Theorie van de Internationale Betrekkingen
advertisement
Theorie van de Internationale Betrekkingen (H. Coolsaet & D. Lesage) - Gerd Van de Kauter Inhoudstabel INLEIDING...................................................................................................................................... 4 1. THEORIE: ENKELE KERNBEGRIPPEN.................................................................................... 5 1.1. DEFINITIEPROBLEEM I: HET ONDERZOEKSVELD ........................................................................ 5 1.1.1. Een poging tot definiëring .............................................................................................. 5 1.1.2. Het analyseniveau: actoren en hun onderlinge relaties.................................................. 6 1.2. DEFINITIEPROBLEEM II: HET BEGRIP ‘THEORIE’......................................................................... 8 2. HET VERLEDEN: VISIES OP INTERNATIONALE BETREKKINGEN ..................................... 10 2.1. DE VROEGE GESCHRIFTEN.................................................................................................... 10 2.1.1. De Oudheid ................................................................................................................. 10 2.1.2. De Middeleeuwen........................................................................................................ 11 2.1.3. De Renaissance .......................................................................................................... 11 2.2. VANAF DE NIEUWE TIJD ........................................................................................................ 13 2.2.1. De zeventiende eeuw: geboorte van een interstatelijk systeem................................... 13 2.2.2. De achttiende eeuw: de Verlichting ............................................................................. 14 2.2.3. De negentiende eeuw: de Vooruitgangsgedachte ....................................................... 16 2.2.3.1. Het liberalisme...................................................................................................... 17 2.2.3.2. Het radicalisme..................................................................................................... 18 2.2.3.3. Het conservatisme................................................................................................ 18 2.2.4. Besluit ......................................................................................................................... 19 2.3. VESTIGING EN ONTWIKKELING VAN EEN ACADEMISCHE DISCIPLINE........................................... 19 2.3.1. WO I: Internationale Betrekkingen als academische discipline .................................... 20 2.3.2. De Theorie van de Internationale Betrekkingen in het interbellum ............................... 20 2.3.3. Theorie van de Internationale Betrekkingen na WO II.................................................. 21 2.3.3.1. Het begin van de Koude Oorlog: het Realisme ..................................................... 21 2.3.3.2. Na het hoogtepunt van de Koude Oorlog: 1960-1970 ........................................... 23 2.3.3.3. Transitiedecennium: De jaren 1980-1990 ............................................................. 24 2.3.3.4. Na de Koude Oorlog en na het bipolaire tijdperk................................................... 25 3. CONFRONTATIE: HET PARADIGMA VAN HET (NEO-)REALISME....................................... 26 3.1. BASISVERONDERSTELLINGEN VAN HET REALISME .................................................................. 26 3.2. HET BEGRIP ‘NATIONAAL BELANG’ NADER OMSCHREVEN ......................................................... 26 3.3. DE BEGRIPPEN ‘MACHT’ EN ‘VEILIGHEID’ ................................................................................ 28 3.3.1. Macht of ‘hard power’ .................................................................................................. 29 3.3.2. Veiligheid..................................................................................................................... 31 3.4. MACHTSEVENWICHT EN OORLOG .......................................................................................... 32 3.4.1. Het machtsevenwicht .................................................................................................. 33 3.4.2. Oorlog ......................................................................................................................... 35 3.5. LACUNES VAN DE REALISTISCHE BENADERING ....................................................................... 37 3.5.1.Conceptuele vaagheid en ontoereikendheid van het model.......................................... 37 3.5.2. Het overschatten van het unitaire en rationele karakter van de staat........................... 38 3.5.3. Realisme: een evaluatie .............................................................................................. 40 4. SAMENWERKING: LIBERALISME, PLURALISME, DE NIET-STAATSCENTRISCHE BENADERINGEN......................................................................................................................... 41 4.1. BASISVERONDERSTELLINGEN: HET NIET-STAATSCENTRISCH DENKEN ...................................... 42 4.2. VREDE DOOR UITHOLLING SOEVEREINITEIT ............................................................................ 43 4.2.1. Frontale aanval op de juridische soevereiniteit ............................................................ 43 4.2.1.1. Het federalisme .................................................................................................... 43 4.2.1.2. Collectieve veiligheid ............................................................................................ 44 4.2.2. Aandacht voor de politieke soevereiniteit: het functionalisme ...................................... 45 4.2.2.1. Het klassiek functionalisme................................................................................... 45 4.2.2.2. Integratietheorieën en neofunctionalisme ............................................................. 46 4.3. INTERDEPENDENTIE EN TRANSNATIONALISME ........................................................................ 47 4.3.1. Filosofische wortels ..................................................................................................... 47 4.3.2. Transnationalisme ....................................................................................................... 48 4.3.3. Instituties als antwoord op interdependentie................................................................ 49 4.3.4. Internationaal beheer volgens de Engelse School ....................................................... 51 4.3.5. Tekortkomingen van het Transnationalisme ................................................................ 54 5. DOMINANTIE: STRUCTUREEL AFHANKELIJKHEIDSDENKEN EN (NEO-)MARXISME ...... 56 5.1. BASISVERONDERSTELLINGEN VAN HET DOMINANTIEPERSPECTIEF ........................................... 56 5.2. FILOSOFISCHE WORTELS: KARL MARX .................................................................................. 57 5.3. DE KLASSIEK IMPERIALISMETHEORIEËN ................................................................................. 59 5.3.1. John Hobson (1858-1940) ........................................................................................... 59 5.3.2. Imperialisme in de Tweede Internationale ................................................................... 59 5.4. DEPENDENCIA-THEORIEËN ................................................................................................... 60 5.5. W ERELD-SYSTEEMANALYSE ................................................................................................. 62 5.5.1. Historische systemen .................................................................................................. 62 5.5.2. Structurele constanten................................................................................................. 63 5.5.3. Seculaire trends .......................................................................................................... 65 5.5.4. Systemische cycli ........................................................................................................ 65 5.5.5. Kritieken op de Wereld-Systeemanalyse ..................................................................... 69 5.6. DE RENAISSANCE VAN HET HISTORISCH MATERIALISME........................................................... 69 5.6.1. Antonio Gramsci (1891-1937)...................................................................................... 70 5.6.2. Gramscianisme toegepast op de Internationale Betrekkingen ..................................... 70 6. ZINGEVINGEN: HET POSTPOSITIVISME / CRITICAL THEORY / CONSTRUCTIVISME....... 72 6.1. DE PARADIGMASTRIJD VAN DE JAREN 1980............................................................................ 72 6.2. INTERNATIONALE BETREKKINGEN ALS MENTALE CONSTRUCTIE ............................................... 73 6.2.1. Het Derde Debat: positivisme versus postpositivisme.................................................. 73 6.2.1.1. Critical Theory ...................................................................................................... 74 6.2.1.2. Postmodernisme................................................................................................... 76 6.2.2. Het Constructivisme .................................................................................................... 77 6.2.2.1. Uitgangspunten .................................................................................................... 78 6.2.2.2. Conflict en samenwerking volgens het Constructivisme........................................ 79 6.3. POSTPOSITIVISME EN CONSTRUCTIVISME: EEN EVALUATIE ...................................................... 80 7. TRANSITIE: DE PERIODE NA DE KOUDE OORLOG............................................................. 82 7.1. HET EINDE VAN DE KOUDE OORLOG VOLGENS DE GANGBARE PARADIGMA’S ............................ 82 7.2. ‘LIBERALE’ INTERPRETATIES VAN DE TRANSITIEPERIODE ......................................................... 83 7.2.1. Neoliberaal institutionalisme ........................................................................................ 84 7.2.2. Neo-idealisme ............................................................................................................. 84 7.2.2.1. De Nieuwe Wereldorde......................................................................................... 84 7.2.2.2. Kosmopolitische democratie ................................................................................. 85 7.2.3. Neo-liberaal internationalisme ..................................................................................... 85 7.2.3.1. Het einde van de geschiedenis (Fukuyama) ......................................................... 85 7.2.3.2. Democratic Peace Model...................................................................................... 86 7.3. REALISTISCH GEÏNSPIREERDE INTERPRETATIES VAN DE TRANSITIEPERIODE ............................. 87 7.3.1. Economische-blokkentheorie....................................................................................... 87 7.3.2. Botsende Beschavingen.............................................................................................. 87 7.3.2.1. Huntingtons model................................................................................................ 87 7.3.2.2. Commentaren....................................................................................................... 88 7.3.3. Back to the Future ....................................................................................................... 89 7.3.4. Unipolaire dominantie.................................................................................................. 90 7.4. HISTORISCH MATERIALISTISCHE POGINGEN TOT INTERPRETATIE ............................................. 91 7.4.1. De verrijzenis van Karl Kautsky ................................................................................... 91 7.4.2. the New Imperialism .................................................................................................... 92 2 7.4.3. Heartland versus Contender States............................................................................. 93 7.5. TRANSFORMATIEMODELLEN .................................................................................................. 94 7.5.1. Integratie/desintegratiemodellen.................................................................................. 94 7.5.2. Mondialisering: een nieuw paradigma? ....................................................................... 95 7.5.2.1. ‘Mondialisering’ als theoretisch concept................................................................ 96 7.5.2.2. Mondialisering en Internationale Betrekkingen...................................................... 97 7.5.2.3. De mondialiseringsthese: een evaluatie................................................................ 98 7.6. ENKELE VOORLOPIGE CONCLUSIES ....................................................................................... 99 8. BESLUITEND: EEN SYNTHETISCH THEORETISCH MODEL.............................................. 100 8.1. DE JAREN 1990: ‘SYSTEMISCHE ONZEKERHEID’ ................................................................... 100 8.2. DE BASISDYNAMIEK VAN DE WERELDPOLITIEK IN DE KOMENDE DECENNIA............................... 101 8.2.1. De economische macht: economie als bron van alle macht....................................... 102 8.2.2. De militaire macht: de wedergeboorte van de geopolitiek.......................................... 103 8.2.3. De politieke macht: de spanning tussen macht en legitimiteit .................................... 104 8.3. SAMENVATTING: GLOBAL GOVERNANCE ALS NIEUW SOCIAAL CONTRACT ............................... 105 9. VOORBEELDVRAGEN EXAMEN .......................................................................................... 106 3 Inleiding • Men vertrekt altijd vanuit een bepaald uitgangspunt, en het is onze bedoeling de basisuitgangspunten van de wereldpolitiek weer te geven. Deze zijn altijd impliciet aanwezig, maar nu proberen we ze te expliciteren. We gaan ons hiervoor baseren op de stellingen van anderen, en we zullen merken dat veel dingen blijven terugkomen en nieuwe theorieën vaak herformuleringen van oude blijken te zijn. We verkiezen hier niet te diep in te gaan op één theorie (zoals in andere universiteiten), maar proberen de hele variëteit van bestaand theorieën aan bod te laten komen. • Opbouw van de colleges: - Groei van een leer - Scholen: we zien 4 drijvende krachten waar bijna alle theorieën tot terug te brengen zijn: o Confrontatie het verklaren van de internationale relaties vanuit de botsing van staten (cf. Huntington’s botsende belangen) o Samenwerking: er is ook veel interstatelijke samenwerking o Dominantie: de kern van de internationale relaties is de structurele afhankelijkheidsrelatie tussen Zuid en Noord o Zingeving: relatief moderne theorieën die de meest complexe periodes in de geschiedenis bekijken & zich afvragen wat de zin v. alles is (bv. Postmodernisme). Wanneer we deze theorieën bekijken zullen we heel duidelijk zien dat perceptie belangrijker blijkt dan de realiteit! Onze manier van kijken op de zaken bepaalt onze invalshoek en manier van onderzoeken/theorievormen. - Transitiedecennium: in de jaren ’90 ruimt de bipolaire wereldorde plaats voor een nieuwe wereldorde en krijgen we te maken met typische theorieën voor transitiefases. - Synthetisch theoretisch model: We pogen het beste van alle scholen en theorieën samen te brengen tot een nieuw model, maar blijven ons bewust van het feit dat het nog altijd slechts één benadering blijft. 4 1. THEORIE: Enkele kernbegrippen • ‘internationale betrekkingen’ = de concrete internationale politiek ‘Internationale Betrekkingen’ = de wetenschappelijke discipline, Theorie van de Internationale Betrekkingen is de studie van de internationale betrekkingen 1.1. Definitieprobleem I: het onderzoeksveld • ‘Wat is het onderzoeksveld van de Internationale Betrekkingen? Wat onderzoeken? niet onschuldig! Hoe we de wereld analyseren vloeit voort uit hoe we haar definiëren en wat we relevant vinden. Onze visie op de wereld bepaalt onze onderzoeksthema’s! - Perspectief 1: i.b. definiëren als ‘relaties tussen staten’, enkel politico-militaire relaties. Thema’s draaien rond ‘oorlog en vrede’ of ‘confrontatie vs. samenwerking’ de actoren zijn hier ‘staten’ dit perspectief verklaart niet alles! Geen aandacht vr niet-statelijke actoren zoals MNO’s - Perspectief 2: i.b. in termen van grensoverschrijdende transacties, ook ‘low-politics’. Thema’s vnl. gericht op economie (handelsbetrekkingen), ecologie, recht,… niet-statelijke actoren zoals NGO’s, MNO’s, Internationale Organisaties (IO’s), pers. - Perspectief 3: i.b. in termen van systeemkenmerken, processen van een wereld-systeem of mondialisering. Studie van actoren moet plaats ruimen voor studie van hoe die actor binnen bepaalde systemen (communicatie-, transport-, financiële systemen) of processen (evolutie agrarische naar industriële maatschappij) werkt. het systeem bepaalt het spel! Thema’s: Noord-Zuid, mondialisering Actoren: MNO’s (maar dan binnen een breder geheel gekaderd, voor haar rol binnen een systeem), structuren één definitie geven voor de Internationale Betrekkingen is dus problematisch. 1.1.1. Een poging tot definiëring • Eén definitie voor I.B. bestaat niet omdat i.b. eigenlijk niet reëel zijn en geen tastbaar geheel vormen. De i.b. zijn een verzameling tastbare en ontastbare gegevens die elk op zich misschien wel te omschrijven vallen, maar in hun samenhang voor verschillende interpretaties vatbaar zijn. Vb.: oorlog: feiten beschouwen vs. zoeken naar redenen tot conflict (zoveel mogelijkheden!) definitieprobleem is eigen aan de menswetenschappen, waar geen universele wetten bestaan aangezien de complexe maatschappelijke werkelijkheid geen moment dezelfde blijft ( fenomeen dat in een labo te isoleren is bij exacte wetenschap) teveel ≠ invloeden spelen mee en niet één factor valt te isoleren om apart te bestuderen zonder dat daarmee aan de complexiteit v.d. situatie geweld wordt aangedaan (bv. waarom einde Viëtnamoorlog?) in de menswetenschappen is er geen algemeen aanvaarde definitie die het veld afbakent. ‘identiteit is bv. vanuit verschillende disciplines te benaderen en deze overlapping maakt het delicaat om grenzen af te bakenen. afbakening in hokjes is niet bevorderlijk voor een inzicht in de totaliteit, zodat men pleit voor multidisciplinair werk. Men weet echter niet van alles genoeg af zodat een zekere opsplitsing en arbeidsverdeling nodig is. Vooral binnen de politieke wetenschappen is de definiëringsproblematiek sterk, omdat ‘politiek’ zelf een gecontesteerde begrip is. Definities zijn op zich ook nooit waardevrij of politiek onschuldig. Toegepast op de Theorie van de Internationale Betrekkingen geldt ook hier dat elke definitie in principe een conventie is. Zowat geen enkele definitie zal dus ooit volledig neutraal zijn en bijgevolg algemeen worden aanvaard. • Eén van de meest conventionele definities van de Internationale Betrekkingen stelt dat de I.B. de studie is van interstatelijke relaties, vnl. gesteld in diplomatieke, militaire & strategische termen. betekent dat de staat de primaire focus voor onderzoek is i.p.v. de natie of het individu. Dat wil niet zeggen dat we daarom beter spreken over ‘interstatelijke relaties’, aangezien niet enkel het formele staatsaspect van de soevereiniteit een rol speelt, maar ook de relatieve macht van staten een invloed heeft op de onderlinge relaties. 5 Deze definitie cijfert de interne staatsstructuur weg, aangezien alles bepaald wordt door de self-help-situatie waarin elke staat zich bevindt en waarin elke staat voor het eigenbelang moet instaan tegen een achtergrond van anarchie (afwezigheid van autoriteit, er staat geen autoriteit boven de staat). Het geweldsmonopolie van de staat maakt alle andere actoren secundair. Men denkt hier in termen van CONFRONTATIE: Door Arnold Wolfers voorgesteld als biljartspel, waarbij elke staat een biljartbal is. Het internationale evenwicht komt er na een botsing van deze biljartballen, waarbij grotere of sneller bewegende ballen meer invloed uitoefenen dan kleinere of tragere. Wanneer alle ballen tot rust komen krijgen we een machtsevenwicht, tot één bal terug in beweging komt en na een nieuwe botsing een nieuw machtsevenwicht ontstaat. • probleem: deze definitie komt slechts ten dele tegemoet aan de internationale realiteit: meeste staten kennen vrede en conflicten worden niet steeds door oorlog opgelost. Ook binnenlandspolitieke aangelegenheden spelen een belangrijke rol in I.B. + er zijn ook ook internationale relaties zonder statelijke tussenkomst die in handen zijn van andere actoren (MNO’s, zelfs het internet, diplomatie binnen internationale organisaties gaat eigen leven leiden,…) internationale betrekkingen zijn beter te omschrijven als transnationale relaties waarbij de focus ligt op grensoverschrijdende (cross-border) transacties van allerlei aard. men denkt hier in termen van SAMENWERKING: John Burton vergelijkt internationale relaties met een spinnenweb: i.t.t. de anarchie van de biljartballen is de wereld een fijnmazig netwerk van relaties die niet steeds territoriaal gebonden zijn, en evenmin louter interstatelijk zijn. In dit spinnenweb vinden we staten, IO4s, terroristen, MNO’s, internationale banken, … in relatie tot elkaar. De relaties zijn niet van louter mlitaire of diplomatieke aard maar omvatten bv. ook migratiestromen, toerisme, communicatie,… De situatie is complex, alles is verbonden met elkaar: als je aan één draad trekt komt alles in beweging. • Dit toont nog maar eens duidelijk dat onze definiëring van de wereld en de definitie van wat we onder ‘internationale betrekkingen’ willen verstaan, in hoge mate de onderzoeksthema’s bepaalt. Beide bovenstaande visies geven een verklaring voor de werkelijkheid maar zijn slechts partieel. Voor een bepaalde problematiek in de i.b. zal de ene bruikbaarder zijn dan de andere. Deze twee tegengestelde fenomenen van ‘confrontatie’ en ‘samenwerking’ zijn eerder complementair dan elkaars tegenpolen. Bv.: het einde van de Viëtnamoorlog kan men bekijken in termen van confrontatie van tegengestelde machten (Vietcong wil gaan tot laatste man, V.S. niet), maar ook in termen van de mondiale financiële implicaties. Een combinatie van beiden is beter! De keuze van de aanpak heeft dus te maken met het probleem dat zich stelt of met de vraag die men wil beantwoorden (klassieke studie van machtsverhoudingen = biljartbalmodel studie over de mondiale civiele maatschappij = spinnenwebmodel) Daarnaast kennen we ook nog het ‘dominantiemodel’ en de ‘zingevingsgedachte’ (zie verder) 1.1.2. Het analyseniveau: actoren en hun onderlinge relaties • Hoe onderzoeken? Het is moeilijk te bepalen waar eerst te kijken: de details of de ‘big picture’? micro- of macroperspectief? En welke zijn de meest relevante actoren? • 1950’s: K. Waltz vraagt zich af of de oorzaak van oorlog te zoeken is in de menselijke natuur, de kenmerken van staten of in de natuur v.h. internationale systeem. Elk antwoord gaat uit van een ander analyseniveau/referentiekader dat bepaalt in welke termen we denken (en tegelijk welke zaken we niet zullen zien). klassieke analyseniveaus: - het individu: gebeurtenissen verklaren door onderzoek van het karakter of de percepties v.d. besluitvormer(s), hun rol als individu. - de samenleving: de aard van de politieke gemeenschap als al dan niet bepalend voor het internationale beleid van deze gemeenschap en de staat - de staat: beperkt tot het externe optreden van de staat als actor (cf. biljarbal) - het systeem: de structuur en de kenmerken van het internationale systeem determineren het gedrag van alle andere actoren. 6 Het analyseniveau is het perspectief op de internationale betrekkingen, dat gebaseerd is op een geheel v. soortgelijke actoren of processen waardoor het mogelijk wordt verklaringen te geven v.d. gebeurtenissen (a.h.w. een zoomlens die bepaalt wat al dan niet in ons opnemen) Voorbeeld: ‘verklaar 11/09’: - individu: Bin Laden als oorzaak. Dit is een deel v.h. antiterrorismebeleid van de V.S.: men poogt gewoon de terroristen te pakken maar pakt de structurele oorzaken niet aan! Voor elke terrorist die men oppakt komen er zo verschillende nieuwe in de plaats. - samenleving: men steekt de schuld op regimes die geen oppositie dulden & zo aanzetten tot een oppositie i.d. vorm v. terrorisme (= draagvlak voor Bin Laden’s boodschap). - staat: terroristische netwerken als instrumenten van staten. Deze redenering rechtvaardigt het starten van een oorlog tegen die staten. - systeem: de onrechtvaardige relaties tussen Noord & Zuid als oorzaak, Bin Laden treedt op vanwege het Zuiden. Het djihaddisme wordt ondersteund door het gevoel van een onrechtvaardige wereldorde. oplossing = rechtvaardigheid! het analyseniveau bepaalt welke actoren en welke thema’s we belangrijk vinden! • Het gekozen analyseniveau zal bepalen welke actoren (handelende eenheden & hoofdrolspelers) we belangrijk vinden & zullen gebruiken, alsook de thema’s die we belangrijk vinden. Actoren: - het individu: de kleinste eenheid met een internationale rol (ondanks negationisten), waarvan de belangrijkste rol deze van staatsman/leider is (Hitler, Stalin, Gorbatsjov). Kiezers spelen misschien ook een rol, maar dan als onderdeel v.e. collectief van kiezers. - de staat: het Realisme ziet de I.B. als een studie van inter-statelijke relaties en beschouwt de staat als enige actor op internationaal vlak. ‘substatelijke’ actoren, groepen binnen een samenleving (politieke partijen, belangengroepen, pers, NGO’s,…): hun invloed varieert sterk van theorie tot theorie! - op het niveau van de samenleving zal men aandacht besteden aan fenomenen als de aard van het politieke regime, culturele volksidentiteit, de rol v.d. publieke opinie en het militairindustrieel complex,… - ook op niveau van het ‘internationale systeem’ wisselen de actoren sterk afhankelijk van de theorie die men gebruikt: het Realisme beschouwt de VN en EU enkel als ontmoetingsarena’s andere theorieën geven hen de status van internationale actoren die een eigen leven leiden en de internationale betrekkingen beïnvloeden. We krijgen te maken met IO’s, NGO’s (vooral laatste decennia, bv. AZG, Amnesty, Greenpeace), TNO’s en MNO’s (vooral belangrijk gevonden door wie het ‘Dominantieperspectief’ aanhangt), terroristische groeperingen,… ook vaak aandacht voor processen en structuren die het systeem scheppen en er vorm en ordening aan geven. Het hoogste analyseniveau is m.a.w. holistisch van aard (geheel > samengestelde delen) en heeft een hogere abstractiegraad. Men gaat er van uit dat het internationale systeem heeft een grotere invloed op de actoren dan omgekeerd, en het gedrag v.d. actoren gedetermineerd is door de systeemkenmerken. (dit structuralisme en determinisme beperkt de beweegruimte van actoren fel!) voorbeeld: zowel in de Realistische visie (met het machtsevenwicht als belangrijkste ordeningsmechanisme) als in de visie van het wereldkapitalisme (en de daaruit voortvloeiende afhankelijkheidsrelaties) zien we dat de actoren nauwelijks of geen invloed op het proces en de situatie hebben. 