Hoe en wat bij Diabetes en Werk

Hoe en wat bij
Diabetes en Werk
Hoe u samen met uw zorgverleners, bedrijfsarts en
werkgever zorgt dat u met diabetes aan het werk blijft
Inhoud
Voorwoord
pagina 4
Zelfzorg op de werkvloerpagina 7
Steun voor uw diabetes op de werkvloer
pagina 9
Toegang tot werkpagina 11
2
Bijzondere gezondheidsproblemen
pagina 16
Medicijnen en voeding
pagina 20
Gezond werk
pagina 22
Individueel Werkplan Diabetes
pagina 25
Diabetesvereniging Nederland (DVN)
pagina 27
Nederlandse Vereniging voor Arbeids- en
Bedrijfsgeneeskunde (NVAB)
pagina 29
Colofon
pagina 30
3
cursief + oranje = hyperlink
Voorwoord
In Nederland is bij ongeveer 750.000 mensen
Diabetes Mellitus vastgesteld. Daarvan zijn
meer dan 250.000 mensen tussen de 18 en 65
jaar. Dat is de leeftijdsgroep van de werkende
beroepsbevolking. De verwachting is dat in de
komende jaren steeds meer mensen diabetes zullen
krijgen, dus ook werkende mensen.
Maarten Ploeg
directeur Diabetesvereniging
Nederland
4
Werken en diabetes
Diabetes hebt u 24 uur per dag. U neemt het dus
ook mee naar uw werk. De gevolgen van diabetes
voor het werk zijn meestal goed te overzien. De
meesten kunnen met hun diabetes prima werken.
Er zijn zelfs topsporters met diabetes. Voor anderen
is werken met diabetes minder gemakkelijk. Zij
kunnen vermoeidheidsklachten hebben door
bijvoorbeeld een te hoge of door sterk wisselende
bloedglucosewaarden. Dit kan hinder geven in
een werksituatie. Ook een hypo – een erg lage
bloedglucosewaarde – kan voor problemen op
het werk zorgen. Wanneer u een hypo niet goed
voelt aankomen kunt u fouten maken en zelfs
bewusteloos raken. Bedenk dan de gevolgen eens
als u achter het stuur van een auto of vrachtwagen
zit of als u een machine bedient! Complicaties als
pijn of verminderd gevoel in handen en voeten
(neuropathie) of beperkte beweeglijkheid van
de gewrichten (‘limited joint mobility’) kunnen u
beperken. Soms kan diabetes leiden tot verlies van
werk. Vervolgens kan het ook moeite kosten om een
passende baan te vinden. Dit hangt natuurlijk af van
het soort werk dat u doet of zoekt.
Om uw diabetes zo goed mogelijk met uw werk
te combineren, is het belangrijk dat u weet wat
u van uw zorgverleners en uw bedrijfsarts mag
verwachten. Zij kunnen uw behandeling afstemmen
op het werk dat u doet en u uitleggen wat u daarbij
zelf kunt doen. Een belangrijke bron van informatie
waarmee u eventuele problemen, veroorzaakt
door uw diabetes, op uw werk kunt voorkomen of
aanpakken.
Richtlijnmodule voor zorgverleners
De diabeteszorg in Nederland is van een hoog
niveau in vergelijking met veel andere landen.
Diabetes in relatie tot werk vereist specifieke kennis
en vaardigheden van uw zorgverleners. In 2011
verscheen de ‘multidisciplinaire richtlijnmodule
Diabetes en Arbeid’ van de Nederlandse Vereniging
voor Arbeids- en Bedrijfsgeneeskunde (NVAB). Deze
richtlijnmodule reikt zorgverleners en bedrijfsartsen
kennis en hulpmiddelen aan om mensen met
diabetes zo goed en professioneel mogelijk te
helpen en begeleiden in het combineren van
diabetes en werk en het behouden van werk. Bij de
ontwikkeling van deze module zijn ook patiëntenvertegenwoordigers betrokken geweest.
Voor wie is deze brochure?
Deze brochure is ontwikkeld voor werkende of
werkzoekende mensen met diabetes. Het is een
patiëntenversie van de richtlijnmodule Diabetes en
Arbeid van de NVAB. U leest hierin in begrijpelijke
taal waar uw zorgverleners of bedrijfsarts op moeten
letten bij de behandeling van uw diabetes in relatie
De ontwikkeling
van deze brochure
is als project
gefinancierd uit
het Nationaal
Actieprogramma
Diabetes (NAD).
www.actieprogrammadiabetes.nl
De inhoud is
gebaseerd op de
Multidisciplinaire
Richtlijnmodule
Diabetes en
Arbeid van de
Nederlandse
Vereniging voor
Arbeids- en
Bedrijfsgeneeskunde (NVAB).
www.nvab-online.nl
5
Zelfzorg op
de werkvloer
tot uw werk of het werk dat u zoekt. Zo weet u wat
u van hen mag verwachten in uw behandeling.
Deze informatie vindt u in hoofdstuk 1 tot en met 6.
Daarin wordt het Individueel Werkplan Diabetes
vaak genoemd, een mogelijke aanvulling op het
Individueel Zorgplan. In bijlage 1 vindt u een lijst
met onderwerpen die, afhankelijk van uw situatie,
opgenomen kunnen worden in uw Individueel
Werkplan.
Diabetesvereniging Nederland
Deze brochure is uitgegeven door Diabetesvereniging
Nederland (DVN). DVN is de patiëntenvereniging
voor mensen met diabetes. We strijden voor goede
zorg en een beter leven voor iedereen met Diabetes
Mellitus. Want we willen dat u kunt rekenen op de
zorg die u verdient en nodig hebt.
Diabetesvereniging Nederland biedt naast deze
brochure diverse producten en diensten aan op
het gebied van diabetes en werk, waaronder
de brochure ‘Diabetes Werkt!’ Deze bevat veel
informatie over zaken die u zelf moet weten en
kunt doen om werk en diabetes zo goed mogelijk
te combineren. Daarnaast biedt DVN ook online
cursussen en informatie aan over dit onderwerp.
Op de laatste pagina’s van de brochure leest u
uitgebreid over Diabetesvereniging Nederland en
wat wij ook in uw werk voor u kunnen betekenen.
