De Franse koningin Marie

Vorsten
De Franse koningin
Marie-Antoinette ging:
Met opgeheven
hoofd ten onder
Als de revolutionairen Marie-Antoinette aanklagen voor
incest en hoogverraad, heeft ze niets meer te verliezen. Het
volk haat haar, haar kinderen zijn met geweld bij haar
weggehaald en haar man vond de dood onder de guillotine.
Op het schavot heeft ze alleen haar waardigheid nog over.
Achtergrond: Het volk ziet Marie-Antoinette,
Land Parijs
de Oostenrijkse vrouw van de Franse koning
Frankrijk
Bynavn
Lodewijk XVI, als een lichtzinnige sloerie.
Verloop: Tijdens de Franse Revolutie richt de
woede van het volk zich voor een groot deel op de
koningin. Veel mensen denken dat zij achter de
weerstand van de koning tegen de hervormingen zit.
Gevolg: De koninklijke familie wordt gevangengenomen, en de
bloeddorstige revolutionairen laten Lodewijk onthoofden. Daarna
wordt Marie-Antoinette met valse bewijzen veroordeeld.
DOOR STINE OVERBYE
D
Alles was haar
ontnomen, maar haar
waardigheid behield
Marie-Antoinette
tot het einde.
CORBIS/POLFOTO
e revolutie slaapt nooit – en in
de snikhete zomernacht van 9
op 10 augustus 1792 doet ook
in het Tuilerieënpaleis in Parijs
niemand een oog dicht. De
strijd tussen de monarchie
en de revolutionairen is de
beslissende fase ingegaan, en
tot verdriet van koningin
Marie-Antoinette staat haar man, Lodewijk XVI, op het
punt om de handdoek in de ring te gooien.
Weliswaar heeft de koning het slot de afgelopen tijd
versterkt en zijn Zwitserse Garde bevolen tot de laatste
man te vechten. Maar nu het tromgeroffel door de Parijse
straten steeds dichterbij komt, zinkt de moed hem in de
schoenen. Besluiteloos doolt hij door zijn vertrekken: zal
hij de strijd aangaan met het woedende gepeupel?
De pruik van de koning zit plat en rommelig, zijn
paarse gewaad is gekreukt en bolt op om zijn dikke buik.
Marie-Antoinette kan het niet aanzien. Met tranen van
boosheid in haar ogen doet ze een appel op haar man en
smeekt hem zijn troepen toe te spreken en te motiveren
– voor de eeuwenoude Franse monarchie en voor hun
twee kinderen. Maar haar poging levert weinig op.
‘Men zegt dat ze komen. Mijn zaak is de zaak van
alle goede burgers. We zullen ons dapper verdedigen,
nietwaar?’ vraagt de lijkbleke koning zwakjes.
‘Leve de koning,’ klinkt het aarzelend van enkele in het
rood geklede Zwitsers. Maar velen zwijgen, en de leden
van de Parijse Nationale Garde, die zijn opgeroepen om
de Tuilerieën te verdedigen, snuiven veelbetekenend.
Door een raam slaat Marie-Antoinette het schouwspel
machteloos gade, en als haar man zich vernederd in zijn
vertrekken terugtrekt, ziet ze het even niet meer zitten.
‘Het heeft geen zin. Hij heeft meer kwaad dan goed
gedaan,’ zegt de koningin tegen haar hofdame.
Rond 7 uur ’s ochtends is het slot omringd door een
menigte van een paar duizend man, bewapend met
musketten, lansen, sabels en pure bloeddorst.
Binnen smeekt de raadgever van Lodewijk XVI de
koninklijke familie te vluchten nu het nog kan.
‘Alleen in de Nationale Vergadering is Uwe Majesteit
in veiligheid,’ dringt hij aan.
Historia 4 • 2014
99
Print: tre Status: 815 - PDF PROCES Layout:ac Red.sek:emk
KORT OVERZICHT
Vorsten
Koningspaar past niet bij elkaar
Het was maar 200 stappen van het Tuilerieënpaleis naar
de Nationale Vergadering, maar voor Marie-Antoinette
was de korte vlucht een afscheid van een extravagant
leven als echtgenote van de autocratische Franse koning.