7 1.2. Definitieprobleem II: het begrip ‘theorie’ • In hoofdstuk 6 bekijken we de zaak nog wat meer kennistheoretisch, maar nu volgen al wat overwegingen over het concept ‘theorie’. Wat is een theorie? Een theorie probeert een bepaald gegeven beter te begrijpen, maar is tegelijk méér dan beschrijven en dan de historische achtergrond van een feit geven. Een theoretische benadering van een feit situeert dit feit in zijn algemene categorie terwijl tegelijkertijd de eigen specifieke kenmerken v.h. feit worden belicht. Er worden dus enerzijds gemeenschappelijke algemene patronen die aan het feit verbonden zijn geschetst, en anderzijds krijgt het feit daarbinnen een specifieke betekenis. klassieke historische benadering ziet elke gebeurtenis als een uniek feit (geen modellen), maar is wel een methode die helpt bij de opbouw van een theorie. volgens sommigen zal een theorie niet alleen feiten proberen verklaren maar heeft een theorie ook een voorspellende waarde (bv. zoeken naar causale verbanden om oorlog te voorspellen. Maar het gaat uiteraard meer om algemeen trends die een klimaat scheppen i.p.v. specifieke gebeurtenissen) theorie = geheel van stellingen die moeten helpen uitleggen waarom gebeurtenissen gebeuren zoals ze gebeuren. Een theorie is een abstracte, op gissingen berustende of speculatieve voorstelling van de realiteit. • Karl Popper: elke theorie is een bewering die erop wacht tegengesproken te worden (zie vb. witte & zwarte zwanen). Theorieën blijven geldig tot het tegendeel is bewezen. opbouw theorie gebeurt in aantal stappen: een logische redenering leidt tot een hypothese die vervolgens getoetst wordt aan de realiteit. Verificatie van theorieën is onmogelijk, enkel falsificatie (weerlegging) is mogelijk en pas wanneer een theorie wordt gefalsifieerd is er zekerheid (vooruitgang = weerlegging verkeerde denkbeelden). In de menswetenschappen is het niet zo makkelijk te falsifiëren en gaat het meer om indicaties i.p.v. exacte criteria. Toch poogt het positivisme (° rationalisme & Verlichting) de methodes van de natuurwetenschappen toe te passen op de menswetenschappen. Alles is waarneembaar via die methodes. het gaat om interpretatieve inzichten (≠ analyseniveaus, invalshoeken,…)! Een van de functies van een theorie is om aan wetten en feiten een zin te geven. Theorieën zijn met andere woorden interpretaties van de werkelijkheid die worden waargenomen. Deze theorieën zijn op hun beurt te testen op hun juistheid. Ander verschil: natuurwetenschappen zijn strikt objectief, maar bij menswetenschappen ligt dat moeilijker. Zo geeft de maatschappelijke context meer vorm aan theorieën en kennen modellen over bipolariteit bijvoorbeeld beduidend meer aanhang tijdens de periode van de Koude Oorlog, wat de situatie ook wel in de hand werkte en deed standhouden. Bepaalde sociale en politieke veranderingen gebeuren ook toevallig, zodat niet alles puur rationeel te verklaren is + de omstandigheden waarin iets gebeurt is nooit hélemaal hetzelfde. Popper meende ook dat zelfs de natuur niet door strikte wetten geregeerd wordt. ‘wetenschap is de kunst van het vereenvoudigen’ • Uit laatste overwegingen schetsen we het soort theorie dat we voor ogen hebben als volgt: Theorie, in haar eenvoudigste vorm, is een reflectie die in de diepte en in de abstractie gaat, met vragen over het waarom of de zoektocht naar achterliggende verklaringen voor wat aan de oppervlakte waarneembaar is. Vanzelfsprekende zaken leiden minder tot theorievorming (niet de moeite). soorten theorieën (maar in praktijk vaak mengvormen): - normatieve (prescriptieve) theorieën: vormen een oordeel (hoe het zou moeten zijn) - empirische (descriptieve) theorieën: enkel beschrijvend (over wat is) - verklarende theorieën: poging oorzaken te ontdekken - interpreterende theorieën: men poogt logica in de chaos te vinden door te interpreteren het grote aantal theorieën is te verklaren door het feit dat geen enkele echt voldoening biedt, maar vooral door de complexiteit van de internationale betrekkingen. Ook de contestatie i.v.m. alles wat met ‘politiek’ te maken heeft + verschillen in ideologie spelen een rol. doel blijft toch vanuit zoveel mogelijk verschillende invalshoeken benaderen, en zich niet teveel laten beïnvloeden door ‘modetrends’ in de theorievorming. 8 • Voordelen theoretisch model: - Hiërarchisering van de massa: laat toe prioriteiten te stellen. - Leren uit patronen uit het verleden: hoe is de situatie van vandaag ontstaan? - Blik op de toekomst: Voospellen wat de toekomst brengt uitgaande v.e. bepaalde theorie. • Gevaren theoretisch model: - Irrelevantie t.a.v. reële wereld: voeling met de werkelijkheid verliezen - Loskoppeling van de maatschappelijke context: er bestaan geen universele theorieën en we moeten theorieën altijd relativeren en als tijdelijk beschouwen. - Nadruk op continuïteiten, verwaarlozing van discontinuïteiten: de werkelijkheid past niet altijd perfect in de theorie! Bv.: het einde van de K.O. kwam onverwacht en de kleine discontinuïteit die Gorbatsjov aan de macht bracht i.p.v. Romanov maakte het verschil! - Modetrends: zich teveel laten leiden door periodegebonden voorkeuren,.. • Samenvattend iedereen vertrekt van een uitgangspunt of model – impliciet uitgangspunt bepaalt: - Actoren - Thema’s - Analyseniveau Theorie helpt expliciteren Vele theorieën maken een school 9 2. HET VERLEDEN: Visies op Internationale Betrekkingen • Groei van een leer: Vragen omtrent de internationale omgeving zijn bijna zo oud als het menselijk denken zelf. Natuurlijk was er voor het ontstaan van de natiestaat geen sprake van inter’nationale’ betrekkingen (hoewel we deze term nu wel zullen hanteren), maar het ging steeds over relaties tussen verschillende politieke organisatie- & autoriteitsstructuren. Het denken over externe relaties blijkt ook vaak sterk verweven met het denken over interne organisatie, alsook met de maatschappelijke (sociale & economische) context. In verschillende maatschappelijke contexten met verschillende mensbeelden worden verschillende vragen gesteld. Bepaalde vragen komen in een bepaalde periode meer aan bod dan in een andere. De maatschappelijke context verklaart niet alles maar heeft zeker een invloed het is de drijvende kracht voor het ontstaan van theorieën om die maatschappelijke context te interpreteren. Theorieën over relaties met buren zijn dus reflecties tegen een specifieke en tijdsgebonden maatschappelijke achtergrond. Alles komt terug en er blijkt weinig nieuws onder de zon te zijn. Nieuwe theorieën hebben meestal een oude geschiedenis. • Tot WO I bestond er geen aparte Theorie van de I.B. maar maakte het denken hierover deel uit van de filosofie en ging het om een afgeleide van een bepaald mensbeeld. Ook nu maakt dit domein eigenlijk nog deel uit van het denken over de mens, aangezien theorieën zich steeds op bepaalde uitgangspunten zoals een positief of een negatief mensbeeld (de mens is van nature goed/slecht) baseren. 2.1. De vroege geschriften 2.1.1. De Oudheid • Mo Ti: Chinese filosoof (5e eeuw v.C., in die tijd van vergelijkbaar belang als Conficius) maatschappelijke context: woelige en chaotische tijd voor China, dat na de val van de Tsjowdynastie een lappendeken van elkaar beconcurrerende feodale vorstendommen werd. vertrekt vanuit zijn mensbeeld van algemene mensenliefde, en past deze visie op het menselijk gedrag op de internationale betrekkingen toe. Hij maakt geen onderscheid tussen interne en externe relaties en relaties met andere gemeenschappen moet je beoordelen op dezelfde manier als je relaties tussen mensen beoordeeld. Gebruik de individuele moraal als leidraad voor het gedrag t.o.v. andere gemeenschappen (Bv.: doden is in geen enkele context juist!). oorlog is niet productief, en wie oorlog voert kan niet planten of oogsten. ‘Idealisme’: gelooft in de maakbaarheid en de goedheid van de mens. Samenwerking is mogelijk, ook internationaal (cf. coöperatie/samenwerkingsmodel) • Sun Tzu (4e eeuw v.C.): generaal en strateeg en adviseur in één van de vele Chinese vorstendommen en wil zijn eigen vorst helpen. Hij meent dat de individuele moraal irrelevant is voor de internationale betrekkingen en dat als men zich hierdoor laat leiden men veroverd en overwonnen zal worden door buren die zich hier ook niets van aantrekken. Er is nood aan macht, en oorlog is een systematisch machtsinstrument dat nodig is om aan de macht te blijven. I.f.v. het overleven van de vorst is oorlog nodig, het is essentieel voor het functioneren van het internationaal verkeer en daar is niets politiek aan. biedt rationele basis voor oorlogvoering ‘Realisme’: het geloof in een constante bedreiging door anderen en het beschermen van de eigen belangen. Men gaat uit van een negatief mensbeeld. (cf. confrontatiemodel). • Thukydides: Atheens generaal die de Peloponnesische Oorlog tussen landmacht Sparta en zeemacht Athene beschrijft en zich niet bezighoudt met het verloop of de aanleiding (het feit dat Sparta Athene aanviel) ervan, maar op zoek gaat naar de oorzaak. Oorzaken zijn dus niet hetzelfde als aanleidingen! (bv. de moord op Frans Ferdinand als aanleiding tot WO I, maar het toenemende economisch en politiek nationalisme + de onaangepaste beheersmechanismen als oorzaak). Sparta viel Athene aan omdat het constateerde dat Athene zo’n sterke economische 10 groei kende dat het vreesde haar leiderspositie te moeten opgeven. Het is duidelijk dat de perceptie van Sparta op de realiteit belangrijker is dan de realiteit. veiligheidsdilemma: als staten een wijziging zien optreden in het machtsevenwicht in hun nadeel, zullen ze maatregelen nemen om dat tegen te gaan, wat op zijn beurt wantrouwen creëert bij de tegenstander. heeft in de wereldpolitiek erg vaak gespeeld! Oorlog is niet eigen aan de menselijke natuur, maar is een rationeel onderdeel van het staatsbeleid (cf. Sun Tzu) en een ingebakken component van de relatie tussen gemeenschappen waar een centrale autoriteit afwezig is. Macht is essentieel. het verleden is een gids voor de toekomst: boven de feiten gaan patronen en mechanismen schuil van waaruit men fouten van vroeger beter kan begrijpen en in te toekomst kan vermijden. • Conclusies: 1. thema’s ‘macht’, ‘oorlog’ en ‘vrede’ zijn centrale begrippen in de studie van de internationale relaties en zullen steeds blijven terugkeren. 2. elke analyse en elk denken vertrekt vanuit bepaalde uitgangspunten en mensbeelden! Mo Ti hangt het idealisme aan (cf. samenwerkingsmodel) en vindt dat men de individuele moraal moet toepassen Sun Tzu hangt het realisme aan (cf. confrontatiemodel) en stelt macht centraal. dit zijn de twee grote basisarchetypes binnen de leer van de Internationale betrekkingen 3. geschiedenis heeft een cyclisch karakter (het veiligheidsdilemma komt steeds terug en het verleden is een gids voor de toekomst) net zoals geschiedschrijving (thema’s komen steeds terug afhankelijk van de maatschappelijke context) 2.1.2. De Middeleeuwen • De Middeleeuwen zijn geen vruchtbare intellectuele periode voor de T.I.B.: na de desintegratie van het Romeinse Rijk bleef enkel een verbrokkelde politieke structuur over en W-Europa werd een gefragmenteerd, achterlijk & geïsoleerd lappendeken van elkaar overlappende feodale vorstendommen die enkel samengehouden werden door de alomtegenwoordigheid van de Kerk. De Katholieke Kerk bood een overkoepelende normatieve structuur en bepaalde alle denken, zodat alles onderzocht werd vanuit christelijke axioma’s Theorievorming ondergeschikt aan christelijke axioma’s, men denkt niet autonoom en is onderdeel v.h. christelijk denken! Het politieke leven bleef tot de kruistochten uiterst lokaal, en het denken over internationale relaties bleef beperkt tot tactische technische bedenkingen voor militaire machtsverovering. Augustinus (354-430): gaat uit van de christelijke mythologie van de erfzonde en de onderschikking v.h. aardse bestaan aan het hemelse. Net zoals Sun Tzu gaat men er van uit dat de mens slecht is (leidt tot oorlog), en wetten en een regering nodig heeft omwille van zijn corrupt karakter. De vorst krijgt van God de legitimiteit om over de slechte mens te heersen. seculiere ideeën verdwijnen tot de renaissance Thomas van Aquino (1225-1274): zorgt voor een transitie en legt de basis van de wetenschappelijke revolutie die zou volgen. Hij haalt de teksten van Aristoteles van onder het stof en neemt afstand van de Augustijnse theorie dat de mens slecht is. De ‘rede’ komt terug aan bod en is een model voor de mens om dichter bij God te komen en diens wet vrijwillig (ongedwongen) te volgen. Zijn visie op de internationale politiek bleef echter dicht bij Augustinus aanleunen. 2.1.3. De Renaissance • maatschappelijke context: De Italiaanse stadstaten zijn rijk geworden door de kruistochten en zijn commerciële handelscentra geworden. Deze stellen de Middeleeuwse wereldorde georganiseerd rond de Kerk in vraag en er ontstaan nieuwe transnationale machtsgroepen die niet afhankelijk zijn v.d. Kerk en het feodaal systeem: de handelaars in Noord-Italië (met een groot sociaal gewicht & dus invloed op sociale machtsrelaties). De N-Italiaanse stadstaten aanvaarden geen hogere autoriteit maar staan op zichzelf om te overleven. De Italiaanse situatie kent een patroon van veranderende coalities tussen machtige commerciële stadstaten die elk streefden naar 11 invloed, welvaart en dus macht (relaties gekenmerkt door jaloezie & conflict). Er is noch een overkoepelende structuur, noch spelregels. situatie cf. autonome Griekse stadstaten intellectuele vernieuwing & herontdekking klassieke teksten, kennis staat weer los v.d. Kerk en ‘nieuwe’ theorieën grijpen terug naar de klassieke traditie. om welvaart en macht te verzekeren wil men onderlinge relaties op verdragsrechtelijke basis stoelen en een einde maken aan omslachtige feodale wetten van toen. Hier kunnen we de geboorte van de diplomatie situeren: stadstaten plaatsen permanente vertegenwoordigers in andere stadstaten om info te vergaren en op de hoogte te blijven en zo de eigen commerciële relaties en de eigen veiligheid te kunnen beschermen. Het zoeken van bondgenoten (Fr., Sp.,…) was ook van groot belang voor stadstaten in onderling conflict. het internationaal systeem berust niet langer op de legitimiteit en soevereiniteit van Kerk en keizer en het nieuwe internationale systeem dat we in de Italiaanse wereldorde van de 15de eeuw terugvinden geldt als directe voorloper v.h. moderne statensysteem stimuleert tot nadenken over het mechanisme v.h. machtsevenwicht als beheersmechanisme, • Niccolò Machiavelli (1469-1527): adviseur van de familie De Medici in Firenze, die de notie ‘staatsbelang’ (Raison d’état) herontdekt, en zich bezighoudt met nationale veiligheid en het voortbestaan van de stadstaat in de N-Italiaanse context. In zijn werk Il Principe beschrijft hij de kwaliteiten die de ‘Prins’ moet bezitten, om de eenheid & veiligheid v.d. staat te verzekeren en het voortbestaan van het politiek stelsel garanderen. Hij schakelt de belangen van de Prins en de staat gelijk, zodat de Prins moet handelen volgens de staatsbelangen i.p.v. volgens de individuele moraal (internationale orde interne orde en individuele relaties). In een amorele wereld past immers geen conventionele moraliteit. Alles kan om het nationaal belang te dienen, ‘het doel heiligt de middelen’. Dit is nodig om het systeem zonder regels/autoriteit te overleven. ziet de staat als een rationele actor, enkel gedreven door het staatsbelang duidelijk Realist, cf. Sun Tzu & Thukydides, die ook het individuele moraal wegcijferen bij internationale relaties en ‘macht’ als het fundament van de staat zien ( normatieve wereld van de Kerk). • Jean Bodin (1530-1596): poogt de meest stabiele en geordende internationale gemeenschap te ontdekken in een maatschappelijke context van anarchie: de afwezigheid van een hogere overkoepelende en normatieve autoriteit. Hij stelt daarvoor 2 basisconcepten voor: - Soevereiniteit: de absolute en eeuwigdurende macht van de staat. Absoluut want soevereiniteit is de bron van alle macht en autoriteit binnen een staat, zodat deze aan niemand verantwoording is verschuldigd. Eeuwigdurend aangezien ze niet afhankelijk is van individuen (leiders,…) maar enkel bij de staat zelf berust. basisprincipe voor de organisatie van de macht (macht die de internationale verhoudingen bepaalt) in de situatie van anarchie, en codificatie van het staatsbelang van Machiavelli. Bodin geeft het staatsbelang een juridische betekenis en maakt er een eerste spelregel van. kent toch limieten wegens de ‘convenants’ – wederzijdse afspraken met zowel de burgers als andere prinsen – die de staat moet aangaan. Hij kan deze afspraken niet met voeten treden, wat ons bij het tweede principe brengt: - Pacta Sunt Servanda: “afspraken zijn bindend”, een aangegaan verdrag door de ene regering kan niet zomaar worden ongedaan gemaakt door de volgende, ook al heeft die een andere visie op de maatschappelijke organisatie (of ideologie). Men kan dit natuurlijk negeren, maar dan wordt de internationale orde een internationale wanorde en is de wereldorde onhoudbaar! Deze sleutelconcepten stellen spelregels en een bepaalde ordening voor, binnen een wereld waar geen normatieve regeling is. Maar daarom worden deze concepten nog niet aanvaardt door de internationale politiek! Oorlog en wanorde blijft bestaan. • De versnelling van de toenmalige ‘mondialisering’ (ontdekking Amerika, herontdekking klassieke auteurs) leidde ertoe dat de wereld werd verbonden op een nooit eerder geziene mondiale schaal, maar terzelfdertijd ook verdeeld op een nooit geziene schaal, omdat de instellingen die orde hadden gebracht in de Middeleeuwse wereldorde, uitgehold raakten. 12 de godsdienstoorlogen (die feitelijk meer om macht dan om godsdienst draaiden) leverden geen oplossingen voor de fundamentele kwesties die er de inzet van waren geweest, en de uitholling van oude instellingen zekerheden zorgde voor een intellectuele onrust. De renaissance stimuleerde een seculiere wetenschap en gaf geboorte aan ‘moderne’ sleutelconcepten: staat, soevereiniteit. De 16de eeuw was een overgangseeuw, waarbij het oude afstierf, maar het nieuwe dat in de daaropvolgende eeuwen steeds meer vorm zou krijgen nog niet was geboren. 2.2. Vanaf de Nieuwe Tijd • De basisconcepten die tijdens de Renaissance waren geïntroduceerd, zullen vanaf de 17de eeuw tot eind 19de eeuw verder worden geconceptualiseerd en evolueren tot bredere gehelen. Machiavelli & Bodin hadden reeds de ingrediënten geleverd en nu zou men kunnen overgaan tot de echte basis van de leer v.d. Internationale Betrekkingen. 2.2.1. De zeventiende eeuw: geboorte van een interstatelijk systeem • In de 17de eeuw heerst grote chaos en de Dertigjarige Oorlog sloot in 1648 de periode van de vernietigende godsdienstoorlogen af. Door de verwoesting besloot men dat godsdienst geen oorlogsinzet meer zou mogen zijn (religie kan niet langer dienen als legitimatie van oorlogen) en dat huurlingenlegers wegens hun onbetrouwbaarheid voortaan door nationale legers zouden worden vervangen. Er ontstonden absolute staten waarbij alle macht in handen van de vorst kwam, en de Vrede van Westfalen (1648) zorgde voor het ontstaan van een nieuw politiek stelsel en een vroege codificering van het statensysteem zoals we dat nu nog grotendeels kennen en gebaseerd op twee ordeningsprincipes, de basisbeginselen van de natiestaat: - Territorialiteit: affirmatie van de politieke macht wordt voortaan langs territoriale lijnen geconstrueerd, het politiek stelsel wordt afgebakend door grenzen en deze mogen niet in vraag gesteld worden of er komt oorlog. - Soevereiniteit: geen andere staat heeft het recht tussenbeide te komen in de religieuze & politieke organisatie op het grondgebied van een andere staat. door de rijkdomscreërende instrumenten die de Staat zich toeëigende (krediet bij handelaars, landrenten, buiten-Europese expansie) werd deze heel wat machtiger, en verhoogde ze haar voorsprong als politiek stelsel op al haar concurrenten. De Staat primeerde en alle alternatieve politieke stelsels/machtsgroepen (keizerrijk, adel, Kerk, steden) verloren het pleit. Orde was nu de belangrijkste zorg van de handeldrijvende staten die de 30jarige Oorlog hadden meegemaakt. Principes die al eerder werden geïntroduceerd (macht, soevereiniteit, pacta sunt servanda, machtsevenwicht) worden nu geïntegreerd in algemene kaders die de realiteit moesten helpen interpreteren. toch terug tegenstelling realisme & idealisme! Vandaag de dag zien we terug een nieuw politiek stelsel opkomen: de EU is een complexe combinatie van soevereiniteit & supranationalisme. We kunnen spreken van een postsoeverein stelsel aangezien de staten vrijwillig een deel van hun soevereiniteit overdragen aan een supranationale instelling. Wordt dit in de toekomst het algemeen verspreide stelsel? • Thomas Hobbes (1588-1679): gezien als vader van de realistische school en werd beïnvloed door Thukydides. Ook hij heeft een pessimistische kijk op de menselijke natuur, en de mens is enkel op zoek naar het ‘goede’ in egoïstische zin. Zijn stelling homo homini lupus duidt op het feit dat elke mens streeft naar de maximalisatie van eigen macht en dus ‘voor de mens een wolf is’. In zijn werk Leviathan betoogt hij daarom dat er nood is aan een krachtige centrale politieke autoriteit om dat egoïsme in goede banen te leiden. De orde wordt dus verzekerd door een absolute vorst (de Leviathan), dat bindende wetten uitvaardigt en straft. De mens beschikt over de rede en begrijpt dat dit het beste is zodat mensen onderling een ‘sociaal contract’ aangaan. legitimering absolutisme niet gekomen tot een omvattende toepassing hiervan op de internationale politiek, maar gaat uit van een ‘anarchistische’ context waarin er geen autoriteit boven de soevereine staat is. Het machtsevenwicht brengt een ordening aan tussen vorsten – die onderling een soort internationaal ‘sociaal contract’ sluiten – en is het basismechanisme vertrekkende van het standpunt dat elke staat het eigen belang nastreeft, binnen een context van ≠ belangen. 13 • Emeric Crucé (1590-1648): Franse monnik die gezien wordt als vader v.d. idealistische stroming. Om de internationale vrede te verzekeren rekent hij op de rede die de mens zou doen beseffen dat hij beter gediend was bij vrede dan bij oorlog, zodat deze een zal zoeken naar vormen van samenwerking. Hij bepleitte de oprichting van een permanente assemblee van vorsten om disputen uit te praten en een ordeningsmechanisme uit te tekenen. Hij pleit zelfs voor een Europa zonder grenzen en is dus de eerste pleitbezorger van zowel internationale organisaties zoals VB & VN, als v. vrijhandel als een waarborg voor vrede. (rede vrede samenwerking) • Grotius (Hugo De Groot): Nederlandse jurist & diplomaat, en compromisfiguur tussen Hobbes & Crucé die zoals Crucé het anarchistische karakter v.h. internationale systeem en het essentiële belang van de notie ‘soevereiniteit’ onderschrijft, maar zoals Hobbes toch een pessimistische kijk op de menselijke natuur had en niet geloofde dat de rede de mens tot samenwerking kon aanzetten. I.p.v. het machtsevenwicht ziet Grotius echter eerder het pacta sunt servanda als alternatief ordeningsmechanisme. Staten moeten zich volgens dit principe gedragen opdat er orde zou heersen (in het algemeen belang) en Grotius pleit voor een verdragsrechtelijke organisatie van de internationale gemeenschap. ziet een gecodificeerde set van afspraken als de beste garantie voor de wereldvrede en blauwdruk van de perfecte wereld, en werd aldus de vader van het internationale recht. verwaarloost echter de factor ‘macht’ en houdt geen rekening met het feit dat staten zich niet altijd naar dit ideaalbeeld gedragen. deze regeling is relatief gezien vooral voordelig voor kleine staten, die hier beschermd worden en anders niet zouden kunnen opboksen tegen machtige grote staten. Waarom Grotius zo denkt kunnen we verklaren doordat hij vanuit het oogpunt v.d. Verenigde Provinciën schrijft. Vrijheid op zee komt deze handelsnatie namelijk goed van pas (aangezien het dit militair onmogelijk kan afdwingen) terwijl dit de bewegingsvrijheid v. grotere naties beperkt. Hobbes denkt vanuit Engels perspectief en heeft dus een grotere voorkeur voor het principe van het machtsevenwicht, dat permanente allianties uitsluit. nationaal belang en binnenlandse context beïnvloeden dus duidelijk theorieën! • Gottfried Wilhelm Leibniz (1646-1716): adviseur van de keurvorsten van het Duitse vorstendom Hannover en besteedt meer aandacht aan de machtsfactor. Hij probeert de principiële gelijkwaardigheid van alle soevereine politieke entiteiten enerzijds, en de ‘realiteit’ van machtsverschillen anderzijds met elkaar te verzoenen door enkele minimale machtscriteria voor soevereine staten op te stellen: minimale territoriale omvang, normatieve of morele autoriteit, impermeabiliteit of (militaire) vermogen om geen rekening te moeten houden met de macht van anderen. grondslag Westfaalse internationale systeem: politieke interactie tussen wettelijk gelijke territoriale staten met welomschreven geografische grenzen en geen hogere autoriteit. 17de eeuw: men zoekt men naar ordeningsprincipes in een chaotische internationale omgeving 2.2.2. De achttiende eeuw: de Verlichting • De 18de eeuw kende een sterke intellectuele traditie die zich kenmerkte door enerzijds het geloof in de menselijke rede, en anderzijds de vaste overtuiging in de regelmaat van de natuur en het universum zodat men alles in de vorm van wetmatigheden gaat zien. Symmetrie van de Verlichting in alle disciplines, deductieve wetenschap wordt vervangen door empirisch-beschrijvende wetenschap. Newton & Locke legden de basis voor de empirische benadering v. kennis & politieke theorieën door hun geloof in rede, hun visie van een op wetten gebaseerd universum en hun mechanische benadering v.d. natuur. Ze leggen de basis voor het wetenschappelijk denken. • Nieuwe kernbegrippen: de Verlichtingideeën hebben een dubbele impact op de manier waarop men in de 18de eeuw over internationale betrekkingen denkt: - Populaire soevereiniteit John Locke (1632-1704): grondlegger van dit concept en maakt definitief komaf met de opvatting dat de staat een door God geïnspireerde orde was. De staat was geschapen door vrije & rationele individuen als een voordelig arrangement of contract om hun 14 - natuurlijke rechten en hun eigenbelang te verdedigen. De idee v.d. staat als een vrijwillig sociaal contract van rationele individuen werd een centraal begrip in de verlichting. Populaire soevereiniteit moet de vrijheid en gelijkheid van het volk verzekeren en het sociaal contract is hier een voorwaardelijk contract dat wederzijdse verplichtingen van burgers en regering bevat. Indien de staat zich hier niet aan houdt is verzet terecht. bottom-up machtsdenken ( macht voor vorsten of paus) zou zeer sterk de Amerikaans & Franse Revolutie beïnvloeden! Besteedde zelf weinig aandacht aan de internationale relaties, maar zijn ideeën hebben vele denkers beïnvloedt die ze vervolgens toepasten op de T.I.B.. Volgende drie denkers nemen het idee dat macht van onderuit komt over van Locke. Montesquieu (1689-1755): verbindt voor het eerst het fenomeen ‘oorlog’ met een specifiek soort politiek regime: de monarchie. Vrede zou mogelijk zijn wanneer monarchieën plaats ruimden voor republieken, en door solidariteit tussen bevolkingen te laten spelen. Abbé de Saint-Pierre (1638-1743): ziet de mens ook als een redelijk wezen en was met zijn Projet pour rendre la Paix Perpétuelle en Europe de eerste om een internationaal systeem i.f.v. een duurzame internationale vrede voor te stellen. Vorsten zouden beseffen dat vrede voordeliger is en zouden gaan samenwerken, met als resultaat een E.U. of confederatie. Hij benadrukt het belang van handel als vredebevorderend middel en heeft ook het idee van een Assemblee van vorsten cf. Crucé. Voltaire (1694-1778): beschouwt vrede als een waarde op zichzelf en oorlog als één van de grote plagen van de mensheid (samen met pest, hongersnood). Vorsten zijn verantwoordelijk voor oorlogen, aangezien deze altijd draaien om dynastieke belangen en concurrentie. Als deze regimes verdwijnen en het volk regeert zal er vrede heersen. Machtsevenwicht als ordeningssysteem: een zelf-equilibrerend/regulerend sociaal systeem dat in ieders belang de internationale ordening garandeert. Wanneer het evenwicht in de macht verstoord wordt doordat één staat te sterk wordt, zal een tegenalliantie het evenwicht herstellen (Vb.: binnen de VN veiligheidsraad zal een tegencoalitie ontstaan als de V.S. teveel macht heeft). Daniel Defoe (1660-1731), David Hume, Het gaat hier om een automatische wetmatigheid (cf. mathematische wetmatigheden niet door de rede van de mens veroorzaakt!); Dit zorgt voor een contradictie/paradox, want hoe kan de suprematie van de menselijke rede gecombineerd worden met het extra-menselijk principe van zelfregulering dat met de rede niets te maken heeft? • De overgang naar de 19de eeuw: verschillende auteurs zien het probleem inzake het machtsevenwicht en vertegenwoordigen en nieuwe fase in het denken over internationale relaties wanneer zij stellen dat het mechanisme v.h. machtsevenwicht een product is van specifieke historische omstandigheden en evolutie en geen duurzame vrede garandeert. Daartoe is uiteraard menselijke rede vereist, maar ook politieke wil (nieuwe toevoeging! De mens krijgt zijn rol in de vooruitgang van de samenleving) Jean-Jacques Rousseau (1715-1778): pessimistische denker met een negatief mensbeeld, die niet gelooft dat handel tot vrede zou leiden of dat vorsten door de rede oorlog zouden opgeven. Hij vertrekt in zijn Du contrat social ook van het standpunt dat de maatschappelijke ordening gebaseerd is op een sociaal contract, maar is van oordeel dat dit de mens in een negatieve richting stuurt: de mens is van nature goed, vreedzaam en vrij, maar ondergaat een fundamentele transformatie wanneer hij die natuurlijke staat moet verlaten om in de samenleving te stappen zodat hij verdorven geraakt. De zelfzuchtige mens zag wel in dat samenwerking voordeliger was, maar de interdependentie die daaruit voortvloeide zorgde ervoor dat samenwerken niet langer vrijblijvend was…. Conclusie is dat welvaart ten koste gaat van vrijheid, en de situatie verergert nog met de uitvinding van het privé-bezit waardoor het onderscheid tussen goed/kwaad, echt/vermeend belang vertroebelde. Deze situatie werd geconsolideerd in wetten en vorsten zijn enkel uit op de uitbreiding van hun macht. geen echt uitgewerkte theorie over internationale relaties maar is nog negatiever: Hier geldt enkel het recht van de sterkste. Oorlog is de natuurlijke toestand tussen soevereine machten en vrede is onmogelijk. In het beste geval is er orde en stabiliteit, gebaseerd op 15 het machtsevenwicht (automatisch karakter). Maar dit is geen vrede want landen zullen zich steeds onderdrukt en gefnuikt in hun ambities voelen. Oorlog is het gevolg van de toegenomen onderlinge afhankelijkheid (interdependentie) tussen staten en het daaruit voortvloeiende gevaar voor wrijvingen, conflict en oorlog. soevereiniteit is voor staten wat privé-bezit is voor het individu: datgene wat men poogt te maximaliseren en tot oorlog leidt. Vrede komt er dus enkel als de soevereiniteit wordt ingeperkt en een sociaal contract tussen staten wordt ingesteld binnen een federatief verband. Rousseau gelooft echter niet dat vorsten zich door de rede hiertoe zullen laten behoren aangezien zij enkel in termen van rijkdom en macht redeneren. En als het dan toch eens zover zou komen zou het machtsevenwicht elke federatie kapotmaken… VOORBEELDVRAAG!: ‘Wat is het belang van Rousseau voor de T.I.B. van vandaag?’ of ‘Waar zitten de wortels van Rousseau’s denken?’ Immanuel Kant (1724-1804): beschouwt net zoals Rousseau duurzame vrede gebaseerd op het machtsevenwicht als een illusie. Zijn Zum ewigen Frieden is een ontwerp van vredesverdrag voor Europa als een 1ste stap naar een wereldwijde ‘eeuwige vrede’. Zijn alternatieve ordening baseert zich niet op een automatisch machtsevenwicht maar op de menselijke rede én politieke wil ( Defoe!). De mens is rationeel & zal beseffen dat enkel de vorsten welvaren bij oorlog en vrede veel voordeliger is. Aangezien alle burgers van overal zich op die manier tegenover de vorsten positioneren zullen overal democratische ‘vrije republieken’ i.p.v. de monarchieën ontstaan & zullen de eensgezinde burgers zorgen voor vrede tussen de staten. voorspelt de opkomst van een ‘transnationale’, door handel gestimuleerde internationale samenleving en benadrukt de noodzaak van een permanentie vredesstructuur, een ‘Federatie van Republikeinse Staten’ om de soevereiniteit en vrede te beschermen (cf. Crucé). voorbode van de latere Volkenbond en Verenigde Naties. 2.2.3. De negentiende eeuw: de Vooruitgangsgedachte • Context: het statische karakter van de 18de eeuw komt aan haar einde door twee revoluties: een politieke revolutie – de Franse & Amerikaanse Revoluties – die zorgt voor populaire soevereiniteit, en een economische revolutie – de Industriële Revolutie – die voor nieuwe machtsverhoudingen zorgt en het leven schenkt aan een kapitalistische ondernemersklasse die zich van het liberalisme gaat bedienen, tegenover een nieuwe arbeidersklasse. Beide revoluties zorgen dus voor een complete transformatie van de samenleving, grote en snelle ingrijpende veranderingen zowel op nationaal als internationaal vlak. Er was zo’n groot geloof in de natuurwetenschappelijke methodes dat men deze ook wou toepassen op de menswetenschappen, en de 19de eeuw kenmerkt zich door een sterk vooruitgangsdenken. Vooruitgang is een inherent kenmerk van de menselijke activiteit & zelfregulering is geen vanzelfsprekend gegeven. In essentie poogt men de motor v. oorlog te zoeken & weg te nemen. de twee principes van het 19de eeuwse intellectuele denken zijn ‘vooruitgang’ & ‘competitie’, toen gezien als de natuurlijke elementen van de menselijke samenleving, maar op verschillende manieren geïnterpreteerd. Deze verschillende interpretaties zorgden voor de drie grote ideologieën v.d. 19de eeuw (producten van hun tijd en mensbeeld): - liberalisme: competitie is in het voordeel van iedereen, en als iedereen naar het eigen voordeel streeft is het eindresultaat dat de hele samenleving zich verrijkt en vooruitgaat. - radicalisme & socialisme: competitie is een strijd op leven en dood tussen rijk en arm (kapitaal & arbeid), maar uiteindelijk zal de meerderheid (de arbeiders) het halen op de minderheid (de kapitalisten) zodat er vooruitgang komt. - conservatisme: competitie is een strijd op leven en dood, en dit permanent als gevolg van de menselijke natuur. Het is een permanent deel van de samenleving want de internationale samenleving wordt gekenmerkt door permanente competitie tussen staten door botsing van belangen in een context van anarchie (cf. Sun Tzu, Machiavelli). 16 2.2.3.1. Het liberalisme • Het liberalisme stelt het rationele individu centraal en het vrijwillige sociaal contract verbindt de staat ertoe de autonomie en vrijheid van het individu (om zijn privé-doelstellingen na te streven) te maximaliseren. De beste samenleving is dus deze waar de staat het individu de grootste vrijheid biedt. Doordat de mens rationeel is zullen individuele belangen uiteindelijk harmonieus samenvallen. geloof in een fundamentele belangenharmonie tussen rationele individuen, en dat competitie niet zal uitmonden in conflict. ook internationaal door de vrijhandelsgedachte die meent dat door handel en samenwerking vrede wordt bewerkstelligd, aangezien belangen van volken zo met elkaar worden verbonden. Staten die handel drijven hebben een fundamentele belangenharmonie en onderhouden dus een vreedzame relatie. • Jeremy Bentham (1748-1832): grondlegger van het klassieke liberalisme, en wil een strikte scheiding tussen politiek en economie. Economie komt via zelfregulerende natuurwetten tot een fundamentele harmonie zodat politieke interventie deze enkel kan verstoren. Er is nood aan een nachtwakerstaat die enkel moet instaan voor de vitale behoeften van de hele samenleving (wetten & openbare orde om vrijheid & eigendom te beschermen). In de internationale relaties bestond er nog geen overkoepelende regering of wereldeconomie, zodat economie en politiek nog niet tot aparte activiteiten zijn geëvolueerd. Daarom moeten regeringen dit onderscheid aanbrengen door via een Statencongres een wereldeconomie, gebaseerd op de principes v.d. natuurwetten, te promoten. Vrijhandel is belangrijk aangezien kolonialisme en protectionisme de oorzaken zijn van oorlog. Deze zaken versterken immers de absolute macht van vorsten en zorgen voor vorstelijke inkomsten. Door vrijhandel zullen de inkomsten en zo ook de macht van vorsten dalen, zodat deze geen geld meer hebben om oorlog te voeren en er vrede komt. De liberale democratie is de beste regeringsvorm om vrede te bekomen, en hoe kleiner de staat, hoe minder macht en rijkdom die kan verwerven om oorlog te voeren. Er is ook geen nood aan legers of geheime diplomatie om de vrede te bewaren, de rede is voldoende om conflicten uit te klaren (via tribunaal v.d. publieke opinie) en er hoort persvrijheid te zijn. • Vanaf 1850 zien we een opdeling van het liberalisme in een klassieke en reformistische stroming, te wijten aan een uiteenlopende visie op de rol van de staat. - Klassiek Liberalisme: Richard Cobden (1804-65) ziet vrede het best verzekerd door goede communicatie en vrijhandel die de hele mensheid in een globaal netwerk verbindt (i.p.v. door een machtsevenwicht). Deze voorkeur voor vrijhandel en het idee dat de overheid een belangenharmonie best helemaal niet verstoord noemen we ook wel ‘Liberaal Internationalisme’. Maar wat moet men doen t.o.v. niet-democratische staten die een bedreiging vormen? Volgens Cobden’s ‘optimistisch & messianistisch non-interventionisme’ mag men zich dan zeker niet verlagen tot het nastreven van machtsmiddelen en het gebruik van militaire middelen, maar moet men vertrouwen hebben in de kracht van de rede en vrijhandel. ↨ Reformistisch/‘Radicaal’ Liberalisme: ziet een meer actieve rol voor de staat weggelegd. J.S. Mill stelt dat de staat zich niet mag moeien met productie, maar wel met distributie om een eerlijke verdeling te verzekeren. Ook op internationaal vlak stelt men dat oorlog het ultieme middel is waarover staten beschikken om geschillen te beslechten, en dat staten ook op internationaal vlak de plicht hebben rechtvaardigheid en orde te verzekeren, desnoods met geweld. Giuseppi Mazzini (1805-72) is het oneens met Cobden en pleit voor een ‘messianistisch interventionisme’: Als democratische staten het niet op zich zouden nemen om dictatoriale staten in te dammen, dan zouden ze hun eigen voortbestaan in gevaar brengen. Bv.: inzake Hitler meent het Klassieke Liberalisme dat men niet mag ingrijpen, terwijl het Radicale Liberalisme wel voor een interventie pleit. De eerste visie leidde echter tot een appeasementpolitiek die niet bleek te werken… Dit komt omdat men als legitimatie wel deze visie aannam, maar in de praktijk niet trouw bleef door protectionistisch te werk te gaan i.p.v. de vrijhandel te respecteren. Dit toont de kloof tussen discours en realiteit! - 17 2.2.3.2. Het radicalisme • Het radicalisme staat diametraal tegenover het liberalisme betreffende de opvatting over individu & samenleving. Het gelooft ook in vooruitgang en een historische evolutie richting welvaart, maar legt de nadruk op de ongelijke verdeling van die welvaart. Men maakt een kritische analyse van de bestaande sociale orde, die enkel de belangen van de elite dient (cf. Montesquieu, Abbé de Saint-Pierre & Voltaire niet nieuw! Alles komt terug). De mens is niet enkel een rationeel maar ook een passioneel wezen, dat gekneed wordt door de samenleving waarin hij vertoeft en op zijn beurt het product is van een historische evolutie. Het radicalisme stelt geen staten centraal maar is een internationale beweging die zich bezighoudt met de tegenstelling tussen arbeid & kapitaal. • Karl Marx (1818-1883) & Friedrich Engels (1820-1895) geven een nieuwe impuls aan het radicalisme met hun wetenschappelijk socialisme dat het ‘utopisch socialisme’ hoorde te vervangen. Hun visie op de internationale betrekkingen werd niet geformuleerd in termen van staten maar van mondiale klassen. Ze constateerden een ‘mondialiserende’ trend in de economie en beschouwden de strijd tussen rijk en arm als een historische ontwikkeling. Deze klassenstrijd werd gezien als motor van vooruitgang. Het enige middel om oorlogen (die de schuld van elites zijn) af te wenden is de internationale solidariteit tussen volkeren. Kapitalisme en oorlog zijn onlosmakelijk verbonden want ‘Het kapitalisme draagt de oorlog in zich zoals regenwolken de regen’ (Mao Zedong). Vervang het kapitalisme door socialisme en vervang de heersende klasse van de burgerij door de arbeidsklassen, en je zal een vredevolle wereld krijgen. 2.2.3.3. Het conservatisme • Het conservatisme is een derde reactie op de grondige transformatie van de samenleving en verwerpt het nieuwe geloof in rede, wetenschap en historische vooruitgang. Men wil terug naar de traditionele sociale orde om weer een stabiele samenleving te krijgen. • grondlegger Edmond Burke (1929-1797) stelt dat een samenleving méér is dan de som van de individuen: het is een netwerk van sociale verplichtingen die historisch zijn gegroeid en die geschapen zijn door generatieoude sociale interacties. Die traditie en de daaruit voortvloeiende gezagsstructuren moeten met respect worden bejegend, want zij staan in voor de stabiliteit & levensvatbaarheid v.e. samenleving. Enkel een sterke staat kan de sociale stabiliteit & politieke ordening verzekeren die nodig is voor de menselijke vrijheid. De voornaamste verantwoordelijkheid van die staat is fysische veiligheid, bezitszekerheid en rijkdom/welvaart van de bevolking beschermen (= klassieke interpretatie van ‘nationaal belang’), maar ook het behoud van de status-quo en de tradities. het conservatisme wordt beheert door dit ‘staatsbelang’, dat we al kennen van bij Sun Tzu en Machiavelli, en oorlog wordt gezien als de normale interstatelijke toestand. Er zijn geen universele principes waar internationale relaties op kunnen rusten, want elke staat bepaalt de eigen principes. Theoretische blauwdrukken zijn overbodig voor de conservatief, en pragmatische is belangrijker dan theorie (internationale politiek is een kusnt, geen wetenschap). • Friedrich Gentz (1764-1832), adviseur van Oostenrijkse kanselier Metternich en secretaris v.h. Congres van Wenen (1815) waar de postnapoleontische status-quo gestalte werd gegeven, stelt dat er behoefte is aan een coalitie van gelijkgestemde staten (en volken) als stabiliserende factor in Europa om het verspreiden van revolutionaire ideeën tegen te gaan (een Heilige Alliantie). Het machtsevenwicht is hier belangrijk om te zorgen voor een buitenlandse alliantievorming die nodig is om de binnenlandse orde te restaureren. • Carl von Clausewitz (Pruisische generaal, 1780-1831) stelde dat Napoleon zo ver geraakt was omdat de hele Franse natie achter hem had gestaan. Naarst een hervorming van het militaire apparaat was dus ook een geestelijke hernieuwing nodig: patriottisme binnen een moderne natiestaat. De inzet van internationale relaties (én oorlog) oversteeg voortaan de beperkte aangelegenheden van dynastieke diplomatie, en werden een “aangelegenheid van het volk”. 18 Von Clausewitz’ visie op oorlog is gebaseerd op de conservatieve premisse dat conflict inherent is aan de menselijke samenleving. Oorlog is niet méér dan ‘n botsing v. belangen, die uitgemond is in militair geweld, en staat nooit los van politiek: oorlog is de voortzetting van politiek maar met andere middelen (cf. Sun Tzu, Machiavelli) en is een normaal onderdeel van de politiek. • Duitse kanselier Otto von Bismarck (1815-98) is de incarnatie van het concept van Realpolitik en de amorele heerser van Machiavelli die de raison d’état boven alles stelt. Hij bevestigt Palmerstons visie dat er geen duurzame vrienden of vijanden bestaan en sluit allianties volgens dat het goed uitkomt, met als enige doel de versterking van de Pruisische macht. Na de Duitse eenmaking beseft hij dat zijn limieten zijn bereikt en poogt hij de status-quo te behouden via een machtsevenwichtpolitiek. schoolvoorbeeld v.e. a-theoretische, pragmatische benadering v.d. intern. betrekkingen + typische 19de eeuwse continentale antwoord op het Atlantische liberalisme bevestigde de verdeling van Europa zoals deze tijdens de 30jarige Oorlog was gegroeid: aan de Atlantische oevers waren er markt- & handelsgerichte staten die de democratische Verlichtingsidealen in hun politiek bestel hadden geïncorporeerd autoritaire oostelijke staten die voornamelijk agrarisch waren die reageren tegen Atlantische invloed & liberalisme. In de 19de eeuw ging liberalisme samen met nationalisme: het nationalisme, als vertegenwoordiger v.d. vrijheid van de volken, was de macrokosmos van de vrijheid, terwijl het liberalisme, de vertegenwoordiger van de vrijheid van het individu, de microkosmos was. Het Centraal-Europese nationalisme zou echter geen liberalisme met zich meebrengen maar zou de prerevolutionaire absolutistische waarden herstellen. Het zou ook om negatieve identificatie gaan als het zich afzetten van wat buitenaf kwam en van wat een bedreiging voor de eigen waarden kon vormen. Deze populistische, agressieve & ideologische vorm van nationalisme zou later nog terug komen (WO II, Joegoslavië) 2.2.4. Besluit • Het is pas met de ontwikkeling van de ‘moderne’ wereldorde, gebaseerd op territoriale staten als centrale actor, dat ook de reflecties over internationale relaties een meer coherente vorm krijgen en er zich vanuit de politieke filosofie een échte Theorie van de I.B. ontwikkelt. 3 grote fases: 1. 16de eeuw: ontstaan basisconcepten zoals Staat, staatsbelang en soevereinitet in het NItalië van de Renaissance. Met de Renaissance breidde de leefwereld zich uit op alle vlakken en werd de Middeleeuwse traditie in vraag gesteld. 2. 17de –19de eeuw: met de geboorte van het Westfaalse systeem worden deze basisconcepten in bredere gehelen opgenomen en worden een aantal ordeningsprincipes (p.s.s. & machtsevenwicht) naar voren geschoven. De keuze van ordeningsprincipe die men maakt is heel sterk verbonden met het mensbeeld dat men aanhangt. In de 18de eeuw worden deze basispercepties verder uitgewerkt en de populaire soevereiniteit & het machtsevenwicht komen meer centraal te staan. De grote veranderingen in de 19de eeuw zorgen voor een extra dimensie en zorgen ervoor dat ‘vooruitgang’ & ‘competitiviteit’ meer centraal gaan staan, maar dan anders bekeken vanuit verschillende ideologische invalshoeken. Visies op de internationale betrekkingen blijven echter steeds verder bouwen op bestaande inzichten. rond steeds terugkerende principes krijgen langzaamaan coherente interpretatiekaders vorm. 3. na WO I ontstaat de echte discipline van de Theorie van de Internationale Betrekkingen, maar dat betekent geen radicale breuk met het verleden want het blijft grotendeels gaan om varianten van dezelfde basisuitgangspunten. 2.3. Vestiging en ontwikkeling van een academische discipline • 2de helft 19de eeuw: menswetenschappen beginnen zich te differentiëren en economie, sociologie, politieke wetenschappen ontstaan met elk een eigen onderzoeksgebied. Er was echter nooit een aparte discipline voor internationale betrekkingen (men maakte geen verschil tussen binnen- & buitenland) en het onderwerp maakte lang deel uit van andere disciplines. Naarmate men in de 20ste eeuw binnen- & buitenlandse politiek meer apart zal bekijken, zal ook de studie van de I.B. een zelfstandige wetenschappelijke discipline krijgen.Toch is er geen radicale breuk met het verleden, en blijft de link met de maatschappelijke context erg belangrijk. 19 2.3.1. WO I: Internationale Betrekkingen als academische discipline • Men ging er lange tijd van uit dat staten oorlog voerden om eigen voordeel te bekomen, en de 19de eeuw leek deze premisse te bevestigen. Hieruit volgde de redenering dat indien de kosten van oorlogvoering de voordelen te boven zouden gaan, staten hun conflicten niet langer d.m.v. oorlog zouden regelen. Eind 19de & begin 20ste eeuw leek de klassieke stelling dat vrijhandel oorlog zou doen verdwijnen bevestigd te worden, en niemand leek wederzijds voordelige handelsrelaties te willen afbreken. Norman Angell, The Great Illusion (1909): oorlog is geen rationale optie meer en het idee dat men er nog voordeel bij zou hebben is een grote illusie. Dat komt omdat staten door de mondialisering en de daaruit voortvloeiende interdependentie tussen staten zo van elkaar afhankelijk zijn dat oorlog voor iedereen een slechte zaak wordt. Oorlogen worden enkel gevoerd wanneer iemand er belang bij heeft, en als de prijs van oorlogvoering te groot wordt gaat niemand nog oorlog voeren. Niemand is zo stom om in het eigen vlees te snijden en tegen de eigen belangen in te gaan… ( het idee van de contraproductiviteit van oorlogen vonden we reeds terug bij Mo Ti, het geloof in rationalisme is een erfenis van de verlichting). Daarnaast ziet Angell geen toekomst voor staten en ziet een opdeling in staten als een wetenschappelijke absurditeit. • WO I: complete verrassing & ontgoocheling en betekent een breuk met het verleden. Het brutaalste conflict in tijden maakte komaf met de conventionele stelling dat oorlog een kostenbatenanalyse zou zijn. Nu ontstaat de échte Theorie v.d. Internationale Betrekkingen als academische discipline omdat het duidelijk nodig was dieper na te denken over het fenomeen oorlog en om een antwoord te vinden op de vraag waar men in godsnaam verkeerd was gegaan. Angelsaksische dominantie binnen T.I.B. want Frankrijk was bezig met weerwraak op Duitsland, Rusland Met revolutie. Daarnaast heerste er in Eng. & de V.S. een dominante liberale politieke cultuur en was men overtuigd van de irrelevantie van oorlog. Deze dominantie is tot op heden voelbaar! ontstaat van een specifieke benadering v.d. internationale politiek genaamd ‘Liberaal Idealisme’ dat gelooft in de kracht v.h. internationale recht, afgedwongen door internationale instellingen. 1918: Veertienpuntenverklaring van Woodrow Wilson, die internationale institutionele structuren in het leven wil roepen. Voor 1914 was er geen enkel mechanisme aanwezig om vrede te verzekeren, enkel het machtsevenwicht. Hij pleit voor het nieuwe ordeningsmechanisme van de ‘collectieve veiligheid’: als iedereen de veiligheid van iedereen garandeerde was er geen behoefte meer voor machtspolitiek en dus machtsevenwicht. Om dit te verzekeren richtte men de Volkenbond op (statencongres cf. Crucé & Bentham), ondersteund door de principes van het liberale internationalisme: vrijhandel, exit geheime diplomatie & persvrijheid, zelfbeschikkingsrecht (althans binnen Europa). macht wordt vervangen door recht, en al deze elementen worden opgenomen in het Vredesverdrag van Versailles (1919) dat erg liberaal van aard was. V.S. doet echter uiteindelijk niet mee en neemt een klassiek liberale houding aan door te opteren voor een isolationistische politiek, i.p.v. de messianistische (reformistisch liberale) interventiepolitiek vooropgezet in de verdragen. de drang tot (vredes)opvoeding van volken, zodat deze de Volkenbond en het internationaal recht zouden kunnen ondersteunen, gaf dus rechtstreeks aanleiding tot de I.B. als academische discipline. Dit is echter ook een logisch gevolg van de fragmentering van de sociale wetenschappen die reeds in de 19de eeuw was gestart. In deze eerste periode werden de voornaamste thema’s v.d. nieuwe discipline beheerst door Wilsons visionaire hoop, ondersteund door de 18de en 19de eeuwse (verlichte & liberale) erfenis, en de visie dat de mens zelf vreedzaam was, maar dat autocraten verantwoordelijk waren voor het ontketenen van oorlogen (cf. Montequieu, Abbé de Saint-Pierre of Voltaire). 2.3.2. De Theorie van de Internationale Betrekkingen in het interbellum • vast patroon in de evolutie v.d. T.I.B. sinds 1918: er ontstaat een dominante theorie, die na verloop van tijd wordt uitgedaagd door een secundaire theorie. Die botsing levert telkens weer een ‘debat’ op. 20 • Liberaal internationalisme/liberaal idealisme: deze theorie (de eerste grote inzake I.B., erfgenaam van het liberalisme) was dominant na WO I maar tegen midden jaren ’30 was duidelijk dat het Verdrag van Versailles mislukt was en dat noch de VB noch vrijhandel duurzame vrede kon brengen. Wilsons idee van een openwereldeconomie van democratische staten werd achterhaald door de Depressie & de opkomst v.h. fascisme… Realisme als uitdager: antiliberale stroming die in het interbellum nog een secundaire plaats bekleedt en kritiek levert op het dominantie liberale idealisme: Dat zou een te beperkte theorie zijn die niet realistisch is. De theorie houdt geen rekening met de realiteit van macht, en het internationaal systeem gebaseerd op ‘recht’ verschaft onvoldoende inzicht in de internationale betrekkingen. Niebuhr stelt dat geweldsloosheid geen oplossing bood voor een wereld geconfronteerd met het nazisme. Churchill had ook kritiek gehad op Wilsons visie, en stelde dat niet het machtsevenwicht de oorzaak van WO I was geweest, maar het opgeven van de politiek v. machtevenwicht door Duitse Keizer Wilhelm II… Er waren geen politici van formaat en de Europese politici waren verantwoordelijk omdat ze hun eigen kleine ambities niet konden overstijgen. Edward Carr heeft de tegenstelling tussen liberale en ‘realistische’ kritiek in een synthese gegoten en stelt dat het internationale systeem bestaat uit twee onlosmakelijk verbonden elementen: utopia & realiteit. Deze uiten zich respectievelijk in waarden en macht. De liberale versie is volgens hem teveel een ‘utopisme’ en gaat voorbij aan het reële conflict in de i.b. tussen have en have-nots (inzake hulpbronnen). Toch is hij geen exponent van het Realisme! Macht is volgens hem immers ook geen voldoende verklarende factor en zowel ‘waarden’ als ‘macht’ spelen een even grote rol en zijn onlosmakelijk verbonden. vooral belangrijk in het westen, en boven alles in de Angelsaksische landen. In de S.U. & in Duitsland verkoos men echter andere benaderingen… • Marxistische interpretatie: dominante theorie in de Sovjet-Unie die verderbouwt op het 19de eeuwse radicalisme van Marx & Engels. Ondanks dat men van dezelfde grondregels als het liberalisme vertrekt (geloof in rede, gelijkheid, vrijheid, maakbaarheid van de samenleving), en de theorie vrij messianistisch (cf. Wilson) is, volgde Vladimir I. Lenin niet de liberale maar de radicale interpretatie van de Verlichting. Hij ziet een onvermijdelijke band tussen kapitalisme, militarisme & imperialisme, aangezien kapitalisme steeds op zoek is naar uitbreiding. Een uitwijking naar de Derde Wereld (imperialisme als hoogste stadium v.h. kapitalisme) bewaart slechts even de vrede, want eens alle expansieruimte gebruikt is barsten conflicten terug los. De enige oplossing ligt in de vervanging v.h. kapitalisme door het socialisme. • Fascistische interpretatie: dominante theorie in Duitsland & Italië die het liberale & radicale optimisme verwerpt en aanvankelijk gelijkliep met de conservatieve analyse, maar radicaliseerde tot een extremere vorm. Men gaat ervan uit dat de mens passioneel/irrationeel is (net zoals staten) en oorlog een permanent gegeven, iets onvermijdelijk en normaal in het internationale systeem is. Verschil met het conservatisme is dat conservatisme probeert oorlogen te vermijden door het machtsevenwicht in stand te houden fascisme vindt dat oorlog de mens veredelt, aangezien een Volk een Lebensraum nodig heeft. I.B. zijn een strijd tussen Völker en daarom is men voorstander van een actieve volksmassa. • Besluit: de 19de eeuwse stellingen inspireren de theorieën van het interbellum: - liberalisme inspireert liberale internationalisme & liberale idealisme - conservatisme inspireert liberaal realisme & fascisme - radicalisme inspireert Lenin & de sovjetdenkers 2.3.3. Theorie van de Internationale Betrekkingen na WO II 2.3.3.1. Het begin van de Koude Oorlog: het Realisme • Na WO II was men net zoals na WO I optimistisch en leek het liberale idealisme haar dominantie te behouden: men bleef geloven dat instellingen duurzame vrede konden verzekeren. Na enkele jaren moest de theorie echter plaats ruimen voor zijn ‘realistische’ uitdager, want de maatschappelijk context toonde aan dat zij achterhaald was: het systeem van collectieve 21 veiligheid via de V.N. werd lamgelegd door de Koude Oorlog. De toenemende confrontatie tussen V.S. & S.U. vroeg om een interpretatieschema waarin niet het ‘recht’ maar de ‘macht’ een centrale rol speelde. Men herontdekte de ‘machtspolitiek’ als leidend mechanisme in internationale relaties, zoals het aangeboden werd door de vooroorlogse ‘realistische uitdagers. De oude secundaire theorie werd nu de primaire… • Hans Morgenthau (1904-1980): biedt de eerste ‘moderne’ T.I.B. aan en claimde voor het eerst een ‘wetenschap inzake i.b.’ ontwikkeld te hebben. Het Realisme is eigenlijk een synthese van Atlantische & continentale visies op de i.b., stelt macht centraal, en is zoals gezegd een reactie op het idealisme van onmiddellijk na beide wereldoorlogen. basiskenmerken: - reductionisme: het kiezen van één sleutelelement (hier ‘macht’), deze consequent hanteren, en zo tot een verklaring te komen. (Cf. Popper: belang van vereenvoudigen) - rechtlijnigheid (thought-mindedness): de studie v.d. I.B. bevrijden van sentimentaliteit & legalisme door te focussen op macht. Internationaal recht is immers niet opgewassen tegen machtspolitiek, en andere auteurs verwaarlozen macht (waar het uiteindelijk allemaal om draait) veel te veel. uit deze basiskenmerken leidt Morgenthau de basisprincipes van het Realisme af: 1. Wat de mens kenmerkt, kenmerkt ook de internationale betrekkingen. Morgenthau gaat uit van een pessimistisch mensbeeld (cf. conservatisme) 2. Het internationale leven draait volledig rond ‘nationaal belang’ gedefinieerd in termen van macht. In een anarchistisch internationaal systeem moeten de volledig op zichzelf aangewezen staten constant strijden om macht uit eigenbelang, om te overleven. Macht als een zaak van ‘nationaal belang’ maakt het tot een objectieve en universele realiteit, waarbij geen plaats is voor zoiets als collectieve veiligheid. 3. Door deze objectivering van macht kan alles wat tot macht bijdraagt (militair, demografisch, grondstoffen) gekwantificeerd en vergeleken worden. Een formule om een machtsranglijst samen te stellen lijkt hierdoor mogelijk. 4. Er heerst een onvermijdelijke spanning tussen morele orde en politieke orde (cf. Machiavelli). Niets staat boven de staat (geen normen of waarden) en alles mag i.f.v. het nationale belang. Moraliteit staat daar volledig los van. 5. Hieruit volgt dat geen enkele waarde of ideologie een universele realiteit is! Elke staat heeft zijn eigen interne orde ( liberale internationalisme ziet democratie als de norm). Ideologie is dus nooit de directe aanleiding, maar hoogstens een sausje op de oorlog. 6. Buitenlandse politiek begint waar binnenlandse politiek eindigt, beide terreinen staan volledig los van elkaar en zijn autonoom. 7. Er is een scheiding tussen low en high politics. Low politics betreffen economische & financiële kwesties, sociale zaken, milieu,… en zijn van ondergeschikt belang in de studie v.d. I.B. high politics ondersteunen het nationale belang: militaire aspecten en dus alles wat dit kan beïnvloeden sluit zeer goed aan bij de 1ste fase v.d. Koude Oorlog, en alles wat afweek van het Realisme werd verworpen als idealistisch (zelfs Carr’s mengvorm met utopisme kon niet). Tegen 1949 waren Amerikaanse analyses gebaseerd op concepten ‘staat’ & ‘macht’ dominant. Realisme is een echte confrontatietheorie, de biljartspelvergelijking is helemaal van toepassing. tijdens de ‘warmste’ fase van de K.O. volstond het vaak om zich anticommunistisch op te stellen om als Realist gezien te worden. Het liberale idealisme verdwijnt nu echt helemaal naar de achtergrond, en om hun wetenschappelijke geloofwaardigheid te bewijzen benadrukken de realisten de historische continuïteit van de Realistische traditie, die zo ver teruggaat als Thukydides & Hobbes. 1ste helft 1950’s: kritiek: theorie is te onwetenschappelijk omdat er teveel onbewezen hypothesen in zitten en omdat onmeetbare concepten zoals ‘macht’ centraal stonden. • Behaviouralisten: bekritiseren Morgenthau en stellen dat wetenschap zich dient bezig te houden met verifieerbare en meetbare zaken. Het behaviouralisme wil eerder het gedrag van actoren i.p.v. inhoud onderzoeken. Gedrag vormt de essentie van politiek en enkel gedrag is waarneembaar & meetbaar, en dus bruikbaar voor wetenschappelijk onderzoek. men verlaat 22 de menswetenschappelijke methode die ook met ‘niet-waarneembare’ methoden werkt, t.v.v. van de wetenschappelijke methodes die men in de exacte wetenschappen hanteert. dit leidde tot het tweede Grote Debat binnen de Theorie van de I.B.: traditionalisten VS. behaviouralisten. Dit debat is eerder methodologisch dan inhoudelijk en betekende in feite een versterking v.d. Realistische benadering van de internationale betrekkingen men wil Morgenthau’s klassieke Realistische nattevinger-theorievorming vervangen door harde data en meer wetenschappelijke concepten en redeneringen. Dit leidde tot verscheidene, methodologisch uiteenlopende nieuwe benaderingswijzen: - besluitvormingstheorieën: onderzoekt welke elementen bijdragen tot het besluitvormingsproces inzake i.b. elementen zoals (mis)perceptie of uit sociale psychologie - structuralistische of systeembenaderingen: moderne vertaling van oude theorieën in nieuwe concepten (bv. Morton Kaplans modellen betreffende het ‘machtsevenwicht’) - modellenbouw op basis van kwantificeerbare historische gegevens & tijdreeksen (bv.: ‘Correlates of War’-project van David Singer) - gebruik van mathematische modellen voor de studie van beslissingen: speltheorieën en vroege modellen die gedrag verklaren op basis van rationele keuze. meeste behaviouralisten bleven het realisme wel trouw, zodat deze haar positie als primaire school kon behouden. Men poogde de benadering enkel ‘wetenschappelijker’ te maken. 