Maarten Ploeg,
directeur Diabetesvereniging Nederland
6
Om diabetes en werk goed te kunnen
combineren is het belangrijk dat u zelf
voldoende weet over diabetes. Hoe
u het inpast in uw leven en wat u zelf
kunt doen in de behandeling van uw
diabetes. Dit noemen we ‘zelfzorg’ of
‘zelfmanagement’. Over het algemeen
geldt: hoe beter u in staat bent uw
diabetes te managen, hoe eenvoudiger
het is om diabetes te combineren
met uw werk. Het is belangrijk om
afspraken over uw zelfmanagement
vast te leggen in uw Individueel
Zorgplan.
Arbozorg: wat kan de bedrijfsarts
voor u doen?
Naast het noteren van werk en
werktijden in het Individueel Zorgplan,
kunt u ook samen met uw bedrijfsarts
een Individueel Werkplan Diabetes
opstellen. In dit Werkplan kunt u allerlei
extra informatie over uw werk noteren.
Dit Werkplan kan daarna worden
opgenomen in uw Individueel Zorgplan,
zodat uw zorgverleners het ook kunnen
lezen. In bijlage 1 van deze brochure
leest u meer over de inhoud van het
Individueel Werkplan Diabetes.
Uw zorgverleners en
het Individueel Zorgplan
Bij de zorg voor diabetes speelt
het Individueel Zorgplan een
belangrijke rol. Alle onderdelen van de
behandeling van uw diabetes worden
er in vastgelegd: uw persoonlijke
doelstellingen en streefwaarden,
afspraken over gezonde voeding en
voldoende lichaamsbeweging maar
ook educatie. Met het Individueel
Zorgplan krijgt u een goed inzicht in
wat van u wordt verwacht en wat u van
uw zorgverleners mag verwachten.
Het geeft u het heft in handen bij
uw behandeling en versterkt zo uw
mogelijkheden voor het zelf managen
van uw diabetes.
Goede voorlichting over, en
ondersteuning van, uw diabetes in de
werksituatie zijn belangrijk. Daarom is
het raadzaam om minstens eenmaal
per jaar een arbeidsomstandighedenspreekuur van uw bedrijfsarts te
bezoeken. Informeer bij uw werkgever
of deze mogelijkheid voor u bestaat.
Verder zijn er trainingen die u kunnen
helpen bij het werken met diabetes en
het oplossen van eventuele problemen
hierbij. Informeer naar de mogelijkheid
om zo’n cursus te volgen bij uw
werkgever.
7
Steun voor uw diabetes
op de werkvloer
Technische oplossingen
Veel mensen met diabetes gebruiken
technische hulpmiddelen, zoals een
bloedglucosemeter, een insulinepen
of een insulinepomp. Maar soms
is het voor uw werk noodzakelijk
om extra hulpmiddelen te hebben.
Dat kan bijvoorbeeld een continue
glucosesensor zijn. Hiermee kunt u
continu aflezen of uw glucosewaarde
binnen de grenzen is, of juist snel
daalt, stijgt of al te hoog of laag is.
Zulke technische hulpmiddelen kunnen
u helpen bij het managen van uw
diabetes op de werkplek. Daardoor
hoeft u uw werk minder vaak te
onderbreken door de diabetes. Dat
is ook interessant voor werkgevers
en zorgverzekeraars. Informeer bij
uw werkgever of bedrijfsarts naar de
mogelijkheden om deze hulpmiddelen
via uw werkgever aan te schaffen.
Werk in uw Individueel Zorgplan
Wist u dat u in uw Individueel Zorgplan ook zaken kunt noteren
over het werk dat u doet en wat uw werktijden zijn? Op die
manier nodigt u uw zorgverlener(s) uit om in uw behandeling
ook met uw werk en uw werkomstandigheden rekening te
houden.
8
Het is op uw werk soms nodig om tijd
en ruimte te vragen voor uw diabetes.
Dat is niet altijd gemakkelijk. Het is
dan heel belangrijk om steun te krijgen
van uw werkgever, uw leidinggevende
en uw collega’s. Wat kunnen zij daarin
betekenen?
Het belang van steun
op de werkvloer
Begrip en steun op uw werk kan
u helpen om uw diabetes onder
controle te houden of te krijgen. Uw
zorgverleners kunnen u adviseren
hoe u op uw werk met uw diabetes
kunt omgaan en uw zelfmanagement
kunt optimaliseren. Het opvolgen
van die behandeladviezen helpt u bij
het streven naar goede, zo stabiel
mogelijke bloedglucosewaarden. De
kans dat u complicaties krijgt wordt
hierdoor meestal kleiner. Uiteindelijk
leidt optimale zelfzorg daardoor tot
minder ziekteverzuim. U kunt uw werk
dan beter (blijven) uitvoeren. Daar
heeft uw werkgever of leidinggevende
ook belang bij! Met hun steun kunt u
de ruimte krijgen om de adviezen van
uw zorgverleners op te volgen. Wat
kunnen zij hierin doen?
Educatie voor uw leidinggevende
Wist u dat er voorlichtingsmiddelen,
een training en informatiebijeenkomsten zijn voor werkgevers en
leidinggevenden over diabetes? Hierin
krijgen zij niet alleen inzicht in diabetes
en de consequenties voor het werk.
Het leert leidinggevenden ook hoe zij
hiermee het beste kunnen omgaan.
Hierdoor kunnen zij ook zorgen voor
meer begrip en steun in uw werkkring.
Ook kunt u bij Diabetesvereniging
Nederland informatieve folders aanvragen en aan uw collega’s geven. Al
deze zaken hebben niet alleen positieve gevolgen voor uw diabetes maar
vaak ook voor de sfeer op uw werk.
Zorgvergoedingen
Veel mensen zijn collectief verzekerd
voor ziektekosten via hun werkgever.
Soms wordt een behandeling niet
of gedeeltelijk vergoed door de
ziektekostenverzekeraar. Dit geldt
bijvoorbeeld voor de nieuwste
therapievormen en medicijnen. Uw
werkgever kan afspraken maken met
zorgverzekeraars over uitgebreidere
zorg voor hun werknemers met
diabetes. Bijvoorbeeld door vanuit het
bedrijf een aanvullende collectieve
9
Toegang tot werk
verzekering aan te bieden. Hierdoor
kunnen werknemers met diabetes zich
goedkoper verzekeren en makkelijker
gebruik maken van aanvullende zorg.
Ook dit kan ervoor zorgen dat u uw
werk beter kunt (blijven) doen.
U als medewerker hebt het recht en
de mogelijkheid om uw werkgever
of leidinggevende naar deze
mogelijkheden te vragen. Benadruk
daarbij dat aanvullende zorg niet alleen
geld kost, maar dat het de werkgever
ook iets oplevert. De kans wordt nog
groter dat u voor hem of haar optimaal
aan het werk blijft.
