WERKDRUK

WERKDRUK
April, 2008
Papiermolen 26
3994 DK Houten
T 030 212 38 37
[email protected]
Instituut Werk en Stress
Werkdruk
Inhoudsopgave
Inhoudsopgave........................................................................................................ 2
1 Wat is werkdruk? .............................................................................................. 5
1.1
Wat verstaat men onder werkdruk in het dagelijkse leven? ........................... 5
1.2
Wat verstaat de wet onder werkdruk? ......................................................... 5
1.3
Wat verstaan deskundigen onder werkdruk?................................................ 5
1.4
Wat is het verband tussen werkdruk en werkstress?..................................... 6
1.5
Welke termen hebben met werkdruk te maken?........................................... 6
Werklast en werkintensiteit ................................................................................ 6
Werkbelasting................................................................................................... 7
Psychosociale arbeidsbelasting ........................................................................... 7
1.6
Bronnen ................................................................................................... 7
2 Waarom aandacht voor werkdruk?...................................................................... 8
2.1
Een hoge werkdruk heeft ongunstige gevolgen voor de gezondheid............... 8
2.2
Een hoge werkdruk kost werkgevers veel geld ............................................. 8
2.3
De Arbowet verplicht medewerkers om op werkdruk te letten ....................... 8
2.4
Medewerkers vinden het terugdringen van werkdruk belangrijk..................... 8
3 Wat zijn verplichtingen rondom werkdruk? .......................................................... 9
3.1
Wat zegt de Arbowet over werkdruk?.......................................................... 9
3.2
Verplichtingen bij ziekte en reïntegratie. .................................................... 10
3.3
Branche- en bedrijfsafspraken. ................................................................. 10
3.4
De rol van de arbocatalogus ..................................................................... 10
3.5
De rol van de verschillende partijen?......................................................... 11
3.6
Bronvermeldingen ................................................................................... 12
4 Wat beïnvloedt werkdruk?................................................................................ 13
4.1
Belangrijke partijen ................................................................................. 13
4.2
De hoeveelheid werk ............................................................................... 13
4.3
De vrijheid om het werk zelf in te richten .................................................. 13
4.4
Ontplooiingsmogelijkheden....................................................................... 13
4.5
Duidelijkheid over taken en verantwoordelijkheden .................................... 14
4.6
Werk en privé integratie........................................................................... 14
4.7
Rechtvaardige beloning en besluitvorming ................................................. 14
4.8
Afwezigheid van conflicten en ongewenst gedrag....................................... 14
4.9
Persoonskenmerken ................................................................................ 15
4.10 Bronvermeldingen ................................................................................... 15
5 Wat zijn de gevolgen van werkdruk?................................................................. 16
5.1
Wat zijn de gevolgen voor de medewerker?............................................... 16
Wat zijn de gevolgen op korte termijn? ............................................................. 16
Bladzijde 2 van 50
Instituut Werk en Stress
Werkdruk
Wat zijn de gevolgen op langere termijn?.......................................................... 17
5.2
Wat zijn de gevolgen van werkdruk voor de werkgever? ............................. 18
5.3
Wat zijn de gevolgen van werkdruk voor de maatschappij .......................... 19
5.4
Bronvermeldingen ................................................................................... 19
6 Hoe kan werkdruk worden aangepakt? ............................................................. 21
6.1
Bronvermelding....................................................................................... 22
7 Stappenplan aanpak werkdruk ......................................................................... 23
7.1
Stap 1: Hoe hoog is de werkdruk? ............................................................ 23
7.2
Stap 2: Wat zijn de gevolgen van de werkdruk? ......................................... 23
7.3
Stap 3: Wat veroorzaakt werkdruk? .......................................................... 23
7.4
Stap 4: Gerichte interventies .................................................................... 24
7.5
Stap 5: Monitoring................................................................................... 24
7.6
Hoe voer ik bovenstaande stappen concreet uit?........................................ 24
7.7
Wie kan hier bij helpen?........................................................................... 24
7.8
Bronvermelding....................................................................................... 25
8 Good practices ................................................................................................ 26
8.1
Good practice kenmerken in de zorgsector ................................................ 26
8.2
Good practice op gebied van de vrijheid om het werk zelf in te richten ........ 26
8.3
Good practice doorgroei- en ontplooiingsmogelijkheden.............................. 26
8.4
Good practice op gebied van werk en privé integratie................................. 27
8.5
Good practice op gebied van de rechtvaardige beloning en besluitvorming ... 27
8.6
Bronvermeldingen ................................................................................... 27
9 Welke instrumenten zijn er? ............................................................................. 29
9.1
Observaties (Werkplekonderzoek)............................................................. 29
Wat zijn de voordelen? .................................................................................... 29
Wat zijn de nadelen? ....................................................................................... 29
9.2
Interviews .............................................................................................. 29
Wat zijn de voordelen? .................................................................................... 29
Wat zijn de nadelen? ....................................................................................... 30
9.3
Fysiologische metingen ............................................................................ 30
Wat zijn de voordelen? .................................................................................... 30
Wat zijn de nadelen? ....................................................................................... 30
9.4
Vragenlijsten........................................................................................... 30
Wat zijn de voordelen? .................................................................................... 30
Wat zijn de nadelen? ....................................................................................... 30
9.5
Wat zijn concrete voorbeelden van instrumenten?...................................... 31
9.6
Hoe meet de Arbeidsinspectie werkdruk?................................................... 31
10
Facts and figures ........................................................................................ 33
10.1 Hoe hoog is de werkdruk in Nederland? .................................................... 33
10.2 Welke groepen hebben meer te maken met werkdruk?............................... 34
10.3 Is de werkdruk hoger dan voorgaande jaren? ............................................ 34
10.4 Is de werkdruk hoger dan in de rest van Europa?....................................... 35
10.5 Hoe belangrijk vinden medewerkers werkdruk?.......................................... 35
Bladzijde 3 van 50
Instituut Werk en Stress
Werkdruk
10.6 Wat doen werkgevers tegen werkdruk?..................................................... 36
10.7 Bronvermelding....................................................................................... 36
11
Frequently asked questions.......................................................................... 38
11.1 Is er een norm voor de maximale werkdruk die men aan kan? .................... 38
11.2 Hoe weet ik dan of de werkdruk te hoog is? .............................................. 38
11.3 Is werkdruk altijd slecht? ......................................................................... 39
11.4 Waar kan ik cijfers vinden over werkdruk?................................................. 39
11.5 Is werkdruk te meten?............................................................................. 40
11.6 In het bedrijf waar ik werk is de werkdruk erg hoog. Wat kan ik doen?........ 40
11.7 Bronvermeldingen ................................................................................... 40
12
Tips en trucs .............................................................................................. 41
12.1 Tips voor werkgevers............................................................................... 41
Pik signalen van hoge werkdruk bij werknemers vroegtijdig op ........................... 41
Luister naar werknemers ................................................................................. 41
Maak werkdruk meetbaar en meet dit periodiek................................................. 41
12.2 Tips voor werknemers en werkgevers ....................................................... 42
Breng structuur aan in je werkzaamheden......................................................... 42
Vraag om hulp ................................................................................................ 42
Voorkom dat je steeds gestoord wordt.............................................................. 42
Blijf in beweging ............................................................................................. 42
Let op je lichaam ............................................................................................ 42
Assertiever worden (zonder agressief te zijn)..................................................... 43
Verbeter uw timemanagement ......................................................................... 43
Breng meer tijd door bij optimistische mensen................................................... 43
13
Wat zijn bekende wetenschappelijke modellen over werkdruk? ....................... 44
13.1 Taakeisen en Sturingsmogelijkheden: Het Demand-Control Model ............... 44
Combinaties van taakeisen en sturingsmogelijkheden......................................... 44
Een positieve invloed van (hoge) taakeisen?...................................................... 45
13.2 Arbeidsvitaminen: Het vitaminemodel ....................................................... 46
13.3 Omgaan met werkdruk: Het belasting-belastbaarheid model ....................... 47
13.4 Energiebronnen, werkstressoren en burnout: Het WEB-model ..................... 48
Andere sector: andere stressoren en energiebronnen ......................................... 49
13.5 Andere modellen ..................................................................................... 49
13.6 Bronvermeldingen: .................................................................................. 49
Bladzijde 4 van 50
Instituut Werk en Stress
1
Werkdruk
Wat is werkdruk?
Veel mensen geven aan dat ze last hebben van een hoge werkdruk. Maar wat is
werkdruk eigenlijk? In het dagelijks taalgebruik worden vaak verschillende dingen
bedoeld met werkdruk. Om misverstanden te voorkomen is het daarom belangrijk om
goed vast te stellen wat werkdruk precies is.
1.1 Wat verstaat men onder werkdruk in het dagelijkse leven?
Werkdruk wordt meestal gebruikt om aan te geven dat je te veel werk moet doen
binnen te weinig tijd. Anderen bedoelen dat je meer werk moet doen dan je eigenlijk
aan kunt. Deze betekenis komt in de buurt van de betekenis die ook door deskundigen
wordt gegeven aan werkdruk. Weer een andere betekenis is dat je onder druk staat
door het werk en daardoor spanning ervaart. De oorzaak (veel werk) en het gevolg
(spanning) worden hier al bij elkaar gepakt.
1.2 Wat verstaat de wet onder werkdruk?
Werkdruk wordt in de Arbowet [1] beschouwd als psychosociale arbeidsbelasting. Ook
ongewenste seksuele aandacht, agressie en geweld horen hier onder. De wet geeft
daarbij de volgende definitie van werkdruk:
Er is sprake van werkdruk als een werknemer niet kan voldoen aan de
gestelde kwalitatieve en kwantitatieve taakeisen. Met taakeisen worden
bedoeld de eisen die aan het werk gesteld worden. Zij kunnen variëren in
hoeveelheid, kwaliteit en werktempo. Bij werkdruk werkt een werknemer
voortdurend onder hoge tijdsdruk en/of in een hoog tempo.
1.3 Wat verstaan deskundigen onder werkdruk?
In de wetenschappelijke literatuur [2] spreekt men van een hoge werkdruk wanneer je
het gevoel hebt stelselmatig niet of met veel moeite te kunnen voldoen aan de eisen die
worden gesteld aan het werk. Deze eisen kunnen bijvoorbeeld hoog zijn als gevolg van
een hoog werktempo, een grote hoeveelheid werk, hoge kwaliteitseisen, zeer
ingewikkelde taken of veel verantwoordelijkheden.
Drie punten zijn hierbij belangrijk.
Bladzijde 5 van 50
Instituut Werk en Stress
•
•
•
Werkdruk
Werkdruk kan voor ieder individu verschillen en anders ervaren worden. Dat
betekent dat je een andere mate van werkdruk kan ervaren dan een collega met
dezelfde taak.
Belangrijk is dat je moeite hebt om te kunnen voldoen aan de eisen van het werk
binnen de daarvoor gestelde tijd.
Een hoge werkdruk bestaat niet alleen uit veel werk. Je kunt ook onder druk
komen te staan als gevolg van bijvoorbeeld hoge kwaliteitseisen, ingewikkelde
taken of veel verantwoordelijkheden in combinatie met tijdsdruk.
1.4 Wat is het verband tussen werkdruk en werkstress?
Werkstress wordt door deskundigen beschouwd als een gevolg van een hoge
werkdruk[2]. De Arbowet [1] definieert stress als een toestand die als negatief wordt
ervaren en die lichamelijke, psychische of sociale gevolgen heeft. De fysiologische
reacties bij spanning maakt het in eerste instantie vaak mogelijk om goede prestaties te
leveren. Als deze spanning echter niet wordt gecompenseerd door voldoende rust en
ontspanning, dan kan dit ongunstige gevolgen hebben voor de gezondheid.
Werkstress heeft invloed op het lichaam (o.a. verhoogde hartslag en bloeddruk), op
gedrag (o.a. irritaties en gehaastheid) en op emoties (o.a. angst, spanning).
Een hoge werkdruk is één van de mogelijke oorzaken van werkstress. Andere zaken
kunnen ook een rol spelen, zoals conflicten op het werk, vervelend contact met collega’s
of onduidelijkheid over de toekomst. Meer informatie over de oorzaken van werkdruk
vindt je verderop.