2.3.3.2. Na het hoogtepunt van de Koude Oorlog: 1960-1970 • Samenwerkingsmodellen: In de decennia na 1960 kent de Koude Oorlog détente en duiken de eerste inhoudelijke uitdagers v.h. Realisme op vanuit liberale hoek. ‘Macht’ leek een minder relevant criterium voor de studie van de i.b. (macht is niet doorslaggevend), en samenwerking of coöperatie leken het internationale systeem te beheersen. Hoe kon de machtige V.S. immers de Viëtnamoorlog verliezen van wat guerilliasoldaatjes? Men gaat nu meer aandacht besteden aan low politics (economie, MNO’s, Europese integratie) en het ‘Liberaal Institutionalisme’ ontstaat als derde invalshoek op de I.B. (naast 19de eeuws liberaal-internationalisme & idealisme uit de 30’s). In het Liberaal-institutionalisme zal men in Europa vooral aandacht schenken aan integratieprocessen in de V.S. legt men nadruk op transnationale samenwerkingsverbanden. de nieuwe stroming twijfelt in elk geval aan de stelling dat ‘staten’ rationeel handelen i.f.v. het nationale belang. Andere actoren die betrokken zijn bij besluitvorming zorgen ervoor dat er minder aandacht naar diplomatisch-strategische argumenten gaat. Europa: na het succes van de beginnende Europese integratie schonk men uiteraard veel aandacht aan integratieprocessen (in het bijzonder binnen de Europese ruimte). De theorie was duidelijk: transnationale samenwerking leidt tot wederzijdse voordelen & afhankelijkheid. V.S.: R. Keohane & J. Nye (zie ook p.48): holden exclusiviteit v.h. Realisme op 2 manieren uit: - interstatelijke relaties zijn niet noodzakelijk altijd de belangrijkste - staten hebben niet altijd de macht om niet-statelijke actoren te controleren de conventionele benadering van I.B. bleef wel voortbestaan, maar werd aangevuld met studie van de transnationale relaties. Samen krijgen we zo de school van het Pluralisme of Transnationalisme, de secundaire theorie van deze periode. concept van ‘complexe interdependentie’ verschillen op 3 punten van mening met het Realisme: o er bestaan tussen samenlevingen veelvuldige kanalen (tussen staten en NGO’s, cf. spinnenweb) o macht is van weinig betekenis in de interstatelijke relaties o er is geen hiërarchie in de internationale agenda, geen opsplitsing tussen high en low politics, maar elk domein kan afhankelijk v.d. omstandigheden op de 1e plaats komen. • Dominantietheorieën: De bevrijdingsstrijd in de Derde Wereld leidde tot theoretisch onderzoek naar de problemen in de Derde Wereld waar bestaande (Westerse) theorieën geen antwoord op konden bieden en nauwelijks aandacht aan schonken. Dit onderzoek mondt uit in structuralistische verklaringsschema’s. Deze studies wijzen de liberale aanpak af en bouwen voort op de radicale ideologie uit de 19de eeuw (Marx). De stimulans kwam vooral van economen uit Lat.-Am. op zoek naar alternatieve economische ontwikkelingsstrategieën. 23 Dependencia: afhankelijkheidsmodel waarin het Zuiden (periferie), door de armoede, structureel afhankelijk is van het Noorden (centrum). Structureel omdat er weinig uitzicht is op fundamentele veranderingen in die afhankelijkheidsrelaties: het N is rijk & machtig omdat het Z arm & machteloos is. Wereld-systeemtheorieën: in de 1970’s werkte Immanual Wallerstein de zaak verder uit met zijn ‘wereld-systeemanalyse’, een omvattende historische theorie v.d. mondiale kapitalistische ontwikkeling. Door de centrum-periferierelatie op een tijdsas te zetten maakt hij duidelijk dat deze relatie het resultaat is van de ontwikkeling v.h. kapitalistisch wereldsysteem sinds de 16de eeuw. Wallerstein legt grote nadruk op structuren en de wijze waarop deze het gedrag van actoren determineren. Deze actoren zijn immers slechts deeltjes van een groter geheel, een structuur of systeem. sinds 1960’s een controversieel onderdeel v.d. T.I.B., vooral in de V.S.! midden jaren ’70 was het dominantieperspectief en Transnationalisme, in de loop v.d. jaren onder de noemer ‘Liberaal Institutionalisme’ verzameld, de dominantie benadering geworden. 2.3.3.3. Transitiedecennium: De jaren 1980-1990 • Paradigmastrijd: In de jaren 1980 kon de ‘tweede K.O.’ die opkwam echter niet verklaard worden door het Transnationalisme. Dit leidde tot een comeback van het Realisme onder de vorm van Neorealisme of structureel realisme, een herinterpretatie van het Realisme die pretendeerde meer wetenschappelijk te zijn dan het klassieke Realisme, omdat meer aandacht werd besteed aan definiëring van kernbegrippen en het formuleren van proposities, die empirisch konden worden getoetst. Kenneth Waltz weet het Realisme opnieuw te legitimeren en het Transnationalisme te onttronen als de (jonge) dominante benadering. Hij wou niet alles kunnen verklaren maar beperkte zich tot het onderzoeken van de dynamiek (of het machtsevenwicht) v.h. internationale systeem als geheel. Volgens hem was het gedrag van de onderdelen immers afhankelijk van de structuur v.h. geheel. Het gaat om een positivistische theorie die veronderstellingen & hypothesen als natuurwetenschappelijke wetmatigheden wil testen, zij het op een meer impressionistische manier dan bij de exacte wetenschappen. toch geen ‘debat’ tussen het Neorealisme en het Transnationalisme, aangezien deze laatste zich liet beïnvloeden door de K.O. en enkele basisconcepten v.h. Realisme in het eigen denken integreerde: de anarchie v.h. internationale systeem & het egoïsme van staten. De Pluralisten, nu ‘Neoliberalen’ of ‘Neoliberale institutionalisten’ kwamen zo dicht in de buurt van de Neorealisten. Toch beweren ze dat het mogelijk was om binnen een anarchistische & egoïstische context samen te werken, ook al is deze samenwerking fragiel. Men legt vooral veel nadruk op ‘regimes’, vormen van geformaliseerde internationale samenwerking, die niet vrijwillig aangegaan worden maar voortvloeien uit de hegemonische positie v.e. grootmacht. doordat beide stromingen naar elkaar toegroeiden verengde het debat binnen de T.I.B. zich en beide stromingen kregen de kritiek te verwerken dat ze veel te positivistisch te werk gingen en dat beiden eigenlijk in dezelfde categorie thuishoorden. • Waaier van modellen: in de jaren ’80 zagen we de opkomst van de ‘Engelse school’ en enkele ‘postpositivistische’ theorieën, maar deze zijn er nooit in geslaagd dominant te worden ( Het constructivisme, een compromis tussen het postpositivisme en de klassieke opvattingen binnen de i.b. werd wél opgenomen als een volwaardig paradigma): - de ‘Engelse school’ concentreert zich op de ‘statengemeenschap’ of de ‘internationale samenleving’, die i.t.t. wat de realisten zeggen niet gezien wordt als een anarchistisch systeem, maar als een op normen gebaseerde gemeenschap, waarvan de leden aanvaarden dat ze enige verantwoordelijkheid t.o.v. elkaar dragen. Dit alles is gecodificeerd in het internationale recht & in de diplomatie. Staten treden dus op binnen een normensysteem dat hun gedrag mede bepaalt. diplomatie: belangrijk onderzoeksthema dat méér is dan een instrument van de statengemeenschap om conflicten te voorkomen. De ‘Engelse school’ verwijst dan ook vaak naar Grotius, volgens hen hun filosofisch startpunt. het gaat om een historische benadering van de I.B., vanuit systeemtheoretische overwegingen (= welkome aanvulling op Amerikaanse visies waar dit ontbreekt). 24 - - ‘postpositivistische’ theorieën: hekelen het positivisme van de Neoliberale & -realistische benaderingen en menen dat wat daarin wordt voorgesteld als objectieve elementen in feite axioma’s zijn die noodzakelijkerwijs cultureel gebonden zijn. De politieke wetenschap werkt volgens hen met intersubjectieve gegevens en filosofie maakt er terug deel van uit. Postpositivisten stellen zich vragen bij modellen die bv. van rationeel keuzegedrag uitgaan en dus vasthouden aan vaststaande voorkeuren. Het ‘grote gelijk’ wordt vervangen door het relativisme van de sociale context. Het kader waarbinnen Neorealisten- & liberalen problemen pogen op te lossen wordt helemaal in vraag gesteld. 2 grote stromingen: o postmodernisme: spitst zich toe op het deconstrueren van mentale concepten (zie bv. genderproblematiek) en stelt dat er verscheidene visies kunnen zijn die evenwaardig naast elkaar kunnen bestaan. Doordat verschillende interpretaties van één realiteit toch gelijkwaardig zijn vervalt men in een absolute relativiteit en komt men tot een atomisering v.d. samenleving & de visies erop. o kritische school: methodologisch gezien niet zo radicaal als het postmodernisme, maar inhoudelijk wel. Deze theorieën gaan terug naar het project v.d. menselijke emancipatie dat dateert uit de Verlichting, en mengen zowel Kantiaanse universele morele theorieën als kosmopolitisme met een marxistisch prisma. De theorie is ‘kritisch’ omdat ze de theorie ten dienste wil stellen v.d. menselijke emancipatie. neo-Gramsciaanse school: neomarxistische school die zich beroept op Gramsci (1891-1937) en breekt met het economisch determinisme en het structuralistische systeemdenken eigen aan vele theorieën in het Dominantieperspectief (waaronder ook zijzelf valt). Zij keert terug naar Marx’ originele, niet-deterministische historisch materialisme en past dit toe op de i.b.. Een reflexieve historische dialectiek moet het positivisme binnen de T.I.B. vervangen. kent nog vele varianten, maar dit is de basis van allen. 90’s: constructivisme: enkele theoretici poogden verder bouwend op bovenstaande theorieën tot een soort integratie te komen v.d. diverse, elkaar beconcurrerende paradigma’s. Men legt de nadruk op mentale constructies (cf. p-mod. & kr. th.) en combineert die om zowel de liberale als realistische wereldordes te verklaren. Het constructivisme stelt dat de werking v.d. internationale betrekkingen geen vooraf vaststaande stabiele structuur heeft, zodat het van belang is na te gaan hoe deze vorm hebben gekregen in & door specifieke internationale interacties. Deze interacties bepalen de omgeving: als men optimistisch, vol vertrouwen & vredelievend is zal dit leiden tot samenwerking als men niet gelooft in de goedheid van de wereld zal dat tot een conflictueuze omgeving leiden. 2.3.3.4. Na de Koude Oorlog en na het bipolaire tijdperk • De laatste twintig jaar heerst er in de studie van de I.B. dus een grote versplintering, wat duidt op de theoretische ontoereikendheid van vele benaderingen. Dat gevoel wordt nog versterkt doordat men er niet in slaagde het einde van de Koude Oorlog te voorspellen. Sinds de val van de muur is er geen sprake meer van een dominantie theorie en zoekt men koortsachtig naar de kern van de Nieuwe Wereldorde (details zie H7). Nieuwe originele invalshoeken doken echter niet op, en men bleef (al dan niet bewust) teruggrijpen naar bestaande concepten. Na 1,5 decennium na het einde van de K.O. lijken de nieuwe machtsverhoudingen stilaan te kristalliseren, en lijkt een einde te komen aan de periode van zoeken en tasten naar aangepaste modellen. Men zal pogen deze nieuwe machtsverhoudingen te conceptualiseren.a.d.h.v. een eclectisch theoretisch model dat concepten uit de verscheidene scholen zal pogen te combineren. 25 3. CONFRONTATIE: Het paradigma van het (neo-)Realisme • Realisme is geen theorie maar een school/richting/stroming van theorieën in het politieke denken. De hierna besproken basisprincipes worden wel onderschreven door alle Realistische theorieën, maar binnen deze krijtlijnen worden wel andere klemtonen gelegd. In elk geval draait het hier allemaal om ‘confrontatie’ en de centrale thema’s: nationaal belang, macht & veiligheid, machtsevenwicht, conflict & oorlog. Historische wortels: o.a. Sun Tzu, Machiavelli, Hobbes, … nadruk op ‘high politics’ i.p.v. ‘low politics’ 3.1. Basisveronderstellingen van het Realisme • Realisme gaat ervan uit dat patronen in de relaties tussen staten het meest bepalend zijn voor de gang van zaken in het internationaal systeem, waarbinnen de staat de belangrijkste actor is. De basisprincipes kunnen we als volgt samenvatten: een unitaire staat treedt rationeel op binnen een anarchistische omgeving in functie v.h. nationaal belang en de nationale veiligheid bevat: - Principe 1: staten zijn de belangrijkste (zoniet enige) actoren & vormen de sleuteleenheid: de internationale politiek (en studie ervan) wordt volledig bepaald door relaties tussen staten, niet-statelijke actoren, inclusief IO’s, zijn van minder (tot geen) belang. IO’s zijn geen onafhankelijke actoren en dienen hoogstens als samenwerkingsverbanden of fora, en kunnen de soevereiniteit van staten niet aantasten. - Principe 2: de staat is een unitaire actor, een monoliet en geïntegreerde eenheid die zich als dusdanig op het internationale toneel begeeft, en waarvan de componenten die deze staat samenstellen van ondergeschikt belang zijn. Voor de realisten telt enkel het externe optreden van de staat, want alle besluiten worden sowieso op éénduidige & rationele wijze en i.f.v. het nationale belang genomen, en tegenstellingen tussen binnenlandse instellingen of partijen zijn irrelevant want deze conflicten worden steeds t.v.v. dat nationale belang beslecht. Studie v. interne besluitvormingsprocessen is dus irrelevant voor de T.I.B.. - Principe 3: de staat treedt wezenlijk rationeel op: interne spanningen zijn dus per definitie irrelevant omdat er een rationele kosten-batenanalyse aan de basis van alle handelen ligt, en men zo tot dezelfde optimale besluiten zal komen. Dat alles uiteraard rekening houdend met de beschikbare informatie, zodat op die manier ook de vele ‘strategische flaters’ die de geschiedenis kent in zekere zin nog rationeel te noemen zijn. Elke gekozen optie wordt als de beste beschouwd op het moment van de beslissing, maar beslissingen die op korte termijn voordelig zijn kunnen natuurlijk negatieve gevolgen hebben op langere termijn. De veronderstelling van een actor is van groot belang in bv. speltheorieën of afschrikkingstheorieën (rational choice), waarbij men vertrekt v.d. premisse dat men kan voorspellen wat de tegenpartij zal doen, aangezien deze zich even rationeel zal gedragen. - Principe 4: de nationale veiligheid primeert en is de hoofdbekommernis in de hiërarchie van internationale thema’s: De wereld zit anarchistisch in elkaar en boven staten is er geen autoriteit zodat staten elkaar in evenwicht moeten houden om een stabiel internationaal systeem te krijgen. Macht is een sleutelelement in dit machtsevenwicht – want daardoor kan men zich handhaven in het systeem – zodat ieder in het eigen belang voldoende macht tracht te behouden om veilig te zijn. Prioriteit = nationaal belang i.f.v. nationale veiligheid • het Realisme besteedt heel veel aandacht aan de militair-strategische dimensie en maakt daarbij een onderscheid tussen ‘high politics’ (strategie, militaire veiligheid) en ‘low politics’ (economie, sociaal). Realisten focussen zich op de ‘high politics’, aangezien dat volgens hen primeert i.d. i.b. 3.2. Het begrip ‘nationaal belang’ nader omschreven • verschil tussen ‘staatsbelang’ – wat de heerser over de absolutistische staat volgens Machiavelli zelf bepaalt – en ‘nationaal belang’, het eigenbelang zoals de hele natiestaat1 dat aanvoelt. 1 Vervangt sinds de Fr. & Am. Revolutie de absolutistische staat. De bevolking wordt mondiger en gaat zich identificeren met en socialiseren binnen de natiestaat. Door het integreren van de ‘natie’ in de staat stelt deze haar legitimiteit veilig. Natie & staat gaan sindsdien zo goed samen dat het onderscheid tussenbeide vervaagd is. 26 hoewel de perfecte natiestaat (het perfect samenvallen natie & staat) eerder uitzondering is dan regel, wordt deze vaak als ideaal voorgesteld zodat het weinig zin heeft in de I.B. een fundamenteel onderscheid te maken tussen ‘staatsbelang’ en ‘nationaal belang’. We gebruiken nu ‘nationaal belang’ omdat deze vandaag het meest wordt gehanteerd. toch geen absolute consensus over inhoud & betekenis van ‘nationaal belang’, en we onderscheiden 2 soorten definities: - subjectieve definitie: legt nadruk op de besluitvormer, en het ‘nationale belang’ is dat wat de besluitvormer als dusdanig beschouwt. (cf. Machiavelli’s ‘staatsbelang’) - objectieve definitie: meer gangbare definitie die nationaal belang uitdrukt in termen van macht. Macht om de nationale veiligheid (zelfbehoud) te verzekeren. Het primaire nationale belang is dus zelfbehoud en het middel daartoe is macht. ook onderscheid tussen: - directe nationale belangen: die de hele staat op een concrete en onmiddellijke manier raken (invasie,…) - indirecte nationale belangen: dragen bij tot de veiligheid, zij het op een manier die niet steeds even duidelijk is. (bv.: verdediging belangen industrie: economie behoort wel tot de ‘low politics’ maar het is nodig economisch sterk staan om zich te kunnen verdedigen!) veel verwarring! Leidinggevende elites stellen hun belangen vaak voor als directe nationale belangen, terwijl het in feite indirecte belangen zijn… en onderscheid tussen: - nationale belangen op korte termijn: i.v.m. onmiddellijke dreigingen/kansen. Een operationele doelstelling waarvan de uitkomst berekenbaar is en de resultaten snel tastbaar zijn. Bv.: evacuatie v. ingezetenen uit een crisiszone is op korte termijn positief, maar het ontbreken v.e. diplomatieke post kan later tot machtsverlies/instabiliteit leiden. - nationale belangen op lange termijn: aspiraties zoals het streven naar invloed in een bep. regio, of prestigeverwerving om een indruk v. macht te wekken & zo aan invloed te winnen. • Nuanceringen van het concept ‘nationaal belang’: - ‘nationaal belang’ is niet per definitie zaligmakend voor een staat, want bepaalde acties in functie van dit belang kunnen botsen met het waardesysteem dat binnen de staat dominant is. Deze acties kunnen dan op termijn het nationale belang schaden. (bv.: zgn. ‘boter-ofkanonnen’-dilemma: zorgen voor militaire veiligheid ten koste van welvaart?) - Samenwerking mogelijk? Ja, indien nationale belangen identiek of complementair zijn! Identiek betekent dat staten met dezelfde dreiging geconfronteerd worden. Complementair slaat op verschillende belangen, maar die wel door dezelfde actie gediend worden. Vb.1: ontstaan NAVO vroeger gezien als gevolg van identiek belang van bescherming tegen de S.U.. Het ging echter eerder om complementaire belangen: o V.S.: conspiracy to keep the Russians out, the Americans in and the Germans out. o Frankrijk: aanwezigheid V.S. ter bescherming tegen erfvijand Duitsland o G.B.: voortzetting traditionele politiek van het continentaal machtsevenwicht Vb.2: Irak-oorlog ’91: de coalitie die zich vormde was voordien nog ondenkbaar, maar: o Syrië: ideologische overwegingen (rivaliserende Ba’th-vleugels!) en geopolitieke redenen (Libanon) o V.S.: politieke (Nieuwe Wereldorde) en economische redenen (olievelden) o Egypte: streefde naar status van regionale grootmacht o Saoedi-Arabië: nationaal belang (dreigende opmars Iraakse leger) o Israël: gediend met de acties, maar nam niet deel omdat Syrië & Egypte anders zouden opstappen en de coalitie zou verzwakken. Non-actie is dus evenzeer een actie want ze is rationeel beredeneerd i.f.v. het eigenbelang. • Kritiek op Realistische conceptie van nationaal belang: - Realisten beschouwen enkel objectieve gegevens als nationaal belang en verwerpen alles wat te maken heeft met waarden of ideologieën. Volgens de Idealisten is objectiveren echter onmogelijk want de term ‘nationaal belang’ is eigenlijk niet objectief en men vergeet de ideologische en waarden-dimensie ervan. Cf. ‘Rode Gevaar’ om K.O.-daden te legitimeren / Cf. ‘War on Terror’: enkel legitimering van werkelijke binnenlandse (macht republikeinen ↑) en buitenlandse (Amerikaans leiderschap ↑) doelstellingen van de V.S. 27 - ‘nationaal belang’ is eigenlijk een tijdsgebonden begrip, enkel van toepassing in de Moderne Tijd met territoriaal afgebakende staten. Het evolueert ook: in het begin nog gelijk aan ‘staatsbelang’, bepaalt door de absolutistische vorst (= de facto dynastieke belang) later belang van de ‘natie’, het volk, en in de 2de helft v.d. 20e eeuw nog ruimer door groeiende interdependentie tussen staten. In de context van de Europese integratie vervaagt de invulling van ‘nationaal belang’ en het staatsbelang in termen van bezit (economisch, militair) evolueert naar staatsbelang in termen van omgeving (grondgebied, alliantielidschap). Vandaag de dag is staatsbelang in termen van bezit veel minder belangrijk geworden dan in de 19de eeuw. Nationaal belang is nog steeds relevant, maar de veiligheidsconcepten van vandaag zijn veel allesomvattender en bieden een antwoord op de toegenomen mondialisering en interdependentie. Bv.: comprehensive security, een werkmiddel v.d. E.U. in hun veiligheidsstrategie maar dat veel meer omvat dan de traditionele militair-politeke termen, en human security, een werkmiddel v.d. VN dat de staat verplicht om in te staan voor de veiligheid van haar mensen in deze gemondialiseerde wereld. 60’s: Realisten herformuleren ‘nationaal belang’ in de zin van welbegrepen eigenbelang, wat veel meer ruimte laat voor internationale coöperatie (internationaal recht, vrijhandel, = belangen in termen van ‘omgeving’) welke invulling ‘nationaal belang’ krijgt hangt dus af van de context: veiligheid wordt een prioriteit in een periode van internationale spanningen en is minder van belang tijdens periodes van détente (bv.: Clinton ↓ na 11/09: ↑). Vb. van evolutie ‘nationaal belang’: Belgisch Afrikabeleid in Congo: 1. ‘nationaal belang’ = direct dynastiek belang (bij uitbreiding de groepen die de koning ondersteunden, de industriële burgerij) nationaal belang werd in de preindustriële periode gedefinieerd in termen van mercantillisme, en Leopold II voerde een laat-mercantillistische politiek van dynastieke machtsmaximalisatie. De kolonie stelde de dynastie in staat haar macht uit te breiden. 2. indirect nationaal belang industrie: liberale burgerij deelde deze mening niet en verving het klassieke kolonialisme door een beleid dat de belangenbehartiging van industriële groepen centraal stelde. Meer economisch dan politiek dus. Deze lijn werd na de Congolese onafhankelijkheid nog steeds verdergezet. 3. vorig belang is vandaag een punctueel indirect (marginaal) belang geworden. Sinds de 90’s definiëren we het Belg. ‘nationaal’ belang inzake Congo rond 3 kernthema’s: ethisch: solidariteit is vandaag een morele verplichting geworden. politiek: vermijden dat Afrika een onstabiele zone wordt (crisisbeheer), en migrantenstromen trachten te beperken. economisch: economische heropleving om normale relaties zoals tussen 2 economisch ontwikkelde regio’s mogelijk te maken eventueel 4de: lot van Belgen in Afrika ligt gevoelig in tijden van crisis 3.3. De begrippen ‘macht’ en ‘veiligheid’ • Waarom doen staten wat ze doen? Het is nodig acties die staten nemen in naam v.h. nationale belang in een ruimere context te plaatsen, het ‘waarom’ v. acties in zijn context – de context v.h. internationale systeem dat staten in een bepaald keurslijf duwt & hun acties bepaalt – te situeren. volgens de Realisten gaat het om een anarchistisch internationaal systeem (≠ chaos / = afwezigheid van een hogere autoriteit dan die van staten) betekent dat er geen instantie bestaat die zekerheden kan garanderen en geen garantie dat wie het internationaal recht overtreedt, gestraft wordt ( binnen staten verzekert een legitiem rechtssysteem dat wel). Staten bevinden zich dus in een self-help-situatie en moeten alléén voor de eigen veiligheid instaan, zodat ze niet anders kunnen dan egoïstisch zijn. Allianties zijn eventueel mogelijk maar bieden toch nooit echte zekerheid. Men moet altijd van worst case scenarios uitgaan! Hoe kunnen staten in zo’n onzekere omgeving hun positie dan handhaven? Door macht: hoe meer macht, hoe meer succes men zal hebben in de overlevingsstrijd. Macht en veiligheid zijn de belangrijkste aandachtspunten v.d. Realisten en zijn 2 zijden v. dezelfde medaille: de medaille is het internationale systeem, gekenmerkt door structurele onzekerheid, met als ene zijde het veiligheidsdilemma en de andere zijde macht die moet worden vergaard om dat dilemma op te heffen. 28 3.3.1. Macht of ‘hard power’ • MACHT: niet gemakkelijk te definiëren want is een veelzijdige & complexe notie. Toch: ‘macht’ is aan het werk als staat A staat B dwingt iets te doen, wat B niet zou gedaan hebben indien A hem daartoe niet zou hebben gedwongen. Macht is dus het vermogen om gewenste resultaten te bereiken. macht als het vergroten v.d. eigen invloed is een abstracte omschrijving want wat is ‘invloed’? Realisten hanteren de term ‘hard power ‘ en verbinden die met 3 dimensies v. macht: - macht als attribuut: manifeste vorm van macht en gaat over de concrete machtsmiddelen waarover staten beschikken, objectieve gegevens die empirisch waarneembaar zijn en duidelijk te omschrijven vallen. Het relatief gewicht van deze attributen wordt door verschillende methoden berekend: men poogt ‘macht’ te kwantitificeren en objectief te meten op basis van wat men aanvaardt als bronnen of bases ervan: natuurlijke rijkdommen (voedsel, grondstoffen), economische sterkte, technologie, politieke cohesie en militaire sterkte (cf. Morgenthau). Zo was men in staat een internationale machtshiërarchie in kaart te brengen. Andere auteurs maken ook opdelingen zoals: o opdeling in permanente attributen (geografische positie v.e. land) en tijdsgebonden attributen (kwaliteit regering, bevolkingsaantal). o opdeling in attributen op korte termijn (direct inzetbare eenheden of ‘power capabilities’ zoals legersterkte) en attributen op lange termijn (meer structurele vormen v. macht of ‘power resources’, zoals een langzaam opgebouwde industrie) o opdeling materiële en immateriële variabelen (kwaliteit van diplomatie & regering) toch niet zo simpel als het lijkt! Hoe kunnen we de vaak onduidelijke link/verhouding tussen economie en militaire capaciteit kwantificeren? Paul Kennedy ziet economie als bepalend tijdens vredestijd als een goede voorbereiding op oorlog, maar het militaire blijft primeren in oorlogstijd. Het prefereren van het ene boven het andere gaat de vraag echter gewoon uit de weg en zegt niks over de relatieve waarden van attributen. als dit al zo moeilijk ligt, wat doet men dan met ideeën? Wat is het belang van ideeën als een vorm van macht? Waarden hebben een grote invloed, zoals we zien aan de invloed v.h. Vaticaan in de internationale politiek. - macht als relatie/invloed: gebruikt door realisten die vinden dat de invloed van een staat niet enkel te meten is aan zijn capaciteiten, maar ook aan zijn (waargenomen) bereidheid deze te gebruiken en zo zijn controle of invloed over andere staten uit te oefenen. definitie van Robert Dahl: het vermogen om over de andere macht uit te oefenen en een andere actor te laten doen wat deze anders niet zou gedaan hebben (compellance) en, omgekeerd, het vermogen om een actor te verhinderen iets te doen wat hij anders wel zou gedaan hebben (detterence, afschrikking). Het gaat hier om potentiële of latente macht: de macht hoeft niet noodzakelijk feitelijk hardgemaakt te worden door welbepaalde acties, een vermoeden van macht volstaat. Vb.: Er zijn grenzen aan de kritische Belgische houding t.o.v. de V.S. wegens haar economische machtsmiddelen + historische precedenten zoals afzetten van Taliban en Saddam doen meerdere staten in de pas lopen. opgelet! latente macht ≠ potentiële macht! latente macht: als we geen redenen hebben om eraan te twijfelen dat iemand macht wil en kan uitoefenen, ook al doet hij dat op dit moment niet. potentiële macht: zwakker, verwijst naar de mogelijkheid dat iemand machtsbronnen verzamelt en daarmee ook macht probeert uit te oefenen. VB.: mogelijkheid om een leger op te richten maar het niet doen = potentiële macht zo’n leger oprichten maar het niet gebruiken = latente macht. Zelfs een vermoeden van machtsmiddelen speelt reeds een grote rol (Bv.: het vermoeden dat Irak kernwapens had was voldoende om een oorlog te beginnen). grootmachten hebben macht zowel als attribuut als door invloed. Een integratie van macht als attribuut (pouvoir) en macht als relatie (puissance) leidt tot het basic forcemodel, dat ervan uitgaat dat beide dimensies van macht deel uitmaken van eenzelfde fenomeen: de mate van macht die een actor in staat is uit te oefenen in een relatie, is een weerspiegeling van de machtsattributen waarover hij beschikt. Het gaat om een lineair verband tussen macht als attribuut en uitkomst 29 Toch niet zo simpel en niet universeel bruikbaar! Allerlei moeilijk te meten variabelen spelen ook een rol. Men kan die theoretisch wel in het model opnemen, maar dan is de eenvoud ervan helemaal weg + volledig kwantificeren gaat niet complicaties: Het lineaire karakter tussen ‘macht’ en ‘effect’ bleek onwaar tijdens de Vietnamoorlog waarbij de machtigste staat de duimen moest leggen. Context: Het gaat meestal om ingewikkelder relaties dan die tussen slechts 2 actoren andere actoren reageren ook (bv. inzet kernwapens; aanval van Israël op Iran; interventie van VS in Cuba/Venezuela; …) Men houdt geen rekening met de asymmetrische natuur van machtsrelaties (men kan macht uit diverse bronnen putten en de situatie verschillend definiëren). zowel asymmetrie in motivatie & intenties (bv. V.S. die vochten om veranderingen op te leggen en minder ver wou gaan dan NVietnam & Vietcong dat vocht om te overleven) als asymmetrie in de bereidheid om machtsmiddelen in te zetten (bv. kernwapens; binnenlandse steun voor oorlogen; angst voor eigen ‘body-bags’ in democratische landen). Moeilijk om ‘invloed’ te meten op basis v.h. gedrag v.d. andere, omdat deze ook NIET kan handelen door deze invloed, of omdat andere zaken ook een invloed hebben. Bv.: niet-deelname Israel in Irak oorlog (’91) omdat Syrië & Egypte de coalitie anders zouden verlaten niet uit angst voor Saddam. Belang van perceptie, vermoeden van macht (bv. vermoeden van bezit WMD) het beïnvloedde gedrag van B wegens het vermoede dat A machtig is doet ons soms valselijk denken dat A ook echt macht heeft. Er is dus gevaar voor een cirkelredenering als we invloed verklaren door macht, maar macht ook meten naargelang de invloed. - structurele macht: vorm van systeemdenken waarbij men niet meer enkel de ondernomen acties bekijkt, aangezien de structuur v.e. systeem ook een invloed heeft. Men bekijkt meer de eindresultaten (outcomes) en baseert machtsposities op deze uitkomst. Staten zijn ingebed in een bepaalde structuur, die hun machtspositie bepaalt en waarbinnen machtsrelaties zijn vastgelegd die de acties v. actoren detemineren. Bv.: kapitalistisch systeem is zo’n machtsstructuur & haar wetmatigheden bepalen mee het gedrag v. actoren. Susan Strange: model met vier primaire structuren in de wereldpolitiek: de kennisstructuur, financiële structuur, productiestructuur & politieke structuur. Zij hebben elk een eigen logica die losstaat van de samengestelde delen, en kennen aan die delen een machtspositie toe die hun gedrag bepaalt. Welke machtsstructuur relatief het belangrijkste is wisselt van tijd tot tijd (< M. Mann). belangrijk: deze dimensie maakt geen onderscheid tussen intern en internationaal en geldt zowel op niveau van personen/groepen als staten (individuele kennis geeft macht, nationale kennis ook). • Gramsciaanse benadering: machtsrelaties zijn ingebed in de mentale structuur van de samenleving en worden als vanzelfsprekend beschouwd. De ‘hegemonie’ van de kapitalistische ideologie en heersende klasse zorgt ervoor dat de hele bevolking ervan overtuigd is dat de samenleving georganiseerd is zoals het hoort. toegepast op internationale politiek: onderscheid ‘hard’ en ‘soft’ power: ‘hard power’ is ontoereikend om interstatelijke invloed te beschrijven dus roept Joseph Nye het concept ‘soft power’ in het leven. Dit slaat op invloed die niet als dwingend wordt aangevoeld, en de capaciteit om waarden te incarneren die door de andere ‘spontaan’ worden overgenomen en de incarnerende staat een leiderspositie verschaft of deze versterkt. Het gaat om de ander laten doen wat jij wil zonder te dwingen (‘consent’ ipv ‘coercion’). Soft power verleent een staat dus legitimiteit of aanvaardbaarheid. Opletten voor verwarring! Economische middelen vallen wel onder ‘hard power’ want kunnen dwingend werken Soft power gaat om macht via immateriële factoren zoals ideeën, cultuur, ideologie, imago, waarden,… minder belangrijk in het Realisme 30 Soft power moet je opbouwen, maar kan je ook makkelijk verliezen…! Cf. V.S. & Irak-politiek, bv. beelden Abu-Ghraib betekenden het einde v.d. soft power v.d. V.S., zeker op niveau v.d. publieke opinie Cf. in begin v.d. K.O. konden negatieve sentimenten nog, op het einde van de Koude Oorlog groeide het belang van soft power. Cf. China voert in Afrika een ‘no questions asked’ beleid, en hangt géén conditionaliteit vast aan ontwikkelingshulp. Dit is soft power ontwikkelingshulp mét conditionaliteit. 