‘Toegang tot werk’ gaat over de
mogelijkheid om in aanmerking te
komen voor een bepaalde baan.
Uitgangspunt hierbij is dat mensen
waarvan de diabetes goed is ingesteld
in principe voor de meeste banen in
aanmerking komen. Aan het beoefenen
van sommige beroepen worden
bijzondere eisen gesteld. Bij bepaalde
beroepen zijn de functie-eisen zelfs
vastgelegd in de wet. Het gaat dan
om beroepen waarbij de gezondheid
bepalend is voor de veiligheid van
de persoon zelf en van anderen.
Denk hierbij aan bijvoorbeeld piloten,
politieagenten en treinmachinisten.
Als zij een hypo krijgen, kan dat een
gevaarlijke situatie opleveren.
Soms kan bij zulke beroepen een
ontheffing worden aangevraagd. Er
kunnen dan bijvoorbeeld speciale
afspraken worden gemaakt met de
werkgever. Hierbij spelen de adviezen
van zorgverleners en de bedrijfsarts
vaak een doorslaggevende rol.
In de volgende paragrafen komen
die onderwerpen aan bod die met
toegang tot werk te maken hebben:
arbeidsdiscriminatie, deelname aan
(beroeps)verkeer en het afsluiten van
bepaalde verzekeringen.
10
Werk vinden,
werk houden en
arbeidsdiscriminatie
Starters op de arbeidsmarkt
Mensen met diabetes die starten
op de arbeidsmarkt houden vaak al
tijdens hun studie of opleiding en de
uiteindelijke keuze van hun beroep
rekening met het feit dat ze diabetes
hebben. Uit onderzoek blijkt dat zij
daardoor over het algemeen evenveel
kans hebben op het vinden van een
baan als jonge werkzoekenden zonder
diabetes. Voor jongeren met diabetes
hoeven daarom geen bijzondere
maatregelen getroffen te worden.
Onder jongeren zijn dit relatief veel
mensen met diabetes type 1.
Baanbehoud
Mensen die tijdens hun werkzame
leven diabetes krijgen, kunnen over
het algemeen hun chronische ziekte
en hun baan goed combineren. Maar
er zijn ook gevallen bekend waarbij
mensen door hun diabetes hun baan
verliezen. Het gaat dan vaak om
mensen met diabetes type 2.
11
cursief + oranje = hyperlink
Uit statistieken blijkt dat baanverlies
dan vooral geldt voor:
• Mensen boven de 50 jaar
• Mensen uit bepaalde allochtone
groepen
• Mensen die in een bedrijf met 15
tot 100 werknemers werken
Het vinden van een nieuwe baan is
voor hen vaak moeilijker dan voor
mensen zonder diabetes.
Krijgt u diabetes terwijl u een baan
hebt, dan is het dus extra belangrijk
dat u uw werkgever en uw bedrijfsarts
vraagt om u te helpen om uw werk te
kunnen blijven doen. Het Individueel
Werkplan dat in het vorige hoofdstuk
werd behandeld, is hierbij een
belangrijk hulpmiddel. In dit Werkplan
legt u met uw bedrijfsarts alle relevante
informatie en afspraken vast die
voor uw werk en uw diabetes van
belang zijn. U beschrijft eventuele
knelpunten die u door uw diabetes
in uw werk verwacht tegenkomt.
Leg ook afspraken over werktijden
en andere werkomstandigheden
vast, en maatregelen die u of uw
leidinggevende kunnen nemen
waardoor u in uw baan aan het werk
kunt blijven. Als u een Individueel
12
Zorgplan heeft (wat sterk wordt
aanbevolen), neem uw Individueel
Werkplan hier dan in op. Zo betrekt
u uw zorgverleners niet alleen bij de
behandeling van uw diabetes, maar
ook bij de consequenties ervan voor
uw werk.
Aanstellingskeuringen
In 2001 is de Commissie Klachtenbehandeling Aanstellingskeuringen
(CKA) in het leven geroepen. Zij
controleren de naleving van wetgeving
over medische en aanstellings-keuringen. Zij ontvangen regelmatig klachten
van werkzoekenden die vinden dat ze
ten onrechte zijn afgekeurd vanwege
hun diabetes. Tegenwoordig mogen
mensen niet meer worden afgekeurd,
enkel en alleen omdat zij diabetes hebben. Keuringsartsen en bedrijfsartsen
moeten er daarom goed op letten dat
zij geen verouderde keuringsvoorschriften gebruiken. Hebt u als werkzoekende de indruk dat u ten onrechte
bent afgekeurd wegens uw diabetes,
dan kunt u informatie inwinnen of een
klacht indienen bij de CKA. Kijk voor
meer informatie op:
www.aanstellingskeuringen.nl.
Deelname aan
(beroeps)verkeer
Veel werkenden met diabetes
nemen deel aan woon-werkverkeer
of beroepsverkeer. Het Ministerie
van Verkeer en Waterstaat heeft
eisen gesteld aan het besturen van
motorvoertuigen door mensen met
diabetes. De Stichting Centraal
Bureau Rijvaardigheidsbewijzen (CBR)
beoordeelt of u lichamelijk en geestelijk
geschikt bent om motorvoertuigen te
besturen.
Insuline en rijvaardigheid
De regels voor rijgeschiktheid bij
diabetes zijn vooral gericht op mensen
die insuline gebruiken. Een groot deel
van de mensen die insuline gebruiken
kan een hypo goed voelen aankomen
en neemt op tijd maatregelen.
Bijvoorbeeld door de auto aan de
kant zetten en iets te eten of te
drinken om de bloedglucosewaarde
weer te verhogen. Uit onderzoek
blijkt dat er ook mensen zijn die deze
maatregelen te laat of niet nemen.
Soms doordat ze de hypo niet (meer)
voelen aankomen of de signalen
van een hypo niet goed inschatten.
Hierdoor kunnen gevaarlijke situaties
ontstaan in het verkeer. Als u hier last
van heeft, dan is het van belang dat
u dit met uw zorgverleners bespreekt,
en dat het in uw Individueel Zorgplan
wordt genoteerd. Zij kunnen u een
speciale cursus – een zogenaamde
‘hypo-awareness-cursus’ – adviseren.
