Ethisch denken rond het levenseinde van de mens

Ethisch redeneren
TOEPASSING EUTHANASIE
4.1
4. Ethisch denken rond het levenseinde van de mens
4.1.
Begripsomschrijving van euthanasie
Euthanasie wordt in de Belgische
wetgeving omschreven als “het
opzettelijke levensverkortend handelen
door een andere dan de betrokkene
op diens verzoek”.
4.2.





Wat als de patiënt daar zelf
niet meer kan om vragen?
De wet stelt dat er dan een
wilsverklaring moet zijn.
De Belgische euthanasiewetgeving van 28 mei 2002
Wat stelt de wet?

Anders gaat het
natuurlijk om
zelfdoding.
Commentaar
De euthanasie moet door een arts
uitgevoerd worden.
De patiënt moet meerderjarig zijn
De persoon moet handelingsbekwaam
zijn en bewust op het ogenblik van het
verzoek
Euthanasie op minderjarigen kan dus
wettelijk (nog) niet, al gaan er stemmen op
om ook dat wettelijk te regelen.
Euthanasie kan dus niet toegepast worden bij
mensen die hun wil niet kunnen uiten als ze
vooraf geen schriftelijke wilsverklaring
hebben laten opstellen (zie verder) (bvb.
Comapatiënten)
Het verzoek tot euthanasie moet
vrijwillig, overwogen en herhaald zijn
en niet tot stand gekomen door druk van
buitenaf
Er moet sprake zijn van een medisch
uitzichtloze toestand van aanhoudend
en ondraaglijk fysiek of psychisch
lijden dat niet gelenigd kan worden en
het gevolg is van een ernstige en
ongeneeslijke, door ongeval of ziekte
veroorzaakte aandoening.
De arts moet patiënt inlichten over
gezondheidstoestand en
levensverwachting
Cursus godsdienst T5
In de wet wordt niet gesteld dat de
aandoening terminaal moet zijn. Euthanasie
kan dus uitgevoerd worden op terminale en
niet-terminale patiënten. Wel is er een
bijzondere regeling voor niet-terminale
patiënten. (zie verder).
Enerzijds: efficiënte pijnbestrijding kan
euthanasie dus overbodig maken.
Anderzijds: de definitie is heel rekbaar
want euthanasie kan ook toegepast worden
in geval van ondraaglijk psychisch lijden.
Dit kan heel ruim opgevat worden.
De arts is dus verplicht de diagnose mee te
delen aan zijn patiënt, hij mag geen
informatie verzwijgen, hij moet de
levensverwachting met zijn patiënt
bespreken.
Geert Vervaele
Ethisch redeneren
TOEPASSING EUTHANASIE

Arts moet overleg plegen met de patiënt
over
Diens euthanasie-verzoek
Resterende curatieve mogelijkheden
Palliatieve mogelijkheden


De patiënt kan ten allen tijde zijn verzoek intrekken.
4.2
De arts moet met zijn patiënt overleggen:
 Bespreken van het verzoek tot euthanasie
 Bespreken van eventuele andere
behandelingsmogelijkheden
 De mogelijkheid van palliatieve zorg
bespreken
De arts moet zich verzekeren van het aanhoudend fysiek en psychisch lijden van de
patiënt.


De arts moet zich verzekeren van de duurzaamheid van het verzoek.
De arts moet andere ‘onafhankelijke en bevoegde arts raadplegen over aandoening en
verzoek, die het medisch dossier moet inzien en de patiënt moet onderzoeken.



Arts moet overleg plegen met eventueel aanwezig verplegend team.
Arts moet, indien de patiënt dit wenst, verzoek bespreken met aangewezen naasten.
Arts moet zich ervan verzekeren dat de patiënt over zijn verzoek heeft kunnen spreken
met door hem gewenste personen.
Wat zegt de wet over de gevallen waarin de patiënt zijn wil niet meer kan uiten?