3.3.2. Veiligheid • Realisme stelt: Het belangrijkste nationaal belang van staten is zelfbehoud, behoud van de nationale soevereiniteit, en dit in anarchistische wereld. Om dit te verzekeren is macht nodig, en het vermogen de andere schade te berokkenen. Dit leidt tot permanente onzekerheid en vrees. Het opbouwen van macht gaat gepaard met het veiligheidsdilemma: A voelt zich bedreigt door B en gaat zichzelf versterken (via bewapening of allianties) om zich veiliger te voelen. Het veiligheidgevoel van B wordt hierdoor ondermijnd en B gaat zich ook versterken, wat weer voor een onveiligheidsgevoel bij A zorgt, enz… Het resultaat is een minder veilige wereld, en conflicten tussen staten die helemaal geen conflict willen. Door de self-helpsituatie en het feit dat staten moeten uitgaan van een worst case scenario kunnen ze echter niet anders dan zich versterken. Dit veiligheidsdilemma heeft geen objectieve oorzaak maar is het gevolg v.d. kenmerken v.d. internationale context. Bv. Kernprogramma van Iran – vanuit puur Realistisch perspectief bekeken heel begrijpelijk. gevaar voor escalatie tot wapenwedlopen en blokvorming (= meer onveiligheid, zie K.O. & Midden-Oosten: Israël bokst uit onveiligheidsgevoel op tegen de rest, die zich nu ook onveilig gaan voelen). Gewapend conflict - ‘Preventieve aanval’ Vb.1: WO I: allianties (blokvorming) + preventieve aanval / Vb.2: v. juni 1981 aanval Israël op Iraakse kernreactor – twee weken later kondigt Israël aan zelf kernwapens te kunnen maken. • speltheorie (rational choice): methode om de maatschappelijke werkelijkheid (en bovenstaande vb.’s) te verklaren en waarbij men ervan uitgaat dat elke actor een speler is die in het spel de strategisch beste optie kiest. past goed binnen het Realisme! Bv.: Prisoners’ dilemma: 2 medeplichtige gevangenen worden apart ondervraagd en kunnen bekennen of ontkennen. Ontkennen ze beide, komen ze er van af met een korte straf wegens gebrek aan bewijs, maar als ze beide bekennen wacht hen beiden een lange gevangenisstraf. Bekent er één, krijgt die een strafvermindering, en de ontkennende een langere. Alle opties zijn dus op voorhand bekend, maar omdat ze elkaars keuze niet kennen spelen beiden op zeker en bekennen… (zie schema) toegepast in de I.B.: bewapening is in ieders nadeel (wegens kosten), maar omdat men niet zeker is wat de ander zal doen gaat men veiligheidshalve toch bewapenen. ook i.v.m. internationale publieke goederen: er zullen free-riders zijn, dus doet niemand iets zero-sum games: wanneer dat wat de ene verliest, ten goede zal komen aan de ander positive of negative-sum games: wanneer beide partijen winnen of verliezen. Bv.: Chicken Game: 2 wagens rijden frontaal op elkaar in, en de eerste die ontwijkt is de chicken en verliest het spel. Toegepast op de I.B. zien we situaties waarbij twee staten tegen elkaar opboksen, en het afwachten is wie als eerste zal buigen (bv.: Cubacrisis: Russen geven toe). 31 • naast militaire middelen zijn er ook andere mogelijkheden om de eigen macht te maximaliseren: diplomatie. Volgens de Realisten is de staat een rationele en unitaire actor en wordt een buitenlands beleid gebaseerd op een objectief nationaal belang en is het een product van rationele besluitvorming: het beleid bestaat uit een reeks beslissingen die allen rationele keuzes zijn. Speltheorie gaat niet op de besluitvorming in, maar het Realisme doet dat wel: Richard Snyder (1954): verwijdert zich van het idee v.d. unitaire & rationele staat en probeert beslissingen die op het eerste zicht niet rationeel lijken te begrijpen door naar het wereldbeeld v.d. besluitvormer te kijken, want in diens ogen blijken deze beslissingen immers wel rationeel. Dit betekent de introductie van subjectieve factoren: de perceptie en het standpunt van de besluitvormer + de beleidsomgeving (rol niet-gourvernementele actoren) • Besluitvormingstheorieën hebben geen algemene theorie opgeleverd, maar wel boeiende casestudies die de besluitvorming in een specifieke situatie trachtten te vatten (≈ diplomatieke geschiedenis). eind jaren ’60 toch pogingen om tot algemene patronen & processen in de I.B. & besluitvorming van staten te komen: Graham T. Allison ontwikkelde a.d.h.v. de Cubacrisis (1962) 3 thans klassieke besluitvormingsmodellen: 1. Rational Actor Model: komt overeen met de klassieke Realistische beschrijving v.h. nationale belang, omdat wordt verondersteld dat één actor via rationele berekening een beslissing neemt. Rationaliteit wordt hier gezien in termen van doelstellingen en middelen. Belangrijke gebeurtenissen hebben belangrijke oorzaken, en staten zetten grote acties op om belangrijke doelstellingen te bereiken. Men moet de acties bestuderen om de doelstelling te achterhalen & te onderzoeken of het om redelijke keuzes ging Cubacrisis: zowel voor de V.S. als voor de S.U. was de doelstelling het herstellen van de strategische balans. De S.U. wil de militaire macht t.o.v. de V.S. vergroten, de V.S. wil terug naar de situatie van voor het plaatsen van de raketten op Cuba. De V.S. was aan zet en had 6 opties (niets doen, diplomatieke druk uitoefenen, geheime toenaderingspoging tot Cuba, invasie, luchtaanval of blokkade), maar ging na een rationele kosten-baten-analyse overging tot zeeblokkade. MAAR: staten zijn geen biljartballen en grote gebeurtenissen zijn het gevolg van een ontelbaar aantal soms tegenstrijdige daden van individuen op ≠ niveaus en van ≠ bureaucratieën met soms tegenstrijdige visies op het nationaal belang. De keuze voor een blokkade is eerder een samenloop van omstandigheden dan een rationele keuze, aangezien andere keuzes minstens even rationeel te verklaren zouden zijn. geen luchtaanval wegens morele bezwaren minister van justitie Robert Kennedy, en de vrees voor een M.A.D. van McNamara model houdt hier geen rekening mee 2. Organisational Process Model: richt zich meer op de interne keuken v.h. besluitvormingsproces (zie 3.5.2) 3. Bureaucratic/Governmental Politics Model: richt zich meer op de interne keuken v.h. besluitvormingsproces (zie 3.5.2) • Besluit: concepten ‘macht’ en ‘veiligheid’ zijn nauw verbonden aan het onveilige karakter van de internationale omgeving. De zoektocht naar macht om de eigen positie te verzekeren kan escaleren in een wapenwedloop, maar dat is geen noodzaak. Meestal is er zelfs een betrekkelijk evenwicht in de verhoudingen tussen staten, een machtsevenwicht waarin alle staten zich min of meer veilig voelen. 3.4. Machtsevenwicht en oorlog • Binnen het anarchistisch internationaal systeem is er volgens het Realisme toch een bepaalde mate van orde & stabiliteit als gevolg van het machtsevenwicht, dat het overleven van de mogendheden verzekert. Zonder dat machtsevenwicht zijn zwakkere mogendheden in existentieel gevaar. Maar het machtsevenwicht is niet zomaar een oorlogsverhinderend mechanisme, want ondanks sommige lange periodes zonder oorlog is oorlog toch soms nodig om een verstoord machtsevenwicht te herstellen. Oorlog vormt een essentieel onderdeel van het machtsevenwicht, het veroorzaakt veranderingen die het machtsevenwicht zelf niet kan realiseren en vervolledigt dat evenwicht als een conflict-resolving mechanisme. 32 het machtsevenwicht kan een rem zetten op de oorlogsplannen van sommige staten, maar toch kunnen deze reeds overgaan tot aanval bij enkel de perceptie van machtsoverwicht. biedt een verklaring voor vrede, maar niet door de ‘goedheid van de mens, niet door ‘normen & waarden’ of dankzij mooie idealen. 3.4.1. Het machtsevenwicht • Kent geen eenduidige definitie maar het basisidee is dat alleen macht de effecten van macht kan neutraliseren en dat in een anarchistische wereld stabiliteit enkel kan bestaan als er tussen staten een neutraliserend evenwicht bestaat. Het machtsevenwicht kan evenwel verstoor worden doordat: 1) een staat te sterk wordt (door bewapening, verovering door oorlog,…) 2) nieuwe allianties ontstaan Als dit voor een andere staat bedreigend is zal het machtsevenwicht hersteld worden door: 1) interne middelen: de eigen sterkte verhogen (bewapening) 2) externe middelen: de creatie van een tegen-alliantie 3) oorlog, om een verdere opmars te stoppen Machtstheoretici maken echter al te vaak gebruik van het basic force-model van invloed, zodat de rekenmachine soms de plaats van de politieke analyse overneemt… (negatief!) • binnen het Realisme worden 2 klassieke vragen inzake machtsevenwicht geformuleerd: 1) Hoe komt een machtsevenwicht tot stand? Op welk niveau (systeem/staat)? Antwoord 1: het voluntarisme (Henry Kissinger) stelt dat het machtsevenwicht moet worden gecreëerd door politici. Men zoekt de verklaring op het analyseniveau v. staten. Antwoord 2: Neorealistisch (deterministisch) systeemdenken (Kenneth Waltz) beschouwt het machtsevenwicht als een systeemkenmerk, iets dat automatisch vorm krijgt. Dat is het logische gevolg van de unitaire & rationele aard van de staat. Antwoord 3: een tussenweg (Morgenthau) stelt dat het machtsevenwicht wel een trend/systeemkenmerk is, maar dat politici de plicht hebben zich in te spannen om het te consolideren. Aanvulling les: verschillende types Realisme even op een rijtje: • Offensief Realisme: opvatting dat beste strategie voor eigen veiligheid voortdurende machtsmaximalisatie is en dat je nooit genoeg macht kunt hebben ( hegemonische aspiraties + machtsoverwicht behouden). Dit gaat in tegen het machtsevenwicht. V.S. … Defensief Realisme: Machtsopbouw in functie van machtsevenwicht is voldoende. De VN hangt dit reeds enkele eeuwen aan en poogt de stabiliteit te bewaren. • Neorealisme of Structureel Realisme (Vanaf eind jaren’70, belangrijke auteur Waltz (1979): ‘Tweede Koude Oorlog’ (tweede opstoot): hoe verklaren? + hoe past Adolf Hitler in deze theorie die zoveel belang hecht aan structuren en systeemkenmerken? Rational choice benadering, a-historisch: sterk doorgedreven zonder de historiek er bij te betrekken. Men ziet de internationale politiek als een biljartspel. Positivisme, natuurwetenschappelijke methode Anarchistisch systeem wetmatigheden (structuurdenken) Staten = unitaire, rationele actoren • Ter info: Coalition for a Realistic Foreign Policy (http://www.realisticforeignpolicy.org): Ondertekend door o.a. Kenneth Waltz, John Mearsheimer (vreemd?). Ongeveer alle Realisten – uitz. Kissinger – tegen Vietnam-oorlog en tegen Irak-oorlog 2003 toont dat Neoconservatisme (= idealisme + macht/bandwagoning) slecht valt bij Realisten… 33 • Neoconservatisme versus Realisme: Neoconservatisme: Neoconservatieve buitenlandse politiek: politiek op basis van een ‘theorie’ Idealistische component en machtscomponent gekoppeld: zonder nastreven brute macht Basisidee: Veiligheid van de V.S. en van de wereld verhogen door zoveel mogelijk democratieën te vestigen, zeker in landen die bedreiging vormen (= echo ‘democratic peace theory’, zie p. 37). idealistisch project, met militaire macht als belangrijkste instrument (big stick policy). ‘Theorie’: Democratie verspreiden, in veronderstelling dat dit in de bewuste landen & regio’s zal aanslaan (= idealistisch). Inzake militaire macht rekent men op een bandwagoningeffect: uit angst/ontzag gaan andere ‘schurkenstaten’ hun houding bijsturen (soort dominoeffect waarbij steeds meer landen zich bij de ‘free world’ aansluiten). Kritiek van Realisten op neoconservatisme: - O.a. John Mearsheimer (zie o.m. zijn persoonlijke website) - Idealistische theorie over verspreiding van democratie werkt vaak niet. Met oorlog en bezetting krijg je verzet. Nationalisme is sterkere ideologie/drijfveer dan sympathie voor democratie (of socialisme). zie bv. oorlog in Afghanistan, altijd maar verzet. Theorie over bandwagoning werkt dus niet. Je krijgt verzet BALANCING, tegenwicht vormen. Bovendien worden andere landen door de problemen met de bezetting stoutmoediger (doen zelfde als Iran, stellen eisen). Bv. Iran: hoe meer men dreigt hoe groter de stimulans om zich te verdedigen, andere landen zien dat verzet mogelijk is en durven meer aan. het feit dat men de unipolaire macht nog meer gaat trachten uit te breiden zorgt voor een nog grotere verstoring van het machtsevenwicht nog meer balancing, niet alleen bij ‘schurkenstaten’ maar ook bij de andere grote mogendheden (China, Ru) die nerveus worden. Neoconservatisme is een radicaal, revolutionair project, en daar houden de meer conservatief ingestelde Realisten niet van. 2) Welk machtsevenwicht is het meest stabiel?: bipolair of multipolair? We kunnen immers stellen dat hoe meer actoren er zijn (hoe groter de multipolariteit) hoe meer onzekerheid er is over de mogelijke gevolgen van een actie (hoe zullen alle andere actoren reageren?) 2 mogelijke besluiten: o Klassieke Realisten: multipolariteit is het meest stabiele machtsevenwicht, omdat onzekerheid zorgt voor voorzichtigheid bij de besluitvorming. Men gaat met meer rekening houden met andere actoren, wat zorgt voor grote flexibiliteit van het systeem (meer mogelijkheden dan bipolariteit) en meer stabiliteit. Deze flexilibiteit neemt echter af naarmate allianties zich installeren en men meer richting bipolariteit neigt. De ideale machtsbalans bestaat uit 5 polen (3+2) zoals in de 19de eeuw het geval was. o Neorealisten: bipolariteit is stabieler, aangezien grotere onzekerheid het waarschijnlijker maakt dat besluitvormers verkeerd gokken inzake intenties & acties van anderen. In een bipolair systeem kan de stabiliteit beter worden verzekerd omdat 2 partijen elkaar gemakkelijker kunnen inschatten ( onderhandelen tussen 5 partijen) dus: wereld = gevaarlijker na Koude Oorlog…? o Derde optie: de Tussenpositie van Bueno de Mesquita stelt dat zolang de structuur niet wijzigt er geen onzekerheid is, en dat beide structuren dus stabiel zijn zolang ze niet veranderen. systeemonzekerheid op zich maakt oorlog niet waarschijnlijker. • geen eensgezindheid over vraag of machtsevenwicht in voordeel 1 staat of in voordeel alle staten is. Speltheoretisch gezien komt het machtsevenwicht neer op een verdeling van alle beschikbare macht. Maar gaat het om een zero sum game (waarbij de macht die de ene staat verwerft ten koste van de andere gaat) of om een positive sum game (waarbij het hele systeem kan profiteren van een verandering in het evenwicht, bv.: kernwapens tegengaan is in ieders voordeel)? vinden we ook terug in de historische evolutie v.d. interpretatie van de term machtsevenwicht. In de 17de eeuwse Newtoniaanse mechanische visie ziet men het machtsevenwicht nog als een zero sum game, maar geleidelijk aan evolueert men naar de visie dat machtsevenwicht ook bekeken werd als een zelf-equilibrerend sociaal systeem, zijnde in ieders voordeel. 34 In de 18de eeuw bekeek men het machtsevenwicht dus als een positive sum game en stabiliserende factor in de internationale gemeenschap. In de 19de eeuw pleit Friedrich Gentz (1764-1932, adviseur Metternich) voor een coalitie van gelijkgezinde volkeren als stabiliserende factor tegen de invloed van Franse & Engelse ideeën. Hij beschouwt het machtsevenwicht als de internationale tegenhanger van binnenlandse autoriteit (via buitenlandse alliantievorming de binnenlandse orde beschermen). Het machtsevenwicht wordt hier een ideologie. • machtsevenwicht ≠ status quo! Het tracht de stabiliteit van het internationale systeem op lange termijn te garanderen en bezit dus de capaciteit om veranderingen te absorberen. Men probeert oorlogen wel zo lang mogelijk te vermijden, maar deze worden zodanig gecodificeerd dat ze misschien wel veranderingen aanbrengen in het systeem, maar de orde niet fundamenteel wijzigen. Stabiliteit is net het vermogen om wijzigingen te vermijden die het systeem in haar basiskarakteristieken zou aantasten • Soorten wereldorde: - - Unipolariteit: hegemonische stabiliteit (bandwagoning?) Situatie na 1990?: we zitten in de buurt, maar de huidige gebeurtenissen zaaien twijfel. In realiteit is er immers véél nodig om een echte hegemon te zijn. Bipolariteit: Koude oorlog (vroeger: Athene –Sparta?) Multipolariteit: Situatie vóór WO I en jaren 1930: 2 sterk verankerde ententes doen denken aan een bipolaire structuur maar zijn elk gegroeid uit een multipolaire structuur. Situatie na 1990? 3.4.2. Oorlog • volgens de Realisten is oorlog een ‘noodzakelijk kwaad’ en essentieel in het internationaal systeem. De basisvragen zijn: hoe geraken internationale actoren met elkaar in conflict? En waarom leidt dit conflict soms tot oorlog? Oorlog kan men vanuit verschillende analyseniveaus proberen te verklaren, wat ook voor verschillende antwoorden zorgt: hoogste analyseniveau: Oorlog verklaren vanuit het SYSTEEM: De basisvisie van Realisten is dat conflict een universele conditie van staten is door de combinatie van anarchie (= permissive cause) & nationaal belang (machtsmaximalisatie). Dit kan leiden tot oorlog wanneer het machtsevenwicht faalt, en oorlog is dus een noodzakelijk kwaad om het machtsevenwicht weer te herstellen (géén aberratie, zoals we dat nu wel zien). Het is een noodzakelijke aanvulling op het machtsevenwicht, dat zonder oorlog niet zou kunnen functioneren. Echt grote conflicten zorgen voor instabiliteit & vereisen een verandering in de organisatie v.h. systeem om het weer te stabiliseren. Diplomatieke afspraken kunnen daarvoor zorgen, maar als dat niet lukt is dat geen mislukking, & is oorlog gewoon ‘n ander middel om conflicten op te lossen. Dit alles lijkt een tragische conclusie, maar het beletten v.e. te grote macht aan 1 zijde is volgens de realisten een goed streefdoel. Robert Gilpin stelt dat het anarchistisch karakter v.h. internationale systeem met de selfhelp de mogelijkheid tot oorlog creëert en internationale oorlog dus normaal is. Schema: differentiële groei van macht codificatie nieuw  status-quo 35 laatste 30 jaar steeds meer studies die het cyclisch karakter van oorlog benadrukken. Men vraagt zich af of oorlog een weerkerend fenomeen veroorzaakt door accumulatie van onderliggende economisch & geopolitieke krachten is. 2 scholen: Lange-cycli-theorieën: aanvaarden Marx’ visie dat het kapitalisme ongelijke ontwikkeling genereert qua economische/technologische groeiritmes, en baseren hierop ‘hegemonische cycli’, lange cycli van 100 à 150 jaar die de opkomst en val v.e. ‘hegemon’ (staat die het internationale systeem domineert) beschrijven. Opkomende machtscentra bedreigen de hegemon, waarna er een hegemonische oorlog ontstaat vr controle over het internationale systeem. Eens deze beslecht, volgt een nieuwe periode van vrede (hegemon stability). overgangsperiode van ene orde naar andere gekenmerkt door oorlog (Modelski, Gilpin). Wallerstein: verklaart opkomst en verval van hegemonen in termen van productiviteit. Men is hegemon op het moment dat economische, handels- & financiële dominantie samenvallen. Als men deze dominantie verliest t.v.v. andere staten treedt het verval in. George Modelski: legt sterk de nadruk op het cyclische karakter v.h. fenomeen oorlog, en stelt dat elke cyclus begint en eindigt met een oorlog. Staten stellen de macht van de hegemon in vraag als zij zelf die rol ambiëren, maar komen daarmee in conflict met de bestaande hegemon geeft volgend beeld van de ‘grote-oorlogsgolven’ & wereldordes: o Italiaanse oorlogen (1494-1529) 16de eeuwse Iberische wereldorde (Portugal) o Dertigjarige Oorlog (1618-1648) 17de eeuwse Nederlandse wereldorde o Oorlogen van Lodewijk XIV (167-1713) 18de eeuwse (1ste) Britse wereldorde o Napoleontische oorlogen (1791-1815) 19de eeuwse (2e) Britse wereldorde o Wereldoorlog I & II (1914-1945) Amerikaanse wereldorde Decline-school (° 2 de helft 80’s, tijdens opkomst V.S.): Paul Kennedy stelt in zijn “Rise and fall of the great powers” dat grote machten in vredestijd hun imperium almaar uitbreiden, tot op het moment dat er imperial overstretch optreedt doordat het imperium te groot wordt en een effectieve economische ondersteuning ervan & politieke controle erop onmogelijk wordt. Machtsverlies leidt volgens hem tot oorlog, men grijpt terug naar het laatste redmiddel: geweld. Kritiek: wat met de USSR die kort daarna vreedzaam uiteenvalt? Kritiek op Modelski, Kennedy e.a.: o geen van beide scholen kan verklaren waarom de V.S. op een vreedzame manier de hegemonische positie van G.B. kon overnemen eind 19de eeuw. o Cyclische theorieën houden te weinig rekening met toeval en met het feit dat een nieuwe cyclus steeds een nieuwe, nog onbekende omgeving met zich meebrengt. Ze besteden te weinig aandacht aan lineaire ontwikkelingen die cycli kunnen verbreken (bv.: uitvinding atoombom maakt het schema van steeds terugkerende hegemonische oorlogen onbruikbaar) Cyclische benadering is overwegend Realistisch van aard (maar niet exclusief want ze wordt ook door andere modellen gebruikt), omdat het denken in cycli veronderstelt dat actoren in grote mate onveranderlijk zijn (unitaire & rationele staat als actor!). Anders is herhaling niet mogelijk. analyseniveau lager: Oorlog verklaren vanuit de STAAT: verklaring op basis van de rationaliteit v.d. staat, hecht vooral belang aan de rationele keuze in hoofde v.d. besluitvormer. Overgaan tot oorlog is het resultaat van een rationele kosten-baten-analyse (< ° von Clausewitz) vinden we terug in de Just War Doctrine, de doctrine die verder bouwt op de christelijke opvattingen over oorlogsvoeren van Augustinus die stelde dat doden slecht is, maar wel is toegestaan als dit gebeurt in een strijd tegen het ‘slechte’. Een ‘goede oorlog’/’just war’ is dus toegestaan. Het komt neer op het afwegen van kwaad tegen kwaad, waarbij een mensenleven wordt gezien als het minste kwaad. toch enkele (rationele) voorschriften: oorlog mag pas worden gebruikt als alle andere middelen zijn uitgeput (last resort), en de beslissing moet door een erkende autoriteit worden genomen. De bedoeling moet goed zijn zodat oorlog in principe enkel defensief is en nooit uit wraak ingegeven. Het doel is militair (agressie tegengaan mag, regimes 36 vervangen niet) en moet pogen een vrede te stichten die beter is dan de vorige. Er moet een redelijke kans op slagen zijn, tegen minimaal verlies aan mensenlevens. verandert in de 20ste eeuw: oorlog wordt een onwettige daad (VB; Briand-Kelloggpact, VN-handvest,…) en is enkel legitiem als het om zelfverdediging, collectieve veiligheid of humanitaire interventie (in geval schending mensenrechten) gaat. verklaring die de nadruk legt op de maatschappijvorm en deels afwijkt van de basisprincipes zodat ze iets minder Realistisch is. Deze visie kijkt naar het karakter van de staat en stelt dat sommige maatschappijvormen afhankelijk van hun ideologisch uitgangspunt agressiever zijn en dus meer geneigd zijn tot oorlogvoering dan andere. Volgens marxisten is dit de kapitalistische staat, volgens conservatieven de communistische staat, vlgns autocraten de democratie, & vlgns democraten de autocratie. Democratic Peace model: gaat empirisch te werk en maakt gebruik van dezelfde positivistische methoden als de rational-choice realisten, maar brengt ook de door de Realisten verwaarloosde binnenlandse politiek in rekening. Dit model wees uit dat democratische regimes niet vreedzamer zijn dan andere regimes, maar met elkaar nooit in oorlog treden. Het model voert ook aspecten terug in die door de structuralistische benaderingen werden verwaarloosd: rol publieke opinie, instituties, normen, waarde & besluitvorming. Maakt ons weinig wijzer over de rol van individuen zoals Hitler, Napoleon, Saddam, Bush,… of over stromingen zoals het offensief Realisme? nog analyseniveau lager: Oorlog verklaren vanuit de MENS: pessimistisch mensbeeld dat stelt dat de mens per definitie agressief is en er altijd oorlog zal zijn. 3.5. Lacunes van de Realistische benadering 3.5.1.Conceptuele vaagheid en ontoereikendheid van het model • 1ste lacune: conceptuele vaagheid van termen ‘macht’, ‘nationale veiligheid’ & ‘machtsevenwicht’ leidt ertoe dat Realistische modellen op bepaalde gebieden ontoereikend zijn. ‘macht’: totaal geen consensus, zelfs niet over meest concrete dimensie ‘macht als attribuut’. ‘nationaal belang’: zelfs wanneer we vaststellen dat wederzijds wantrouwen een leidmotief is voor het gedrag van staten en het nationale belang primeert, worden nog talloze discussies gevoerd over welk soort politiek het best het nationaal belang dient. ‘machtsevenwicht’: veelvoud aan interpretaties, zelfs bij één en dezelfde auteur (Morgenthau: 4 invullingen, afhankelijk v.d. situatie). Dit doet afbreuk aan de universaliteit van het model. ‘machtsbalans’ slecht gekozen term, want doet denken dat er maar 2 schaaltjes aan de weegschaal hangen. De realiteit is complexer & het beeld v.e. ‘mobile’ is beter gepast. deze concepten lijken wegens hun eenvoudigheid voor de hand liggend en juist, maar zijn moeilijk te operationaliseren en blijken bij nader inzien inhoudelijk ambigu en een onzekere leidraad voor analyse. Er is nog te weinig precisie & zelfs tegenstrijdigheid in de manier waarop Realisten deze concepten hanteren, en er is discussie of theorieën hierover een descriptief of een voorspellend karakter hebben. Er gaat ook teveel aandacht naar de staat zodat andere variabelen worden verwaarloosd. Het resultaat is een verwrongen visie op de internationale betrekkingen. nog veel discussie mogelijk! Ook over band tussen de verschillende concepten onderling en met de politieke realiteit bestaat onzekerheid, en de concepten zelf zijn ook geëvolueerd doorheen de tijd. Het Realisme slaagt er ook niet in essentiële parameers voor te stellen die relevante gegevens van minder relevante scheiden. Zelfs over de praktische omzetting v.h. model is er onduidelijkheid. Samenwerking?: kritiek op het sleutelbegrip van de anarchistische internationale omgeving, het anarchistisch systeem dat wijst op voortdurend conflict. Critici wijzen er op dat de internationale relaties in realiteit echter op verscheidene manieren zeer gestructureerd zijn, en acties van staten ondanks alles toch gebonden zijn aan een aantal regels. In realiteit is samenwerking en respect voor internationaal recht meer regel dan uitzondering, terwijl her Realisme uitgaat van het tegenovergestelde. Samenwerking en overleg is heel wat duurzamer dan Realisten doen uitschijnen. 