Wanneer je gedurende langere periode werkstress ervaart, bijvoorbeeld omdat de
werkdruk hoog blijft en er onvoldoende herstelmomenten zijn, kun je psychisch
overbelast raken (burnout) of andere chronische gezondheidsklachten ontwikkelen. Een
overzicht van mogelijke gevolgen is verder op beschreven .
1.5 Welke termen hebben met werkdruk te maken?
Hieronder worden een aantal termen toegelicht die regelmatig gebruikt worden rondom
het thema werkdruk.
Werklast en werkintensiteit
Dit is de daadwerkelijke hoeveelheid werk die je moet verzetten, bijvoorbeeld in termen
van het aantal producten dat per week moet worden geproduceerd of de taken die je
per tijdseenheid moet voltooien.
Bladzijde 6 van 50
Instituut Werk en Stress
Werkdruk
Werkbelasting
Werkbelasting betekent vrijwel hetzelfde als werkdruk. De werkbelasting is de
subjectieve ervaring van de werklast. Je kunt bijvoorbeeld dezelfde werklast hebben als
een collega, maar toch een hogere werkbelasting ervaren.
Psychosociale arbeidsbelasting
De nieuwe Arbowet [2] definieert psychosociale arbeidsbelasting (PSA) als seksuele
intimidatie, agressie en geweld, en werkdruk in de arbeidssituatie die stress
veroorzaken. Werkdruk is vanaf 2007 toegevoegd aan deze definitie. Meer informatie
over de andere vormen van PSA kunt u vinden op deze website [KV: Link naar
hoofdscherm voor portaal naar psychosociale arbeidsbelasting]. Meer over de wettelijke
verplichtingen rondom PSA kunt u hier vinden [KV: Wat zijn wettelijke verplichtingen
rondom werkdruk?]
1.6 Bronnen
[1] Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (2008).
Arbeidsomstandighedenwet 2008. Laatst opgehaald op 21 Januari 2008 van
http://www.arbonieuwestijl.nl/docs/pdf/160108_NieuweArbowet.pdf.
[2] Houtman, I. (1999). In I. L. D. Houtman, P. G. W. Smulders, & D. J. Klein Hesselink
(Red.), Trends in Arbeid 1999, Alphen aan de Rijn: Samson
Bladzijde 7 van 50
Instituut Werk en Stress
2
Werkdruk
Waarom aandacht voor werkdruk?
Waarom moeten werkgevers en werknemers aandacht besteden aan werkdruk?
2.1 Een hoge werkdruk heeft ongunstige gevolgen voor de gezondheid
Een hoge werkdruk heeft allerlei ongunstige gevolgen voor de gezondheid. Op de korte
termijn uit zich dit in o.a. slaapklachten, een slechte stemming, geïrriteerdheid en
oververmoeidheid. Blijft een hoge werkdruk voortduren, dan kan dit leiden tot ernstige
gezondheidsklachten, ziekten aan hart en bloedvaten, burnout, depressie en andere
stoornissen.
2.2 Een hoge werkdruk kost werkgevers veel geld
Een hoge werkdruk kan naast persoonlijk leed ook veel kosten veroorzaken. Hier zijn
vele redenen voor:
•
•
•
Werkdruk verhoogt de kans op ziekten en stoornissen, waardoor medewerkers
eerder uitvallen door ziekteverzuim of arbeidsongeschiktheid.
Werkdruk vermindert productiviteit en klantvriendelijkheid omdat medewerkers
zich moeilijk kunnen concentreren en sneller geïrriteerd raken.
Medewerkers die uitvallen door werkdruk kunnen schade verhalen bij de
werkgever.
2.3 De Arbowet verplicht medewerkers om op werkdruk te letten
De Arbowet besteedt nadrukkelijk aandacht aan de zorgplicht van werkgevers om de
werkdruk binnen organisaties zoveel mogelijk terug te dringen. De Arbeidsinspectie kan
bedrijven beboeten die hier niet voldoende aandacht aan besteden.
2.4 Medewerkers vinden het terugdringen van werkdruk belangrijk
Recentelijk onderzoek [3] heeft laten zien dat 58% van de medewerkers vindt dat het
terugdringen van werkdruk belangrijk is. Medewerkers die onder hoge druk staan
ervaren minder plezier in hun werk, zijn minder betrokken en voelen zich minder vitaal.
Bladzijde 8 van 50
Instituut Werk en Stress
3
Werkdruk
Wat zijn verplichtingen rondom werkdruk?
De verplichtingen rond werkdruk komen enerzijds voort uit de Arbowet en andere
wetten en anderzijds uit branche- en bedrijfsafspraken.
3.1 Wat zegt de Arbowet over werkdruk?
De Arbowet die vanaf 1 januari 2007 [1] van kracht is bevat een aantal bepalingen die
relevant zijn voor het thema werkdruk.
•
Werkdruk als vorm van psychosociale arbeidsbelasting
In de Arbowet wordt werkdruk expliciet vermeld als een vorm van psychosociale
arbeidsbelasting (PSA). Ook seksuele intimidatie, agressie, geweld en pesten
worden hier onder gerekend. Deze vijf vormen van belasting zijn volgens de wet
belangrijke oorzaken van werkstress.
•
Verregaande zorgplicht voor de werkgever
De werkgever heeft een zorgplicht voor het aanbieden van een gezonde en
werkzame werkomgeving aan medewerkers. Dit heeft niet alleen betrekking op
fysieke aspecten van de werkomgeving, zoals geluidshinder, temperatuur en
werkplek, maar ook op de psychosociale arbeidsbelasting zoals werkdruk en
sociale onveiligheid.
•
Beleidsvoeringverplichting voor psychosociale arbeidsbelasting
De Arbowet verplicht werkgevers om binnen het eigen arbobeleid, een concreet
beleid op te stellen en te voeren dat gericht is op voorkoming en -indien dat niet
mogelijk is- beperking van psychosociale arbeidsbelasting (art 3, lid 2). De
beleidsverplichting krijgt in artikel 2.15 van het Arbobesluit nadere invulling.
Indien bij het opstellen van een risico-inventarisatie en –evaluatie een risico ten
aanzien van PSA in het geding is, dient de werkgever maatregelen te
ontwikkelen voor de beheersing van dit risico. Deze maatregelen dienen passend
te zijn bij de eigen organisatie of branche, waarbij rekening wordt gehouden met
maatregelen, die in het kader van beheersing van PSA inmiddels zijn gaan
behoren tot de stand der wetenschap.
Bladzijde 9 van 50
Instituut Werk en Stress
Werkdruk
•
Regelmatige toetsing van het arbeidsomstandighedenbeleid
De Arbowet verplicht werkgevers om het arbeidsomstandighedenbeleid
regelmatig te toetsen en aan te passen waar dat nodig blijkt (art 3, lid 4). Hierbij
is de werkgever verplicht om een periodieke inventarisatie te maken van de
risico’s (RI&E) die de arbeid met zich meebrengt voor medewerkers (art 5, lid 1).
In een plan van aanpak wordt vastgelegd hoe deze risico’s aangepakt worden
(art 5, lid 3).
•
Geen norm voor werkdruk
De Arbowet geeft geen concrete norm voor werkdruk. Het is niet goed mogelijk
om één cijfer vast te stellen waarbij de werkdruk te hoog is. Daarom wordt van
werkgevers verlangd dat zij dit intern bespreken met werknemers en andere
betrokken partijen, en zo tot een sector- of organisatiespecifieke norm komen.
3.2 Verplichtingen bij ziekte en reïntegratie.
Wanneer een werknemer ziek wordt heeft de werkgever de verplichting om zich
maximaal in te spannen voor terugkeer naar de huidige of een andere functie, en
om alle noodzakelijke werkaanpassingen te doen. Dit heeft ook betrekking op
werkdruk. Dus als het werk te zwaar is moet de werknemer lichter werk worden
aangeboden of het werk moet worden aangepast. Een en ander moet worden
beschreven in het plan van aanpak. Als de werkgever zich hier niet aan houdt
kan dit leiden tot een boete. Ook kan de werknemer aansprakelijk worden
gesteld door de werknemer als deze schade meent te leiden.
3.3 Branche- en bedrijfsafspraken.
In veel CAO’s zijn afspraken gemaakt rond werkdruk. Bij voorbeeld dat het bedrijf
een bepaalde quickscan moet afnemen, of dat men een bepaalde bezetting moet
hebben. Sommige van deze afspraken zijn afkomstig van eerdere
arboconvenanten, of zijn opgenomen in de Arbocatalogus.
Naast de CAO afspraken hebben sommige (vooral grote) bedrijven ook regels in
het bedrijfsreglement.
3.4 De rol van de arbocatalogus
De Arbowet laat werkgevers en werknemers veel vrijheid om zelf te bepalen hoe
de arbeidsomstandigheden geregeld moeten zijn. Daarvoor kunnen werkgevers en
werknemers in iedere branche een Arbocatalogus opstellen. De Arbocatalogus is
een document waarin vertegenwoordigende organisaties van werkgevers en
werknemers op sectorniveau (het private domein) vastleggen welke risico’s in hun
branche bestaan en wat de maatregelen zijn die hiertegen getroffen kunnen
worden. Dit document moet goedgekeurd worden door alle partijen, en wordt
Bladzijde 10 van 50
Instituut Werk en Stress
Werkdruk
daarna voorgelegd aan de Arbeidsinspectie. Een goedgekeurde Arbocatalogus
wordt daarna bindend voor de betreffende sector [1]. Dat betekent dat een
werkgever niet minder mag doen dan de maatregelen die in de Arbocatalogus
staan.
Het voordeel van een Arbocatalogus is dat zij meer concrete en praktische
afspraken bevat dan de meer algemene Arbowet. Deze afspraken kunnen
bovendien worden gekoppeld aan praktisch toepasbare instrumenten of
methoden, zodat leden uit de sector ook een praktisch instrumentarium aangereikt
krijgen. Daarnaast kunnen alleen maatregelen en beleid worden opgenomen die
binnen de sector haalbaar zijn [2].
Over de inhoud en de vorm van de Arbocatalogus staan in de Arbowet geen
voorschriften. Sociale partners hebben hier dus volledige vrijheid en
verantwoordelijkheid.
Meer informatie over Arbocatalogi is hier [KV: ] te vinden:
http://www.stvda.nl/~/media//Files/Stvda/Brochures/2000_2009/2007/Brochure_2
0070712.ashx.
[1] Wat is een Arbocatalogus?. Uitgave Stichting van de Arbeid, Den Haag, juni
2007
[2] Gezond werken, goed geregeld. Vakbondswerk met de Arbocatalogus.
Handleiding voor bestuurders FNV Bondgenoten, FNV, 2008
[3] TNO (2006). Nationale Enquête Arbeidsomstandigheden (NEA): Samenvatting
resultaten. Laatst opgehaald op 21 Januari 2008 van
http://www.tno.nl/downloads/KvL-ARB-NEA-BrochureNEA2006.pdf.
3.5 De rol van de verschillende partijen?
Naast de werkgever zijn een aantal belangrijke partijen betrokken:
•
Ondernemingsraad
De ondernemingsraad heeft volgens de Wet op de Ondernemingsraden en de
Arbowet het recht op informatie, overleg, advies en instemming op het terrein
van het arbeidsomstandighedenbeleid. De OR mag bijvoorbeeld deskundigen
uitnodigen om advies uit te brengen (art 16, lid 1 en 3) en dient inzage en
inspraak te krijgen in te nemen besluiten (art 25).
•
Medewerkers
De Arbowet stelt nadrukkelijk dat ook medewerkers verantwoordelijk zijn voor de
eigen veiligheid en gezondheid (art. 11). Dit betekent dat medewerkers ook zelf
aan de bel moeten trekken als ze merken dat het werk een hoge tol begint te
eisen.
Bladzijde 11 van 50
Instituut Werk en Stress
•
Werkdruk
Arbeidsinspectie
De Arbowet maakt het mogelijk voor de Arbeidsinspectie om boetes op te leggen
aan werkgevers die onvoldoende aandacht besteden aan het terugdringen van
psychosociale arbeidsbelasting.