Zo’n cursus kan u helpen om hypo’s
beter te voelen aankomen en maakt
u meer bewust van de oorzaken en
omstandigheden waardoor ze bij
u kunnen ontstaan. Doordat u er
patronen in leert ontdekken, kunt u
bewuster aan de slag gaan met uw
glucose-instelling. Diabetesvereniging
Nederland biedt een online cursus
“Herken je Hypo” aan.
Gevolgen van ernstige hypo’s
Een kleine groep mensen die met
insuline wordt behandeld ervaart wel
eens een ernstige hypo. Hierbij kan
iemand plotseling bewusteloos raken
of niet meer goed aanspreekbaar
zijn. Zorgverleners kunnen deze
mensen doorverwijzen naar een
gespecialiseerd deskundige. Die
kan onderzoeken wat de oorzaak
is dat iemand deze hypo’s niet
voelt aankomen. En of er door het
aanpassen van de behandeling
(bijvoorbeeld door een continue
glucosesensor te gebruiken) er iets
13
aan gedaan kan worden. Soms
blijkt dat ondanks een aangepaste
behandeling en een hypo-awarenesscursus de kans op ernstige hypo’s
niet vermindert. In dat geval wordt
dringend geadviseerd om zelf contact
op te nemen met het CBR en niet
meer deel te nemen aan het verkeer.
Deze adviezen worden dan door
de zorgverlener in het Individueel
Zorgplan genoteerd. Vanzelfsprekend
kan het hebben van ernstige hypo’s
ook gevolgen hebben voor andere
activiteiten en voor het verrichten van
werkzaamheden, zoals het besturen
van een shovel of hijskraan. Informeer
ook uw collega’s wat ze het beste
kunnen doen als u bewusteloos raakt.
Mocht u hierover twijfelen, bespreek dit
dan ook met uw zorgverlener(s).
Hebben mensen met diabetes meer kans op verkeersongevallen?
Statistisch gezien hebben bestuurders van motorvoertuigen met diabetes een
licht verhoogde kans op het veroorzaken van een verkeersongeluk. Dit geldt
vooral voor mensen met diabetes die insuline gebruiken omdat deze medicijnen
de bloedglucose verlagen. Dit wordt vastgesteld door na te gaan of iemand:
• Kortgeleden (ernstige) hypo’s heeft gehad
• Moeite heeft zich te concentreren bij een te hoge bloedglucosewaarde
• Door complicaties van de diabetes problemen heeft met zien
• Door complicaties van de diabetes problemen heeft met de kracht en het gevoel
in de benen en voeten
Als u één van deze klachten heeft of wanneer deze zijn toegenomen na de vorige
controle, dan moet dit door uw zorgverlener worden genoteerd in uw Individueel
Zorgplan. Bovendien zal deze u, omwille van de veiligheid, adviseren om dit te
melden bij het CBR.
14
Afsluiten van een verzekering
Voor werkenden met een chronische
ziekte als diabetes kan het
afsluiten van een aanvullende
ziektekostenverzekering of een
arbeidsongeschiktheidsverzekering
lastiger en kostbaarder zijn dan voor
werknemers zonder chronische ziekte.
Voor zelfstandige ondernemers is dit
soms nog moeilijker dan voor mensen
in loondienst.
Werkt u in loondienst, ga dan bij
uw werkgever of leidinggevende
na of het mogelijk is dat uw
bedrijf afspraken maakt met een
(collectieve) verzekeraar voor
uitgebreidere zorg voor werknemers
met diabetes. Werkt u als zelfstandig
ondernemer en wilt u een
arbeidsongeschiktheidsverzekering
aanvragen, dan kunt u het best eerst
zorgen dat uw diabetes zo goed
mogelijk is ingesteld. En volg de
adviezen over een gezonde leefstijl zo
goed mogelijk op. U vergroot dan de
kans dat de verzekering kan worden
afgesloten. Daarnaast valt soms de
hoogte van de premie gunstiger uit.
15
Bijzondere
gezondheidsproblemen
De behandeling van diabetes richt
zich op het zo goed mogelijk reguleren
van bloedglucosewaarden. Dat zorgt
voor een optimaal functioneren op
dit moment en voorkomt of stelt
complicaties later uit. Mensen met
diabetes lopen een verhoogde kans op
het krijgen van andere aandoeningen.
We spreken dan van complicaties. Deze
complicaties hebben vaak gevolgen
voor het werk. Daarom is een goede
samenwerking tussen uw zorgverleners
en de bedrijfsarts van belang.
Complicaties
De meest voorkomende complicaties
bij diabetes worden veroorzaakt
door het beschadigen van het hart
en de bloedvaten of de zenuwen.
Door het goed reguleren van uw
bloedglucosewaarden en een gezonde
levensstijl kunt u complicaties uitstellen
of gedeeltelijk voorkomen.
Complicaties door aantasting
van de grote bloedvaten
Indien bij u complicaties van de
grote bloedvaten optreden, zoals
16
hartproblemen of een slechte
doorbloeding van uw benen, kunt
u de belasting in het werk soms
minder goed aan. Daardoor zult u
zich mogelijk vaker ziek melden op
uw werk. Het is belangrijk dat uw
bedrijfsarts in zo’n geval goed oplet of
uw werk niet te belastend is. Als dat zo
is, kan uw bedrijfsarts uw werkgever
adviseren de werkbelasting aan te
passen.
Complicaties door aantasting
van de kleine bloedvaten
Ook de kleine bloedvaten kunnen
beschadigen door diabetes. Deze
complicaties kunnen leiden tot
problemen met de ogen, nieren en de
zenuwen. Uw zorgverleners moeten
regelmatig controles uitvoeren om
te zien of deze complicaties bij u
optreden. Als deze problemen zich
voordoen moet u de bedrijfsarts
informeren. Deze kan dan op tijd uw
werkgever adviseren om persoonlijke
hulp- of beschermingsmiddelen te
verstrekken, zoals een speciale
beeldschermbril of aangepaste
veiligheidschoenen.
Problemen met de ogen
Van problemen aan uw ogen merkt
u in het begin weinig. De problemen
worden meestal wel erger in de
tijd. U mag autorijden zolang uw
gezichtsvermogen voldoende is. Als
u voor uw werk vaak op de weg bent,
is het raadzaam dat uw bedrijfsarts
elk jaar uw gezichtsvermogen test. Dit
geldt ook als u al onder controle staat
bij de oogarts. Als er klachten zijn die
gevolgen hebben voor deelname aan
het verkeer, zullen uw zorgverleners
of bedrijfsarts u adviseren contact op
te nemen met het CBR. Zij zullen in
uw Individueel Zorgplan noteren welke
klachten u aan uw ogen heeft. Ook zal
genoteerd worden dat aan u het advies
is gegeven om de klachten te melden
bij het CBR.