37 Instituties, waarden, interdependentie op niveau van economie of civiele samenleving, democratie, leereffecten,… zijn allemaal aspecten die moeilijk te vatten zijn in het Realistisch denkkader, maar die wel een grote (positieve) invloed hebben op de interstatelijke relaties. ‘Interdependentie’ (alternatief ordeningsmechanisme geformuleerd door het Transnationalisme) impliceert volgens het Realisme kwetsbaarheid & gevoeligheid voor dominantie door anderen, en wordt dus als negatief en een bron van conflict gezien (bv. protectionisme v.d. andere, ruzie over grondstoffen…), terwijl interdependentie volgens de pluralistische visie een garantie voor vrede & stabiliteit betekent. zien bewijs in de Koude Oorlog: toonde aan dat stabiliteit zonder interdependentie kan, en het uitblijven van oorlog is juist te verklaren doordat V.S. & S.U. weinig afhankelijk waren van elkaar. interdependentie wordt anders gewaardeerd afh. v.d. periode/situatie (1900? K.O.?) 1970’s: toch Realistische repliek (Charles Kindleberger, Robert Gilpin): Realisten antwoorden met de hegemonische stabiliteitstheorie: stabiele interdependentie (vrede), samenwerking, regimes (set (in)formele regels) = enkel mogelijk wanneer macht geconcentreerd ligt bij 1 staat, en deze hegemon (staat met de meeste macht) de stabiliteit verzekert en die vrede/samenwerking/regimes ondersteunt. Regimes zijn kaders of frameworks van (in)formele regels voorgesteld door de hegemon die vervolgens door iedereen worden onderschreven. Afname van die concentratie leidt tot versplintering van macht en chaos. Toch blijft men interdependentie gedefinieerd in termen van afhankelijkheid negatief bekijken, want groeiende interdependentie kan leiden tot oorlog. 3.5.2. Het overschatten van het unitaire en rationele karakter van de staat • 2de grote lacune is de Realistische stelling dat de staat een unitaire actor is, m.a.w. dat de interne situatie v.e. staat van ondergeschikt belang is en daarom niet dient onderzocht te worden. Laten we even teruggaan naar Graham T. Allison’s 3 modellen van op p.32: 1) Rational Actor Model: verwaarloost duidelijk de interne situatie van de staat. De volgende twee modellen bekijken gelukkig wel de structuren waarbinnen besluiten genomen worden. 2) Organisational Process Model: Vertrekt vanuit de vaststelling dat beslissingen het gevolg zijn van deelbeslissingen die worden genomen door een groot aantal autonome organisaties die samen het besluitvormingsapparaat uitmaken. Elke organisatie heeft zijn eigen standard operating procedures (SOP’s, organisatorische routines & gestandaardiseerde procedures) om beslissingen te nemen en de optelsom van de outputs van al deze organisaties resulteren in één optreden door de regering. Regeringsleiders hebben hier geen echte controle op en besluiten zijn dus niet langer hun bewuste keuze. Vb. Cubacrisis: Dysfunctie bij V.S.-spionagediensten door diens SOP zorgt voor late ontdekking raketten op Cuba, waarna een andere dienst een uitgewerkt plan voor de crisissituatie moet uitwerken. Hun SOP had wel al voor enkele plannen gezorgd maar deze beantwoorden nooit volledig aan de reële situatie Luchtaanval: raketten mobiel of niet? Tegen dat bleek dat ze niet mobiel waren en makkelijker vernietigbaar was de beslissing om een blokkade te plaatsen reeds genomen, enz… structuren hebben dus wel degelijk een invloed op hoe gebeurtenissen vorm krijgen, en een rationele kosten-batenafweging gebeurt op basis van door de SOP’s gedeformeerde informatie. Keuzes ≠ optima maar slechts benaderingen daarvan. 3) Bureaucratic/Governmental Politics Model: spitst zich toe op de interne besluitvorming en stelt de rationaliteit van beslissingen fundamenteler in vraag. Volgens dit model is regeringsgedrag het resultaat van intern getouwtrek tussen bureaucratieën met verschillende visies op wat moet gebeuren. De relatieve invloed van deze bureaucratieën bepaalt uiteindelijk het eindresultaat: een ‘compromis’ tussen verschillende visies, dat soms door niemand verlangd wordt omdat het slechts een samenraapsel is van diverse visies op het optimale antwoord. Crises evolueren ook maar langzaam zodat verschillende indicaties soms los van elkaar en op een andere manier worden aangepakt, en men zich vaak ook pas achteraf realiseert hoe de puzzel ineensteekt. Het is een beetje zoals met de SOP’s, met dat verschil dat bureaucratieën hun SOP’s wel heel hard gaan verdedigen en de eindbeslissingen dus collages van soms tegenstrijdige elementen (≠ rationeel) zijn. wél een rol voor intern politiek getouwtrek! ( gangbare Realistische visie) 38 zie Bv. de Cubacrisis waarbij de rationele benadering het niet haalde wegens de rol van personen die J.F.K. het meest vertrouwde (McNamara & Robert Kennedy, zie p.32). De optie voor de blokkade (en de uitvoering ervan) was eigenlijk een samenloop van omstandigheden die verre van rationeel was en waarbij interne verschillen botsten. enkel i.h. Rational Actor Model worden beslissingen inzake buitenlandse politiek volgens een eigen logica genomen, terwijl de andere 2 modellen aantonen dat dit vaak niet zo is. Staten blijken doorgaans conglomeraten v. talrijke semi-autonome bureaucratische organisaties te zijn, die moeilijk centraal kunnen worden gestuurd, en uiteindelijk is buitenlands beleid niet zoveel rationeler dan binnenlands beleid. De ‘beste’ keuze wordt niet via computer bepaald… hieruit volgt dus dat 2 grote groepen processen die de besluitvorming sturen: • individuen en kleine groepen: de sociale psychologie stelt dat hier de rationaliteit wordt verstoord door cognitieve consistentie en groupthink. Cognitieve consistentie als de vaststelling dat ieder individu een eigen beeld v.d. werkelijkheid heeft, geschapen door zijn interpretatie v.d. geschiedenis en het beeld da gij van zichzelf en zijn tegenstander heeft. Dit leidt tot een systematische vervorming door rationele berekeningen voor irrationele zaken, aangezien het menselijke brein een voorkeur heeft voor een logisch kader en aan wishful thinking doet. Groupthink is de neiging om zich te conformeren naar de consensus in een groep, en het terzijde schuiven van alternatieven of het niet meer in vraag stellen van uitgangspunten. Bv.: de overheersende mening dat Saddam WMD had was onwaar maar héél dominant. in crisissituaties speelt de individuele perceptie nog een grotere rol. Niet alle besluitvormers gebruiken dezelfde rationaliteit en stress door tijdsdruk kan leiden tot misperceptie en eventueel tot oorlog. toch nog veel discussie over welke nadruk men op deze rol van het individu. • bureaucratische processen: drietal processen die reeds aan bod kwamen en eveneens de rationaliteit verstoren: groupthink, concurrerende departementen (Interne belangentegenstellingen) & SOP’s (gestandaardiseerde antwoorden, waarbij men kiest voor de minst controversiële oplossing). Deze substatelijke actoren & processen (bureaucratieën, diplomaten, belangengroepen zoals militaire industrie, publieke opinie) kunnen de setting v.d. besluitvormer bepalen. Amerikaanse besluitvormingstheorieën focussen echter teveel op de individuele besluitvormer als enige concrete actor in het internationale systeem en leggen helaas de band niet tussen maatschappelijk structuur en buitenlands beleid. Deze theorieën zijn dus weinig vertrouwd met de concrete realiteit van de besluitvorming, want binnen- & buitenlandse politiek zijn wel degelijk met elkaar verstrengeld. Door het Amerikaanse overwicht heeft het lang geduurd vooraleer men deze tekortkomingen inzag, en gelukkig herpakte de Franse T.I.B. zich zodat het nu felle kritiek heeft op de Amerikaanse benadering. 1964: Renouvin & Duroselle ontwikkellen een model gebaseerd op de notie van ‘forces profondes’ (van materiële & immateriële aard) die het buitenlandse beleid v.e. staat determineren. Deze omvatten zowel geografische, demografische, economische als maatschappelijke factoren en maken de infrastructuur uit van de internationale relaties en beïnvloeden de besluitvormer via zijn maatschappelijk omgeving. Zij hechten vooral belang aan economische conflicten en benadrukken de band tussen economische elites & het buitenlandse beleid v.e. land. Volgens sommigen zijn economie & pol. onlosmakelijk verbonden, terwijl deze volgens anderen volledig losstaan v. elkaar. Volgens nog anderen zijn de 2 niveaus gescheiden & overheersen ze elkaar afwisselend. toch Amerikanen die het buitenlands beleid situeren in de context v. elitevorming, maar de visie dat politieke activiteiten in functie staan v.d. legitimiteit v.e. elite is in de V.S. altijd in de minderheid gebleven. C. Wright Mills (1956) analyseerde de Am. politieke besluitvorming vanuit een centrale elite die zich zowel in de politieke, economische als militaire sfeer situeerde. Deze elite is geen sociale groep maar heeft haar status te danken aan de eigen merites, en het feit dat er nooit een aristocratie was die iets in de weg kon leggen (wegens gebrek aan feodaal tijdperk). Ze heeft echter geen reële macht wegens het Am. systeem van checks & balances dat een machtsconcentratie verhindert. Noam Chomsky, boegbeeld v.d. radicale linkse Amerikaanse intelligentsia legt de link tussen het militair-industriële complex en het Amerikaans buitenlands beleid. 39 • Casus 11/3 Madrid: Niet-statelijke actor, “Al Qaeda” (aanhalingstekens), pleegt aanslag. “Aznar wil niet dat aanslag wordt geassocieerd met Spaanse deelname aan Irak-oorlog en maakt dus de ETA verdacht” Zapatero wint verkiezingen en de 1.430 troepen uit Irak worden teruggetrokken. DUS: koerwijziging in Irak-politiek na terreur-aanslag en verkiezingen. Dit toont het: - belang van niet-statelijke actoren - belang van partijenstrijd - belang van publieke opinie HALLO, REALISME ??? (of deelname aan Irak-bezetting niet zo belangrijk? Niet echt high politics?) 3.5.3. Realisme: een evaluatie • Samenvatting van de kritiek op het Realisme: - te deterministisch: staten zitten gevangen in een keurslijf v.h. internationale systeem en het Realisme besteedt te weinig aandacht aan de wijzigingen waar staten & hun onderlinge relaties aan onderhevig zijn. Doordat het Realisme deze veranderingen ontkent komt het niet verder dan het herdefiniëren v.e. aantal concepten in hun nieuwe context. Twee staten in dezelfde situatie kunnen toch een andere koers varen (niet puur rationeel)! - te pessimistisch: er is een fundamenteel wantrouwen tussen staten - te fatalistisch: oorlog is inherent verbonden aan het internationaal systeem - de eenzijdige concentratie op de rol v.d. staat en de verwaarlozing v.d. relatieve autonomie van IO’s en de invloed van niet-statelijke actoren of quasi-gouvernementele instellingen zoals de V.N. De relevantie van het Realisme varieert doorheen de tijd (meer toepasselijk op 19de eeuwse wereldorde, minder in de 20ste eeuw, weer meer sinds 11/09) en geografisch (sinds 11/09 weer belangrijk in V.S.). gevaar van een self-fulfilling prophecy, een stellingname die een eigen leven gaat leiden & tenslotte wordt aanzien als universele waarheid waaraan actoren hun gedrag aanpassen, met een bevestiging van die waarheid tot gevolg. Men gaat handelen vanuit de eigen perceptie, die niet noodzakelijk met de werkelijkheid overeenkomt, en de andere per definitie wantrouwen of diaboliseren (Hobbesiaanse kijk…) Cf. Huntington’s botsende beschavingen houdt hetzelfde gevaar in. Bv. Koude oorlog: de negatieve perceptie die V.S. & S.U. over elkaar hadden wakkerde de (reële) meningsverschillen enkel aan i.p.v. ze te ontladen. • Relevanter bij crisissen?: Het Realisme is vooral relevant om specifieke omstandigheden en momenten te verklaren, m.n. crisis- & conflictsituaties, aangezien de basisveronderstellingen ervan dichter bij de werkelijkheid aanleunen tijdens crisissen. Het heeft het voordeel om kort en op een coherente manier a.d.h.v. enkele krachtlijnen een inzicht te verschaffen in een vaak complex geheel v. botsende belangen & uiteenlopende vertrekpunten voor gedrag. ‘nationaal belang’ speelt ook wel een rol buiten crisissituaties (bv. onderhandelingen WTO), maar toch schiet het Realisme te kort om alle ontwikkelingen in vredestijd te vatten (bv. Inzake interdependentie). conclusie: het Realisme biedt een bruikbaar denkkader, als onze ambities niet te hoog liggen. 40 4. SAMENWERKING: liberalisme, pluralisme, de niet-staatscentrische benaderingen • Nagenoeg alle naoorlogse literatuur was realistisch, maar vanaf de jaren 1960 zien we een contestatie van het Realisme en wordt kritiek geleverd vanuit twee invalshoeken: enerzijds vanuit het Dominantieperspectief, dat groeide vanuit de structurele afhankelijkheid van N & Z en de Derde Wereld-problematiek, en anderzijds vanuit het perspectief van samenwerking: Samenwerkingsmodellen of niet-staatscentrische analyses van de Internationale Betrekkingen. Deze laatste invalshoek levert kritiek op het staatscentrisme en de exclusieve concentratie op het machtsstreven van het Realisme. Men duidt op het bestaan van zoiets als ‘samenwerking’. opkomst verklaren vanuit de politieke context van de jaren 1960-1970: - de détente in de Koude Oorlog: Relativering van assumpties van Realisme. Is er een andere kijk op de internationale politiek mogelijk? - de ogenschijnlijk uitzichtloze Amerikaanse interventie in Vietnam: het conceptueel kader van het Realisme bleek ontoereikend en het pessimisme/determinisme van Realisme wordt ethisch in vraag gesteld. - Opkomst E.G. en MNO’s duidt op belang niet-statelijke actoren. Men zoekt naar ‘nieuwe’ manieren om de I.B. te begrijpen/interpreteren. In de jaren 1970 vormen de (steeds dominantere) niet-staatscentrische samenwerkingsmodellen een eerste belangrijke uitdaging voor het Realisme. theorieën oorspronkelijk onder de noemer ‘Pluralisme’ ondergebracht: dit verwijst naar het belang van niet-statelijke actoren, het niet-monolitisch karakter van de staat, ... Vandaag vervangt men het pluralisme echter door ‘Liberalisme’, dat verwijst naar democratie, waarden, openheid en interdependentie, en onderverdeeld wordt in volgende substromingen met elk de eigen historische & filosofische wortels (maar niet haarfijn gescheiden): - Liberaal Internationalisme (zie p.17): gelooft in federalisme & vrede door economische interactie (vrijhandel) en transnationalisme. - Liberaal Idealisme (zie p.20): gelooft in de kracht v.h. internationale recht, een normatieve gemeenschap (waarden, voluntarisme), de rol v. IO’s, collectieve veiligheid & democratie. - Liberaal Institutionalisme (zie p.23): onderschrijft functionalisme, is een Regime-theorie en een integratie-theorie en gelooft in collectieve veiligheid. alternatieve indeling (zie figuur): we opteren hier voor de term ‘Samenwerkingsmodellen’ of ‘niet-staatscentrische benaderingen’ omdat deze modellen niet te vereenzelvigen vallen met één (sub)-ideologie en deze categorie van benaderingen ruimer is dan scholen gebaseerd op liberale ideologie. In de V.S. krijgt liberalisme immers een meer ethisch geïnspireerde invulling dan in Europa waar liberalisme geassocieerd wordt met economisch denken. DUS 2 grote groepen: één begaan met vrede doorafbraak v. soevereiniteit, een andere begaan met transnationale verbanden. Beiden hebben een andere visie op oorlog & vrede dan het Realisme en stellen het staatsscentrisme & de absolute soevereiniteit die het Realisme aan de staat toekent in vraag. Beiden hebben ook een veel ruimere agenda dan het Realisme: ook zgn. ‘low politics’. 41 4.1. Basisveronderstellingen: het niet-staatscentrisch denken • de opvattingen van dit denken vormen een spiegelbeeld van het Realisme: - de staat is niet de enige relevante actor. Men dicht een belangrijke rol toe aan niet-statelijke actoren, zowel nationaal als transnationaal steeds belangrijker in de toenemend interdependente wereld. IO’s leiden een eigen bestaan en zijn meer dan arena’s of fora waar staten elkaar ontmoeten. Ze komen op voor hun eigen belangen en zetten zaken op de internationale agenda die afwijken v.h. nationale belang. niet-statelijke actoren: o Personen (bv. Bono, Bob Geldof, Al Gore) o Multinationale Ondernemingen (MNO’s) o Media o Publieke opinie o NGO’s o Religies o Terroristische organisaties o Private regulerende internationale organisaties (bv. IOSCO, IAIS) o Olympische Spelen (Beijing 2008) o Epistemic communities (zie: HAAS, P., Epistemic communities and policy coordination: introduction) Transnationaal netwerk van experten die zich uitspreken over bepaalde problematieken en zorgen voor een gemeenschappelijke analyse en normatieve opvattingen. O.a. aanwezig in IO’s. o Internationale Organisaties (IO’s): VN, ILO, WTO, IMF, UNCTAD, OESO, … meer dan louter een arena van staten, zoals de Realisten het voorstellen? de “Macht” van een IO is het resultaat v. machtsverhoudingen tussen staten én: een Forum: oncontroleerbare agendasetting en dynamiek, mediatisering, NGO-druk, epistemic community-vorming (o.a. onder vakministers die in eigen regering discussie kunnen aangaan) Regimes: voorspelbaarheid, reputatie-effecten à soft power, binnenlandse druk, … Secretariaat: moreel gezag, agendasetting, discours, kenniscentrum, epistemic community, … dus ook andere dynamieken bepalen mee de uitkomst! o Government networks (A-M Slaughter): entiteiten v.d. staat (bv. ministerie) o Global public policy networks (Reinicke): internationale netwerken met ≠ factoren (niet enkel staat maar bv. ook bedrijfswereld). Men bespreekt zeer uiteenlopende problematiek, met VN als coördinator (maar daar ligt de dynamiek niet). o Transnationale processen als economische integratie, milieuproblematiek, spreading van ideeën,… - de staat is niet unitair (cf. Allisons besluitvormingsmodellen, zie p.38), en is een compositie van onderdelen (overheidsdiensten, parlement, partijen, …) die met elkaar in competitie gaan, coalities aangaan, conflicteren en compromissen afsluiten. Dit uitgangspunt laat toe om ook andere invloeden (p.o., belangengroepen,…) op de besluitvorming te onderzoeken. ook Sub-nationale processen: regio’s, transnationale regio’s, steden (o.a. ‘global cities’) Nationale overheidsorganen, die in internationale netwerken opereren (bv. in kader van multilaterale instellingen waar ligt zwaartepunt besluitvorming? Nationale regering? Parlementaire controle?) - de staat is niet rationeel, want als de staat niet unitair is zal de besluitvorming ook niet rechtlijnig of rationeel zijn, wegens het getouwtrek tussen diensten met verschillende ideeën, idealen, waarden. Deelaspecten kunnen wel rationeel zijn, maar de totaliteit is daarom niet rationeel of volledig i.f.v. de reële belangen. Ook bv. de invloed van de emotionele publieke opinie maakt besluitvorming minder rationeel en zakelijk. belang van interne politieke keuzes! - Dit hoeft niet tot chaos te leiden want het Internationale systeem is niet zo anarchistisch als de Realisten beweren. Er bestaat een internationale orde gebaseerd op interstatelijke samenwerking i.p.v. tegenstelling. Er zijn duurzame samenwerkingverbanden, er is respect voor de regels en het internationaal recht. 42 De agenda voor de I.B. is zeer uitgebreid en wordt niet uitsluitend beheerst door militaire veiligheidsvraagstukken (vormen slechts één aspect, ook aandacht voor economie, sociaal, ecologie,…) er is geen onderscheid tussen high en low politics, maar een reële diversiteit op de internationale agenda (opgesteld door veel verschillende actoren). Er spelen in de internationale politiek allerhande factoren mee die door Realisme wel eens over het hoofd worden gezien. terug naar de 2 grote groepen theorieën die willen verklaren op welke basis orde & stabiliteit bestaat of zou moeten bestaan in het internationale systeem: 1) theorieën die (cf. Realisme) oorlog en vrede bestuderen maar er een andere visie op hebben en zich toespitsen op het vredesaspect. In hun zoektocht naar wereldvrede staat afbraak & uitholling van soevereiniteit centraal. 4.2. 2) Theorieën waarin men zich niet richt op oorlog-vrede, maar op de vele vormen van internationale samenwerking en interdependentie en de ontwikkeling ervan. Deze banden zijn vooral (maar niet uitsluitend) economisch. 4.3. - 4.2. Vrede door uitholling soevereiniteit • Deze stroming deelt dezelfde zorg/interesse van de Realisten, maar benadert de zagen vanuit een radicaal ander perspectief. Men gaat er net zoals het Realisme van uit dat oorlog het gevolg is van de soevereiniteit van staten en van het ongecontroleerde machtsstreven van staten bij afwezigheid van een hogere macht. Oorlog is dus inherent verbonden met de soevereine staat. De aangeboden oplossing verschilt wel van het Realisme (dat een machtsevenwicht voorstelt): vrede en stabiliteit dienen te worden gebouwd op het terugdringen v.d. bevoegdheid van staten om hun onderlinge conflicten met geweld te beslechten. 3 manieren, 3 benaderingen: - functionalisme: beschrijft hoe er i.h. internationale systeem een functionele samenwerking groeit die de staat overstijgt en deze geleidelijk aan uitholt t.v.v. hogere instellingen - federalisme: streeft naar de uitbouw v.e. federatie van staten met beperkte soevereiniteit, wat kan uitminden in een wereldstaat en –regering. - Collectieve veiligheid: alternatieve manier om het ‘egoïsme’ van de nationale soevereiniteit uit te hollen, zonder niettemin het bestaan van de staten in vraag te stellen. 4.2.1. Frontale aanval op de juridische soevereiniteit • ‘Federalisme’ en ‘collectieve veiligheid’ zijn geen echte theorieën in de empirische zin, maar eerder een soort overwegingen rond een politiek project met een sterk normatieve inslag. Het doel is het vermijden van oorlog, en dit kan enkel door staten het ‘recht’ op gewapende actie te ontnemen. Beiden doen een ‘frontale aanval op de juridische soevereiniteit’ 4.2.1.1. Het federalisme • Een van de klassieke inspiratiebronnen voor de naoorlogse integratietheorieën met, die ijvert voor een politieke unie naar Amerikaans model. Federalisten staan een top-down model voor, een opgelegde soevereiniteitsafstand t.v.v. een supranationaal orgaan, en ijveren voor een wereldregering of politieke unie (naar Amerikaans model), op regionaal of mondiaal niveau (≠ opvattingen hierover). geen naoorlogse constructie maar gaat terug op Immanuel Kant, die een einde maakte aan de gedachte van een zelfregulerend machtsevenwicht. Duurzame (‘eeuwige’) vrede is wel mogelijk door een federatie van liberale republieken (nog geen wereldregering), aangezien alle lidstaten onderling verbonden zijn door een wederzijds engagement om iedere wijziging in de bestaande status-quo te beantwoorden met een gemeenschappelijk militair optreden. De anarchie v.h. internationale systeem wordt geneutraliseerd door het juridische engagement dat staten t.o.v. elkaar aangaan. invloed op Democratic-peace-model (p.37) kent een sterk normatieve en juridische inslag: grote nadruk op de rol van formele politieke & juridische instellingen, regels en procedures om te komen tot een meer rationele en geordende internationale samenleving. Men poogt een waterdicht systeem vorm te geven, wat resulteert in vaak zeer concrete (maar ook complexe) plannen en ontwerpen. 43 dit is in essentie de basis, maar toch zijn er ≠ opvattingen binnen het federalisme, gaande van een federatie van staten met gedeeltelijke soevereiniteitsoverdracht, tot theorieën die zo ver gaan als één wereldstaat en één wereldregering wat oorlogvoering onmogelijk maakt. het federalisme vinden we terug bij de oprichting van de V.N., maar toch vindt het federalisme maar een beperkte weerslag in de Verenigde Naties: Na WO II nog heel ambitieuze plannen, zowel in Europa als V.S. (van echte wereldregering tot wereldfederatie), maar de vrij directe soevereiniteitsafstand bleek net een stap te ver. Ook de opvolger van de EGKS, de Europese Defensie Gemeenschap mislukte. Dat dit een logische mislukking is wordt opgenomen in de kritiek die leidt tot de opkomst v.h. functionalisme, dat de politieke haalbaarheid van directe bevoegdheidsafstand in vraag stelt (zie verder). Dit mislukken resulteerde in de functionalistische en meer ad hoc benadering van de Europese integratie: er is niet langer slechts één model voor samenwerking, maar diverse integraties vinden naast elkaar plaats naar behoeven. vanaf 1950’s tot vandaag: tegenstelling functionalistisch en intergouvernementeel Europa naar model V.N. federaal Europa naar Amerikaans model. 4.2.1.2. Collectieve veiligheid • Bouwt eigenlijk verder op de federalistische ideeën, maar is er toch geen afgeleide van aangezien beide stromingen maar één inspiratiebron gemeen hebben inspiratiebronnen: - Vredesprojecten van Kant maar ook van Abbé de Saint-Pierre willen staten de bevoegdheid ontnemen om in geval van conflict als eigen rechters op te treden en te vechten. Een centraal orgaan, een soort ‘rechtbank’, moet daarover rechtspreken. Om op zeker te spelen wil men veiligheid verzekeren door het internationale recht en door instellingen die op de naleving ervan toezien. - het Concert van Europa: consultatiemechanisme v.d. grote mogendheden sinds het Congres van Wenen (1815) en slaat op de regelmatige bijeenkomsten van de 4 (5) toenmalige grootmachten om problemen van gezamenlijk belang te behandelen. Men poogde samen te werken om het internationale systeem in ieders voordeel te beheren. hieruit is collectieve veiligheid (tegenhanger v.h. machtsevenwicht) geboren: principe dat de veiligheid van de ene ook de veiligheid van de andere betekent. Veiligheid en vrede is een internationaal publiek goed dat publiek moet worden beheerd en elke staat is verantwoordelijk voor de veiligheid van alle andere. Als iemand wordt aangevallen moet men collectief reageren met ‘n gezamenlijke actie van allen. Aantrekkelijk is dat de statelijke soevereiniteit niet wordt ondergraven, maar dat staten ertoe worden gebracht te denken in ruimere termen dan het klassiek nationaal belang. geïncarneerd in: o Volkenbond: door Wilson opgericht maar slaagde er niet in het systeem van collectieve veiligheid in de praktijk te brengen WO II o Verenigde Naties: men leert uit oude fouten en versterkt het besluitvormingsproces via een Veiligheidsraad met een centrale rol voor de grootmachten. Het vetosysteem brengt echter tegenstellingen in het systeem: universalisme (1 voor allen, allen voor 1) VS. ultieme beslissingsbevoegdheid voor grote mogendheden. het systeem van collectieve veiligheid werkt slechts op voorwaarde dat beide tradities in dezelfde richting duwen. Zowel de grootmachten als de internationale gemeenschap in haar geheel moeten dus hetzelfde standpunt innemen. Je hebt dus zowel PRINCIPES (universele collectieve veiligheid vanuit internationale gemeenschap) als MACHT (engagement grootmachten) nodig, en beide moeten in zelfde richting wijzen. Dit gebeurt niet vaak, waardoor de doeltreffendheid van dit mechanisme niet gegarandeerd kan worden. toch maar wisselende successen geboekt: succes in de Koreaanse oorlog (1950-53, dankzij legestoelpolitiek S.U.) + Golfoorlog 1990-91 tijdens de K.O. faalde de collectieve veiligheid op universeel niveau, zodat men naar verwaterde vormen van collectieve veiligheid gaat grijpen zoals preventive diplomacy (om regio’s buiten K.O. te houden), peacekeeping-operaties en regionalisering. Daarnaast is het universalistische solidariteitsidee lang niet gegarandeerd. Ook falen in Palestina, Vietnam, Iran-Irak, Afghanistan (2001), Darfour (binnenstatelijke conflicten!),… Conclusie: geen succesverhaal! Federalisme & collectieve veiligheid mislukten omdat ze te radicaal waren voor hun tijd, en te optimistisch inzake de bereidwilligheid van staten om soevereiniteit vrijwillig af te staan. David Mitrany, grondlegger functionalisme, gaat 44 niet akkoord en wijt de mislukking aan het niet radicaal genoeg zijn van federalisme & collectieve veiligheid! Probleem is dat beide visies de soevereiniteit van staten van bovenuit proberen uithollen, wat de staten nooit zullen toelaten. Ze beperken zich ook teveel tot het aanpakken van de juridische soevereiniteit en laten de politieke soevereiniteit ongemoeid. Men probeert de soevereiniteit uit te schakelen zonder tot de kern te gaan… 4.2.2. Aandacht voor de politieke soevereiniteit: het functionalisme • reeds ontstaan in de jaren 1940 als reactie op de staatscentrische benaderingen van vrede in het federalisme en de collectieve veiligheid. Deze benadering is veel realistischer, verklaart de groei van internationale instellingen veel beter en pakt soevereiniteitsoverdracht heel anders en op een indirecte manier aan. aanval op politieke soevereiniteit + minder staatscentrisch dan vorige 2 nogal normatieve benaderingen. 