De Arbeidsinspectie krijgt ook een rol bij het toetsen van de Arbocatalogi (zie
verderop) die worden opgesteld voor verschillende sectoren.
•
Overheid
De overheid streeft er naar om zoveel mogelijk doelbepalingen op te nemen in
de Arbowet. Deze bepalingen (het publieke domein) kunnen daarna per sector
(het private domein) worden ingevuld door middel van concrete afspraken en
maatregelen in Arbocatalogi (zie verderop).
3.6 Bronvermeldingen
[1] Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (2008).
Arbeidsomstandighedenwet 2008. Laatst opgehaald op 21 Januari 2008 van
http://www.arbonieuwestijl.nl/docs/pdf/160108_NieuweArbowet.pdf.
Bladzijde 12 van 50
Instituut Werk en Stress
4
Werkdruk
Wat beïnvloedt werkdruk?
Er zijn verschillende factoren die werkdruk in gunstige of in ongunstige zin beïnvloeden.
Hieronder gaan we nader in op een aantal factoren in.
4.1 Belangrijke partijen
De twee partijen die bij de beïnvloeding van werkdruk een belangrijke rol spelen, zijn de
werkgever en de individuele medewerker. Bij het bespreken van de beïnvloedende
factoren zal dan ook steeds de rol van beiden belicht worden: wat kan de werkgever
doen en wat kan de individuele medewerker doen om de werkdruk te beïnvloeden?
4.2 De hoeveelheid werk
De voornaamste oorzaak van een hoge werkdruk is simpelweg dat er volgens de
werknemer teveel werk binnen te weinig tijd moet worden verzet (zie ook de definitie
van werkdruk.
4.3 De vrijheid om het werk zelf in te richten
Uit meerdere onderzoeken blijkt dat managers vaak de hoogste werkdruk hebben en
tegelijkertijd erg gemotiveerd en vitaal zijn en een laag ziekteverzuim wegens
stressklachten hebben. Dit komt voor een deel door het feit dat deze groep zelf kan
beslissen wanneer zij wat doen. Zij hebben dus een grote vrijheid (of autonomie). Zelf
kunnen beslissen geeft een gevoel van zelfsturing, één van de diepste bronnen van
voldoening voor een mens. Dit is ook de boodschap van veel studies en
wetenschappelijke modellen over werkstress .
4.4 Ontplooiingsmogelijkheden
Ook ontplooiingsmogelijkheden spelen een
grote rol. Medewerkers die in hun baan het
gevoel hebben hun ambities kwijt te kunnen en
zich te kunnen ontwikkelen zullen minder last
hebben van werkdruk. Kansen voor ontplooiing
vergroten niet alleen de eigen motivatie, maar
geven medewerkers vaak ook vaardigheden om
beter met hun werkdruk om te gaan.
vragen wat zijn/haar ambities zijn en hoe deze
binnen de organisatie ontwikkeld kunnen
worden.
Voorbeeld
Een organisatie als Google[2] heeft als
regel dat medewerkers 20% van hun
tijd mogen besteden aan eigen
projecten en cursussen. Naast dat dit
bijzonder motiverend is voor het
personeel, wordt geschat dat de helft
van de innovatieve producten van
Google het resultaat is van dit beleid.
Bladzijde 13 van 50
Instituut Werk en Stress
Werkdruk
4.5 Duidelijkheid over taken en verantwoordelijkheden
Hoe duidelijker taken en verantwoordelijkheden op het werk zijn, des te minder energie
er verloren gaat met het onzeker zijn over en het afstemmen van verwachtingen en hoe
meer energie er beschikbaar is voor de inhoud en de uitvoering van het werk.
4.6 Werk en privé integratie
Uit onderzoek [2] is gebleken dat een hoge werkdruk de thuissituatie erg kan verstoren,
bijvoorbeeld omdat medewerkers het werk (letterlijk en figuurlijk) mee naar huis nemen
of omdat de werktijden thuis problemen opleveren. De situatie thuis kan ook invloed
hebben op het werk, bijvoorbeeld omdat medewerkers zich niet kunnen concentreren
als gevolg van problemen thuis.
Een goede integratie tussen werk en privé is dus belangrijk. Uit onderzoek [2] is zelfs
gebleken dat een goede afstemming sterk motiverend werkt.
4.7 Rechtvaardige beloning en besluitvorming
De inzet van mensen op het werk is gekoppeld aan de ervaren eerlijkheid. Medewerkers
kunnen meer werkdruk aan als de beloning die er tegenover staat en de manier waarop
zij behandeld worden in hun ogen eerlijk is.
4.8 Afwezigheid van conflicten en ongewenst gedrag
Vervelende conflicten en ongewenst gedrag verhogen de werkdruk omdat medewerkers
hier flink door belast kunnen worden. Veel energie gaat op die manier verloren. Het is
daarom van belang om dit waar mogelijk terug te dringen.
Bladzijde 14 van 50
Instituut Werk en Stress
Werkdruk
4.9 Persoonskenmerken
De werkdruk wordt ook beïnvloed door persoonskenmerken, zoals:
•
‘fit’ tussen de functie en de medewerker
De capaciteiten van een medewerker moeten goed aansluiten op de functie. Dit
betekent dat de organisatie duidelijk vast moet leggen wat een functie eigenlijk
inhoudt; welke taken en vaardigheden horen er bij? Hier moet bij werving en selectie
goed naar gekeken worden.
•
de mate van zelfkennis
Een medewerker die goed van zichzelf weet wat zijn of haar sterke kanten zijn en
welke taken inspannend zijn en welke energie geven, kan zichzelf goed in balans
houden en zal zich minder snel over de kop werken. Dit maakt ook een betere
planning mogelijk. Het gaat hierbij ook om:
•
•
•
persoonlijke kernkwaliteiten en valkuilen (wat kan iemand goed en wat
minder?)
stresssignalen (hoe reageert iemand daar op?)
kenmerken van de eigen levensfase (wat wil men uit het werk en wat is
nodig in de privé-sfeer?)
4.10 Bronvermeldingen
[1] Ignatius, A. (2006). In Search of the Real Google. Time, 20 Februari 2006. Laatst
geraadpleegd op 29 Januari 2008 van:
http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,1158961,00.html.
[2] Madelon van Hooff. Work-Home Interference in Effort-Recovery Perspective.
Dissertatie Nijmegen, 2007.
Bladzijde 15 van 50
Instituut Werk en Stress
5
Werkdruk
Wat zijn de gevolgen van werkdruk?
Veel mensen ervaren een hoge werkdruk. Zo bleek uit een onderzoek van TNO dat één
derde van de werknemers in 2006 vaak of altijd met hoge werkdruk te maken had[1].
Werkdruk die langdurig aanwezig is zonder dat er voldoende herstelmomenten zijn, [KV:
Wat is werkdruk], kan negatieve gevolgen hebben op de gezondheid van de werknemer,
voor de werkgever, maar ook voor de gehele samenleving. Deze gevolgen worden
hieronder besproken.
5.1 Wat zijn de gevolgen voor de medewerker?
Een onderscheid kan worden gemaakt tussen gevolgen op de korte termijn (bij
kortdurende werkstress) en op de lange termijn (bij aanhoudende werkstress).
Wat zijn de gevolgen op korte termijn?
Op korte termijn heeft werkstress wisselende gevolgen. Sommige mensen vinden een
beetje stress plezierig, terwijl anderen helemaal dichtslaan. Ondanks deze verschillen in
hoe we werkstress ervaren, heeft het een ongunstige invloed op ons lichaam, ons
welzijn en ons gedrag:
Lichamelijke gevolgen
• Verhoogde bloeddruk
• Hartkloppingen
• Spierpijn en andere klachten door verhoogde spierspanning
• Duizeligheid
• Hoofdpijn
• Lichamelijke vermoeidheid
• Maag- en darmklachten
• Hartkloppingen
• Hyperventilatie
• Transpireren
• Verminderde weerstand
Psychische gevolgen
• Geestelijke vermoeidheid
• Een opgejaagd gevoel
• Snel geëmotioneerd of geïrriteerd
• Gespannen voelen
• Piekeren
• Angstigheid
• Besluiteloosheid
Bladzijde 16 van 50
Instituut Werk en Stress
•
•
Werkdruk
Somberheid
Verminderde concentratie
Gedragsmatige gevolgen
• Te veel eten of soms gebrek aan eetlust
• Toenemend alcoholgebruik
• Toenemend gebruik van medicijnen
• Slapeloosheid
• Denk- en concentratiestoornissen
• Terugtrekken uit sociale contacten en ‘isoleren’
• Druk en veel praten
• Niet kunnen genieten of ontspannen
• Toenemend klagen en cynisme
Wanneer de werkstress afneemt, en er voldoende mogelijkheid is tot ontspanning, dan
verdwijnen deze gevolgen. Blijft men echter stress ervaren dan kunnen op de langere
termijn ernstiger gevolgen optreden.
Wat zijn de gevolgen op langere termijn?
Bij een aanhoudende werkstress, bijvoorbeeld over meerdere maanden, raakt het
lichaam uitgeput door de constante druk. Gaandeweg kunnen zich hierdoor allerlei
ernstiger gevolgen voordoen. Hieronder wordt een overzicht gegeven.
•
Gezondheidsklachten
Werkstress verhoogt de bloeddruk en de hartslag en kan daardoor de kans
vergroten op hart- en vaatziekten [5][6].
•
Psychische klachten
Werkstress verhoogt de kans op allerlei psychische klachten. Burnout is hiervan
het meest bekend. Het wordt gekenmerkt door fysieke, emotionele en mentale
uitputting als gevolg van langdurige blootstelling aan werkstress[5]. Men is dus
figuurlijk ‘opgebrand’, de accu is leeg. In 2004 gaf 11% van de medewerkers aan
zich ‘opgebrand’ te voelen door het werk[4].
Ook de kans op een depressie na aanhoudende werkstress kan aanzienlijk
toenemen.
•
Arbeidsongevallen
Een hoge werkdruk vergroot de kans op arbeidsongevallen. Uit cijfers van TNO
en het CBS blijkt dat deze kans zelfs vijf maal zo groot wordt dan bij geen of
weinig werkdruk. In 11% van de ongevallen leidt dit ook tot ziekteverzuim. Dit
geldt ook voor arbeidsgerelateerde aandoeningen, zoals RSI [7].
•
Arbeidsongeschiktheid
Bladzijde 17 van 50
Instituut Werk en Stress
Werkdruk
De kans op arbeidsongeschiktheid, als gevolg van psychische en lichamelijke
klachten, neemt sterk toe als gevolg van de hierboven genoemde gevolgen.
Studies hebben laten zien dat hoge werkdruk en werkstress de kans op
arbeidsongeschiktheid drie tot vier keer vergroten [2,3]. Het aandeel in de WIA
(voorheen WAO) als gevolg van werkgebonden psychische klachten (burnout,
e.d.) als gevolg van werkdruk en werkstress ligt rond de 30%. Kortom; te hoge
werkdruk levert een serieus risico op arbeidsongeschiktheid op.
•
Verstoorde werk-thuis balans
Wanneer men onder hoge druk werkt, is de kans groot dat het werk letterlijk
mee naar huis genomen wordt. Dit kan de thuissituatie zwaar belasten.
5.2 Wat zijn de gevolgen van werkdruk voor de werkgever?
De voornaamste gevolgen van een hoge werkdruk uiten zich voor de werkgever in
verzuim door ziekte of arbeidsongeschiktheid
•
Verhoogd ziekteverzuim
Medewerkers die onder hoge werkdruk staan melden zich eerder ziek. Cijfers uit
de Arbobalans 2006 [2, 3] laten zien dat bijna 11% van de werknemers die
verzuimen dit doen vanwege een hoge werkdruk, Bij langdurig verzuim geldt dit
voor 18% van de gevallen. Een hoge werkdruk verhoogt de kans op langdurig
verzuim met ruim 150%.
In alle gevallen krijgt de werkgever te maken met hoge kosten van het verzuim.
Dit omvat niet alleen de doorbetaling van het salaris, maar ook de kosten voor
productiviteitsverlies, eventuele reïntegratie en het zoeken naar en inwerken van
vervangend personeel.