In mei 1770 was ze Frans geworden, toen ze van haar
geboorteland Oostenrijk naar Frankrijk was gekomen om
te trouwen met prins Lodewijk, erfgenaam van de meest
prestigieuze troon van Europa. Beiden waren ze nog kinderen – zij 14 jaar, hij een jaar ouder – maar verder
SCALA ARCHIVES
Oplichtster maakt
onschuldige koningin gehaat
In 1785 raakte Marie-Antoinette betrokken bij een schandaal.
De oplichtster Jeanne de la Motte haalde een kardinaal over om
als tussenpersoon te fungeren bij de aankoop van een collier
door de koningin. De vorstin wist echter van niets, en Jeanne
onderschepte het collier en verkocht de 647 diamanten door.
Toen de kardinaal de juwelen niet betaalde, ging de rekening
naar Marie-Antoinette, maar die weigerde de kosten te voldoen.
De zaak kwam voor de
rechter, en Jeanne werd
tot zweepslagen,
brandmerken en celstraf
veroordeeld. Maar bijna
niemand geloofde dat
Marie-Antoinette er niets
mee te maken had.
Het collier dat de reputatie
van de koningin schaadde,
is later gereconstrueerd.
100
Historia 4 • 2014
Door de gedwongen
verhuizing naar Parijs
in 1789 veranderde
het leven van het
koningsgezin sterk.
CORBIS/POLFOTO
Dan grijpt Marie-Antoinette in. Ze weigert
deze laatste, beslissende slag om de toekomst
van de monarchie op te geven.
‘We hebben voldoende troepen om ons te
verdedigen. Dit is het moment om te bepalen
wie de macht heeft, de koning of de rebellen,’
verklaart de koningin beslist. De raadgever
houdt vol en zegt dat heel Parijs op de been is.
‘Als u hier blijft, is uw eigen leven en
dat van uw man en kinderen in gevaar,’
waarschuwt hij. Koning Lodewijk XVI hangt
in zijn stoel en kijkt van zijn raadgever naar
zijn vrouw, wier gezicht en nek rood zijn van
de opwinding. Minutenlang is het stil, maar
dan neemt Lodewijk uiteindelijk een besluit.
‘Laten we gaan,’ zucht hij. De koningin
heeft geen andere keuze dan te gehoorzamen.
Teleurgesteld volgt ze haar echtgenoot, met
haar twee kinderen aan de hand.
‘We komen snel terug,’ luidt haar afscheidsgroet aan de
bedienden en de hofhouding die achterblijven. Maar dit is
de laatste keer dat ze voet in het paleis heeft gezet.
hadden ze alleen hun blauwe bloed gemeen. Lodewijk
was een plompe, gereserveerde, besluiteloze, ernstige
eenling, terwijl zijn mooie bruid bruiste van energie.
Marie-Antoinette had aan het hof in Wenen een
ongebruikelijk vrije opvoeding gehad, met veel feesten
en vermaak. Aan het Franse hof van Versailles, dat
20 kilometer van Parijs lag, ging het er heel anders aan
toe. Hier verliepen de dagen volgens vaste rituelen en
heerste er een strikte etiquette.
Als de kans zich voordeed, ontvluchtte het meisje de
bekrompen koninklijke residentie om naar Parijs te gaan.
Gehuld in de nieuwste gewaden maakte ze in het theater
en de opera haar opwachting. Dat had wel een prijs, want
het conservatieve hof haalde zijn neus op voor zo veel
frivoliteit. En ook bij het Franse volk maakte ze zich niet
geliefd – wat haar later nog duur zou komen te staan.
‘Waarom hebben ze zo’n hekel aan mij? Wat heb ik ze
misdaan?’ vroeg ze haar man. Marie-Antoinette deed haar
uiterste best om de weinige gewone burgers met wie ze
in contact kwam, respectvol te behandelen. Anders dan
de rest van het hof reed ze tijdens de jacht bijvoorbeeld
nooit dwars door de graanvelden van de boeren heen.
Maar die voorkomendheid viel niemand op. Op
spotprenten werd Marie-Antoinette afgeschilderd als een
lichtekooi, die met zowel mannen als vrouwen het bed
deelde. Ook werd er stevig geroddeld over haar dure
hobby’s. Nadat Marie-Antoinette in 1774 koningin van
Frankrijk geworden was, liet ze bijvoorbeeld in de tuin van
het hof van Versailles voor veel geld het minidorpje Le
Hameau aanleggen. In een pittoresk landschap dartelden
spierwitte lammetjes en bonte koeien rond kleine huisjes,
een molen en een boerderij – een ware plattelandsidylle.