4.2.2.1. Het klassiek functionalisme • grondlegger: David Mitrany (1940’s) stelt dat het niet anders kan dat collectieve veiligheid en federalisme falen, aangezien het aanvallen op de soevereiniteit zijn die van bovenaf komen. Hij bepleit een systeem opgebouwd van onderuit. De 20ste eeuw kenmerkt zich immers door een groeiend aantal technische aangelegenheden die het best door grensoverschrijdende samenwerking worden aangepakt. Omdat hier gespecialiseerde kennis voor nodig is worden deze sectoren (die zich vooral in de economische dimensie situeren, en dus best op een apolitieke manier, los van nationalisme en ideologie, behandeld worden) beter beheerd door specialisten & technici. Deze technische problemen leiden tot het inzicht dat men op deze domeinen beter aan functionele samenwerking doet. uit zich op 2 manieren: 1) form follows function: betekent dat samenwerking dient te gebeuren op specifieke terreinen (functies) die op grotere schaal doeltreffender zouden kunnen worden aangepakt i.p.v. dat ze op statelijk niveau worden aangepakt. Er zijn ook verschillende vormen van soevereiniteitsoverdracht, afhankelijk van de functie. Geen universeel model dus, maar diverse ad hoc-samenwerkingsmodellen aangepast aan de inhoud van elke specifieke functie, zodat de samenwerking optimaal verloopt. Samenwerking verloopt ook op verschillende niveaus: niet alles hoeft universeel te zijn en sommige zaken worden beter lokaal/regionaal/mondiaal beheerd. Soms gebeurt het intensief, soms is infosharing al voldoende. Overheveling van soevereiniteit gebeurt door een functie die dar rechtvaardigt en hoe de samenwerkingvorm eruitziet wordt bepaald door de vorm van de functie die moet worden vervuld: form follows function. federalisme die soevereiniteit als iets bekijken dat overhevelbaar is door één vaste formule. 2) peace in parts/peace by pieces: slaat op het verhoopte resultaat van deze individuele gevallen van functionele samenwerking, m.n. dat hier een collectieve uitkomst uit groeit. Naarmate de verschillende bevoegdheden (die samen de soevereiniteit vormen) naar een ander niveau verschuiven, zal ook de capaciteit v.d. staat om volledig soeverein op te treden worden uitgehold (cf.: Gulliver!). Uiteindelijk zal dan de loyaliteit van de burger naar deze andere niveaus (nieuwe instellingen, lokaal, internationaal) verschuiven. Men is immers loyaal aan wie de noodzakelijke diensten verstrekt. toch niet gericht op een nieuwe wereldstaat, men wil net ongemerkt het territoriale principe (1 v.d. hoekstenen v.d. soevereine staat) en de politieke soevereiniteit ondergraven en een grensoverschrijdend lappendeken creëren als gevolg van de versplinterde loyaliteit beide elementen vormen samen het proces ‘ramificatie’: wederzijds wantrouwen verdwijnt en men ziet in dat samenwerking mogelijk is, zodat men deze verder zal doordrijven zowel in de breedte als in de diepte. De geldende gedragsnormen gaan steeds meer uit van samenwerking zodat conflict als mogelijkheid uitgeschakeld wordt, aangezien de kosten om de samenwerking te verbreken te hoog worden. ‘federalism by installments’/‘federalisme in stapjes’: van technische integratie tot een (wereldwijde) politieke gemeenschap en vrede. Mitrany gaat uit van een positive-sum game, iedereen heeft er baat bij. 45 • toepassing en evolutie: eind 19de eeuw: 1ste generatie ‘functionalistische’ organisaties die technische jobs los willen koppelen van de politiek. Na WO II pleitten V.S. & G.B. om soortgelijke gespecialiseerde internationale instellingen op te richten. Een netwerk van zulke organisaties zou de ‘politik’ knevelen en machteloos maken zonder dat op een openlijke manier de soevereiniteitsrechten ter discussie kwamen. Men was niet 100% overtuigd maar het leidde toch tot de oprichting van o.a. het IMF & de Wereldbank (meeste organisatie intussen Gespecialiseerde Organisaties onder VN-paraplu. interesse groeide vooral naarmate de Europese Gemeenschap (nu Unie) vorm kreeg. De lancering v.d. EGKS was een echte toepassing van het functionalisme, maar de initiatiefnemers hadden tegelijk ook een federalistische lange-termijndoelstelling in gedachten (Schuman meer federalistisch, Monnet meer functionalistisch). toch geen algemene doorbraak van het functionalisme als theorie, want i.t.t. tot de verachtingen van de functionalisten heeft het groeiende netwerk van instituties niet geleid tot snelle afbraak van de nationale soevereiniteit. Het Verdrag van Rome was al minder verregaand dan de EGKS & EDG + federalisme verdween steeds meer naar de achtergrond. geen verrassing voor Realisten, loyaliteit is niet zo instrumenteel en natie & identiteit vormen 1 geheel. Daarnaast is loyaliteit afhankelijk van de basisopdracht van de staat: de veiligheid verzekeren (laatste stap die soevereine staten zullen zetten volgens Mitrany). fout van Mitrany is te denken dat technische problemen apolitiek zijn. Er is wel degenlijk een politieke connectie want elke technische beslissing houdt immers voor- of nadelen in voor staten. Bv. inzake productnormen & -standaarden in Europa: ≠ intensiteit v.d. inspanningen die staten moeten leveren om hieraan te voldoen. Het staatscentristisch karakter van de zaak blijft dus, want staten willen hun invloed nooit volledig verliezen. • Ondanks de tekortkomingen toch een waardevolle theorie, die bepaalde aspecten van integratie goed weet te verklaren. Het betekende ook een inspiratie voor velen, o.a. Ernst Haas en andere neofunctionalisten, John Burton met zijn spinnenwebmodel,… 4.2.2.2. Integratietheorieën en neofunctionalisme • In de jaren 1940 had het functionalisme weinig succes en na WO II vierde het federalisme en de collectieve veiligheid hoog tij. Toen deze in de praktijk zeer verwaterde vormen bleken aan te nemen en de Europese integratie op functionalistische manier leek te verlopen werd het functionalisme terug opgevist… • Ernst Haas (1924-): ontwikkelde Mitrany’s theorie verder op basis v.d. Europese ervaringen. Zijn neofunctionalisme neemt de ramificatie van het functionalisme over, maar brengt enkele correcties aan. Belangrijkste kritiek is dat alle technische problemen ook politiek zijn. Hij vervangt Mitrany’s ramificatie door een spillover-effect dat niet uit zichzelf maar door politieke krachten voortgedreven wordt. Politieke elites (bv. lobbygroepen: nemen toe in Brussel naarmate de Europese bevoegdheden toenemen en staan zowel de belangen van bedrijven, regio’s als de klassieke sociale partners voor) zijn de drijvende krachten achter integratie, want zij hebben er alle belang bij. Zonder hen is er geen integratie. Bv.: EEG douane-unie spillover eenheidsmarkt spillover eenheidsmunt euro Vb. spillover: inzake de euro verliezen staten hun monetair wapen. Om bedrijven aan te trekken kunnen ze nu fiscaliteit als competitiewapen gebruiken. Omdat de staat hierdoor zijn inkomsten ziet dalen ijvert men ervoor om ook fiscaliteit Europees aan te pakken. door institutionele veranderingen op Europees niveau hebben de functionele en ideologische belangen zich versterkt ten nadele v.d. territoriale, en zelfs op sociaal vlak (waar Europa geen duidelijke bevoegdheid over heeft) gaan lobbygroepen zich zodanig organiseren dat men deze bevoegdheid ook richting Europa lijkt te proberen duwen… • Integratietheorieën: zien integratie niet alleen als het resultaat van transnationale en supranationale coalitievorming, maar ook van een ‘intergouvernementeel institutionalisme’ of m.a.w. de beslissing van nationale overheden (= drijvende kracht) om naar integratie te streven. Ze trekken de politieke theorie v.d. interne situatie van staten – die zegt dat er intern zowel 46 cohesie als conflict bestaat, die op een institutionele manier wordt beheerd en in legitieme structuren gekanaliseerd wordt – door naar het internationale niveau. Men zet zich dus af tegen het Realisme maar stelt er een institutionele samenwerking met dwingend karakter tegenover. Deze samenwerking is het resultaat v.e. multidimensionele integratie (op pol., econ., maatschappelijk, cult. vlak) gebaseerd op gemeenschappelijke waarden, normen, interesses & doelstellingen, en resulteert uiteindelijk in een geïntegreerde ‘politieke gemeenschap’ met een gemeenschappelijke identiteit en met overlegkanalen die de natiestaat overstijgen. • Zowel neofunctionalisme als integratietheorieën streven naar hetzelfde doel: een nieuwe staat via internationale institutievorming. Ze gaan er beiden van uit dat integratie niet zomaar via een automatische ‘ramificatie’ verloopt, maar het gevolg is van externe politieke processen (gedreven door respectievelijk elites en overheden, politiek is de drijfveer functionalisme: ziet politiek als de vijand) Europa grootste voorbeeld van zo’n experiment. Het is echter een geïsoleerde poging en verloopt veel trager dan Haas geschetst had. Toch is het een voorbeeld voor andere continenten en de internationale betrekkingen kennen langzaam een duidelijke ‘regionalisering’. Deze theorieën hebben dus wel degelijk realiteitswaarde, en daarom niet enkel voor Europa. Ze relativeren ook het belang van de staat als kerneenheid en stellen samenwerking centraal (‘waarom werken staten samen?’ I.p.v. Realistisch ‘waarom voeren staten oorlog?’) 4.3. Interdependentie en transnationalisme • Deze stroming deelt de basisprincipes v.d. hierboven uitgewerkte theorieën die de soevereiniteitsuitholling v.d. territoriale staat onderzoeken en hebben dus aandacht voor nietstatelijke actoren en samenwerking tussen staten. Ze vertrekken echter niet lager enkel vanuit ‘oorlog’ of ‘vrede’ maar spitsen zich toe op het aspect ‘samenwerking’: - Transnationalisme (Pluralisme): bestudeert interacties & coalities over de staatsgrenzen heen tussen zowel statelijke als niet-statelijke actoren (MNO’s, banken, kerken, sociale & terroristische bewegingen?…). Ook samenwerking tussen beheerssystemen (regeringen & bureaucratieën) komt aan bod + zowel het karakter van als de interacties tussen actoren. - Interdependentie: vnl. over de specifieke relatie tussen 2 of meerdere actoren, waarbij er van uit wordt gegaan dat gebeurtenissen bij de ene actor onvermijdelijk gevolgen heeft voor de andere (beiden zijn onvermijdelijk verbonden en interdependent). 4.3.1. Filosofische wortels • Verlichtingsidealen: al in de 17de & 18de eeuw kreeg men een afkeer van oorlog en hield men de vooruitgangsgedachte hoog in het vaandal. Men stelde (o.a. Crucé, Kant) dat de toenemende economische interdependentie oorlogvoeren te nadelig zou maken. Dit vinden we ook terug in het klassieke Liberalisme van de 19de eeuw (Bentham, Cobden) en men heeft dus een positieve visie op interdependentie en dicht een prominente rol toe aan de economie. Ook de opvatting van het Transnationalisme dat politiek & economie dienen gescheiden te worden haalt het rechtstreeks van het liberalisme: de economische sfeer zorgt automatisch voor een belangenharmonie die iedereen ten goede komt, terwijl politiek enkel steunt op machtsstreven en corruptie. Men wil de invloed van de politiek op het economische dus terugdringen. Het enige punt van debat is de mate van regulering van de vrije markt (in beperkte mate toch nodig). de liberale redenering t.v.v. de vrije markt is gebaseerd op drie stadia: 1) Hume (18de eeuw): weerlegt de mercantilistische stellingen dat de instroom van goud goed was maar de export ervan slecht. In werkelijkheid compenseren beide stromen elkaar. 2) Adam Smith (1723-1790): stelt dat een doorgedreven arbeidsverdeling voordelig is voor iedereen, en hoe groter de markten hoe groter de voordelen. Daarom dient men internationale handel te promoten. Smith meent ook dat een onzichtbare hand alle individuele belangen (eigen rijkdom) toch in richting het algemeen belang stuurt. 3) David Ricardo (1772-1832): ontwikkelde de theorie van de comparatieve voordelen die moet bewijzen dat handel altijd in ieders voordeel is. Door zich te specialiseren in producten waarvoor men relatief de kleinste inspanning moet leveren, kan iedereen meer en beter produceren. Het tekort dat hierdoor ontstaat inzake niet-gespecialiseerde producten wordt gecompenseerd door onderlinge handel. 47 toch ook reacties tegen het economisch liberalisme: Friedrich List (19de eeuw): stelt (samen met de meeste conservatieven & Realisten) dat de afhankelijkheidsrelatie die ontstaat als gevolg van Ricardo’s theorie het gedane voordeel helemaal tenietdoet, aangezien één van de handelspartners sowieso in een ondergeschikte positie wordt geduwd. Protectionisme is trouwens onontbeerlijk om een jonge industrie te beschermen. na WO II toch weer dominantie van het economisch liberalisme. détente in 1960’s: nood aan nieuwe analyse v.d. internationale betrekkingen en het Transnationalisme beantwoordt deze hulpkreet. Het Transnationalisme vraagt zich af of de Realistische vraagstelling nog wel beantwoordt aan de realiteit (i.p.v. of ze wel correct is) 4.3.2. Transnationalisme • tijdens de dominantie van het Realisme bleven andere benaderingen in de schaduw staan. Toch vestigde Karl Deutsch reeds in de 1950’s de aandacht op het belang van vrede & integratie van intense transnationale relaties op het niveau v.d. samenleving, meer communicatie, grotere mobiliteit van personen, nauwere economische banden en andere factoren die leiden tot een ‘security community’ (volgens Deutsch reeds verwezenlijkt in N-Atlantische ruimte). • Jaren ’60-’70: James Rosenau, Jospeh Nye & Robert Keohane werpen zich op als de belangrijkste vertegenwoordigers v.h. Transnationalisme. Ze holden de exclusiviteit van het Realisme op 2 manieren uit (zie ook p.23): - interstatelijke relaties zijn niet noodzakelijk altijd de belangrijkste relaties in de int. betr. - staten hebben niet altijd de macht om niet-statelijke actoren te controleren Rosenau: wees op groeiende macht van niet-statelijke actoren & individuen. Technologische ontwikkelingen en de daardoor verhoogde communicatie- & mobiliteitsmogelijkheden hebben burgers bewuster, meer geëngageerd en mondiger gemaakt. Nye & Keohane introduceren de term ‘complexe interdependentie’, dat verwijst naar de multipliciteit van transnationale kanalen die samenlevingen met elkaar verbinden. Deze kanalen omvatten zowel interstatelijke relaties, transgouvernementele relaties (tussen bureaucratieën) als transnationale relaties (binnen civiele samenleving). Het resultaat van dit amalgaam aan transnationale kanalen is een uiterst complex geheel, een spinnenweb. I.t.t. het Realisme ziet men interdependentie hier vooral als economische banden. Interdependentie is voor het Transnationalisme wat het machtsevenwicht is vr het Realisme het Transnationalisme interpreteert het internationale systeem via een spinnenwebmodel ( Realistisch biljartspel) met draden als de verschillende soorten kanalen/relaties. Dit spinnenweb van relaties hindert misschien wel de bewegingsvrijheid van actoren maar is ook in hun voordeel (zie Ricardo). Alle actoren (ook niet-statelijke!) staan op één of andere manier in verband met elkaar, maar op een vrij ondoorzichtige manier (vergt grondige analyse v.h. spinnenweb). Volgens de Transnationalisten is het realistische model verouderd en enkel toepasbaar op 17de & 18de eeuws Europa en sluit hun spinnenwebmodel het best aan bij de actuele realiteit (beïnvloed door de modernisering). het Transnationalisme is een school, met een groot theorieën die allen dezelfde hoofdkenmerken bezitten maar wel talrijke variaties vertonen wat de praktische uitwerking betreft. Algemeen gaat men ervan uit dat de ‘modernisering’, economische interdependentie en de opkomst van talrijke niet-statelijke actoren, de internationale relaties fundamenteel hebben veranderd, zodat het Realisme achterhaald is. Onderzoeksthema’s als macht, veiligheid of oorlog moeten het afleggen t.o.v. economische processen & actoren. deze verschuiving is het gevolg van 2 vaststellingen: 1) na WO II was de vervlechting v.d. internationale relaties sterk toegenomen. 2) niet staten maar wel een groot aantal niet-statelijke actoren hebben hiervoor gezorgd. beiden zijn het resultaat v.d. moderniteit: ‘modernisering’ is het ontstaan v.d. sociale, politieke & economische voorwaarden voor industrialisering & technologische ontwikkeling. Het gevolg van die ontwikkeling (de moderniteit) is het ontstaan van nationaal georganiseerde economieën en de vervanging van mercantilisme door kapitalisme & vrijhandel. Deze herstructurering v.d. interne situatie heeft uiteraard een weerslag op de externe situatie (& ). Het betreft dus zowel een grensoverschrijdend als lokaal proces dat intern & extern de pol., econ. & sociale verhoudingen veranderde. 48 pas nu aandacht voor modernisering wegens Realistische misopvatting dat voor de internationale betrekkingen een tijdloos model geldt. Men gaat echter voorbij aan het feit dat de natuur van deze relaties onderhevig is aan verandering, en de toenemende mondialisering ondermijnde de Realistische stelling van een nationale autonomie. 4.3.3. Instituties als antwoord op interdependentie • Instituties – Regimetheorie: - Focus op instituties Intellectuele context: decline van V.S., wat met ‘hegemonische stabiliteitstheorie’? Die stelt immers dat samenwerking steunt op de machtspolitiek van een hegemon. Nu de macht van die hegemon afneemt blijft de samenwerking toch toe te nemen ( Realisme)! • toegenomen interdependentie maakt meer internationale samenwerking noodzakelijk (bv. inzake uitdagingen: milieuproblemen, terrorisme) want interdependentie levert niet automatisch alleen maar voordelen op. Voor bepaalde veelvuldige interacties is het ook aangewezen spelregels te ontwikkelen, wat leidt tot de verdere ontwikkeling van IO’s en internationale regimes, actoren en structuren die in het internationale landschap een aanvulling op de staten betekenen. internationaal regime: gecodificeerde interactie/formalisering v.d. interdependentie. Regimes zijn instrumenten om verschillen te beheren tot wederzijds voordeel. Algemeen aanvaarde definitie = ‘regimes zijn sets van impliciete of expliciete principes, normen, regels en besluitvormingsprocedures waarrond de verwachtingen van actoren convergeren in een bepaald domein van de internationale politiek.’ komt tot stand door onderhandelingen, vertrekkende vanuit een gemeenschappelijk gedachtegoed (inzake internationaal handelsregime is dat het liberalisme) dat praktisch wordt uitgewerkt. Naast expliciet neergeschreven regels zijn er ook impliciete regels (niet handelen tegen de geest van het regime, het gemeenschappelijk gedachtegoed bv. liberalisme, in) komt neer op het scheppen van een klimaat waarin men het eens is over de grondvesten en basisprincipes, en waarin iedereen zijn of haar plaats ongeveer kent. Het gaat om een bepaalde gedragscultuur die zorgt voor een goede coördinatie en samenwerking. Voorbeelden: Machtsevenwicht (cf. Metternich, Kissinger: machtsevenwicht als normatieve doelstelling), zeevaart, wapenbeheersing, Non-proliferatieregime, Vrijhandelsregime, WTO-regime, ‘embedded liberalism’ (J.G. Ruggie)2, Bretton-Woodsregime, bescherming v. diplomaten, ILO-normen (International Labour Org., gespecialiseerde organisatie v.d. VN die zich bezighoudt met arbeidsvraagstukken), Kyoto-Protocol, Strijd tegen terrorisme, Technische regimes (bv. boekhoudregime, betalingsverkeer), marktregimes,… zijn allen verdragen, instellingen, geplogenheden. IO’s: vaak grote rol binnen regimes, en bv. WTO vormt zelfs de spil v.e. mondiaal regime. • Regimetheorie vertrekt vanuit de rationele gedachte dat staten het voordeel van een regime inzien, en een regime vloeit dus voort uit welbegrepen eigenbelang. verschil met Realisten: - Het gaat vooral over eigenbelang op lange termijn (soms korte termijn toegevingen) - Autonomie t.o.v. machtsverhoudingen: regimes zijn het resultaat van een rationele keuze van de betrokken staten Realisten zien het als een gevolg van ‘hegemonic stability’ (afspraken onder druk van een hegemon). - Moeilijke omkeerbaarheid: kosten om terug te krabbelen zijn te hoog! - Sommige Regimetheorieën kijken ook naar waarden (die een bep. wereldorde kenmerken) - Regimes zullen door complexe interdependentie nog toenemen (cfr. Ramificatie, spill-over) 2 Ruggie uses this to characterize the post-World War II international economic system amongst the western capitalist states: the system promoted and institutionalized liberalism (i.e. GATT) but at the same time, allowed individual states to practice autonomy in domestic economic affairs. This system was the product of a historical evolution. […] After World War II, states of the capitalist West struck variations of "a grand social bargain" whereby "all sectors [of individual states] agreed to open markets" and to "contain and share the social adjustment costs that open markets inevitably produce. That was the essence of the embedded liberalism compromise: economic liberalization was embedded in social community". (< Wikipedia) 49 • Krasner: ontwikkelt begrip ‘Basic causal factors’ (BCF). Dit zijn machtsverhoudingen, belangen, ev. waarden, nl. de basisingrediënten van het internationaal systeem. Wat staten doen is de weerspiegeling van deze BCF, deze machtsverhoudingen bepalen alles. meent dat er drie verschillende perspectieven zijn: 1) Realisten: BCF bepalen gedrag van staten (bv. Ook Susan Strange: sceptisch!) 2) ‘Gematigde’ realisten: BCF bepalen gedrag (veiligheid) van staten BCF zorgen ook voor de opbouw van regimes, die ook een invloed hebben op het gedrag van staten (inzake ‘low politics’) (S. Strange heeft gelijk!) 3) Grotiaanse traditie: wisselwerking tussen gedrag en regimes BCF hebben een invloed op regimes én op het gedrag van staten. Beiden kennen een onderlinge wisselwerking (bv.: mensen voor rood licht, mensen die rechts rijden) • Realisten vs. Institutionalisten: tot de jaren 60 kunnen beide samenwerking verklaren, maar vanaf dan wordt de wereld steeds meer multipolair en zien we een divergentie. De hegemonische stabiliteitstheorie (zie ook p.38) van de Realisten gaat ervan uit dat de stabiliteit verzekerd wordt door één hegemon, die vrede/samenwerking/regimes ondersteunt. De Hegemon lost dus het collective action problem op, biedt zelf enkele mondiale publieke goederen aan en houdt mogelijke free-riders in het gareel. Maar wat als de hegemon in decline gaat? Volgens de Realisten zou dit leiden tot een toenemende multipolariteit en afbrokkeling v.d. internationale samenwerking. volgens de Institutionalisten zal de samenwerking toenemen naargelang ook de interdependentie complexer wordt? aanvankelijk lijken Realisten gelijk te krijgen (verwarring bij Institutionalisten door einde Bretton Woods-stelsel), maar de Institutionalisten geloofden in beterschap. Robert Keohane: After hegemony? (1984): Ook Keohane neemt de tanende hegemonie en de ‘decline’ v.d. V.S. als uitgangspunt (merk op: idee van decline van VS werd toen, en nu nog, betwist) en gaat daarvoor de mogelijke gevolgen voor de internationale samenwerking na. gaat ervan uit dat samenwerking enkel tussen industrielanden plaatsvindt + dat het zonder een nieuwe hegemon zal moeten verlopen (opkomst nieuwe hegemon niet waarschijnlijk, want ook een (nucleaire) oorlog is niet langer waarschijnlijk). zijn invalshoek is gelijklopend met de Realisten (Rational Choice + anarchistisch systeem), maar hij is optimistisch aangaande samenwerking en wil aantonen dat rationele, egoïstische, waardenvrije, niet-idealistische staten vaak belang hebben bij samenwerking. Hij meent dat er ondanks het Realistisch model v.h. Prisoners’ Dilemma (zie p.31) toch mogelijk is om samenwerking te krijgen, aangezien het model maar rekening houdt met een éénmalig informatieprobleem, terwijl dit in werkelijkheid veelvuldig en in vele sferen van het maatschappelijke en economische leven voorkomt. Er ontstaan dus patronen van gedrag, webs of significance (= herhaling van situaties waarin samenwerking een optie is), en deze vragen om vertrouwenwekkende instituties die staten toelaten in het vervolg zo optimaal mogelijk te beslissen. M.a.w. wel samen te werken en zo de ‘veil of ignorance’/het wantrouwen tussen staten op te heffen. Zeker wegens de grotere interdependentie is samenwerking noodzakelijk, & samenwerking neemt de vorm aan van regimes. Regimes lossen het informatieprobleem op, nemen een deel v.h. onderlinge wantrouwen weg & verhogen de voorspelbaarheid v.d. internationale omgeving. De kosten van te breken met een regime is voor een staat zo groot dat staten er niet langer aan uit kunnen en zelfs soms toegevingen moeten doen. Toch is dit het minste kwaad want isolatie is nog meer tegen het eigenbelang in, men offert dus bepaalde kortetermijnbelangen op i.f.v. het langetermijnbelang van de internationale voorspelbaarheid. dus 4 verklaringen vr samenwerking in afwezigheid v.e. hegemon: 1) Marktfalen: het internationaal systeem is een vorm van marktfalen, het onderlinge wantrouwen bemoeilijkt onderlinge relaties. Een regime zorgt voor zekerheid, voorspelbaarheid, en drukt de informatiekosten. 2) Complexe interdependentie: neemt toe en zorgt voor een ideale voedingsbodem voor regimes (= nieuw in de geschiedenis). Er ontstaan “Netwerken van regimes” (cfr. ramification, spill-over) en er worden package deals gesloten. Bestaande regimes vormen een vertrouwensbasis voor nieuwe regimes. 50 3) Onomkeerbaarheid, verankering: de kosten van verbreking zijn moeilijk te schatten, want meer en meer binnenlandse groepen krijgen belang bij samenwerking, er is de mogelijkheid tot vergelding (ev. In andere beleidsdomeinen). Verbreking heeft negatieve reputatie-effecten (bv. Mitterrand 1983 en EG/EMS), en men heeft liever een suboptimaal regime dan geen regime (men hecht veel belang aan een voorspelbare context). Regimes opbouwen is erg moeilijk, en men wil het vertrouwen niet verliezen. In afwezigheid van een hegemon is er zelfs nog een grotere incentive om regimes te respecteren. ook een manier om opvolgers te binden aan bestaande afspraken, zodat regimes een soort ‘constitutionalisering’ van de internationale samenwerking vormen (cf. grondwet op binnenlands niveau). 4) In een oligopolistische situatie is samenwerken gemakkelijker: zelfs al is er geen hegemon dan zijn er nog altijd machtsverschillen tussen staten. Doordat enkele staten toch nog een semi-leidersrol opnemen en meer gewicht in de schaal leggen wordt beslissen gemakkelijker (kleine landen kunnen moeilijker tegenwerken). Volgens Keohane kan een hegemon wel een belangrijke rol spelen, maar is die geen voldoende voorwaarde en geen noodzakelijke voorwaarde, noch voor de creaties noch voor het onderhoud van een regime. MAAR: een hegemon kan wel een belangrijke rol spelen bij het opstarten van een regime, want dit is vrij moeilijk. Het behouden ervan is vervolgens veel gemakkelijker en daar is dus zeker geen hegemon voor nodig. Niet-Realistische aanvullingen van Keohane: - “Bounded rationality”: staten zijn niet perfect rationeel, want men is cognitief beperkt t.a.v. complexe problemen, men kan niet altijd de hele zaak goed overzien. - Interioriseren van afspraken en waarden: socialisatie i.v.m. gedrag in de transnationale interactie maakt regimes nog sterker. Men durft niet tegen de afspraak met iedereen ingaan. - Transnationale netwerken v. functionarissen: gelijkaardige rol als niet-statelijke actoren - Regimes hebben een vergelijkbare functie van een grondwet op binnenlands niveau, namelijk het binden van toekomstige regeringen aan bestaande afspraken. 4.3.4. Internationaal beheer volgens de Engelse School • oorsprong: De Engelse School is een traditie van enkele Britten, Australiërs, Canadezen e.a. die zich verzamelden rond de ideeën van Hedley Bull (andere namen: Martin Wight, Barry Buzan, Robert Jackson, Ole Wæver, R.J. Vincent, …). Ze ontstond in de jaren ’60 in G.B. als reactie tegen de methodologische revolutie v.d. Amerikaanse behaviouralisten, die de historische dimensie teveel verwaarloosde en veel te positivistisch dachten. • De Engelse school deelt veel opvattingen met het Transnationalisme maar zet ook een stap in de richting v.h. Realisme en legt dus veel meer nadruk op de statelijke actor. De hoofdkenmerken zijn: een historische benadering van de internationale betrekkingen, maar vanuit een systeemtheoretische invalshoek. Men spitst zich toe op de analyse v.d. ‘internationale samenleving ’, een concept waaraan ze echter een eigen invulling geeft. Methodologisch: de situatie inschatten is belangrijker dan het kwantitatief meter ervan. Inzicht in het menselijk gedrag (en de i.b.) is mogelijk via traditionele theorievorming die steunt op filosofie, recht & geschiedenis (géén positivisme! I.B. is geen natuurwetenschap!). Men wil vooral begrijpen, interpreteren en verklaren i.p.v. voorspellen. men wil de onderwerpen historisch duiden en niet abstract of a-historisch benaderen (dus geen rational choice en speltheorie e.d.). Men trekt parallellen met vroegere historische periodes en ziet weinig verandering: sinds Westfalen zoekt men gemeenschappelijke normen, met de diplomatie als middel. Verschillen zijn er enkel inhoudelijk en vormelijk. De historische analyses waren sinds de grote debatten nogal verdwenen binnen de T.I.B en de Engelse school vist deze terug op en stelt dat historische aspecten een verandering van het systeem kunnen inhouden. Men zoekt naar constanten & determinanten, maar benadrukt toch ook de specifieke eigenheid van elke historische periode. Studie kan volgens de Engelse School nooit waardenvrij zijn, en naast een analytische heeft men ook altijd een normatieve onderzoeksagenda. 51 men maakt in feite een synthese tussen Realisme en Samenwerkingsmodellen + benadrukt ook dat de belangrijkste actoren altijd MENSEN zijn (bevolkingen en hun regeringen), de ‘staat’ als actor met eigen leven bestaat eigenlijk niet. Er zijn drie stromingen binnen de I.B. die samen de basisveronderstellingen van de Engelse school vormen. Deze drie stromingen zijn allen zijn aanwezig in de moderne wereld, en kunnen we elk koppelen aan een specifiek sleutelbegrip: 1) ‘Realism’ ‘Internationaal systeem’: bekeken volgens basisveronderstellingen Realisme: - anarchistisch internationaal systeem - belangrijkste actoren: staatslieden op het niveau van soevereine staten - de staat is een machtsstaat, wiens machtspolitiek – die voortvloeit uit de nationale verantwoordelijkheid die staatslieden zich toemeten – beantwoordt aan het pessimisme van Hobbes & Machiavelli (af en toe oorlog is normaal). Cf. dynamiek in VNVeiligheidsraad. 