•
Meer verloop
Wanneer werknemers veel werkdruk ervaren zal de werkgever meer moeite
hebben om de werknemers vast te houden. Zeker in een situatie dat het
gemakkelijk is om ander werk te vinden. Ook zal het vaak moeilijk zijn om goed
personeel te vinden als en bedrijf of een beroepsgroep bekend staat vanwege
zijn werkdruk.
•
Boetes bij nalatigheid
Met de invoering van de nieuwe Arbowet op 1 januari 2007 heeft de werkgever
een verregaande zorgplicht en een beleidsvoeringverplichting voor het bieden
van een veilige en werkzame werkomgeving. Hierbij wordt het voeren van beleid
om (hoge) werkdruk terug te dringen nadrukkelijk genoemd (art. 3, lid 2 en 3)
Bladzijde 18 van 50
Instituut Werk en Stress
Werkdruk
[9]. De handeling of het nalaten in strijd met deze bepalingen wordt door de
Arbeidsinspectie een fikse boete opgelegd.
•
Kosten vanwege onvoldoende reïntegratie inspanningen (wet
verbetering poortwachter).
Wanneer een werknemer langdurig ziek is moet de werknemer zich inspannen
om de persoon te reïntegreren in het eigen of ander werk. Ook moet hij, waar
mogelijk het werk aanpassen aan de mogelijkheden en beperkingen van de
werknemers. Als hij op het moment van de WAO keuring onvoldoende kan
aantonen dat hij dat gedaan heeft (bij voorbeeld de situatie van werkdruk heeft
laten voortbestaan) kan dat een boete van maximaal één jaarsalaris opleveren.
•
Schadeclaims
Medewerkers die als gevolg van een te hoge werkdruk arbeidsongeschikt raken
dienen steeds vaker schadeclaims in tegen hun werkgever. Recentelijk zijn
dergelijke schadeclaims met succes door de rechter toegewezen voor diverse
gevallen van arbeidsongeschiktheid door RSI en burnout als gevolg van
werkdruk.
•
Lagere productiviteit en lagere kwaliteit
Door gezondheidsklachten of onvrede met het werk zullen werknemers zich
minder inspannen. Dit heeft niet alleen invloed op de productiviteit, maar kan
ook het contact met de klanten negatief beïnvloeden. De klanttevredenheid kan
hierdoor schade oplopen.
5.3 Wat zijn de gevolgen van werkdruk voor de maatschappij
Naast de directe gevolgen voor de werknemer en de werkgever, heeft de hoge werkdruk
ook gevolgen voor de maatschappij als geheel. Verzekeraars schatten dat de totale
kosten door werkstress rond de 3 tot 6 miljard euro per jaar zijn als gevolg van
arbeidsongeschiktheid en ziekteverzuim [7].
Naast deze financiële kosten hebben de gevolgen van werkdruk en werkstress ook grote
consequenties voor de thuissituaties van veel medewerkers. Een hoge werkdruk
betekent ten slotte vaak dat werk mee naar huis wordt genomen. Ruzies en conflicten
met de partner zijn daarbij vaak moeilijk te vermijden, met alle gevolgen van dien.
5.4 Bronvermeldingen
[1] TNO (2006). Nationale Enquête Arbeidsomstandigheden (NEA): Samenvatting
resultaten. Laatst opgehaald op 21 Januari 2008 van http://www.tno.nl/downloads/KvLARB-NEA-BrochureNEA2006.pdf.
Bladzijde 19 van 50
Instituut Werk en Stress
Werkdruk
[2] Ministerie Sociale Zaken en Werkgelegenheid (2006). Arbobalans 2006. Laatst
opgehaald op 21 januari 2008 van
http://docs.szw.nl/pdf/129/2007/129_2007_3_11182.pdf.
[3] Arbobalans 2006. Arbeidsrisico’s, effecten en maatregelen in Nederland. Houtman
e.a. (2007). TNO rapport 031.11817.01.01.
[4] CBS (2004). Permanent Onderzoek Leefsituatie 2004. Voorburg: Nederland.
[5] Kivimaki, M., Leino-Arjas, P, Luukkonen, R, Riihimaki, H, Vahtera, J, & Kirjonen, J.
(2002). Work Stress And Risk Of Cardiovascular Mortality: Prospective Cohort Study Of
Industrial Employees. BMJ, 325, pp. 875
[6] Johnson, J. V., Hall, E. M., & Theorell, T. (1989). Combined Effects Of Job Strain And
Social Isolation On Cardiovascular Disease, Morbidity And Mortality In A Random Sample
Of The Swedish Male Working Population. Scandinavian Journal Of Work And
Environmental Health, 15, pp. 271-279.
[7]Gezondheidsschade en kosten als gevolg van RSI en Psychosociale arbeidsbelasting
in Nederland. (http://docs.minszw.nl/pdf/129/2006/129_2006_3_8656.pdf)
[8] Miller, Ritchey & Cohen (2002). Chronic Psychological Stress And The Regulation Of
Pro-Inflammatory Cytokines: A Glucocorticoid-Resistance Model. Health Psychology,
21(6), pp. 531-541.
[9] Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (2008).
Arbeidsomstandighedenwet 2008. Laatst opgehaald op 21 Januari 2008 van
http://www.arbonieuwestijl.nl/docs/pdf/160108_NieuweArbowet.pdf.
Bladzijde 20 van 50
Instituut Werk en Stress
6
Werkdruk
Hoe kan werkdruk worden aangepakt?
Er zijn vele mogelijkheden om werkdruk te voorkomen of te verminderen (zie
voor een overzicht de catalogus ‘maatregelen werkdruk en werkstress’ [1]. In
deze catalogus worden werkdrukmaatregelen op meerdere niveaus beschreven,
te weten: maatregelen op macro-economisch niveau, maatregelen op het niveau
van het productieproces, de werkorganisatie, de taakstructuur, de
communicatiepatronen en de individuele werknemer. Deze catalogus bevat de
‘stand der wetenschap’ op het terrein van werkdruk- en werkstressmaatregelen.
Ook het handboek ‘psychische problemen en werk’ [2] geeft een overzicht van
op de organisatie en de persoon gerichte werkdrukmaatregelen.
Werken aan werkdruk begint in de organisatie echter niet bij het kiezen van
maatregelen, maar met het vaststellen van de problemen die er zijn. Iedere
organisatie zal zelf moeten onderzoeken wat en in welke situatie de bronnen
voor werkdruk zijn. Vervolgens kunnen daarbij passende maatregelen gezocht
worden. Een instrument dat hierbij gebruikt kan worden, is de Preventie Leidraad
ontwikkeld als preventief instrument in opdracht van de Commissie het Werkend
Perspectief (2004). De Preventie Leidraad bestaat uit twee delen: een
gespreksprotocol tussen leidinggevende en een medewerker om de stressrisico's
(w.o. werkdruk en agressie en geweld) in kaart te brengen en een stappenplan
om de oplossingen voor gesignaleerde problemen met de hele afdeling uit te
werken en te verankeren in de organisatie.
Aangrijpingspunt voor het nemen van werkgerichte preventieve maatregelen zijn
onder andere:
- Verbeteren van de taakinhoud. Hierbij kan gedacht worden aan
taakverbreding, taakverrijking of taakroulatie
- Regelmatig en open werkoverleg, waarmee de betrokkenheid van de
werknemers toeneemt
- Verhogen van de regelmogelijkheden: meer beslissingsbevoegdheid geven
aan werknemers
- Het verlagen van werkdruk door betere prioriteitsstelling door het
management
- Bevorderen coachend leiderschap door scholing middenkader
- Aanpassen van werk/rusttijden
Ook in de brochure ‘”Druk werk?; Omgaan met werkdruk en stress”, van de
Stichting van de Arbeid [4], worden eveneens een aantal voorbeelden van
Bladzijde 21 van 50
Instituut Werk en Stress
Werkdruk
maatregelen tegen werkdruk genoemd. Hierbij wordt gewezen op het belang dat
de maatregelen zorgvuldig worden afgestemd op de concrete situatie
(maatwerk).
De meest toegepaste maatregel die bedrijven nemen om stress en werkdruk aan
te pakken is het geven van voorlichting en cursussen voor het personeel. In het
TNO rapport Arbobalans [3] staat een overzicht van de maatregelen die
bedrijven hebben genomen om de psychische belasting van hun werknemers aan
te pakken. Het overzicht laat zien dat individu-gerichte maatregelen zoals het
geven van voorlichting en interventies die gericht zijn op het bevorderen van
probleemoplossend gedrag middels assertiviteitstrainingen, time management,
conflicthantering of coachend leidinggeven, het vaakst worden ingezet. Een
tendens is echter te zien dat er ook steeds meer werkgerichte maatregelen
worden getroffen zoals het daadwerkelijk verminderen van de taakbelasting, het
expliciet aan de orde stellen van werkdruk in het werkoverleg, en verbetering in
de afstemming van werk en privé.
6.1 Bronvermelding
[1] Klein Hesselink DJ, Klink van der JJL, Vaas S, Houtveen JH, Frielink SJ (2001).
Maatregelen werkdruk en werkstress. Doetinchum: Elsevier bedrijfsinformatie.
[2] Klink van der JJL, Terluin B (2005). Psychische problemen en werk. Handboek voor
een activerende begeleiding door huisartsen en bedrijfsarts: Bohn Stafleu van Loghum.
[3] Houtman, I, van Hooff, M., Hooftman,W. (2007). Arbobalans 2006. Arbeidsrisico’s,
effecten en maatregelen in Nederland. (TNO-rapport 031.11817.01.01)
[4] ‘Druk werk? Omgaan met werkdruk en stress. Stichting van de Arbeid, oktober 2006.
(zie www.stvd.nl).
Bladzijde 22 van 50
Instituut Werk en Stress
7
Werkdruk
Stappenplan aanpak werkdruk
7.1 Stap 1: Hoe hoog is de werkdruk?
Er zijn veel werkdrukvragenlijsten die kunnen aangeven of er sprake is van werkdruk
en/of die hoger ligt dan in andere sectoren. De hoogte van de werkdruk kan op diverse
wijzen worden vastgesteld.
De lijsten zijn vaak erg gericht op het vaststellen van de werkdruk en brengen niet in
kaart wat de achterliggende oorzaken zijn. Het is van groot belang om een methode te
kiezen waarbij werkdrukproblematiek boven tafel komt en aanknopingspunten worden
geboden voor een aanpak van de te hoge werkdruk.
7.2 Stap 2: Wat zijn de gevolgen van de werkdruk?
Werkdruk is niet altijd schadelijk; een beetje druk op de ketel werkt voor een heleboel
mensen zelfs stimulerend. Aanhoudende werkstress kan echter leiden tot
gezondheidsproblemen. Daarnaast kunnen er nog andere gevolgen zijn zoals een
toename van ziekteverzuim, een slechtere sfeer op de werkvloer, onderlinge conflicten
tussen collega’s en leidinggevenden, verminderde motivatie en betrokkenheid en er
kunnen meer fouten en vergissingen plaatsvinden.
Het is goed om de mogelijke gevolgen van een te hoge werkdruk goed in kaart te
brengen. Dit kan op verschillende manieren.
Men kan bijvoorbeeld kijken naar het ziekteverzuim bij medewerkers of bedrijfsdelen die
een hoge werkdruk ervaren. Ook andere welzijnskenmerken, zoals uitputting,
tevredenheid, motivatie en gezondheidsklachten kunnen gemeten worden.
Door bewust de relatie tussen werkdruk en welzijnskenmerken in kaart te brengen,
voorkomt men dat men iets op gaat lossen wat in werkelijkheid geen probleem is.
7.3 Stap 3: Wat veroorzaakt werkdruk?
Wanneer de werkdruk te hoog is, en duidelijke ongewenste gevolgen heeft, wordt het
wenselijk om de werkdruk terug te dringen.
Dit vereist dat bekeken wordt welke aspecten van het werk de werkdruk vooral
verhogen. Misschien zijn er veel conflicten of is de planning onduidelijk. Factoren die een
belangrijke rol spelen zijn elders in dit artikel genoemd.