Problemen met de zenuwen
Problemen met de zenuwen komen
minder vaak voor dan problemen
met de ogen. Door aantasting van
de zenuwen – de zogenaamde
‘neuropathie’ – kan bijvoorbeeld het
gevoel in uw armen en benen minder
worden of kan er pijn ontstaan. Door
de vermindering van het gevoel kunt u
een bedrijfsongeval of verkeersongeval
krijgen. Door zenuwpijnen kan het
voor u moeilijk zijn uw werk uit te
voeren. Vaak kan zenuwpijn verlicht
worden met medicijnen. Ook door een
betere regulatie van uw bloedglucose
kunnen sommige klachten minder
worden. Aantasting van de zenuwen
kan ook andere klachten geven, zoals
duizeligheid en flauwvallen. Als er
klachten zijn die invloed hebben op uw
rijvaardigheid zullen uw zorgverleners
of bedrijfsarts u adviseren om dit te
melden bij het CBR en dit vastleggen
in uw Individueel Zorgplan.
Nieuwe complicaties tijdens
een controle
Een zorgverlener kan tijdens een
controle ontdekken dat u door uw
diabetes nieuwe complicaties heeft.
Werkende mensen met diabetes wordt
geadviseerd dit ook met de bedrijfsarts
te bespreken. Die kan dit dan eventueel aanpassen in het Individueel
Werkplan.
17
Bijkomende
aandoeningen
Bij mensen met diabetes type 2 komen
nog andere aandoeningen regelmatig
voor, zoals overgewicht of depressie.
Overgewicht
Overgewicht kan tot meer
ziekteverzuim en een verminderde
productiviteit leiden. Bovendien
vergroot het de kans op het krijgen
van complicaties. Overgewicht is
te verminderen met een gezondere
leefstijl. Werkenden met overgewicht
worden daarom aangemoedigd om
meer te bewegen en dieetadviezen
op te volgen. Zowel uw zorgverleners
als uw bedrijfsarts kunnen u adviseren
over gezonde voeding en gezond
bewegen, ook in uw werkomgeving.
Zulke adviezen kunnen het beste
worden opgenomen in het Individuele
Zorgplan en het Individueel Werkplan.
Depressie
De kans om een depressie te krijgen is
voor mensen met diabetes tweemaal
zo hoog als voor mensen zonder
diabetes. Desondanks is het voor
zorgverleners vaak lastig om deze
diagnose te stellen. Het niet of niet op
tijd onderkennen van depressie kan tot
problemen op het werk en soms zelfs
tot baanverlies leiden. Als duidelijk is
dat u een depressie heeft, dan kunnen
de zorgverlener en de bedrijfsarts u
vaak samen het beste adviseren hoe
u de behandeling en uw werk kunt
combineren.
Klachten aan armen, benen, rug
en gewrichten
Bij diabetes komen klachten aan
de armen, benen of rug relatief
vaak voor. Meestal gaat het dan om
aandoeningen van het bindweefsel
of het steunweefsel. Hierdoor krijgen
mensen vaak klachten van gewrichten,
spieren en pezen. Als u deze klachten
ervaart, dan is belangrijk om deze
klachten op tijd door uw zorgverleners
te laten vaststellen en behandelen.
Daarmee voorkomt u overbelasting op
uw werk en ziekteverzuim.
Overige factoren
Naast een goede behandeling zijn
er ook nog andere factoren die bij
het ontstaan van complicaties en
bijkomende aandoeningen een rol
kunnen spelen. Het wetenschappelijk
onderzoek naar deze factoren staat
echter nog in de kinderschoenen.
Aanpassing van gedrag
Soms kan het nodig zijn om ander
gedrag aan te leren, zoals gezonder
eten, meer bewegen of stoppen met
roken. Het aanleren van ander gedrag
kan helpen bij het zelfmanagement
bij diabetes en bij het voorkomen
van complicaties en bijkomende
aandoeningen. Maar het veranderen
van gedrag en volhouden van nieuw
gedrag kan natuurlijk heel lastig zijn.
Zo is stoppen met roken op zich al
moeilijk, maar als mensen om u heen
gewoon doorgaan met roken wordt
het nog moeilijker. Het is daarom
belangrijk dat zorgverleners goed
met u meedenken om u te helpen om
uw gedrag in uw situatie blijvend te
veranderen.
Etniciteit, geloof en cultuur
Bij mensen van Surinaams Creoolse
of Hindoestaanse, Marokkaanse en
18
Turkse afkomst komt de combinatie
van diabetes en overgewicht veel
vaker voor dan bij mensen van
Nederlandse afkomst. Verder kan
door vasten, bijvoorbeeld tijdens de
Ramadan, de diabetes ontregeld
raken. Zeker wanneer iemand
tijdens het vasten zwaar lichamelijk
werk doet en niet in overleg met de
zorgverlener zijn of haar medicijnen
heeft aangepast. U kunt met uw
zorgverleners tijdelijk een ander
behandelschema afspreken. Ook is
het mogelijk om vrijgesteld te worden
van de verplichting tot vasten. U kunt
hiervoor het beste overleggen met uw
geestelijk raadsman (bijvoorbeeld:
Imam, Priester of Dominee).
Zwangerschap
Werkende zwangere vrouwen met
diabetes moeten door de zorgverleners
extra goed begeleid worden. Dit geldt
niet alleen voor vrouwen die voor de
zwangerschap al diabetes hadden,
maar ook voor vrouwen bij wie de
diabetes tijdens de zwangerschap
is ontstaan. Een goede regulatie
van de bloedglucosewaarde is dan
noodzakelijk. Bedrijfsartsen bieden
deze vrouwen voor vragen over werk
een speciaal preventief consult aan.
19
Medicijnen en voeding
Medicijnen en gezonde voeding
hebben vaak een belangrijke positieve
invloed op het functioneren op het
werk. Als u goed bent ingesteld met
medicijnen, presteert u vaak beter op
uw werk en zult u zich minder vaak
ziek hoeven te melden. Daarom is
het belangrijk dat u op uw werk de
mogelijkheid heeft om op tijd te eten
en medicijnen te gebruiken. Willen uw
zorgverleners bij hun adviezen dus
rekening kunnen houden met uw werk
en uw werkomstandigheden, dan is het
belangrijk dat zij voldoende informatie
hebben over uw werk. Het is daarom
handig om het Individueel Werkplan
samen met uw bedrijfsarts in te vullen
en daarna met uw zorgverleners
bespreken.