Zelfs de trouwe hofhouding vond de uitspatting ongepast.
‘Er is een vermogen gespendeerd om het modeldorp
van de koningin een armoedig uiterlijk te geven. Dat geld
had de koning kunnen investeren in de echte armen, om
hun fatsoenlijke huizen te geven in plaats van krotten,’
klaagde de markies van Bombelles bijvoorbeeld.
In de tweede helft van de 18e eeuw holde de Franse
economie achteruit, en halverwege de jaren 1780 stond
de staat op de rand van een bankroet. Oorlogen, verloren
koloniën en wanbeheer hadden de staatskas leeg getrok-
ken. En hoewel de koningin haar uitgaven terugschroefde
en zich soberder ging kleden, werd zij toch het symbool
van de ellende waarin het rijk verkeerde.
De crisis verergerde, en in 1789 konden veel Fransen
niet eens meer een eenvoudige maaltijd betalen. De
woede van het volk richtte zich op het hof, waar van de
crisis niets te merken was. En zo trokken de Parijzenaren
in oktober naar Versailles om om brood te vragen.
De kiem voor de revolutie, die zowel de monarchie als
de koninklijke familie bedreigde, was gelegd.
Marie-Antoinette is strijdbaar
Voor Marie-Antoinette was de Franse
Revolutie een vier jaar lange tragedie.
1789
Mei Door een dreigend staatsbankroet moet Lodewijk XVI
politieke hervormingen toelaten in het autocratische rijk.
Juli De gevangenis de Bastille in Parijs wordt bestormd.
Oktober Parijzenaren vallen het Kasteel van Versailles binnen
en dwingen de koninklijke familie naar Parijs te verhuizen.
1790
Juni Marie-Antoinette stelt haar echtgenoot voor Parijs en de
groeiende dreiging van de revolutionairen te ontvluchten.
1791
Juni De koninklijke familie vlucht naar Montmédy, maar wordt
op 50 kilometer van de grens gestopt en teruggebracht.
Augustus Oostenrijk en Pruisen zweren het Franse koningshuis
te beschermen. De revolutionairen zien dit als een provocatie.
1792
April Frankrijk verklaart de oorlog aan Oostenrijk.
Augustus Als een mensenmenigte de Tuilerieën aanvalt, is
Marie-Antoinette strijdbaar. Maar de koning laat het afweten.
September De revolutionaire politici schaffen de monarchie af
en sluiten de koninklijke familie op in de Tour du Temple.
1793
Januari Koning Lodewijk XVI wordt als verrader onthoofd.
Oktober Ook Marie-Antoinette eindigt onder de guillotine.
De Zwitserse Garde
werd afgeslacht
toen het gepeupel
in augustus 1792 de
Tuilerieën aanviel.
HENRI-PAUL MOTTE
BRIDGEMAN
De duizenden uitgehongerde Parijzenaren in Versailles
hielden het niet alleen bij klagen: onder dwang namen ze
de koninklijke familie mee naar de hoofdstad. Voortaan
moest Lodewijk XVI tussen zijn volk wonen.
Het Tuilerieënpaleis in Parijs stond al ruim 100 jaar
leeg, maar werd in allerijl in gereedheid gebracht. De
familie werd dag en nacht bewaakt. In feite waren het
koninklijk paar en hun twee kinderen de gevangenen van
de revolutionairen, en de koningin maakte zich zorgen.
‘We worden als misdadigers behandeld, het is bijna niet
te verdragen,’ schreef ze in een brief aan een vriendin.
‘Het is vreselijk om altijd bang te zijn dat er iets met je
geliefden gebeurt. We kunnen niet langs een raam lopen
of we krijgen verwensingen naar ons hoofd. Als we met
de kinderen gaan wandelen, worden we uitgescholden.’
Lodewijk XVI verwachtte dat de revolutie vanzelf zou
uitdoven, maar dat gebeurde niet. De macht van de vorst
werd juist steeds verder uitgehold, en het hele land was
in rep en roer. Marie-Antoinette was er niet gerust op en
spoorde haar man aan om actie te ondernemen en zijn
gezag te herstellen, voor het te laat was.