Bladzijde 23 van 50
Instituut Werk en Stress
Werkdruk
7.4 Stap 4: Gerichte interventies
Naar aanleiding van de voorgaande stappen kunnen specifieke interventies worden
voorgesteld om de werkdruk terug te dringen. Het is belangrijk dat men zich hierbij richt
op één of twee grote oorzaken van werkdruk. Een bedrijf hoeft zich op deze manier niet
op alle werkomstandigheden tegelijk te richten en kan investeren in de belangrijkste
werkdruk verbeterende factor op het werk. Een aanpak die direct gericht is op het
verminderen van de gesignaleerde problematiek werkt het snelst. Denk hierbij aan
concrete maatregelen zoals het wegnemen van verstoringen in het werk, het laten
vervallen van overbodige taken, het inzetten van extra ondersteunend personeel of de
herverdeling van taken.
7.5 Stap 5: Monitoring
Na het uitvoeren van de interventies loont het om in de gaten te houden of de werkdruk
inderdaad verminderd is. Op die manier kan men niet alleen zien of de aanpak geslaagd
is (en eventueel elders kan worden toegepast), maar ook of aanvullende interventies
nodig zijn. Het is aan te bevelen om in elk geval een jaarlijkse meting uit te voeren.
7.6 Hoe voer ik bovenstaande stappen concreet uit?
Goede startpunten voor bovenstaande werkwijze zijn een periodiek terugkerend
Medewerkertevredenheidsonderzoek (MTO), PMO’s of bij functioneringsgesprekken.
De uitkomsten geven een helder inzicht in de belangrijkste verbetermogelijkheid. Deze
kan vervolgens in samenspraak met de medewerkers vertaald worden naar concrete en
meetbare acties. Deze acties kunnen zowel op organisatieniveau als op afdelingsniveau
worden gerealiseerd. Het is wel belangrijk dat dit projectmatig wordt aangepakt, dus
met duidelijke doelstellingen en planningen, en met goed geregelde verantwoordelijkheden en betrokkenheid van alle partijen.
7.7 Wie kan hier bij helpen?
Veel bedrijven vinden het moeilijk om bovenstaand onderzoek alleen uit te voeren. Het
is daarom verstandig om de hulp van experts in te schakelen, bij voorbeeld voor het
uitvoeren van onderzoek of voor begeleiding van het proces. Het IWS kan u hierbij van
dienst zijn.
Den Besten en Klein Hesselink hebben een aantal praktijktips opgesteld [1] om de
aanpak van werkdruk en stress systematisch uit te voeren, zoals: identificeer de
specifieke oorzaken, pak de oorzaken bij de bron aan, kies concrete maatregelen, betrek
de juiste mensen bij het proces, wijs verantwoordelijken aan, evalueer de interventies
en veranker tenslotte de aanpak. Ook in de brochure ‘Druk werk?’ worden richtlijnen
gegeven voor een ketenaanpak [2].
Bladzijde 24 van 50
Instituut Werk en Stress
7.8
Werkdruk
Bronvermelding
[1] den Besten, H., Klein Hesselink, J. Praktijktips voor aanpak van werkstress. Arbo, br
12, 2007
[2] ‘Druk werk? Omgaan met werkdruk en stress. Stichting van de Arbeid, oktober 2006.
(zie www.stvd.nl).
Bladzijde 25 van 50
Instituut Werk en Stress
8
Werkdruk
Good practices
Het helpt vaak om te leren uit de praktijk. Daarom staan hieronder een aantal goede
praktijkvoorbeelden van bedrijven die succesvol omgaan met werkdruk. We moeten ons
wel realiseren dat het aanpakken van hoge werkdruk vaak maatwerk is. De juiste
aanpak volgt meestal uit een goede analyse van de oorzaken. Werkdruk kan heel
verschillende oorzaken hebben.
8.1 Good practice kenmerken in de zorgsector
Bij de Benchmark 2004[1] binnen de Thuiszorg zijn circa 100 instellingen elkaar
vergeleken. Bij de ‘best practice’ instellingen gaven medewerkers gunstiger oordelen dan
bij de andere instellingen op vrijwel alle werkomstandigheden en welzijnsaspecten.
Met name het belang van organisatiebetrokkenheid, samenbindende waarden
(organisatiewaarden) en competentiegerichtheid laat een groot verschil zien tussen de
best practice instellingen en de overige instellingen.
8.2 Good practice op gebied van de vrijheid om het werk zelf in te richten
Een grote eigen vrijheid wordt genoemd bij vrijwel alle bedrijven die in de top 50 van
beste werkgevers van 2007 [2] worden genoemd.
Bij een grote staalproducent, de op drie na beste werkgever van 2007 in Nederland[2],
mogen medewerkers zelf weten wanneer men werkt; als er maar genoeg uren worden
geklokt. Daarnaast praten de leidinggevenden elke 6 weken met hun medewerkers over
het verloop van de werkzaamheden en de vraag hoe het gaat met de afstemming van
hun werk met hun privé-leven.
8.3 Good practice doorgroei- en ontplooiingsmogelijkheden
Innovatie staat voorop bij Google en medewerkers worden uitgedaagd om met nieuwe
ideeën te komen. Google ziet het als een uitdaging om hen uitgedaagd te houden.
Iedere medewerker wordt verondersteld 70% van de tijd aan de Google core business
te besteden, 20% aan zelf te kiezen gerelateerde doelen en 10% aan ‘gekke ideeën’.
Het San Francisco wi-fi initiatief, een gratis internet toegang voor de hele stad San
Francisco, en Google Talk zijn voorbeelden van resultaten uit de 10% ‘gekke ideeën’ tijd.
Geschat wordt dat de helft van de producten van Google afkomstig is uit de 20% van de
tijd die medewerkers besteden aan eigen projecten. Dit stimuleert dus niet alleen de
ruimte voor eigen ontplooiing, maar vergroot ook de innovatie van het bedrijf.
Bladzijde 26 van 50
Instituut Werk en Stress
Werkdruk
8.4 Good practice op gebied van werk en privé integratie
Een groot ICT bedrijf heeft al haar medewerkers uitgenodigd om op kosten van het
bedrijf met hun tweeverdienende partner drie avonden eigen tijd te investeren in het
krijgen van een betere werkprivé balans.
Het betreft drie workshopavonden waarin aan de hand van opdrachten de werkprivé
balans wordt geïnventariseerd en geoptimaliseerd. Deze workshops worden vooraf
gegaan en afgesloten met het meten van een aantal werk- en thuisomstandigheden en
welzijnsaspecten.
De metingen worden op organisatieniveau, groepsniveau en individueel niveau
teruggekoppeld. De workshops leveren aantoonbare positieve effecten op, zoals een
verbeterd gevoel van zelfsturing, ondersteuning door de leidinggevende en het
thuisfront, en verminderde emotionele belasting thuis en verminderde werkdruk
8.5 Good practice op gebied van de rechtvaardige beloning en
besluitvorming
Bij vijf van de tien beste werkgevers 2007[2] is sprake van een winstdeling- en/of
collectieve bonusregeling of de mogelijkheid om aandelen te kopen. Dit maakt een meer
rechtvaardige beloning mogelijk, aangezien medewerkers meedelen in de winst van de
organisatie.
Bij een modern ICT bedrijf dat voor de tweede achtereenvolgende keer als beste ITwerkgever gestegen is van een 11e naar een 8ste plaats, worden de managers
beoordeeld door werknemers en klanten (360 graden feedback). De beoordeling is op
die manier zo rechtvaardig mogelijk. Verder hebben medewerkers een doorslaggevende
stem bij het aannemen van nieuwe collega’s.
8.6 Bronvermeldingen
[1] PricewaterhouseCoopers Instituut Werk en Stress Nivel (2004). Brancherapport Z-org
benchmarkonderzoek Thuiszorg 2004.
[2] Intermediair (2007). De Beste 25 werkgevers van Nederland 2007. Laatst opgehaald
op 28 Januari 2007 van http://www.intermediair.nl/artikel.jsp?id=1019044.
Bladzijde 27 van 50
Instituut Werk en Stress
Werkdruk
Bladzijde 28 van 50
Instituut Werk en Stress
9
Werkdruk
Welke instrumenten zijn er?
Er zijn verschillende instrumenten om werkdruk en werkstress in beeld te brengen. De
belangrijkste methoden zijn:
•
•
•
•
observaties (werkplekonderzoek)
interviews
fysiologische metingen
vragenlijsten.
9.1 Observaties (Werkplekonderzoek)
Bij zogenaamd werkplekonderzoek is sprake van observatie. Dit betekent dat een aantal
deskundigen het werk observeren terwijl het wordt uitgevoerd. Zo is het bijvoorbeeld
mogelijk om te meten hoeveel handelingen een medewerker moet verrichten, hoeveel
tijd hij of zij daarvoor heeft en wat obstakels in het werk zijn.
Wat zijn de voordelen?
•
•
•
•
•
Doet recht aan de complexiteit van de natuurlijke werksituatie.
Men meet handelingen, gedrag en tijd. Dit zijn objectieve gegevens.
Resultaten maken vergelijking mogelijk met andere functies.
Observatie geschiedt vaak door deskundigen. Deze zijn onafhankelijk.
Kan sterk gestandaardiseerd worden (met o.a. observatieschalen).
Wat zijn de nadelen?
•
•
•
Ingewikkeld wanneer er veel medewerkers zijn.
Duur en tijdrovend.
Niet altijd mogelijk, bijvoorbeeld bij functies waar vooral sprake is van
‘denkwerk’.
9.2 Interviews
Bij interviews worden vraaggesprekken over werkdruk gevoerd met medewerkers. Niet
alleen wordt stilgestaan bij de hoeveelheid werkdruk, maar ook bij mogelijke gevolgen
en oorzaken.
Wat zijn de voordelen?
•
•
•
Biedt mogelijkheid om door te vragen.
Schenkt ook aandacht aan gevoelens en gedachten.
Medewerkers vinden dit vaak een plezierige methode.
Bladzijde 29 van 50
Instituut Werk en Stress
Werkdruk
Wat zijn de nadelen?
•
•
Duur en tijdrovend.
Weinig betrouwbaar, tenzij men gestructureerde interviews gebruikt.
9.3 Fysiologische metingen
Meestal wordt de hartslag, bloeddruk en spierspanning gemeten en soms de ademhaling
en de hoeveelheid uitgeademde kooldioxide. Naast de fysiologische reacties worden er
ook hormonale bepalingen verricht zoals adrenaline en cortisol door analyse van
monsters verkregen uit bloed, urine of speeksel.
Wat zijn de voordelen?
•
•
Zeer objectief.
Betrouwbaar.
Wat zijn de nadelen?
•
•
•
•
•
Duur en tijdrovend.
Medewerkers vinden dit vaak onplezierig.
Maten worden beïnvloedt door temperament, gedachten en emoties.
De relatie tussen de fysiologische maten en werkstress is niet zo duidelijk als
vaak wordt gesteld.
Uitvoering is alleen realistisch op kleine schaal.
9.4 Vragenlijsten
De meest gebruikte methode is het gebruik van vragenlijsten. Medewerkers krijgen een
vragenlijst onder ogen waarin een aantal vragen worden gesteld over de werkdruk,
zoals ‘wordt er in uw afdeling onder tijdsdruk gewerkt?’ of ‘is het werktempo meestal te
hoog?’. Indien de meeste vragen met ‘ja’ worden beantwoord, kan met zekerheid
worden gesteld dat de werkdruk te hoog is.
Wat zijn de voordelen?
•
•
•
•
Eenvoudig in te zetten.
Goedkoop en effectief.
Relatief betrouwbaar.
Wordt veel gebruikt. Veel bedrijven hebben hier expertise voor in huis.
Wat zijn de nadelen?
•
•
•
Vereist goede vragenlijst. Dit gaat vaak mis.
Subjectiever dan de bovenstaande methoden.
Gevoeliger voor oneerlijke of onjuiste antwoorden.