De patiënt moet vooraf schriftelijke een wilsverklaring hebben opgesteld.
De wilsverklaring mag niet ouder zijn dan 5 jaar.
Als de patiënt zelf de wilsverklaring niet meer kan opstellen, kan hij een meerderjarig
persoon die geen enkel materieel belang heeft bij het overlijden van de betrokkene,
aanwijzen, die zijn verzoek schriftelijk opstelt in het bijzijn van 2 meerderjarige getuigen.
Zo’n wilsverklaring moet ook vermelden dat de betrokkene niet in staat is te tekenen en
waarom.
De dokter mag alleen de wilsverklaring tot euthanasie uitvoeren als er sprake is van een
ernstige en ongeneeslijke, door ongeval of ziekte veroorzaakte aandoening, de patiënt niet
meer bij bewustzijn is en deze toestand volgens de stand van de wetenschap onomkeerbaar
is.
Samen met de euthanasiewet werd de wet over palliatieve zorgen goedgekeurd. Beide
werden aan elkaar gekoppeld. Elke patiënt heeft recht op palliatieve zorg. Hoe definieert
de wet palliatieve zorg?
Het geheel van zorgverlening aan patiënten waarvan de levensbedreigende ziekte niet langer
op curatieve therapieën reageert. Voor de begeleiding van deze patiënten bij hun levenseinde
is een multidisciplinaire totaalzorg van essentieel belang, zowel op het fysieke, psychische,
sociale als morele vlak. Het belangrijkste doel van de palliatieve zorg is deze zieke en zijn
naasten een zo groot mogelijke levenskwaliteit en maximale autonomie te bieden. Palliatieve
zorg is er op gericht de kwaliteit van het resterende leven van deze patiënt en nabestaanden te
waarborgen en te optimaliseren.
4.3.
Palliatieve hulpverlening
Cursus godsdienst T5
Geert Vervaele
Ethisch redeneren
etymologische
betekenis
TOEPASSING EUTHANASIE
4.3
Het woord palliatieve hulpverlening bevat het Latijnse woordje
pallium. Dit woord betekent mantel. Palliatieve zorg is dus:
mantelzorg: de zieke omringen met goede zorgen, de mantel van
menselijke nabijheid omslaan. Wat betekent dit nu concreet?
Palliatieve hulpverlening start op het ogenblik dat curatieve behandeling stopt. Curatief komt
van het Latijnse werkwoord curare en betekent genezen. D.w.z.: op een bepaald ogenblik kan
de zieke niet meer genezen (of beter worden) en begint het stervensproces (de terminale
levensfase). Palliatieve zorgen is niet langer gericht op genezing maar op 'levenscomfort' voor
de zieke (stervende). Het gaat er niet langer om dagen toe te voegen aan het leven (het leven
verlengen), maar om leven toe te voegen aan de dagen (die nog resten) (de kwaliteit van het
leven verhogen in de laatste levensdagen/maanden). Zo stopt men alle curatieve
behandelingen zoals stralingen, chemotherapie, bloedtransfusies, transplantaties, … omdat
deze behandelingen toch geen beterschap meer kunnen brengen. Bovendien zijn deze
medische behandelingen zeer belastend (en soms zeer pijnlijk) voor de zieke. Palliatieve
hulpverlening kan starten zodra aanvaard wordt dat het sterven nabij komt. De palliatieve
hulpverlening is eigenlijk een zorg voor de zieke tot het einde toe. Daarbij zijn 5 principes
héél belangrijk.
1. de lichamelijke klachten ernstig nemen en ze verhelpen
pijn bestrijden en andere lichamelijke ongemakken
nastreven van lichamelijk comfort
de vijf
belangrijkste
principes van
de palliatieve
hulpverlening
2. zo lang mogelijk de zelfredzaamheid en het zelfbeschikkingsrecht
van de zieke waarborgen;
alles door de zieke laten doen wat hij/zij nog zelf kan doen
en dat op de manier die hij/zij zelf verkiest
m.a.w.: streven naar de grootst mogelijke autonomie.
3. de zieke begeleiden in zijn relatie met zijn nabestaanden
opvang van de naastbestanden
begeleiding bij het afscheid nemen
4. begeleiding van de zieke op psychologisch en spiritueel vlak
luisteren, aandacht en zorg voor zinvragen, onmacht, angst,
radeloosheid
5. rouwvoorbereiding en –begeleiding voor de nabestaanden
4.4.
Ethische grondwaarden bij euthanasie