Op aandringen van zijn vrouw klopte Lodewijk aan bij
een aantal Europese vorsten. En zelf vroeg de koningin
haar broer, keizer Leopold II van het Heilige Roomse Rijk,
of hij zijn leger naar de Franse grens wilde sturen.
Daarnaast onderhandelde Marie-Antoinette heimelijk
met revolutieleider Honoré de Mirabeau, een gematigde
stem in het groeiende koor van extremisten. Hoewel de
twee het over vrijwel alles oneens waren, wilden beiden
de monarchie in stand houden. De alliantie was echter
Van autocraat
tot veroordeelde
Vorsten
van korte duur. In april 1791 stierf Mirabeau plotseling,
en daarmee kwam er een einde aan de pogingen van de
vorstin om de revolutie van binnenuit te keren. En in
de nacht van 9 op 10 augustus 1792 drong een boze
mensenmenigte opnieuw het huis van de koning binnen.
Nog één keer in de koets
‘We komen snel terug,’ had Marie-Antoinette beloofd
voordat zij en haar familie hun toevlucht zochten in de
Nationale Vergadering. Kort daarna bestormen 20.000
bloeddorstige Parijzenaren het paleis. Bedienden en leden
van de hofhouding worden neergestoken of uit het raam
gegooid, en de Zwitserse Garde wordt tot de laatste man
gedood. Lodewijk XVI is definitief van de troon gestoten.
In de Nationale Vergadering vinden de vluchtelingen
slechts een tijdelijk heenkomen, want terwijl zij vanuit
een loge meeluisteren, schaffen afgevaardigden de
monarchie af en geven ze het bevel de koninklijke familie
op te sluiten in de Temple, een voormalig tempeliersfort
De koningin was
contrarevolutionair
Veel aanklachten tegen Marie-Antoinette waren
verzonnen – maar niet dat ze de revolutie verfoeide.
✺ Ze wilde geen afstand doen van de macht
In de eerste fase van de revolutie, toen Lodewijk XVI nog
politieke invloed had, spoorde Marie-Antoinette hem aan om
zijn vetorecht te gebruiken tegen de besluiten van de politici.
Dat leverde haar de bijnaam Madame Veto op.
✺ Ze probeerde te vluchten
In juli 1791 haalde de koningin haar man over om naar de
grensvesting Montmédy te vluchten. Misschien wilde ze niet
zozeer het land verlaten als wel een veilig heenkomen zoeken,
maar het plan was gericht tegen de Parijse revolutionairen.
✺ Ze betrok de grootmachten erbij
Na de mislukte vlucht uit Parijs zag Marie-Antoinette
buitenlandse inmenging als laatste uitweg. Ze vroeg haar
broer, die op de Oostenrijkse troon zat, om samen met
andere grootmachten de revolutionairen onder druk te zetten.
102
Historia 4 • 2014
Vriendin van koningin gruwelijk vermoord
De dagen verstrijken terwijl de koninklijke familie een
teruggetrokken bestaan leidt achter de hoge muren van
de Temple. Lodewijk XVI geeft zijn zevenjarige zoon
Lodewijk-Karel les in geschiedenis en aardrijkskunde,
terwijl Marie-Antoinette schaakt, borduurt en Oostenrijkse kinderliedjes zingt voor haar 13-jarige dochter.
Hoewel de omstandigheden in de Temple soberder zijn
dan de familie gewend is, zijn de maaltijden nog even
overvloedig als altijd. De ex-koning doet zich tegoed aan
soep, vlees en desserts, geserveerd met rode wijn en zelfs
champagne. Zijn vrouw eet echter met lange tanden. Ze
snauwt de bedienden af en klaagt dat ze geen stap kan
zetten zonder dat er een schildwacht in haar nek hijgt.
De gevangenen krijgen geen kranten, maar door het
geroep van de krantenverkopers buiten de muren weet
Marie-Antoinette dat er een heksenjacht gaande is. Wie
ervan verdacht wordt te sympathiseren met de koning,
wordt gevangengenomen. Velen vinden de dood onder de
guillotine, of worden door het volk gelyncht.