Medicijnen
Er is veel informatie beschikbaar over
hypo’s op het werk. Over het effect van
de medicatie zelf op het werk is relatief
weinig bekend.
Insuline
Uw zorgverleners zullen samen met u
zoeken naar een behandeling waarmee
uw bloedglucosespiegel zo goed
20
mogelijk gereguleerd kan worden. Soms
is insuline de beste optie, maar dat kan
bij iemand in een functie met bijzondere
eisen tot baanverlies of overplaatsing
leiden. Toch zullen zorgverleners in
zulke situaties over het algemeen
insuline voorschrijven. Als u zo’n functie
met bijzondere eisen heeft en u krijgt
insuline voorgeschreven, dan kunt u
uw bedrijfsarts vragen om na te gaan of
voor uw functie toch een uitzondering
kan worden gemaakt om baanverlies of
overplaatsing te voorkomen.
Nieuwe soorten diabetesmedicijnen
Voor mensen met diabetes type 2
worden steeds meer nieuwe soorten
medicijnen ontwikkeld. Voorbeelden
zijn GLP-1 agonisten en DPP-4
remmers. Bij mensen met diabetes
type 2 kunnen deze medicijnen worden
overwogen als andere tabletten niet
meer voldoende effect hebben. Er
hoeft dan niet direct overgestapt te
worden op insuline-injecties. Voor
mensen in beroepen met bijzondere
functie-eisen kan dit een uitkomst zijn.
Wanneer dergelijke nieuwe medicijnen
nog niet door zorgverzekeraars worden
vergoed, kan de bedrijfsarts bij uw
werkgever pleiten voor een bijzondere
vergoeding of toelage.
Voeding
Gezond eten is voor iedereen
verstandig. Voor mensen met diabetes
geldt dit des te meer. Het goed
combineren van voeding, medicijnen
en werk is zeer belangrijk. Toch
blijkt het vaak lastig om de gegeven
voedingsadviezen tijdens het werk op
te volgen.
Dieet
Uit onderzoek blijkt dat het opvolgen
van voedingsadviezen een gunstig
effect heeft op werkende mensen
met diabetes type 2. Het verbetert de
regulatie van de bloedglucose en leidt
tot minder ziekmelding op het werk.
Voor adviezen over voeding en dieet,
maar ook andere adviezen over een
gezonde leefstijl kunt u terecht bij uw
zorgverleners en uw bedrijfsarts.
21
Gezond werk
Mensen met diabetes zullen vaker
aandoeningen krijgen die door hun
werk veroorzaakt worden dan mensen
zonder diabetes. Dit laatste hoofdstuk
gaat over de invloed die bepaalde
soorten werk op het verloop van
diabetes kunnen hebben.
Uw bedrijfsarts heeft specifieke
bedrijfsgeneeskundige kennis over
de combinatie van diabetes en werk.
De bedrijfsarts zou u als werkende
met diabetes de mogelijkheid moeten
bieden om minimaal eenmaal per jaar
het arbeidsomstandighedenspreekuur
te bezoeken. Afspraken over het werk
met de bedrijfsarts kunt u vervolgens in
uw Individuele Werkplan vastleggen.
Valpartijen en verkeersongevallen
Wist u dat werkenden met diabetes iets
vaker bij bedrijfsongevallen betrokken
zijn dan werkende mensen zonder
diabetes? Het gaat dan om struikelen
en vallen van minder dan twee meter
hoogte en verkeersongevallen.
22
Arbeidsomstandigheden die diabetes
beïnvloeden
Werken in extreme temperaturen
Mensen met diabetes die in de
vrieskou (of koelcel) werken, lopen
door een verminderde doorbloeding
van de armen en benen meer kans op
bevriezingsverschijnselen. Ook kunnen
sommige medicijnen slecht tegen
de kou. Insuline in een prikpen die
bevriest en vervolgens weer ontdooit,
werkt daarna niet meer. Mensen die
insuline gebruiken en die werken bij
hoge temperaturen hebben een groter
risico op een hypo. Ook lopen mensen
met een verminderd gevoel in handen
en voeten door neuropathie een groter
risico op verbranding van de huid als
zij met verhitte materialen werken.
Als u onder dergelijke omstandigheden
werkt, laat uw zorgverleners dan
extra goed letten op verminderde
doorbloeding van uw armen en benen
of een verminderd gevoel in uw
handen en voeten. Het is belangrijk
dat er dan voor goede beschermende
kleding en passend schoeisel wordt
gezorgd.
Risico door blootstelling aan
chemische stoffen
Uit blootstellingsonderzoeken
komt naar voren dat er mogelijk
een hogere kans op sterfte is
bij werkenden met diabetes die
vroeger langdurig in aanraking zijn
geweest met bepaalde chemische
stoffen. Het gaat dan bijvoorbeeld
om sommige onkruidverdelgers en
ongediertebestrijdingsmiddelen. Dit
geldt ook voor stoffen die vroeger
werden toegepast bij het maken van
kunststoffen. Veel van deze stoffen
worden inmiddels niet meer gebruikt.
Uw bedrijfsarts hoort van deze
mogelijke risico’s op de hoogte te
zijn en bij twijfel advies in te winnen,
bijvoorbeeld bij het Nederlands
Centrum voor Beroepsziekten. Hebt u
met dergelijke stoffen gewerkt, vraag
uw bedrijfsarts dan naar de mogelijke
risico’s voor u en uw diabetes.
Risico’s door lichamelijke belasting
in het werk
Werkenden met diabetes hebben
een grotere kans op klachten aan
armen, schouders of nek. Deze
klachten kunnen bijvoorbeeld ontstaan
bij lichamelijk zwaar werk of werk
waarbij de armen en handen worden
blootgesteld aan trillingen.
Uw zorgverleners moeten letten op
deze klachten als u zwaar werk doet
of regelmatig wordt blootgesteld aan
trillingen. Ook moeten zij alert zijn op
andere gevolgen van zwaar lichamelijk werk. Een voorbeeld hiervan zijn
wondjes aan de voeten, die kunnen
ontstaan als u veiligheidsschoenen
draagt die niet goed passen. Bespreek
deze zaken in uw werk dus met uw
zorgverleners of bedrijfsarts.
23
Individueel Werkplan
Diabetes
Psychische
problemen
op het werk
Doet u werk dat mentaal belastend
is? Dan is de kans dat u overbelast
raakt groter dan voor mensen
zonder diabetes. Met een speciale
vragenlijst kan een bedrijfsarts
controleren of u klachten heeft die
wijzen op psychische overbelasting.