Bladzijde 30 van 50
Instituut Werk en Stress
Werkdruk
9.5 Wat zijn concrete voorbeelden van instrumenten?
Omdat in Nederland vooral gebruik wordt gemaakt van vragenlijsten, worden hieronder
een aantal bekende vragenlijsten genoemd die gebruikt kunnen worden om werkdruk in
kaart te brengen:
•
Quick Scan Werkdruk
De Quick Scan Werkdruk is een instrument waarmee werkdruk goed in kaart
gebracht en waarbij de individuele resultaten met normgroepen kunnen worden
vergeleken. De vragenlijst is via internet beschikbaar en laat na het invullen
direct resultaten zien. Zie http://www.werkdruk.nl.
•
VBBA
De ‘Vragenlijst Beleving en Beoordeling van de Arbeid’ (VBBA) wordt veel
gebruikt door Arbo-diensten. Zij meet, naast werkdruk, een groot aantal andere
onderwerpen die relevant zijn voor de werkbeleving. Zij kan worden
aangevraagd bij SKB Vragenlijst Services. Zie http://www.skb.nl.
•
TNO Nova Weba
De NOVA WEBA is door TNO ontwikkeld om medewerkers meer invloed te geven
op het werk. De vragenlijst meet werkdruk met dezelfde vragen als de VBBA,
maar kijkt daarnaast nadrukkelijk naar de organisatie van het werk. Zie
http://www.tno.nl/groep.cfm?context=markten&content=markt&laag1=52&item
_id=52&Taal=1
•
InternetSpiegel
De InternetSpiegel van TNS NIPO wordt veel gebruikt door overheidsinstanties.
Net als bij de VBBA, komen naast werkdruk ook andere onderwerpen aan bod.
De InternetSpiegel kan grotendeels zelf worden ingericht via de internetsite. Zie
http://www.internetspiegel.nl.
•
IWS Medewerker Monitor
De Medewerker Monitor van het Instituut Werk en Stress is gebaseerd op het
bekende WEB-model (zie [KV: Wetenschappelijke modellen]. De monitor brengt
werkdruk in kaart, maar relateert dit ook aan energiebronnen en stressoren
binnen een organisatie. Ook gevolgen, als ziekteverzuim en tevredenheid,
worden in kaart gebracht. Zie http://www.werkenstress.nl.
9.6 Hoe meet de Arbeidsinspectie werkdruk?
De Arbeidsinspectie meet werkdruk met haar ‘Signaleringsmethode Werkdruk ’
(http://www.docs.minszw.nl/pdf//75/2003/75_2003_6_7086.pdf). Het is een
meetmethode waarbij een strak geprotocolleerd halfgestructureerd interview wordt
afgenomen bij enkele medewerkers van een organisatie.
Bladzijde 31 van 50
Instituut Werk en Stress
Werkdruk
Hierbij wordt gevraagd naar negen bronnen die werkdruk en werkstress kunnen
veroorzaken:
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Inhoud van het werk (moeilijkheidsgraad, vereiste nauwkeurigheid en
leermogelijkheid).
Contactmogelijkheden (tussen collega’s en leidinggevenden).
Ingrijpende gebeurtenissen (ongewenste omgangsvormen).
Hoeveelheid werk (beschikbare tijd).
Inspannendheid (zwaarte en herstelmogelijkheden).
Werktempo.
Afwijkende werktijden (ploegendienst, avond- en weekenddienst)
Pauze en verlof (rustmomenten).
Overwerk.
Voor elk van de 9 onderwerpen wordt vastgesteld of het ‘last of hinder’ veroorzaakt. Elk
antwoord levert een aantal risicopunten op. Er is sprake van hoge werkdruk als de
bronnen van werkdruk worden gesignaleerd, de verschijnselen van werkdruk aanwezig
zijn en de medewerkers onvoldoende regelmogelijkheden hebben om de
werkdrukbronnen het hoofd te bieden.
Bladzijde 32 van 50
Instituut Werk en Stress
Werkdruk
10 Facts and figures
10.1 Hoe hoog is de werkdruk in Nederland?
De werkdruk in Nederland wordt jaarlijks gemeten met de Nationale Enquête
Arbeidsomstandigheden (NEA) van TNO [1] en de Arbobalans van het Ministerie van
Sociale Zaken en Werkgelegenheid [2]. Deze onderzoeken laten zien dat gemiddeld 34%
van de werknemers in 2006 vaak of altijd onder hoge werkdruk werkte.
Werkdruk per sector
45%
40%
40%
35%
37%
34%
33%
33%
30%
32%
33%
37%
36%
31%
30%
30%
25%
20%
15%
15%
10%
5%
0%
To
ta
al
La
nd
bo
uw
In
du
Bo
st
rie
uw
ni
jv
er
he
id
H
an
de
l
H
or
ec
a
Fi
Ve
na
rv
nc
oe
ië
r
le
d
Za
ie
ns
ke
te
lijk
n
e
di
O
en
pe
st
nb
en
aa
rb
es
tu
ur
O
nd
G
er
ez
w
on
ijs
dh
C
ul
e
i
tu
ds
ur
zo
e.
rg
o.
di
en
st
en
Percentage werknemers die vaak/altijd onder hoge
werkdruk werken
Hieronder is de werkdruk per sector weergegeven:
Figuur 1 Werkdruk onder de Nederlandse beroepsbevolking (bron: TNO NEA
2006).
De werkdruk is het hoogst in het onderwijs. 40% van de werknemers heeft hier vaak tot
altijd met een hoge werkdruk te maken. Ook werknemers uit de gezondheidszorg (37%)
en de sector voor financiële dienstverlening (37%) hebben hier meer mee te maken dan
werknemers uit andere sectoren. De werkdruk is het laagst in de landbouwsector (15%).
Bladzijde 33 van 50
Instituut Werk en Stress
Werkdruk
10.2 Welke groepen hebben meer te maken met werkdruk?
Een aantal groepen heeft meer te maken met werkdruk:
•
Werknemers tussen 25 en 54 jaar ervaren de meeste werkdruk. De laagste
werkdruk wordt ervaren door medewerkers tussen 15 en 24 jaar [1].
•
Mannen ervaren iets meer werkdruk dan vrouwen [1]. Dit verschil is echter klein.
•
De werkdruk stijgt met de bedrijfsomvang. Bij bedrijven met 1 tot 5 werknemers
heeft 22% te maken met hoge werkdruk, terwijl dit bij bedrijven met 100 of
meer werknemers opgelopen is tot 37% [1][3].
10.3 Is de werkdruk hoger dan voorgaande jaren?
Uit cijfers van TNO en het CBS blijkt dat de werkdruk het hoogst was in 1999. 35% van
de medewerkers had toen vaak of altijd te maken met hoge werkdruk. Het percentage
nam de jaren daarna echter iets af. De afgelopen drie jaar is weer sprake van een licht
stijgende trend. In 2006 had 34% van de werknemers vaak of altijd met een hoge
werkdruk te maken. Het is onduidelijk of deze stijgende trend aan zal houden.
Percentage werknemers die vaak/altijd onder
hoge werkdruk werken
Werkdruk door de jaren
40%
35%
35%
33%
33%
34%
32%
33%
2001
2002
34%
31%
32%
2003
2005
30%
25%
20%
15%
10%
5%
0%
1997
1998
1999
2000
2006
Figuur 2 Werkdruk door de jaren (bron: CBS, TNO NEA).
Bladzijde 34 van 50
Instituut Werk en Stress
Werkdruk
10.4 Is de werkdruk hoger dan in de rest van Europa?
De werkdruk in Nederland is niet hoger dan in de rest van Europa. Uit cijfers van TNO
blijkt dat de werkdruk in Europa sinds 1990 stijgt. Nederland heeft daarbij lange tijd
voorop gelopen. Vanaf 1997 is echter sprake van een daling ten opzichte van andere
landen. De werkdruk in Nederland ligt momenteel rond het Europese gemiddelde [1].
Volgens een studie van de Europese Stichting voor de verbetering van leef- en
werkomstandigheden (Eurofound) lag de werkdruk in Nederland in 2005 zelfs iets onder
het Europese gemiddelde [4].
10.5 Hoe belangrijk vinden medewerkers werkdruk?
Werknemers hechten veel waarde aan maatregelen die bedoeld zijn om werkdruk en
werkstress te verminderen. In 2006 gaf 58% van de werknemers in de NEA [1] [2] aan
dat maatregelen tegen werkdruk en werkstress nodig zijn. 18% gaf zelfs de hoogste
prioriteit aan dergelijke maatregelen. Vooral in het onderwijs en de gezondheidszorg is
hier vraag naar.
18%
werkdruk en werkstress
RSI
10%
lichamelijk zwaar werk
9%
7%
emotioneel zwaar werk
roken door collega's of klanten
6%
veiligheid, bedrijfsongevallen
6%
lawaai
5%
intimidatie, etc. door klanten
5%
intimidatie, etc. door leiding of collega's
3%
gevaarlijke stoffen
3%
0%
2%
4%
6%
8%
10% 12% 14% 16% 18% 20%
Figuur 3 Belangrijkste arbo-maatregelen volgens werknemers (NEA 2006)
Bladzijde 35 van 50
Instituut Werk en Stress
Werkdruk
10.6 Wat doen werkgevers tegen werkdruk?
De Arbobalans 2006 [2] geeft inzicht in de maatregelen die werkgevers treffen tegen
werkdruk. Zo blijkt dat het aantal werkgevers dat actief maatregelen treft tegen
werkdruk sinds 2004 met 10% is gestegen tot 83% in 2006. De maatregelen die daarbij
het meest worden getroffen staan hieronder:
Vermindering van werklast
38%
29%
Psychische belasting als gesprekspunt
Voorlichting
28%
Instellen vertrouwenspersoon
26%
23%
Verbeteren afstemming werk en prive
Registratie gevallen intimidatie, agressie, etc.
18%
Gedragscode
17%
Verandering werkprocessen
15%
Training van leidinggevenden
12%
Meer autonomie
11%
Klachtencommissie
7%
Protocol psychische belasting
4%
Overig
17%
0%
5%
10%
15%
20%
25%
30%
35%
40%
Figuur 4 : Getroffen maatregelen tegen werkdruk door werkgevers (bron: Arbobalans
2006)
Uit de Arbobalans blijkt verder dat bijna de helft van de bedrijven nog geen RisicoInventarisatie en Evaluatie (RI&E) heeft uitgevoerd. Het gaat hierbij vooral om kleine
bedrijven met minder dan 100 medewerkers. Daar waar wel een RI&E is uitgevoerd
wordt werkdruk in 75% van de gevallen als risico geïdentificeerd.
10.7 Bronvermelding
[1] TNO (2006). Nationale Enquete Arbeidsomstandigheden (NEA): Samenvatting
resultaten. Laatst opgehaald op 21 Januari 2008 van http://www.tno.nl/downloads/KvLARB-NEA-BrochureNEA2006.pdf.
[2] Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (2006). Arbobalans 2006. Laatst
opgehaald op 21 januari 2008 van
http://docs.szw.nl/pdf/129/2007/129_2007_3_11182.pdf.
Bladzijde 36 van 50
Instituut Werk en Stress
Werkdruk
[3] Boisard, P. (2005). Time And Work: Work Intensity. Laast opgehaald op 16 januari
2008, van http://www.eurofound.europa.eu/pubdocs/2002/48/en/1/ef0248en.pdf
[4] Eurofound (2005). European Working Conditions Survey. Laast opgehaald op 16
januari 2008, van http://www.eurofound.europa.eu/ewco/surveys/EWCS2005/index.htm
Bladzijde 37 van 50
Instituut Werk en Stress
Werkdruk
11 Frequently asked questions
11.1 Is er een norm voor de maximale werkdruk die men aan kan?
Ondanks dat deze vraag zeer regelmatig wordt gesteld, kan zij niet goed worden
beantwoord. Deskundigen verschillen namelijk van mening over grens voor de maximale
werkdruk. Hier zijn enkele redenen voor:
•
Mensen verschillen sterk in de mate van werkdruk die ze kunnen verdragen, in
tegenstelling tot bijvoorbeeld blootstelling aan hard geluid of giftige stoffen.
•
Werkdruk kan niet los worden beschouwd van de werksituatie. Een werknemer
die op collega’s terug kan vallen of zijn werk zelf kan organiseren kan
bijvoorbeeld beter omgaan met werkdruk dan werknemers die dit niet kunnen.