Op een dag in september 1792 komen de gruwelen
even heel dichtbij. De gevangenen horen geschreeuw in
de tuin. Als Lodewijk vraagt wat er aan de hand is, krijgt
hij een alarmerend antwoord: Marie-Thérèse Lamballe,
eerste hofdame en goede vriendin van Marie-Antoinette,
is vermoord. Haar hoofd is op een staak gezet, en de
daders willen dat aan de voormalige koningin laten zien.
Marie-Antoinette slaakt een kreet en valt in zwijm. Het
is de eerste keer dat haar kinderen zien dat hun moeder
haar zelfbeheersing verliest.
Brieven vormen aanleiding voor doodstraf
BRIDGEMAN
Na een vergeefse vlucht keerde de
koninklijke familie terug naar Parijs.
in Parijs. Op 13 augustus om zes uur ’s avonds nemen
Lodewijk Capet, zoals de revolutionairen de onttroonde
koning noemen, Marie-Antoinette en de twee angstige
kinderen voor het laatst plaats in de koninklijke koets.
De koetsiers hebben de opdracht gekregen langzaam
en via een omweg naar de gevangenis te rijden, zodat de
Parijzenaren kunnen genieten van de vernedering van
de koninklijke familie. Maar Marie-Antoinette, of ‘de
Oostenrijkse’, zoals ze in de volksmond laatdunkend
wordt genoemd, geeft geen krimp. Fier rechtop laat ze
zich over de kasseien naar de gevangenis rijden.
Eind november 1792 wordt in het Tuilerieënpaleis een
kist met persoonlijke brieven van Lodewijk gevonden. De
koning had de kist in een muur laten metselen, maar een
van zijn vertrouwelingen heeft gekletst. En nu beschikt
de republiek over doorslaggevend bewijs voor het verraad
van de vroegere heerser: hij heeft in het geheim met
buitenlandse vorsten gecorrespondeerd en hun gevraagd
om de revolutie neer te slaan.
De haat vlamt feller op dan ooit, en Marie-Antoinette
voorvoelt wat er staat te gebeuren. Weken slaapt of eet ze
nauwelijks. Terwijl Lodewijk onbekommerd zijn buik nog
ronder eet, verandert zijn eens zo mooie echtgenote in
een bleke, breekbare vrouw met roodomrande ogen en
wit haar. Ze is zo mager dat haar kleren vormeloos om
haar heen hangen. Haar krachten vloeien weg – en op een
dag in december 1792 raakt ze ook haar man kwijt. Hij is
aangeklaagd voor hoogverraad en wordt zolang het proces
loopt een verdieping lager opgesloten dan zijn gezin.
Dag en nacht hoort Marie-Antoinette haar echtgenoot
ijsberen in de kamer onder haar, maar zes weken lang is
contact tussen het paar verboden. Op de avond van 20
januari 1793 mogen zij en de kinderen Lodewijk eindelijk
zien, en ze weten waarom. De rechters hebben Lodewijk
geen gratie verleend – een kleine meerderheid stemde
voor de doodstraf onder de guillotine.
Marie-Antoinette klampt zich aan hem vast, de kleine
kroonprins drukt zich tegen zijn ouders aan en zijn grote
zus huilt met gierende uithalen. De voormalige koning is
er nog het meest rustig onder. Hij heeft zich verzoend
met het lot dat hem al een dag later ten deel zal vallen.
Het gezin moet afscheid nemen, en na een slapeloze
nacht hoort Marie-Antoinette soldatenlaarzen op de trap,
waarna de deur van de kamer beneden opengaat. Het
volgende geluid dat ze verneemt zijn de wielen van de kar
waarmee haar man naar de executieplaats gebracht
wordt. Binnen een uur zal Marie-Antoinette weduwe
zijn, en ze beseft maar al te goed dat het de volgende keer
haar beurt kan zijn om plaats te nemen op de kar.
Koningin moest een lijk kussen
De prinses de Lamballe was Marie-Antoinettes beste vriendin
– en naar verluidt ook haar minnares. Zij werd een van de 1000
slachtoffers van de bestorming van de Parijse gevangenissen op
2 september, waarbij zowel aristocraten als gewone gevangenen
werden gedood. Het hoofd van Lamballe werd op een staak naar
de Temple gebracht. De menigte wilde dat Marie-Antoinette de
dode lippen kuste, maar een commissaris verhinderde dat.
