in Minsk. Het is dan 1943 en sinds februari
keerde het tij van de oorlog; steeds vaker werden sterke Joodse gevangenen ingezet als arbeidskracht. Zo
kwamen tachtig soldaten als groep in Sobibor aan. In die groep was Pechersky de leider. Ze werden tewerkgesteld om een nieuw werkkamp te bouwen. Deze soldaten waren anders dan de overige gevangenen. Ze
waren getraind en konden schieten. Pechersky maakt in zijn memoires melding van de grote indruk die de
groep maakte. De andere gevangenen realiseerden zich dat het ging om mensen die daadwerkelijk hadden
gevochten.
Het verhaal over de opstand zelf is veelvuldig beschreven; via de website van de Stichting Sobibor is het na
te lezen. De opstand kwam voor de nazi's volkomen onverwachts. Het aantal overlevenden wordt geschat op
vijftig. Pechersky ging met vier Russische mannen oostwaarts en voegde zich bij de voornamelijk Joodse
Schorsbrigade. Volgens zijn commandant was hij vooral betrokken bij het opblazen van spoorlijnen. Ik beschik
over zijn ontslagbrief uit het partizanenleger.
Toen het Rode Leger zijn partizanendetachement bereikte, viel hij onder een decreet van Stalin dat bepaalde
dat allen die in Duitse krijgsgevangenschap waren beland, verraad hadden gepleegd en gestraft dienden te
worden. Door zich naar een strafbataljon aan het westfront te laten zenden, kon hij voorkomen naar de Goelag
gestuurd te worden. Hij vertelde zijn verhaal aan een officier die hem alsnog naar Moskou stuurde om te
getuigen. De daar afgelegde verklaring is geredigeerd door de KGB. Terug aan het front raakte Pechersky
gewond. In het ziekenhuis leerde hij Olga kennen, zijn latere vrouw.
Tot 1948 werd Pechersky erkend als de verteller van een verzetsverhaal, maar nadien verhardde het al
bestaand antisemitisme. Joodse verzetsorganisaties werden ontbonden en er werden valse aanklachten
tegen Joden gefabriceerd. Zeker is dat Pechersky niet goed meer aan de kost kon komen. Het weinige geld
werd door Olga binnen gebracht; het gezin leefde in behoeftige omstandigheden.
Al in 1946 was hem ontzegd om bij het proces van Neurenberg te getuigen en vanaf die tijd werd hij afgesneden van communicatie met het Westen. Het Eichmann-proces in Jeruzalem in 1961 mocht hij niet bijwonen. In 1963 getuigde hij wel in Kiev. In de verklaring in Kiev wordt pertinent gesteld dat er in Sobibor ook
niet-Joden waren. Dit wordt bevestigd door de archieven in Minsk. Als dit waar zou zijn, moeten we ons beeld
over Sobibor bijstellen.
Met Pechersky is het bergafwaarts gegaan. Zijn isolement kon niet doorbroken worden. Ik vond een aantal
zeer treurige brieven. Ook zijn gezondheid was niet goed. Door het verbod de eerste vertoning van de film
Escape from Sobibor (1987) in de VS bij te wonen, stortte hij psychisch in. Hij stierf in 1990.
Dat is het treurige verhaal over een bijzondere man die een groot militair leider werd. Een geassimileerde Jood
die officier in het leger was, hetgeen voor de Oktoberrevolutie ondenkbaar was. Pechersky was beminnelijk
en werd om zijn beschaafde gedrag gerespecteerd. Hij was ontzettend sterk en doorstond selecties en gevaar.
Bovenal had hij veel geluk. Hij kon zijn verzetsrol krijgen omdat de Duitsers de 'fout' maakten een hechte groep
soldaten in Sobibor op te nemen.
Na de oorlog werd hij eerst als een verrader beschouwd. Vervolgens was hij slachtoffer van de hoogtijdagen
van het stalinistisch antisemitisme. Nu ijveren mensen in Moskou en Israël voor een late erkenning. Het ziet
ernaar uit dat het tij keert: ook in Moskou is hij herdacht en geëerd. Ik ben blij dat ik met mijn onderzoek
meehelp de politiek bewust gecreëerde stilte over hem te doorbreken. Pechersky is voor mij een Joodse held.
Selma Leydesdorff doet onderzoek naar het leven van Aleksander Pechersky. Ze is hoogleraar Oral History
en Cultuur aan de UvA. Dit is een ingekorte versie van haar gisteren gehouden herdenkingstoespraak over
Sobibor.
LOAD-DATE: 21 October 2013
LANGUAGE: DUTCH; NEDERLANDS
GRAPHIC: Foto
opiauteur Leydesdorff Selma
PUBLICATION-TYPE: Krant
Page 3
Pechersky de Joodse held van Sobibor NRC Handelsblad 21 oktober 2013 maandag
JOURNAL-CODE: NRC Handelsblad
Copyright 2013 NRC Media B.V.
All Rights Reserved