Bij psychische problemen kunnen
uw zorgverleners en de bedrijfsarts u
helpen om aan het werk te blijven of
op een goede manier het werk weer
op te pakken.
Werken in ploegendienst
Veel mensen denken dat werken in ploegendienst en
diabetes niet samengaan. Mensen met diabetes kunnen
echter prima in ploegendienst of op onregelmatige tijden
werken. Belangrijk is dan wel dat u goed in staat bent
tot zelfzorg. De regulatie van uw bloedglucose kan dan
namelijk iets moeilijker zijn. Er is ook een licht verhoogde
kans op hypo’s en psychische problemen.
24
In de Diabetes Zorgwijzer van
Diabetesvereniging Nederland (DVN)
vindt u informatie over het Individuele
Zorgplan. DVN heeft in het kader
van het Nationaal Actieprogramma
diabetes ook meegewerkt aan de
ontwikkeling van een Individueel
Zorgplan Diabetes. In dit Zorgplan
legt u samen met uw zorgverleners
vast hoe uw diabetes wordt behandeld
en wat u daarin zelf doet. U legt vast
wat uw doelstellingen zijn, welke
streefwaarden u heeft voor uw
bloedglucose en hoe u bijvoorbeeld uw
kennis over diabetes gaat vergroten.
Het is een persoonlijk plan waarmee u
de dagelijkse zorg voor uw diabetes zo
goed mogelijk kunt uitvoeren.
Als werkende of werkzoekende kunt
u daarnaast ook een Individueel
Werkplan Diabetes opstellen. Daarin
legt u met uw bedrijfsarts allerlei
zaken over uw werk (of het werk dat
u zoekt) vast die invloed hebben op
uw diabetes of vice versa. U voegt
het Individueel Werkplan toe aan
uw Individueel Zorgplan. Zo kunt u
het meenemen naar bijvoorbeeld uw
huisarts of diabetesverpleegkundige.
U kunt het ook met uw leidinggevende
bespreken, zodat die er in het werk
rekening mee kan houden.
Hieronder worden de onderwerpen op
een rij gezet die u in uw Individueel
Werkplan kunt opnemen.
Onderwerpen uit
het Werkplan
Gegevens over uw werk
• Gegevens over het type werk
dat u doet
• Gegevens over het bedrijf
waar u werkt
• Uw werktijden
Gegevens over de arbozorg
• De Arbodienst
• Uw bedrijfsarts
oe gaat het met uw zelfzorg
H
op het werk
• De voorlichting die u heeft gekregen
van uw huisarts, internist of
bedrijfsarts
• Hoe gaat u op uw werk om met uw
diabetes (zelfmanagement)
• Trainingen die u gevolgd heeft
(bijvoorbeeld hypo-awarenesstraining of empowermenttraining.
‘Empowerment’ stelt u als patiënt in
staat zelf zoveel mogelijk over uw
diabetes te beslissen en zelfstandig
te handelen.)
25
cursief + oranje = hyperlink
Diabetesvereniging
Nederland (DVN)
• Technische maatregelen die
genomen zijn om het omgaan met
diabetes op uw werk eenvoudiger
te maken
• Hoe combineert u uw werk met een
gezonde leefstijl
Bijzondere situaties
•D
eelname aan een vastenperiode,
bijvoorbeeld tijdens de Ramadan
• Zwangerschap
Steun op het werk
• Informatie die u over uw
diabetes heeft gegeven aan uw
leidinggevenden en uw collega’s
• Een diabetestraining die uw
leidinggevende heeft gevolgd
• De mogelijkheid om steun te vragen
aan uw leidinggevenden en collega’s
Medicatie, voeding en werk
•M
edicijnen die u gebruikt voor uw
diabetes
•S
peciale medicijnen die u gebruikt
zoals GLP-1 agonisten of DPP-4
remmers
• Adviezen die u gekregen heeft
over dieet of leefstijl en hoe u deze
adviezen kunt combineren met uw
werk
(Beroeps)verkeer
• Een verhoogd risico op
verkeersongevallen
• De invloed van uw insulinegebruik
op uw rijvaardigheid
• (Ernstige) hypo’s
Diabetes en werkplek
• Aanpassingen op uw werkplek in
verband met uw diabetes
•M
aatregelen die nodig zijn om
de kans op bedrijfsongevallen te
verminderen
Complicaties van de diabetes
• Een verminderd gezichtsvermogen
• Een verminderd gevoel in uw handen
en/of voeten
Andere aandoeningen bij diabetes
• Overgewicht
• Depressie
• Klachten van armen, benen,
rug of gewrichten
26
Diabetesvereniging Nederland (DVN)
vertegenwoordigt alle mensen met
Diabetes Mellitus in hun strijd voor
goede zorg en een beter leven. Ieder
mens is uniek en ieder mens heeft
andere behoeften als het om zorg
gaat. We vinden dat de zorg moet
aansluiten bij deze behoeften. DVN
pleit bij overheid, zorgverzekeraars
en zorgverleners voor goede
diabeteszorg.
De diagnose diabetes zet uw wereld
op zijn kop, ook wat betreft werk.
Diabetesvereniging Nederland (DVN)
biedt verschillende producten en
diensten die u kunnen helpen om de
combinatie van diabetes en werk zo
goed mogelijk voor u te laten werken.
Brochure Diabetes werkt!
Deze brochure bevat nuttige informatie
en tips over werken en solliciteren met
diabetes. De brochure sluit aan op de
patiëntenversie van de richtlijnmodule
die u nu leest. De brochure gaat vooral
in op zaken die u zelf kunt doen of moet
weten om succesvol met diabetes aan
het werk te blijven of aan het werk te
komen. U kunt de brochure downloaden
op www.dvn.nl of bestellen bij via
[email protected] of telefonisch op
033 - 463 05 66.
Digitale helpdesk Diabetes en werk
Op www.mijnzorgpagina.nl vindt u de widget
‘Diabetes en werk’ met veel betrouwbare
informatie voor mensen met diabetes die
werken of werk zoeken. De widget bevat
een digitale helpdesk, waar u met vragen
over diabetes en werk of werk zoeken
terecht kunt. U vindt er ook antwoord op
meer dan 300 veelgestelde vragen over
werk en diabetes. Daarnaast zijn er tal van
links naar publicaties, instanties, cursussen
en dergelijke over diabetes en werk.