De prinses de
Lamballe werd met
een hamer gedood
en daarna verminkt.
LÉON-MAXIME FAIVRE
Marie-Antoinette is het volgende doelwit
De voormalige Franse koningin verwacht een aanval op
haarzelf, maar niet op haar kinderen. In de nacht van 2
op 3 juli komen de bewakers haar achtjarige zoon halen –
zogenaamd vanwege geruchten over een aanstaande
vluchtpoging. Als erfgenaam van de Franse troon vormt
de jongen een bedreiging voor de revolutionairen.
Marie-Antoinette klemt Lodewijk in haar armen. Een
heel uur lang weigert ze hem los te laten. Pas wanneer de
bewakers haar dochter Marie-Thérèse bedreigen, geeft ze
op. In de nachten daarop hoort ze haar zoon huilen in zijn
kamer elders in de Temple.
Een maand later moet Marie-Antoinette ook van haar
dochter afscheid nemen. In de nacht van 1 op 2 augustus
brengen vier bewakers het bericht dat de voormalige
koningin zal worden overgebracht naar de Conciergerie –
een donkere, sombere gevangenis die in de volksmond de
‘wachtkamer van de dood’ wordt genoemd. Haar sombere
voorgevoelens worden bewaarheid; de revolutionaire
regering spant een proces aan tegen de ‘weduwe Capet’.
Gelaten gaat Marie-Antoinette mee. Als ze onder de
lage poort van de Temple doorloopt, stoot ze haar hoofd
tegen een balk. Een van de officieren vraagt of ze zich pijn
heeft gedaan, maar ze schudt haar hoofd en zegt: ‘Nee,
niets kan mij nu nog pijn doen.’
Maar dat heeft ze mis. Marie-Antoinette is opgegroeid
in een keizerlijk paleis, bracht haar tienerjaren door aan
het Franse hof, had aan elke vinger een bediende en voor
elke dag van het jaar een nieuwe jurk. En nu zit ze opeens
in een koude, vochtige cel, waar het zo donker is als in
een doodskist. Zonder man en zonder kinderen.
Marie-Antoinette
probeerde zich
tijdens het proces
te verdedigen, maar
het vonnis stond al
bij voorbaat vast.
GRANGER/POLFOTO
Vorsten
Zelfs op het schavot
bleef de koningin beleefd.
Ze verontschuldigde zich
tegen de beul, toen ze per
ongeluk op zijn voet trapte.
GRANGER/POLFOTO
104
Historia 4 • 2014
JOSEPH-EMMANUEL VAN DEN BÜSSCHE
De dood boezemt haar geen angst meer in, maar
ze mist haar kinderen vreselijk en koestert het
medaillon waarin ze lokken van hun haar bewaart.
Na een paar dagen wordt zelfs dat haar afgenomen,
samen met haar laatste bezittingen: ringen, naalden
De beroemde Franse schilder
en een gouden horloge uit Oostenrijk.
Jacques-Louis David maakte
De gezondheid van Marie-Antoinette wordt met
op 16 oktober 1793 deze
de dag slechter. Ze verzwakt zozeer, dat ze nog
tekening van Marie-Antoinette
nauwelijks kan staan. Als ze na 70 dagen eindelijk
die haar dood tegemoet rijdt.
voor de rechtbank moet verschijnen, zijn haar lippen
BRIDGEMAN
bleek en is haar huid bijna doorschijnend. Met haar
sneeuwwitte haar in een vlecht, en gehuld in een lange, ‘Hij heeft bekend dat zij zich onbetamelijkheden met hem
heeft veroorloofd die elke verbeelding tarten.’
witte jurk ziet de 37-jarige koningin eruit als een geest.
De aanklachten zijn legio, en Marie-Antoinette krijgt
maar één dag om haar verdediging voor te bereiden. Ze
Koningin heeft geen schijn van kans
kan geen getuigen oproepen die haar woorden kunnen
Met een rechte rug neemt Marie-Antoinette plaats in de bevestigen, terwijl Fouquier er wel 40 heeft.