Aangezien werknemers en werksituaties sterk verschillen, is er dus niet één duidelijke
norm te geven. De werkdruk die men kan verdragen verschilt per situatie en persoon.
11.2 Hoe weet ik dan of de werkdruk te hoog is?
Ondanks dat er geen norm is voor de maximale werkdruk, is het volgende mogelijk:
•
Vergelijk scores binnen de eigen organisatie met het landelijke gemiddelde,
bijvoorbeeld op basis van cijfers uit de NEA van TNO [1]. Dit geeft aan waar men
staat ten opzichte van andere bedrijven (eventueel uit de eigen sector).
•
Leg de nadruk meer op de gevolgen. Een hoge werkdruk heeft vele gevolgen (zie
ook ‘Wat zijn de gevolgen van werkdruk?’ [KV: Wat zijn de gevolgen van
werkdruk]. Werknemers raken bijvoorbeeld snel uitgeput. Het kan dan nuttig zijn
om niet alleen werkdruk, maar ook uitputting binnen organisaties in kaart te
brengen. De werkdruk is dan te hoog in delen waar niet alleen de werkdruk,
maar ook de uitputting, hoog is.
Andere gevolgen, zoals productiviteitsverlies, ziekteverzuim, ontevredenheid en
gezondheidsklachten, kunnen ook in kaart worden gebracht. Deskundige
adviesbureaus kunnen u hier goed mee helpen. Zie ook [KV: Hoe kan werkdruk
worden aangepakt?]
•
Stel werknemers zelf de vraag of zij de werkdruk te hoog vinden, bijvoorbeeld
met vragenlijstonderzoek. Dit is weliswaar subjectief, maar werkdruk is dat per
definitie [KV: Wat is werkdruk?].
Bladzijde 38 van 50
Instituut Werk en Stress
Werkdruk
11.3 Is werkdruk altijd slecht?
Nee. Een zekere mate van werkdruk is zelfs wenselijk. Veel mensen vinden het plezierig
om onder enige druk te werken [KV: Wetenschappelijke modellen]. De lichte spanning
die door de werkdruk wordt veroorzaakt, motiveert en stimuleert hen om harder te
werken. Dit neemt niet weg dat een te hoge werkdruk (en te hoge werkstress) wel
degelijk duidelijk ongunstige gevolgen heeft, zoals productiviteitsverlies, fouten,
ontevredenheid, uitval en ziekte.
11.4 Waar kan ik cijfers vinden over werkdruk?
Naast de cijfers die hier zijn vermeld, kunt u onder andere terecht bij de volgende
instanties:
•
Nationale Enquête Arbeidsomstandigheden (NEA)
De NEA is een jaarlijks onderzoek van TNO naar de arbeidsomstandigheden van
Nederlandse werknemers. Dit onderzoek wordt uitgevoerd onder circa 20.000
werknemers, en vormt daarmee een representatieve steekproef. De NEA stelt
enkele vragen over werkdruk. De resultaten worden opgesplitst naar geslacht,
sector en leeftijdsgroep. De rapporten zijn gratis te downloaden van de website
van TNO
(http://www.tno.nl/content.cfm?context=markten&content=case&laag1=52&ite
m_id=107).
•
Arbobalans
Het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid publiceert jaarlijks de
Arbobalans. In dit onderzoek zijn cijfers opgenomen van het CBS, de
Arbeidsinspectie, TNO en andere instanties. De Arbobalans besteedt aandacht
aan werkdruk en splitst dit op naar sector, geslacht en leeftijd. De resultaten zijn
te downloaden van de site van het Ministerie.
(http://www.arboplus.nl/public/file/Arbobalans%202006.pdf).
•
European Working Conditions Survey (EWCS)
De Europese Stichting voor de verbetering van arbeidsomstandigheden
(Eurofound) voert elke vijf jaar een onderzoek uit naar de
arbeidsomstandigheden van Europese werknemers. In dit onderzoek worden
enkele vragen gesteld over werkdruk. De resultaten van deze onderzoeken zijn
openbaar en te downloaden van de site van de stichting
(http://www.eurofound.europa.eu).
•
Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS)
Het CBS heeft jaarcijfers over werkdruk opgenomen in haar databank Statline
(http://statline.cbs.nl). Deze cijfers zijn afkomstig uit o.a. onderzoeken van TNO,
het CBS zelf en andere instanties.
Bladzijde 39 van 50
Instituut Werk en Stress
•
Werkdruk
Gespecialiseerde instituten en bedrijven
Op de Nederlandse markt zijn diverse bedrijven en instituten actief die zich bezig
houden met o.a. werkdruk. Zij hebben vaak eigen databanken met
normgegevens. U kunt hierbij denken aan de Universiteit van Utrecht of Tilburg,
het Instituut Werk en Stress, TNO Kwaliteit van Leven, het Coronel Instituut, de
Stichting van de Arbeid of de Arbeidsinspectie.
11.5 Is werkdruk te meten?
Dat is mogelijk. Meer informatie kunt u vinden in de tekst ‘Hoe kan ik werkdruk meten?’.
11.6 In het bedrijf waar ik werk is de werkdruk erg hoog. Wat kan ik doen?
Het beste advies is om dit probleem bespreekbaar te maken. Vraag eens aan collega’s
hoe zij de werkdruk ervaren. Wellicht hebben zij tips hoe je hier beter mee om kunt
gaan. Je kunt de werkdruk natuurlijk ook aankaarten bij de direct leidinggevende.
Werkgevers zijn bij wet verplicht om goede arbeidsomstandigheden te bieden, ook met
betrekking tot werkdruk. Zij moeten het signaal dus serieus nemen. Je kunt natuurlijk
ook terecht bij de ondernemingsraad, de personeelsvereniging of de vakbonden.
11.7 Bronvermeldingen
[1] TNO (2006). Nationale Enquete Arbeidsomstandigheden (NEA): Samenvatting
resultaten. Laatst opgehaald op 21 Januari 2008 van http://www.tno.nl/downloads/KvLARB-NEA-BrochureNEA2006.pdf.
Bladzijde 40 van 50
Instituut Werk en Stress
Werkdruk
12 Tips en trucs
12.1 Tips voor werkgevers
Pik signalen van hoge werkdruk bij werknemers vroegtijdig op
Wees attent op signalen die duiden op een te hoge werkdruk bij werknemers, zoals:
•
•
•
•
•
•
•
Lage irritatiedrempel
Klachten van werknemers over werkdruk
Klachten van klanten over de kwaliteit van de dienstverlening
Vermoeidheid bij werknemers
Regelmatig overwerk
Deadlines die vaak niet gehaald worden
Klachten over de werkdruk in de wandelgangen
Luister naar werknemers
Werknemers kunnen zelf het best aangeven hoe ze de werkdruk ervaren. Vraag dit dan
ook regelmatig. Het is zinvol om hier ook vragen over te stellen tijdens functioneringsgesprekken. De nadruk moet bij dergelijke gesprekken liggen op het volgende:
•
•
•
Hoe ervaart de werknemer de werkdruk?
Wat kan de werknemer zelf doen om de werkdruk te verminderen?
Wat kan de leidinggevende doen om de werknemer hierbij te helpen?
Maak werkdruk meetbaar en meet dit periodiek
Objectieve cijfers geven de beste managementinformatie. Meet periodiek hoe hoog de
werkdruk in een organisatie is. Zie hiervoor de tekst ‘Welke instrumenten zijn er?’ Dit
kan bijvoorbeeld als onderdeel van medewerkertevredenheidsonderzoek (MTO) of een
Risico-Inventarisatie & Evaluatie (RI&E). Bedrijfsdelen die een hoge werkdruk ervaren
kunnen dan meer gericht ondersteund worden.
Kijk naar mogelijkheden om de aard van het werk aan te passen
•
•
•
Taakroulatie: zorg voor voldoende afwisseling in de taken en maak het mogelijk
dat de werknemers voor elkaar in kunnen springen
Taakverrijking: biedt de werknemer een pakket met gevarieerde taken aan en
voorkom monotoon werk
Taakomschrijving: zorg voor duidelijke taakomschrijvingen en
verantwoordelijkheden want onzekerheid op dit terrein leidt tot stress
Bladzijde 41 van 50
Instituut Werk en Stress
•
•
Werkdruk
Werktempo: zorg voor regelmatige pauzes, werkoverleg en schep ruimte voor
werknemers om overmatige werkdruk aan te geven
Werkoverleg instellen: dit biedt gelegenheid om prioriteiten te bepalen,
informatie uit te wisselen en van elkaar te leren
12.2 Tips voor werknemers en werkgevers
Breng structuur aan in je werkzaamheden
Soms ervaar je een hoge werkdruk omdat je geen overzicht hebt over de activiteiten die
je nog uit moet voeren. Het helpt dan om wat structuur aan te brengen, bijvoorbeeld
door op een lijstje al je taken op te schrijven. Werk deze vervolgens één voor één af, en
streep voltooide taken steeds weg. Dit laat niet alleen zien hoeveel je nog moet doen,
maar laat ook zien wat je al hebt gedaan.
Vraag om hulp
Collega’s en leidinggevenden zullen niet altijd zien dat je onder hoge werkdruk staat.
Geef dit dus aan en vraag daarbij ook om hulp. Collega’s kunnen misschien taken van je
overnemen en je leidinggevende kan je helpen om het werk te organiseren.
Voorkom dat je steeds gestoord wordt
Veel mensen vinden het vervelend om steeds gestoord te worden als ze druk bezig zijn.
Je kunt hierbij denken aan binnenkomende e-mail of collega’s die iets willen. Onderzoek
heeft laten zien dat dit de werkdruk kan verhogen. Hoe kun je hier mee omgaan?:
•
Wees duidelijk tegen collega’s. Geef aan dat je bezig bent, en dat je over een
uur beschikbaar bent.
•
Je kunt beter niet elk half uur je e-mail bekijken. De verleiding om te reageren
wordt dan al snel te groot. Plan voor jezelf in wanneer je de mail bekijkt. Doe dit
bijvoorbeeld elk uur of op een paar vaste momenten per dag.
Blijf in beweging
Zit je veel achter een computer? Zorg dat je blijft bewegen! Neem bijvoorbeeld elk uur
een korte pauze en strek dan de benen. Het is ook een goed idee om tijdens de pauze
een frisse neus te halen. Dit is niet alleen goed voor het lichaam, maar helpt ook om de
gedachten even op een rij te zetten, het werk te relativeren en om nieuwe oplossingen
te zien.
Let op je lichaam
Een mens is niet gebouwd om constant onder druk te werken. Let daarom op signalen
van je lichaam. Krijg je moeite met slapen, denk je steeds over je werk, ben je onrustig
Bladzijde 42 van 50
Instituut Werk en Stress
Werkdruk
en gehaast? Neem dan extra rust. Je lichaam geeft op die manier aan dat het de druk
niet goed aankan. Werk vooral niet hard door, want voor je het weet loop je rond met
een burnout of andere gezondheidsklachten.
Assertiever worden (zonder agressief te zijn)
Probeer eens vaker 'nee' te zeggen tegen onredelijke verzoeken. Vertel op een rustige
wijze waarom je bepaalde werkzaamheden of verzoeken niet wilt doen en ze onredelijk
vindt, geef daarbij aan welk gevoel je erbij hebt. Maak duidelijk hoe je het graag anders
zou willen hebben. Vraag de ander of hij zich kan voorstellen dat je je onprettig vindt en
de werkzaamheden niet kunt of wilt uitvoeren op de gevraagde manier. Bespreek samen
alternatieven.
Ook in het geval u zich irriteert aan anderen kunt u dat beter kenbaar maken. Probeer
beter te luisteren naar de anderen en probeer er achter te komen waarom dat men zich
op een bepaalde manier gedraagt. Benoem het gedrag van de ander in plaats van het te
beoordelen want dan kan die ander meteen in de verdediging gaan. Door beter te
luisteren en te zoeken naar zaken waarover u het wel eens bent, kunt u de emotie
verminderen en tot gewenst gedrag komen.
Verbeter uw timemanagement
Een goede planning van werkzaamheden kan erg belangrijk zijn. Het voortdurend onder
tijdsdruk werken is niet prettig en vooral de race tegen deadlines is op termijn fnuikend.