Cursus godsdienst T5
Geert Vervaele
Ethisch redeneren
TOEPASSING EUTHANASIE
4.4
4.4.1. De ethische grondoptie
De beginselethiek leert ons dat het leven de hoogste waarde is. Uiteraard: eerbied voor
het leven is dé fundamentele waarde bij uitstek. Respect voor het menselijk leven, in alle
situaties, voor alle mensen. Niet alleen voor het leven van gezonde mensen, maar ook van
zieke mensen, gehandicapte mensen, bejaarde mensen, demente bejaarden, … stervende
mensen.
De dood is onlosmakelijk verbonden met het leven. Geboren worden is eigenlijk al naderen
tot de dood. Sterven hoort bij het leven, onafscheidelijk. Desondanks ervaren we de dood als
een onwaarde. Leven! Daar gaat het om: men sw aard i g l even !
Sterven is de laatste fase in iemands leven. Deze terminale fase maakt integraal deel uit van
het leven van de mens. Ook deze laatste levensfase moet menswaardig verlopen. De
eth i s ch e gron d op ti e (= f u n d ame n tel e eth i sch e k eu ze) i s d an ook een
men s w aard i g l evensei n d e.
Ethisch gesproken moet therapeutische hardnekkigheid inderdaad afgewezen worden
aangezien het sterven alleen maar nodeloos wordt gerekt1. Ook het stervensproces moet
menswaardig kunnen verlopen.
Daarom hebben we een verantwoordelijkheid tegenover stervende mensen: nl. d e p l i ch t
tot s te rven sb egel ei d i n g. Stervensbegeleiding houdt in dat we de stervende mens nabij
zijn tot het einde toe. Stervensbegeleiding vraagt zorg voor de zieke op fysisch vlak,
psychisch, sociaal en spiritueel vlak. Op fysisch vlak moet allereerst de pijn bestreden worden
en het comfort van de stervende zoveel mogelijk gewaarborgd blijven. Op psychisch vlak
moet men een stervende nabij zijn en steunen. In eenzaamheid sterven moet heel erg zijn.
Sterven is afstand doen van, loslaten, afscheid nemen van … zijn omgeving, vrienden,
familie, zijn geliefden, … Het sociale aspect is belangrijker dan men zou denken. De dood
doet de mens ook heel wat zin- en levensvragen stellen. Ook op geestelijk vlak kan de
stervende nood hebben aan opvang, steun, begeleiding.
Eens de mens op het punt gekomen is dat hij/zij niet meer kan genezen en hij oog in oog komt
te staan met de dood, is het dus aangewezen de stervende te begeleiden naar de dood toe. Dit
vraagt een andere houding dan de gewone curatieve geneeskunde die gericht is op het
genezen en het behandelen van ziekten. De omringende zorg rond de zieke wordt aangeboden
in de palliatieve verzorging.
Samengevat kunnen we dus stellen dat de fundamentele norm "gij zult eerbied hebben voor
het leven" ook inhoudt dat men streeft naar een menswaardig levenseinde van de
(stervende) mens.
4.4.2. Zelfbeschikkingsrecht
Hoog op de waardeladder staat ook de mor el e au ton omi e van de mens. Wat wil dit
zeggen? Dit betekent dat men het eigen geweten van de mens respecteert. Autonomie
1
Onder therapeutische hardnekkigheid verstaat men de medische praktijk waarbij men probeert tot elke prijs zo
lang mogelijk het leven in stand te houden.
Cursus godsdienst T5
Geert Vervaele
Ethisch redeneren
TOEPASSING EUTHANASIE
4.5
betekent zelfstandigheid en het morele heeft betrekking op de keuze tussen goed en kwaad.
Anders gezegd: ethisch gesproken moet men een gewetensbeslissing van iemand respecteren.
Wanneer iemand in eer en geweten een bepaalde keuze maakt, moet men deze keuze
respecteren.
In hetzelfde verband kan men stellen dat niemand over een andere mens mag oordelen. Het is
een onwaarde iemands keuzevrijheid af te nemen. Vrijheid is een grote waarde. Zeker in onze
tijd.
Wanneer men deze waarde toepast op het onderwerp, houdt dit in dat men moet rekening
houden met de wil van de patiënt. Het zel f b esch i k k in gsre ch t van de zieke mens moet
gerespecteerd worden. Een vrije mens moet kunnen beslissen over zijn eigen leven. Iemand
anders mag niet over iemands leven beslissen.