In de loop van 15 uur laat de aanklager de ene na de
ijzeren stoel die haar wordt aangewezen. Rustig glijdt
haar blik door de stampvolle zaal. Het is 14 oktober 1793, andere getuige opdraven. Samen moeten hun uitspraken
en er is een grote menigte afgekomen op de rechtszaak het bewijs leveren dat Marie-Antoinette de kwade genius
tegen de ex-koningin, die volgens de kranten ‘een gesel achter het bestuur van de zwakke koning Lodewijk was.
De getuigenissen blijken echter te berusten op laster en
voor haar land en een schande voor haar sekse’ is.
Uiterlijk onbewogen hoort de meest gehate vrouw van roddelpraat, en er komt geen overtuigend bewijs op tafel.
Frankrijk de stroom van beschuldigingen aan die Antoine De vroegere koningin wijst alle beschuldigingen krachtig
Fouquier, de aanklager van het revolutionaire tribunaal, van de hand en antwoordt met een energie die ze lange
haar in het gezicht slingert: ze heeft grote sommen geld tijd niet heeft kunnen opbrengen.
Op 15 oktober wordt ze weer 16 uur ondervraagd.
naar haar broer in Oostenrijk gestuurd, ze heeft een plan
beraamd om twee revolutionairen te laten vermoorden, Hoewel ze de hele dag niet meer te eten krijgt dan
ze heeft haar man Lodewijk XVI gemanipuleerd, ze heeft één bordje soep, beantwoordt ze alle vragen rustig en
samengespannen met buitenlandse mogendheden en ze beheerst. Totdat Fouquier weer over incest met haar zoon
heeft haar zoon onrechtmatig tot koning uitgeroepen.
begint. Marie-Antoinette zwijgt tot de president van de
‘Tot slot is deze in elk opzicht immorele weduwe Capet rechtbank een antwoord verlangt, en spreekt dan met
haar moederinstinct kwijtgeraakt en heeft ze de grenzen onverholen minachting de woorden: ‘Ik antwoord niet
van de natuurwetten overschreden door het bed te delen omdat de menselijke natuur geen antwoord heeft op een
met haar zoon, Lodewijk-Karel Capet,’ besluit Fouquier. dergelijke aanklacht tegen een moeder.’ Ze draait zich om
guillotine staat. In de haast trapt Marie-Antoinette de beul
per ongeluk op zijn tenen, en ze zegt beleefd: ‘Neem me
niet kwalijk, meneer, het was niet met opzet.’
Ze wordt op een plaat gelegd en onder de guillotine
geschoven, en een paar tellen later valt de bijl. Het is
12.15 uur als de beul, volgens zijn plicht, het hoofd van
de dode aan de haren optilt en aan de mensen laat zien.
‘Leve de republiek,’ juicht de menigte. De weduwe
Capet, de Oostenrijkse die zich nooit thuis voelde aan het
Franse hof en tussen het Franse volk, is dood.
Lees ook
Jean-Baptiste Cléry: Eyewitness to Louis XVI & Marie-Antoinette’s Nightmare,
Diderot Press, 2011 Antonia Fraser: Marie Antoinette – De biografie,
Nieuw Amsterdam, 2012 Evelyne Lever: Marie Antoinette: The Last Queen
of France, St. Martin’s Press, 2001
marie-antoinette.org
Prinsje zat de rest
van zijn leven vast
De zoon van Lodewijk XVI vormde een bedreiging
voor de revolutie. Hij zou nooit meer vrij komen.
Z
ogenaamd om een vluchtpoging te voorkomen werd
prins Lodewijk-Karel in juli 1793 gescheiden van zijn
moeder. Maar eigenlijk wilde het regime in Parijs de zoon van
Marie-Antoinette bekeren tot de revolutie. De achtjarige prins
werd opgesloten in een eenzame cel,
waar een schoenmaker met de naam
Simon voor hem zorgde.
Hoe het de jongen precies is
vergaan, is niet bekend. Maar
Het laatste
halfjaar van
volgens officiële documenten
zijn leven
stierf hij op tienjarige leeftijd
wilde de prins
in juni 1795, waarschijnlijk
niet praten.
aan tuberculose.
BRIDGEMAN
Al snel ontstond het
gerucht dat de kroonprins
helemaal niet dood was. In
de jaren die volgden deden
meer dan 30 mannen zich
voor als de verdwenen prins.