Sommige mensen moeten juist een stok achter de deur hebben op tot een goede
prestatie te komen, maar als je de aanvang met je werkzaamheden te lang uitstelt dan
lopen je groot gevaar dat je in tijdnood komt. Ook al heb je je zaken goed geregeld en
georganiseerd je moet altijd rekening houden met verstoringen van buiten die je
planning in de war kunnen sturen.
Vermijd tijdens periodes van stress om meer alcohol te gaan drinken en te roken en
probeer meer beweging te nemen.
Breng meer tijd door bij optimistische mensen
Negatieve mensen halen u omlaag naar hun niveau. Kies ervoor te werken met mensen
die een positieve houding hebben.
Bladzijde 43 van 50
Instituut Werk en Stress
Werkdruk
13 Wat zijn bekende wetenschappelijke modellen
over werkdruk?
Deskundigen hebben in de loop der jaren diverse wetenschappelijke modellen opgesteld
rondom het thema ‘werkdruk’. Deze modellen zijn nuttig omdat ze inzicht geven in de
oorzaken en de gevolgen van werkdruk. Hieronder worden de meest bekende modellen
kort besproken:
•
Demand-Control Model
•
Vitaminemodel
•
Belasting-Belastbaarheid model
•
WEB-model (ookwel JD-R model)
13.1 Taakeisen en Sturingsmogelijkheden: Het Demand-Control Model
Het zogenaamde ‘Demand-Control’ model van Karasek [1] is veruit het bekendste model
over werkdruk en werkstress. Dit model benadrukt twee aspecten van het werk; de
hoogte van de taakeisen en de eigen ruimte voor sturingsmogelijkheden.
De taakeisen omvatten de eisen die worden gesteld aan het werk, zoals het werktempo,
kwaliteitseisen, enzovoorts. De sturingsmogelijkheden hebben betrekking op de vrijheid
die iemand heeft om het eigen werk te sturen en te organiseren, bijvoorbeeld door een
pauze te nemen, door zelf te plannen of door inspraak te krijgen op besluiten die invloed
hebben op het werk. Taakeisen en sturingsmogelijkheden kunnen laag of hoog zijn.
Combinaties van taakeisen en sturingsmogelijkheden
Karasek verwacht dat werkstress alleen ontstaat bij bepaalde combinaties van taakeisen
en sturingsmogelijkheden. Hieronder is dat weergegeven:
Bladzijde 44 van 50
Instituut Werk en Stress
Werkdruk
taakeisen
hoog
hoog
2. Verveling
laag
sturingsmogelijkheden
laag
3. Passief
4. Actief
1. Werkstress
Figuur 5 Demand-Control model
Werkstress ontstaat volgens dit
model vooral wanneer je hoge
taakeisen ervaart én weinig ruimte
hebt om je eigen werk te sturen
(box 1).
Andere uitkomsten zijn ook
mogelijk. Wanneer je veel vrijheid
hebt (hoge sturingsmogelijkheden)
én je eenvoudig werk doet (lage
taakeisen), dan ervaar je
weliswaar weinig stress, maar raak
je ook eerder verveeld (box 2).
Doe je simpel werk én heb je
weinig mogelijkheden tot sturing,
dan wordt je meer afwachtend en
passief (box 3).
Voorbeeld
Je staat aan de lopende band en moet
handelingen uitvoeren op alles wat voorbij
rolt. De band heeft een vaste snelheid (lage
sturingsmogelijkheden).
Wanneer de handelingen ingewikkeld zijn
(hoge taakeisen) zul je meer stress ervaren.
De band blijft tenslotte doorgaan.
De oplossing zit volgens het model in het
vergroten van sturingsmogelijkheden. Het
zou bijvoorbeeld helpen als je de snelheid
van de band aan kunt passen of de band
geheel kunt stoppen als dat nodig is. Je
ervaart daardoor minder stress.
Een positieve invloed van (hoge) taakeisen?
De laatste mogelijkheid (box 4) is het meest opvallend. Karasek benadrukt dat hoge
taakeisen niet noodzakelijk slecht zijn, zoals vaak wel wordt aangenomen. Wanneer dit
namelijk wordt gecombineerd met veel sturingsmogelijkheden, dan leidt dit tot een
situatie waarin je een uitdaging in je werk ervaart die je (met enige moeite) aan kunt.
Dit schept ruimte voor ontwikkeling, groei en uitdaging.
Bladzijde 45 van 50
Instituut Werk en Stress
Werkdruk
13.2 Arbeidsvitaminen: Het vitaminemodel
Het Vitaminemodel van de onderzoeker Warr [2] vergelijkt de invloed van aspecten van
het werk met de werking van vitaminen. Net als bij vitaminen, zijn allerlei werkaspecten
in eerste instantie gezond. Bij een overdosis kunnen echter ongunstige gevolgen
optreden.
In zijn vitaminemodel
Voorbeeld
voorspelt Warr dat werkdruk1
Veel mensen zeggen dat ze het plezierig vinden om
in eerste instantie een
onder hoge druk te werken. Deze mensen ervaren
positieve invloed heeft op je
dus een optimale werkdruk; de werkdruk stimuleert
gezondheid. Een beetje
ze. Warr benadrukt echter dat de werkdruk ook bij
werkdruk zorgt voor een
deze mensen op een gegeven moment te hoog kan
‘gezonde spanning’. Deze
worden.
invloed neemt echter af
naarmate de werkdruk blijft
stijgen. Op een gegeven moment is de werkdruk zo hoog dat het zijn tol gaat eisen.
gezondheid
ongunstig
Het vitaminemodel leert dus – net als het eerdere model – dat enige werkdruk een
gunstige invloed heeft, maar dat te hoge werkdruk juist schadelijk is. Dat is hieronder
weergegeven:
gunstig
Optimale werkdruk
laag
hoog
werkdruk
Figuur 6 Vitaminemodel
1
Warr heeft ook gekeken naar andere kenmerken, zoals salaris, veiligheid, autonomie en feedback.
Bladzijde 46 van 50
Instituut Werk en Stress
Werkdruk
13.3 Omgaan met werkdruk: Het belasting-belastbaarheid model
Het belastingbelastbaarheid model is een Nederlands model. Het is in 1990 ontwikkeld
door de onderzoekers Van Dijk, Van Dormolen, Kompier en Meijman en wordt veel
gebruikt bij arbodiensten. Het model is hieronder weergegeven:
Taakeisen
+
sturingsmogelijkheden
Belastings
verschijnselen
Gevolgen
Verwerkingsvermogen
Figuur 7 Belasting-Belastbaarheid model
Het model begint met taakeisen en sturingsmogelijkheden, net als het ‘Demand-Control’
model. Een werknemer wordt belast wanneer sprake is van hoge taakeisen en weinig
sturingsmogelijkheden.
Deze belasting leidt tot verschijnselen als stress, uitputting, slapeloosheid en
rusteloosheid. Wanneer de belasting tijdelijk is, zullen deze verschijnselen weer
verdwijnen. Houdt de belasting echter aan, dan heeft dat allerlei ongunstige gevolgen
zoals burnout, ziekte of arbeidsongeschiktheid.
Een belangrijke rol is weggelegd voor het verwerkingsvermogen van een werknemer. Dit
bepaalt zijn of haar ‘belastbaarheid’. Het verwerkingsvermogen is de mate waarin je om
kunt gaan met de belasting. Je kunt bijvoorbeeld beter gaan plannen, hulp vragen aan
collega’s of er over praten met vrienden. Het verwerkingsvermogen beïnvloedt hoeveel
belasting je ervaart en wat de gevolgen zijn. Andersom wordt het ook verminderd door
belasting (zoals vermoeidheid) of juist hoger (na het succesvol doorstaan van een
hogere belasting). Het model benadrukt dat mensen verschillen in de belastbaarheid en
dus bij dezelfde belasting anders kunnen reageren.
Bladzijde 47 van 50
Instituut Werk en Stress
Werkdruk
13.4 Energiebronnen, werkstressoren en burnout: Het WEB-model
Het Nederlandse ‘Werkstressoren, Energiebronnen, Burnout (WEB)’-model is een meer
recent model dat is ontwikkeld door de onderzoekers Bakker en Demerouti [4].
Internationaal is dit model bekend als het ‘Job Demands & Resources (JD-R)’-model.
werkstressoren
+
stressreacties
Organisatie
uitkomsten
energiebronnen
bevlogenheid
+
+
Figuur 8 WEB-model
Het WEB-model deelt de
aspecten van het werk op in
twee groepen:
•
•
Werkstressoren
Aspecten van het werk
die voor stress zorgen,
zoals werkdruk of
conflicten.
Voorbeeld
Bij veel bedrijven is de werkdruk hoog. Soms wordt
ook geconstateerd dat werknemers niet tevreden
zijn met het werk. Werkdruk wordt dan vaak gezien
als iets dat omlaag moet.
Toepassing van het WEB-model laat zien dat veel
bedrijven ook weinig ontwikkelingsmogelijkheden
bieden en werknemers weinig betrekken bij
besluitvorming. Dit zijn echter twee belangrijke
energiebronnen. Het kan daarom lonen om niet
zozeer werkdruk te verlagen, maar om in te zetten
op het verbeteren van deze energiebronnen.
Energiebronnen
Aspecten van het werk
die juist energie geven,
zoals goed contact met
collega’s, leuk werk en veel sturingsmogelijkheden.
Het WEB-model ziet een aantal effecten tussen werkstressoren en energiebronnen:
•
Bij voortdurende belasting door werkstressoren raak je uitgeput.
•
De beschikbaarheid van energiebronnen helpt je echter om met de werkstress
om te gaan. Energiebronnen compenseren dus voor de negatieve invloed van
werkstressoren.
Bladzijde 48 van 50
Instituut Werk en Stress
•
Werkdruk
Energiebronnen zorgen daarnaast voor een bevlogen en gemotiveerd gevoel.
Het WEB-model verbreedt de aandacht dus naar energiebronnen. Het is meestal moeilijk
om werkstressoren, zoals werkdruk, te verminderen. Het is vaak eenvoudiger om meer
(of betere) energiebronnen aan te bieden, zoals flexibele werktijden, teambuilding en
goede planning. Energiebronnen zijn daarnaast belangrijk voor de motivatie.
Andere sector: andere stressoren en energiebronnen
Het WEB-model onderkent dat het werk in verschillende sectoren sterk verschilt. Het
hangt dus af van de sector (of zelfs van het bedrijf) welke werkstressoren en energiebronnen relevant zijn. Dit vereist vooronderzoek waarbij men zich afvraagt “Wat zijn in
mijn organisatie werkstressoren en energiebronnen?”.
De grote praktische toepasbaarheid en de aandacht voor positieve aspecten van het
werk hebben het WEB-model populair gemaakt onder arbeids- en organisatiepsychologen.
13.5 Andere modellen
Naast bovengenoemde modellen zijn er nog vele andere modellen rondom werkdruk.
Deze modellen zijn echter minder bekend of worden in de praktijk minder gebruikt.
Geïnteresseerden worden doorverwezen naar gespecialiseerde literatuur.
•
Demand-Induced Strain Compensation (DISC) model
•
Effort-Reward Imbalance (ERI) model
•
Job Characteristics Model (JC-M)
•
Michigan Model
•
Person-Environment Fit Model
13.6 Bronvermeldingen:
[1] Karasek, R. (1979). Job Demands, Job Decision Latitude and Mental Strain:
Implications for Job Redesign. Administratative Quarterly, 24, pp. 285-306.
[2] Warr, P. B. (1987). Work unemployment and mental health. Oxford: Oxford
University Press.
[3] Dijk, F. J. H. van, Dormolen, M. van, Kompier, M. A. J., & Meijman, T. F. (1990).
Herwaardering model belasting-belastbaarheid. Tijdschrift Sociale Gezondheidszorg, 68,
pp. 3-10.
Bladzijde 49 van 50
Instituut Werk en Stress
Werkdruk
[4] Bakker, A. B., & Demerouti, E. (2007). The Job Demands-Resources model: State of
the Art. Journal of Managerial Psychology, 22(3), pp. 309-328.
Bladzijde 50 van 50