Menselijke vrijheid is echter altijd beperkt of relatief. Niemand kan zijn vrijheid waar maken
zonder rekening te houden met anderen. Naast de zieke en/of stervende mens is er de familie
(partner, kinderen, …), de arts(en), de hulpverleners, … uiteindelijk is heel de samenleving er
bij betrokken.
Sommigen gaan zeer ver in die menselijke autonomie. Ze stellen bijvoorbeeld dat iemand
volledig vrij over zijn eigen leven moet kunnen beslissen zonder rekening te houden met
anderen. Als iemand zijn leven wil beëindigen moet dat kunnen. Wie anders kan over jouw
leven beslissen dan jijzelf? Als je er dus een eind wil aan maken, moeten de anderen jouw
beslissing respecteren.
Aangezien de individuele vrijheid in onze maatschappij hoge toppen scheert, zijn er veel
voorstanders van bovengenoemde houding. In de discussie over euthanasie vinden we deze
houding terug in de stelling dat iemand vrij moet kunnen bepalen wanneer hij/zij uit het leven
stapt.
Anderen nemen die menselijke vrijheid niet zo absoluut en vinden dat men ook met andere
waarden moet rekening houden.
Precies omwille van een verschillende inhoud van die menselijke autonomie, komt men tot
andere standpunten inzake euthanasie. Geen medische handeling stellen tegen de wil in van
de patiënt is nog iets heel anders dan sowieso gevolg geven aan de wil van de patiënt. In het
eerste geval kan een patiënt beslissen af te zien van verdere behandelingen omdat zijn ziekte
toch terminaal is. Zou men ingaan tegen de keuze van de patiënt, is er sprake van
therapeutische hardnekkigheid. Men kan de wil van de patiënt respecteren en de patiënt
begeleiden naar het sterven toe. In het tweede geval zou men moeten helpen bij de keuze van
een zieke om te kunnen sterven. Dit kan betekenen dat een arts tussenbeide komt met een
medische handeling die het leven van iemand verkort.
De Belgische wet voorziet in een vrij ruime interpretatie van het zelfbeschikkingsrecht. Dit
komt 1° tot uiting in de omschrijving van euthanasie waar er geen sprake moet zijn van een
terminaal stadium in het ziekteproces. Euthanasie kan ook bij niet-terminale patiënten. 2° De
patiënt kan via een wilsverklaring euthanasie mogelijk maken in geval hij niet meer
handelingsbekwaam zou zijn op het ogenblik dat euthanasie wenselijk is.
Cursus godsdienst T5
Geert Vervaele
Ethisch redeneren
TOEPASSING EUTHANASIE
4.6
4.4.3. Lijden verzachten
Pijn lijden, afzien, … zijn onwaarden. Zowel fysiek als psychisch lijden moet men proberen te
lenigen. Het is duidelijk dat therapeutische hardnekkigheid ethisch niet verantwoord is. Het is
niet menswaardig mensen nodeloos te laten lijden.
Ethisch gesproken is het duidelijk dat mensen ervoor moeten zorgen dat ze elkaar niet doen
lijden en elkaars lijden zoveel mogelijk moeten lenigen. De ethische vraag is of
levensverkortend handelen daarvoor in een bepaalde situatie het enige middel is. Euthanasie
maakt een einde aan het leven – feitelijk ‘doodt men een menselijk leven’ – en de ethische
vraag is precies wanneer dit verantwoord is en wanneer niet.
In de praktijk ligt de palliatieve hulpverlening volledig in het verlengde van de ethische
verantwoordelijkheid tegenover de lijdende mens. Het principe is immers: “when it is no
longer possible to cure, it is our duty to care!”. Heel de palliatieve zorgverlening is daar
immers op afgestemd. [Zie hoger bij de 5 belangrijkste principes van de palliatieve
hulpverlening]. Palliatieve hulpverleners vertellen vaak hoe bij een degelijke palliatieve
behandeling de vraag naar euthanasie bij (bepaalde) patiënten wegvalt.
Euthanasie is – ethisch gesproken – inderdaad altijd de laatste keuze omdat het hoogste goed
– het mensenleven zelf- opgeofferd wordt. Alles zal er dus van afhangen welke kwaliteit van
leven nog mogelijk is voor de patiënt.
Cursus godsdienst T5
Geert Vervaele