Alleen dochter overleefde
BRIDGEMAN
Het laatste ritje gaat naar het schavot
Als op 16 oktober 1793 om 11 uur het traliehek van de
Conciergerie opengaat, knippert de 38-jarige koningin
tegen het bleke zonlicht. Met haar handen geboeid op
haar rug loopt ze met zekere tred naar de eenvoudige kar
van de beul, waar ze op een bankje wordt gezet.
Heel Parijs is op de been, meer dan 30.000 soldaten
patrouilleren in de straten. Overal langs de route naar de
Place de la Concorde, waar de guillotine staat, proberen
mensen een glimp op te vangen van de veroordeelde. Ze
juichen, klappen en schelden als de wagen voorbijrijdt,
maar de koningin reageert nergens op. Met een blik waar
minachting uit spreekt, staart ze voor zich uit. Ondanks
het geslinger van de wagen zit ze kaarsrecht.
Als de kar het plein op rijdt, gaat er een golf van beroering door de schare. Honderdduizenden Parijzenaren
staan al uren te wachten. Ze brachten de tijd door met
roddelen en het lezen van de krant, waarin stond dat ‘de
hoer nu eindelijk de halsband van de beul zal voelen’.
Nu is het zover. Ouders manen hun kinderen tot stilte,
straatverkopers staken hun handel en breisters laten de
pennen rusten. Alleen de paardenhoeven en het geknerp
van de wagenwielen zijn nog te horen.
De kar stopt voor het schavot. De beul biedt de vorstin
zijn arm aan, maar ze weigert en stapt zonder hulp uit.
Resoluut loopt ze de trap op naar het platform waarop de
Print: tre Status: 815 - PDF PROCES Layout:acRed.sek:emk
naar de vrouwen op de publieke tribune en zegt luid: ‘Ik
doe een beroep op alle moeders in deze zaal.’
Voor het eerst tijdens deze rechtszaak is het publiek op
de hand van Marie-Antoinette. Vrouwen klappen voor
haar of barsten in huilen uit. Een paar vrouwen vallen
flauw en moeten de zaal uit worden gedragen.
Het verhoor gaat door tot drie uur ’s nachts, waarna de
jury zich terugtrekt om zich te beraden. Marie-Antoinette
is zo moe dat ze nauwelijks nog op haar benen kan staan.
Na een uur komen de mannen terug met het vonnis dat
van tevoren al vaststond: de voormalige koningin is aan
alle aanklachten schuldig bevonden – de guillotine wacht.
De veroordeelde vorstin wordt teruggevoerd naar haar
cel, waar ze om twee kaarsen vraagt. Bij het flakkerende
schijnsel schrijft ze een laatste brief aan haar schoonzus
Élisabeth, een jongere zus van Lodewijk.
‘Ik ben zojuist veroordeeld, niet tot de eerloze dood
van een crimineel, maar tot de hereniging met jouw
broer. Ik ben even onschuldig als hij en hoop dat ik in
mijn laatste ogenblikken even sterk zal zijn. Ik ben kalm,
want mijn geweten is zuiver. Het doet me oneindig veel
verdriet dat ik mijn kinderen moet verlaten. Jij weet dat
ik alleen voor hen heb geleefd,’ schrijft ze.
Als de brief af is, kleedt Marie-Antoinette zich voor de
allerlaatste keer aan: een witte kamerjas, zwarte zijden
schoenen met hoge hakken, een hoed en een mooie sjaal.
Het dienstmeisje Rosalie vraagt of ze niet wat wil eten,
maar de koningin bedankt en zegt: ‘Mijn kind, ik heb
niets meer nodig, voor mij is alles voorbij.’ Als het meisje
echter vertelt dat de soep speciaal voor haar is gemaakt,
verandert ze van gedachte.
‘Goed, Rosalie, geef me de soep maar,’ zegt Marie-­
Antoinette, en ze neemt beleefd een paar hapjes.
Marie-Thérèse
Marie-Thérèse, de dochter van
Marie-Antoinette, werd in 1795
uitgeleverd aan Oostenrijk. Het
17-jarige meisje groeide uit tot
een sterke vrouw, die volgens
keizer Napoleon ‘de enige man
in haar familie’ was. Na een
slecht en kinderloos huwelijk
met haar neef stierf ze in 1851
op 72-jarige leeftijd.
Historia 4 • 2014
105