DVN werkt hierbij samen met experts van
Vakbond De Unie.
Online cursussen
De online cursus ‘Diabetes en werk’
bevat gerichte opdrachten om aan de
slag te gaan met knelpunten die u ervaart
in de combinatie van diabetes en werk.
Ook zelfanalyse en ruimte voor reflectie
zijn belangrijke onderdelen. Diabetes
en werk leidt tot een plan van aanpak
om knelpunten aan te pakken in uw
werksituatie. Uw e-coach helpt u hierbij
met persoonlijke feedback. Hypo’s zijn een
mogelijke bron van problemen op het werk.
De cursus ‘Herken je hypo’ helpt u om uw
hypo’s beter aan te voelen, patronen te
ontdekken in uw instelling en bewuster aan
de slag te gaan met uw glucose-instelling.
Dagcurves vormen een belangrijk onderdeel
van de cursus. Uw persoonlijke e-coach
27
cursief + oranje = hyperlink
Nederlandse Vereniging
voor Arbeids- en
Bedrijfsgeneeskunde (NVAB)
helpt bij de begeleiding en staat voor u
klaar als u vragen heeft. U kunt flyers
met informatie over de cursussen
downloaden van: www.dvn.nl of ze
aanvragen via [email protected] of
telefonisch op 033 - 463 05 66. Bij
deelname aan deze cursussen zijn
kosten verbonden. Enige ervaring met
computers en internet is vereist. Voor
deelname kunt u zich aanmelden op
dvn.i-learner.nl.
28
Voorlichtingsbijeenkomsten over
diabetes en werk
DVN verzorgt voorlichtingsbijeenkomsten over werken met diabetes
die informatief zijn voor mensen met
diabetes zelf maar ook voor het bedrijf.
Onderwerpen die aan bod komen zijn
onder meer: wat heb je nodig om aan
het werk te blijven, zelfmanagement,
het Model Kwaliteit van Werk, communiceren en assertiviteit, maar ook
solliciteren en diabetes. Aan deze
bijeenkomsten zijn kosten verbonden.
Voor meer informatie over deze bijeenkomsten mailt u naar [email protected] of
belt u 033 - 463 05 66.
De Nederlandse Vereniging voor
Arbeids- en Bedrijfsgeneeskunde
(NVAB) is de wetenschappelijke
beroepsvereniging van bedrijfsartsen.
De bedrijfsarts is er voor iedereen die
werkt. Uit onderzoek blijkt dat werken
gezond is, maar soms ook risico’s kan
opleveren voor de gezondheid. De bedrijfsarts kan dit in een vroeg stadium
vaststellen, en dan is er vaak nog van
alles aan te doen. Daarnaast kan de
bedrijfsarts bij ziekte en of beperkingen
aangeven wat een werknemer nog
verantwoord kan doen. En dat kan de
werknemer helpen bij herstel en bij het
inzetbaar blijven in het werk. De meeste bedrijfsartsen worden ingeschakeld
door werkgevers. Maar bedrijfsartsen
zijn ook direct toegankelijk voor medewerkers met vragen over hun gezondheid in relatie tot het werk. Een goede
werkgever investeert in gezondheid en
inzetbaarheid van zijn werknemers.
Contact:
NVAB, Kwaliteitsbureau
Postbus 2113
3500 GC Utrecht
[email protected]
www.nvab-online.nl
29
cursief + oranje = hyperlink
Colofon
Uitgave
december 2012
Deze brochure is een uitgave van de
Diabetesvereniging Nederland (DVN)
binnen het Nationaal Actieprogramma
Diabetes (2009-2012). DVN
ondersteunt mensen met diabetes
op allerlei manieren in hun strijd voor
betere diabeteszorg en een betere
kwaliteit van leven.
De inhoud van de brochure is
gebaseerd op de multidisciplinaire
richtlijn Diabetes en Arbeid. De
richtlijnmodule is bedoeld voor
ontwikkelaars van richtlijnen en
standaarden en is geschreven
op initiatief van de Nederlandse
Vereniging voor Arbeids- en
Bedrijfsgeneeskunde (NVAB), het
Verzekeringsgeneeskundig Instituut
(VGI), het Coronel Instituut voor
Arbeid en Gezondheid en het
Nederlands Huisartsen Genootschap
(NHG). Aanbevelingen in deze
richtlijnmodule zijn bestemd voor
de bij de ontwikkeling betrokken
beroepsgroepen (bedrijfsartsen,
huisartsen, internisten en
30
verzekeringsartsen) alsmede
voor alle andere (para-) medische
beroepsgroepen die betrokken zijn
bij de behandeling en begeleiding
van mensen met diabetes. Daarnaast
kunnen de aanbevelingen ook
worden geraadpleegd door andere
gezondheidskundige adviseurs en
uiteraard door het management
van organisaties waar mensen
met diabetes werkzaam zijn. De
richtlijnmodule is tot stand gekomen
dankzij een subsidie uit het KKCZprogramma van ZonMw.
Bij de samenstelling van de
brochure zijn zowel inhoudelijke als
ervaringsdeskundigen betrokken.
Mocht er ondanks onze zorgvuldigheid
toch een fout in de teksten staan,
dan kan DVN daarvoor geen
aansprakelijkheid aanvaarden. Aan
de inhoud van de brochure kunnen
geen rechten worden ontleend.
Niets uit deze uitgave mag worden
vermenigvuldigd en/of openbaar
gemaakt door druk, fotokopie,
microfilm of op welke andere wijze dan
ook, zonder voorafgaande schriftelijke
toestemming van Diabetesvereniging
Nederland.
Uitgever
Diabetesvereniging Nederland
Postbus 470
3830 AM Leusden
Telefoon 033 - 463 05 66
Fax 033 - 463 09 30
KvK Gooi- en Eemland 404 763 41
[email protected]
www.dvn.nl
Redactie
Clim van Daelen, projectleider DVN
Redactiecommissie
Jeroen Doorenbos, Adviseur Front Office DVN
Eglantine Barents, Beleidsadviseur DVN
Rob van Damme, MD, MA, Lid Directie DVN
Dr. David Bruinvels, bedrijfsarts - richtlijnontwikkelaar NVAB
Eindredactie
Afdeling Communicatie, Diabetesvereniging Nederland
Vormgeving
Studio Pothoff concept creatie fotografie, Veenendaal
31
Dit is een uitgave van
Diabetesvereniging Nederland
Fokkerstraat 17
3833 LD Leusden
SP©20121415
[email protected]
www.dvn.nl