2) ‘Rationalism’ ‘International Society’: de rationaliteit van staten kan ook positieve effecten hebben. Men kan beseffen dat het in het gemeenschappelijk belang is dat men een gemeenschappelijke set waarden, normen & regels hanteert en respecteert. Vb’s van fundamentele waarden: soevereiniteit, onafhankelijkheid, gelijkwaardigheid tussen staten, niet-inmenging, pacta sunt servanda, respect voor legitieme belangen v. anderen, machtsevenwicht, vrede,… vanuit dit besef is gaandeweg een ‘internationale samenleving’ gegroeid, een normatief geheel waarbinnen staten elkaar respecteren en een zekere verantwoordelijkheid dragen t.o.v. de hele samenleving. Dialoog speelt een belangrijke rol en deze verantwoordelijkheden zijn vervat in het internationale recht en komen tot uiting in het uitoefenen van diplomatie. Diplomatie vindt plaats via een set van regels, conventies & instituties die orde moeten garanderen tussen politieke entiteiten met elk een verschillende cultuur & ideologie, en krijgt binnen de Engelse school een eigen (systeem)dynamiek, die losstaat van de belangen van de staten. sluit aan bij de liberale traditie v.d. T.I.B., maar staatslieden op niveau van soevereine staten blijven de belangrijkste actoren. Men gaat nu wel meer aandacht schenken aan hun belangen, ambities, be(/mis)rekeningen, overtuigingen, angsten, … ‘The Anarchical Society’ (H. Bull, 1977): Er is wel een anarchistisch internationaal systeem, maar dat systeem legt ook normen en regels op waar staten zich aan houden. Er is een ‘samenleving van staten’ die naast een statengemeenschap tevens een normengemeenschap is. Staatslieden hebben een internationale verantwoordelijkheid om zich te houden aan het internationaal recht en er garant voor te staan. basisreferentie is Grotius (‘hoop zonder illusies’) en de ‘internationale samenleving zien we in zekere mate aan het werk in de A.V. van de VN waar de gelijkwaardigheid van staten wordt erkend en de meerderheid beslist. als staten samenwerken gebeurt dit niet in een niet-normatief systeemn, maar in een op normen gebaseerde gemeenschap, waarvan de leden aanvaarden dat ze enige verantwoordelijkheid t.o.v. elkaar dragen (internat. recht & dioplomatie). Staten treden dus op binnen een (inperkend) normensysteem.µ 3) ‘Revolutionism’ of ‘kosmopolitisme’ ‘World Society’ of ‘global (civil) society’ of ’wereldgemeenschap’: een ‘hechtere’ vorm van samenwerking en een stadium verder dan de ‘International Society’, die nóg meer kansen op vrede geeft. Dit benadert sterk het Transnationalisme, want men neemt ook de toenemende transnationale contacten op niveau van de civiele samenleving (niet-statelijke actoren) op. Individuen (Burgers) zijn de belangrijkste actoren. Binnen de mondiale samenleving ontstaan normatieve principes, die staten (en staatslieden) naast hun nationale & internationale ook een humanitaire verantwoordelijkheid geven. De mondiale gemeenschap moet instaan voor de universele mensenrechten (normatief; maar ook ontologisch, nl. dit leeft ook bij staatslieden) Cf.: - Allerhande messianistische universalistische agenda’s: Religieus activisme, Franse revolutionairen, Internationaal communisme, Andersglobalisme, Bush en neoconservatieven, EU-visie, …(al dan niet met gebruik van geweld) - Mensenrechtenactiviteiten van VN, Internationaal Strafhof. - sancties tegen Apartheid, sancties tegen staatsgrepen, concept ‘mondiale pubieke goederen’ 52 eventueel ook het meest intens in Noord-Atlantische wereld (zie o.a. Europese Unie) uitgaande v. mondiale samenleving stelt men concept nationale soevereiniteit in vraag! basisreferentie is hier Kant (zie ook p.16) die ook de burger/het individu aan de basis van vrede legt. ( ‘utopisme’: slaat op feit dat Kant het als een utopie ziet?) Nog niet zo goed ontwikkeld in Engelse School de Engelse School is een poging tot synthese: het heeft dezelfde aandachtspunten als het Realisme, maar dan vanuit een Grotiaanse traditie van internationaal recht i.p.v. de Hobbesiaanse kijk van het Realisme. Het is eigenlijk een synthese van het te pessimistische realisme en het te optimistische Transnationalisme: de Engelse school erkent de aanwezigheid van zowel confrontatie als samenwerking. Zowel het ‘Internationaal systeem’, ‘International Society’ als de ‘World Society’ komen alle drie voor in moderne T.I.B. (zie schema), maar het is duidelijk dat de principes van het ‘internationaal systeem’ (nationaal belang) en de ‘internationale samenleving’ (bv. ‘niet-inmenging’) vaak kunnen botsen met het Kantiaanse kosmopolitische principes van de wereldgemeenschap (bv. interventierecht/interventieplicht). De drie componenten zijn aanwezig en relevant, en het spanningsveld tussen Hobbes, Grotius en Kant levert in het verleden en in de actualiteit interessante onderzoeksvragen op. De intensiteit waarin elk concept hierin aanwezig is varieert doorheen de geschiedenis én geografisch. Conflicten tussen International Society en World Society horen er dus bij, want niet iedereen deelt dezelfde filosofische uitgangspunten. Bv. het principe van niet-inmenging VS. interventie tegen genocide. ‘International Society’ kan dus ook duistere kanten hebben in dit geval: bescherming van soevereine heersers die misschien mensenrechten niet respecteren)! Bv.: Irak-oorlog 1991: Wat na inval van Saddam Hoessein in Koeweit?: o Realisme – Internationaal systeem: Grote mogendheden als V.S., G.B., Fr., e.d. hebben in de regio belangrijke oliebelangen en zijn economisch afhankelijk van Arabische olievelden. o Rationalisme – International Society: Invasie in Koeweit is een bijzonder zware schending van het internationaal recht, van principe nationale soevereiniteit & onafhankelijkheid. Kan niet onbeantwoord blijven. o Kosmopolitisme – World Society: Wat gebeurt er met individuen? Zware mensenrechtenschendingen tegen Koeweiti’s, Westerlingen en bepaalde bevolkingsgroepen in Irak. Resultaat: gecoördineerde en legale internationale militaire actie. • De internationale samenleving zoals die gezien wordt door de Engelse school is eigenlijk een soort geïdealiseerde vorm v.h. 19de eeuwse Europese statensysteem (oorsprong: Westfalen), maar in hoeverre kan dit worden doorgetrokken naar de rest van de wereld? De oorsprong van de International Society is immers Europa en zij heeft zich van daaruit uitgebreid. Vanuit een gemeenschappelijke geschiedenis (Grieks-Romeinse origines) kent Europa een zekere culturele homogeniteit en een zekere vorm van consensus betreffende de geldende normen. Het gaat om een ‘Gemeinschaft’, op basis van gemeenschappelijke cultuur, geschiedenis, taal, religie, e.d.. Zullen niet-westerse landen zich wel achter deze visie scharen en is een consensus mogelijk over hoe we de internationale gemeenschap in goede banen zullen leiden waar iedereen zich in kan vinden? Is een ‘Gesellschaft’, een meer ‘zakelijke’ samenleving op basis van wederzijdse gemeenschappelijke belangen, maar toch even samenhangend als een ‘Gemeinschaft’, mogelijk? alleszins wel pogingen om tot een gemeenschappelijk normensysteem te komen. Terry Nardin beschouwt de internationale samenleving als een praktische samenwerking (‘practical association’) i.p.v. een doelgerichte samenwerking (‘purposive association’, in IO’s rond een specifiek thema/project). Deze praktische samenwerking heeft geen specifiek project, maar is er gewoon om het samenleven op deze aarde zo goed mogelijk te regelen. “Concentric circles of commitment” (B. Buzan): 53 4.3.5. Tekortkomingen van het Transnationalisme • Een opvallende lacune in de Transnationalistische benadering is het ahistorische karakter ervan, de volstrekt ondergeschikte rol van geschiedenis, als gevolg van het feit dat men ervan uitgaat dat de internationale relaties in de jaren ’60 een fundamentele transformatie hebben ondergaan, zodat historische wetmatigheden niet langer aan de orde zijn. wel correctie in Engelse School • Transnationalisme poogde Realisme van de troon te storen als dominante theorie, en kon daarom op veel kritiek van Realisten rekenen: 1. Idealistisch versus Realistisch perspectief: een eerste debat situeren we in de keuze van het perspectief. Realisten beschouwen het grootste mankement van de benadering de Transnationalistische verwaarlozing van de rol van veiligheid en het anarchistisch karakter van het internationale systeem. Realisten houden niet van dit in hun ogen utopisch en irrationeel denken, dat we ook terugvinden in de Transnationalistische aandacht voor nietrationeel factoren zoals misperceptie en bureaucratisch getouwtrek. Men zou hierdoor immers durven denken dat irrationele randfenomenen aan de basis van conflicten liggen, en dat betere communicatie het aantal internationale conflicten zou kunnen verminderen Realisten vinden eigen visie van conflict door tegengestelde belangen reëler, en stellen dat er altijd wel iemand belang heeft bij een bepaalde oorlog. antwoord Transnationalisme: normatief standpunt dat ook ‘positieve’ aspecten v.d. i.b. zoals samenwerking, vrede & interdependentie aandacht verdienen. normatief aspect is over algemeen in alle niet-Realistische analyses v.d. internationale politiek belangrijker. Men bestempelt deze als prescriptieve/idealistische theorieën, terwijl het Realisme een empirische theorie zou zijn, maar het Transnationalisme is eigenlijk even empirisch als het Realisme. verschil door ander mensbeeld! Realisme heeft pessimistische kijk op de mens en benadrukt conflict Transnationalisme is optimistisch en gelooft in de v.d. maakbaarheid samenleving. de combinatie van normatieve benadering en empirisch onderzoek doet denken aan Edward Carr’s dichotomieën - utopia én realiteit, waarden én macht (zie p. 21) – en is zowel bij het Transnationalisme als het Realisme terug te vinden (beiden schrijven over wat de beste optie is om te overleven in een anarchistische omgeving). 54 2. Agent-structuur problematiek: de agent-structuur dichotomie is een debat over het feit of het systeem het gedrag v.d. actoren bepaalt (determinisme), dan wel of het de actoren zijn die het systeem kneden (voluntarisme). Zo stellen normatieve theorieën intrinsiek dat actoren veranderingen kunnen aanbrengen als ze zich inzetten, en dat het systeem veranderlijk is. Zij schatten de rol van de actoren (agenten) hoger in dan de rol van de wetmatigheden van het systeem (structuur). kern van het probleem ligt in de keuze v.h. analyseniveau: microniveau (actor/voluntarisme, structuur is resultaat van menselijk handelen) of macroniveau (structuur/determinisme, individu is gevangene van structuur)? hevige discussie, en intussen ook pogingen tot synthese van beide. discussie binnen alle menswetenschappen maar nu specifiek binnen T.I.B.: verschil zit hem in keuze voor het analyseniveau van het internationale systeem enerzijds (= deterministisch denkschema, internationaal systeem wijst staten een plaats toe), en v.d. staten anderzijds (voluntaristisch denkschema, meer manoeuvreerruimte voor staten). Realisme deterministisch en pessimistisch: het systeem determineert de staten. Transnationalisme optimistisch en voluntaristisch: staten scheppen de wereldorde, geen permanente nationale belangen, deze belangen en de samenleving zelf evolueren doorheen de tijd als gevolg van menselijk handelen of toevallige gebeurtenissen. wereldvrede is mogelijk! Vervang slechte door goede leiders. 3. Theorievorming: voor het Transnationalisme kent de wereld een toestand van interdependentie ( machtsevenwicht bij Realisme), en is het internationale systeem open: beïnvloedbaar door externe en interne invloeden die niet bij voorbaat zijn vastgelegd. gevolg: realistischer, meer ruimte voor specificiteiten, maar door grotere complexiteit zorgt voor minder voorspellende waarde dan de generaliserende modellen van het Realisme. dilemma! Veralgemening of specificiteit zonder voorspellende waarde? Dit is kritiek van het Realisme: Transnationalisme verliest zich in details en beschrijft en catalogiseert enkel zonder een duidelijke visie af te leveren Realisme zorgt wel voor betere inzichten door abstrahering en veralgemening. Wegens deze complexiteit gaat Transnationalisme minder alomvattende studies voeren, maar eerder onderdelen van de internationale betrekkingen analyseren (microtheorieën). Deze microtheorieën (vb. inzake de Cubacrisis) zijn echter niet optelbaar. Het Transnationalisme verenigt zich rond het systeemkenmerk van de interdependentie (spinnenweb) Realisme rond machtsevenwicht. • de ontoereikendheid van het Transnationalisme wegens verwaarlozing van de factor ‘macht’ werd duidelijk met de nieuwe Koude Oorlog eind 70’s en begin 80’s. Dit zorgt voor een verdrukking van deze theorie t.v.v. nieuwe theorieën die wel aandacht aan de machtsfactor schenken (bv. Neorealisme van K. Waltz redde zo het Realisme). Reactie Transnationalisme: ontstaan Neoliberalisme waarin twee centrale uitgangspunten van het Neorealisme worden overgenomen: aandacht voor internationale anarchie + egoïsme van staten. Toch blijft men er van overtuigd dat rationele egoïsten zelfs in een anarchistische omgeving konden samenwerken, ook al is deze samenwerking fragiel. regimetheorie (zie p. 49) past hierbij! Regimes moeten de fragiele samenwerking formaliseren. het definitieve einde van de K.O. herstelde de klassieke liberaal-pluralistische analyse in ere. Zie Fukuyama die stelde dat vrije markt & democratie het socialisme hadden overwonnen, er geen ideologische tegenstelling meer was en de geschiedenis dus ‘op haar eindpunt’ – een wereld waarin liberale democratieën in vrede naast elkaar bestaan – gekomen was. belang van maatschappelijke context! Theorie duikt op in juiste maatschappelijk klimaat. veel te euforisch en sindsdien bekijken theorieën de zaken teveel vanuit Amerikaans perspectief. Een nieuwe theorie verwijt het Transnationalisme ‘etnocentrisme’… 55 5. DOMINANTIE: Structureel afhankelijkheidsdenken en (neo-)Marxisme • 1960-70’s: ook Zuiden heeft kritiek op Realistische dominantie. Toch anders dan de kritieken van de Samenwerkingsmodellen, die de T.I.B. als discipline niet in vraag stellen. Kritieken uit het Zuiden menen dat de T.I.B. een wezenlijk westerse wetenschap is, gekleurd ten gunste v.d. belangen v. heersende elites in de dominante staten v.h. Noorden kan T.I.B. universeel zijn? Vragen m.b.t. ongelijke ontwikkeling, onderdrukking, uitbuiting & mondiale kapitaalsaccumulatie komen in klassieke theorieën v.d. I.B. nauwelijks aan bod. De 3de grote school v.d. T.I.B. – het ‘Dominantieperspectief’ – bestudeert dan ook de structurele machts& dominantiepatronen in de wereldeconomie & het interstatelijk systeem (‘Imperialisme’). Hoewel men dit perspectief vaak beschrijft als ‘marxistisch’ of gelijkstelt aan het perspectief van de ‘structurele afhankelijkheid’ inzake N-Z, zijn dit slechts deelaspecten van dit perspectief dat veel ruimer is. Sommigen verwerpen deze zaken zelfs. sleutelconcept ‘Imperialisme’ is een geladen concept dat vele ladingen dekt: puur N-Z verhoudingen? Patroon van rivaliteit & dominantie tussen grootmachten? Ook filosofisch onderscheiden we twee groepen: ‘systeemdenkers’ met structureel afhankelijkheidsdenken als uitgangspunt neo-Gramsciaanse & andere neomarxistische auteurs die structuralisme verwerpen en teruggrijpen naar historisch materialisme als uitgangspunt. Ondanks de hevige discussies tussen beide delen ze wel bepaalde basisveronderstellingen… 5.1. Basisveronderstellingen van het Dominantieperspectief • Uitgangspunt 1 = mondiale context waarbinnen actoren interageren. Opsplitsing van de mondiale structuur in analyseniveaus kan misleidend zijn aangezien de overkoepelende mondiale omgeving elk niveau beïnvloedt. Pas doorheen de essentie van die mondiale omgeving kunnen we dus gedrag verklaren. niet structuralistisch in de zin van determinisme! Wel meer aandacht voor structuur en gekristalliseerde historische relaties dan bij liberale theorieën. analyse-eenheid = het mondiale kapitalisme, en de i.b. zijn slechts een set van sociale relaties die deel uitmaakt van een groter geheel van mondiale sociale verhoudingen. Hieruit volgt dat het Dominantieperspectief per definitie niet-staatscentrisch is, aangezien interstatelijke relaties slechts onderdelen van een groter sociaal-geografisch geheel zijn. Men stelt de I.B. als aparte discipline in vraag aangezien zij niet los van de politieke economie v.h. wereldkapitalisme bestudeerd kunnen worden ( liever discipline Global Sociology of Global Political Economy)? • Uitgangspunt 2 = klemtoon op historisch perspectief om hedendaagse situatie te begrijpen. Men gebruikt een long durée perspectief en ziet de hedendaagse internationale bepaald door de transformaties die door het historische kapitalisme in de 18de eeuw (volgens sommigen sinds de 16de eeuw) zijn teweeggebracht. ahistorische liberale theorieën. • Uitgangspunt 3: sterke nadruk op politieke economie in de analyse v.h. internationale systeem. levert het Dominantieperspectief vaak het verwijt van economische – alles wordt gedetermineerd door economische factoren – op. Dit is enkel terecht als men politieke economie reduceert tot economische factoren of een mechanische wisselwering tussen politiek en economie (liberale definitie), maar niet als men politieke economie ziet als de innige, dialectische verbondenheid van politieke en economie, sferen v.d. samenleving die enkel institutioneel gescheiden zijn, maar beide gestuurd worden door een diepere logica. Tot op zekere hoogte kennen ze wel een autonome logica, maar niet op een dieper niveau, en het dominantieperspectief probeert dit onderscheid te overstijgen (bv.: militair conflict verklaren door economische motieven). Alle theorieën in deze school zijn materialistisch: het materiële & sociale zijn bepaalt steeds het subjectieve bewustzijn, materiële ontwikkelingen blijven ontologisch primair. Ideeën & ideologieën spelen een kleinere rol dan bij idealistische, liberale of Weberiaanse theorieën. 56 • Uitgangspunt 4: nadruk op relaties van dominantie, ongelijke ontwikkeling, uitbuiting en de conflicten die deze processen genereren. De dominantiepatronen zijn het gevolg v.e. mondiaal kapitalisme, da zich per definitie ongelijk ontwikkelt en daarbij voortdurend conflicten opwerkt, zowel binnen als tussen staten. conflictueus wereldbeeld! ( harmonie bij interdependentie) verschil met Realisme dan? Bij Realisme draait alles rond staten, en deze zijn unitair, terwijl het Dominantieperspectief ook aandacht heeft voor interne conflicten en het grotere geheel van het mondiaal politiek-economische systeem. Het machtsevenwicht van het Realisme wordt in het Dominantieperspectief ingebed in een nog centraler ordeningsmechanisme: het mondiale kapitalisme. verschil met Transnationalisme? - Beiden verwerpen onderscheid high & low politics, en hebben aandacht voor de internationale politieke economie als ordeningsprincipe, MAAR alleen het Dominantieperspectief verwerpt het liberale onderscheid tussen politiek en economie. - Beiden zien de staat niet als unitair en hebben aandacht voor niet-statelijke actoren, MAAR wel voor andere niet-statelijke actoren (bv. sociale klassen bij Transnationalisme) - Beiden aandacht vr soc.-economische & welvaartskwesties, MAAR de daaraan gekoppelde overwegingen verschillen Transnationalisme ziet ideaal in wederzijds voordeel Dominantie is pessimistisch en stelt dat welvaart van de ene ten koste gaat van de ander 5.2. Filosofische wortels: Karl Marx primaire inspiratiebron was Karl Marx (1818-1883), en nagenoeg alle auteurs uit het Dominantieperspectief hanteren in min- of meerdere mate de analysemethodes (historische invalshoek) en de kritische inzichten op het gebied van de werking en ontwikkeling van de kapitalistische productiewijze. Marx schreef zelf geen expliciete theorie van de I.B., maar leverde wel de theoretische bouwstenen voor het Dominantieperspectief: 1) de kapitalistische productiewijze: kenmerkt zich door een scheiding van de producenten (arbeiders) van de productiemiddelen. Kapitalistische productieverhoudingen zijn de verhoudingen tussen de klasse van de bourgeoisie – die de controle heeft over de productiemiddelen en het maatschappelijk meerproduct – en een onteigende klasse van producenten, het proletariaat – die haar arbeidskracht moet verkopen op de arbeidsmarkt om zich een inkomen te garanderen. Het gaat om een uitbuitingsrelatie, ongelijke ruil tussen arbeider en kapitalist, die door de voortdurende creatie van meerwaarde (de bron van winst) zorgt voor expanderende reproductie v.h. systeem als geheel. I.t.t. oudere productiewijzen kenmerkt het kapitalisme zich door voortdurende vooruitgang en revolutionarisering v.d. productiemiddelen, en de superioriteit van deze productiewijze leidt tot een steeds grotere commodificering: steeds meer aspecten v.h. economische leven worden herleid tot waren, die worden geproduceerd en verhandeld op een competitieve markt met het oog op accumulatie. 2) het Historisch materialisme: Marx ziet de geschiedenis als een opeenvolging van productiewijzen. De productiekrachten (stand van technologie, organisatie) ontwikkelen zich binnen bepaalde productieverhoudingen (uitbuiting, klassenverhoudingen). Menselijke arbeid drijft de steeds voortschrijdende ontwikkeling van de productiekrachten aan binnen bepaalde sociale verhoudingen (productieverhoudingen) tot deze verhoudingen een rem gaan vormen op de verdere ontwikkeling. Als men verder wil ontwikkelen, dringen zich dan een nieuw type productieverhoudingen en een andere politiek-ideologische bovenbouw op. Deze nieuwe orde wordt gedragen door een nieuwe sociale klasse, die via klassenstrijd en revolutie het roer overneemt. De dialectische contradicties tussen productiekrachten en –verhoudingen en de daarmee gepaard gaande klassenstrijd zorgen dus voor een voortdurende vooruitgang. opvolging van: o jagers-verzamelaars:oercommunistische samenleving zonder arbeidsverdeling of klassen. verandert met ontstaan sedentaire landbouw, wel arbeidsverdeling. o Antieke samenleving: klassensamenleving gebaseerd op slavenarbeid o Feodaliteit: onvrije arbeidsverhoudingen op landbouw gebaseerd en onmogelijk om stap naar expansieve reproductie & industrialisering te zetten. 57 Kapitalisme: verdere ontwikkeling van productiekrachten op industrieelkapitalistische wijze dankzij introductie vrije arbeid (loonarbeid), losgemaakt van de productiemiddelen (in 1e plaats grond) + vervanging feodale elites van grondbezitters door de klasse van de bourgeoisie, die door haar inherente interne competitie tussen kapitalen de accumulatie aandrijft. op bepaald moment vormen ook deze productieverhoudingen een rem op verdere vooruitgang. Door de steeds grotere complexiteit van het steeds groeiende mondiaal systeem komt er een toenemende interdependentie, zodat de traditionele kapitalistische concurrentiestrijd om de winsten contraproductief gaat werken. in functie van vooruitgang is er nood aan overgang naar collectieve productieverhoudingen: socialisme. o Socialisme: overgangsstadium waarin het proletariaat (de universele klasse die de nieuwe collectieve productieverhoudingen draagt) een democratische collectieve controle over de productiemiddelen installeert, en het onderscheid tussen de klassen zelf verdwijnt. o Dit leidt tot communisme: klassenloze eindstadium en volgens Marx de start van de échte geschiedenis van de mensheid, die niet langer een gevangene van materiële schaarste is en haar eigen lot in handen heeft. vooruitgangsoptimisme: historische sequens feodalisme kapitalisme socialisme, waarin kapitalisme een noodzakelijk en progressief stadium in de geschiedenis vormt! Schept de voorwaarden voor de socialistische transformatie. what about I.B.? transnationaal universalistisch optimisme: de mondiale verspreiding van het kapitalisme is volgens Marx dé centrale dynamiek, en alle mogelijke rivaliteiten tussen naties zijn slechts transitieverschijnselen in de creatie van één universele kapitalistische beschaving. onderschat internationale (militaire) rivaliteiten! Want leefde zelf in relatief vredevolle 19de eeuw. ook kolonialisme en mondiale ongelijkheid zijn slechts verschijnselen van voorbijgaande aard. Kolonialisme was progressief omdat het de kapitalistische productieverhoudingen over de wereld verspreidde. Eurocentrisch moderniseringsdenken, enge visie op het Zuiden! Onderontwikkeling ligt aan interne factoren en niet aan het Europees kolonialisme ( Marx zou vooruitgangsoptimisme later wel wat temperen en negatieve gevolgen van het kolonialisme erkennen) Aziatische productiewijze: zo achterlijk omdat het geen feodalisme had gehad en dus afweek van het historisch parcours dat men moest volgen. Ook culturele factoren zoals religie (bv. Hindoeïsme) kunnen een remmende invloed uitoefenen latere theorieën breken vaak met dit Eurocentrisch moderniseringsdenken. Het is vooral Marx’ analyse van de bewegingswetten van Das Kapital + zijn methode die van invloed is geweest op het dominantieperspectief. 3) Materialistische dialectiek: meer algemene filosofie waarvan het historisch materialisme eigenlijk gewoon een toepassing daarvan op de geschiedenis is. Het gaat om Hegels dialectische beweging (vooruitgang door tegenstellingen, negatie van de negatie,...), maar dan geworteld in de materiële wereld i.p.v. de ideeënwereld. Het kapitalisme als mondiaal historisch proces ontwikkelt zich dialectisch, vol interne contradicties. alle sferen van de samenleving hangen samen en we moeten de (internationale) samenleving in haar geheel bestuderen om het verborgen web van interne relaties en versluierde verbanden te doorprikken. staat is slechts een deeltje van een groter dialectisch geheel. Politiek en economie vertonen een interne relatie en zijn twee facetten van eenzelfde fenomeen relatie tussen twee autonome sferen. scherp contrast met subjectivistische, atomische ontologie van Realistische & Liberale modellen o 58 5.3. De klassiek Imperialismetheorieën • 1910-1920: opvulling lacune in Marx’ werk en nieuwe theorievorming met specifieke aandacht voor de internationale betrekkingen door klassieke imperialismetheorieën: gewijzigde context na Marx’ dood: ‘lange vrede’ van 19de eeuw maakt plaats voor militair opbod tussen de grootmachten en koortsachtige kolonisering van resterende territoria in een competitieve strijd voor economische bronnen. Imperialisme = expansie, onderwerping & hiërarchie, meestal tussen staten er zijn zowel liberale (Hobson, Schumpeter) als marxistische imperialisme-theorieën (Luxemburg, Kautsky, Hilferding, Boecharin, Lenin) 5.3.1. John Hobson (1858-1940) • Engelse liberale econoom en grondlegger v.d. theorie van het imperialisme. De term imperialisme veronderstelt een internationale hiërarchische arbeidsverdeling tussen rijk en arm, die niet wederzijds voordelig is zoals de comparatieve voordelen laten uitschijnen, maar die een uitbuiting inhoudt van sommige door andere. imperialisme als gevolg van onderconsumptie: rond de eeuwwisseling werd het kapitalisme geconfronteerd met drie onderling verbinden problemen: o overproductie o onderconsumptie bij lagere klassen door te beperkte koopkracht o te groot spaarvermogen van kapitalisten overaanbod kapitaal niet op te lossen door investering in land want zou zorgen voor nog grotere overproductie enige oplossing: overzeese expansie resultaat: imperialisme, zoeken naar nieuwe afzetmarkten en investeringsmogelijkheden. imperialisme enkel in voordeel elites zoals industriëlen, handelaars, bankiers… Hobson wijst op de nefaste en corrumperende invloed van het ‘financierskapitaal’ in het aansporen van imperialisme. Het uitroeien van deze financiële ‘parasiet’ op de economie zou leiden tot zou leiden tot hogere lonen voor de arbeidsklasse (= meer koopkracht), meer investeringen in de binnenlandse economie en dus ook minder imperialisme hervormd kapitalisme zal imperialisme en ook oorlogen uitsluiten, want oorlogen zijn het gevolg van concurrentie tussen imperialistische staten. Hobson is inzake de liquidate van het financierskapitaal belangrijke voorloper van Keynes! toch is imperialisme geen onvermijdelijk gevolg van kapitalisme, maar een bewuste politieke keuze van een bepaalde klasse ( Marxistische imperialismetheorieën zien imperialisme wel als onvermijdelijk gevolg van de kapitalistische productiewijze!) • Joseph SCHUMPETER: imperialisme als atavisme3 van feodaal-aristocratische klassen (cf. infra) geen structureel fenomeen maar belang van één bepaalde klasse (Pruisische Junkers) 5.3.2. Imperialisme in de Tweede Internationale • Vladimir lenin (1870-1924): leverde de meest bekende klassieke marxistische theorie van het imperialisme met zijn werk Imperialisme als hoogste stadium van het kapitalisme. Ondanks de kritiek dat het slechts om een politiek pamflet zou zijn is het wel degelijk wetenschappelijk. Het gaat eigenlijk om een popularisering/synthese v.d. theorieën v. Hobson, Hilferding & Boecharin. Lenin’s ‘Imperialisme’: geen bepaald beleid ofzo maar een ‘stadium’ van het kapitalisme, dat zich kenmerkt door monopolievorming (= exit competitie), en Finanzkapital (< Hilferding: innige vervlechting van de grote banken en de industrie, machtige conglomeratie, die de imperialistische expansie aandrijven door aan kapitaalsexport te doen)4. 3 het opduiken bij een nakomeling van een kenmerk dat vroegere generaties bezaten, maar dat in tussenliggende generaties niet (meer) voorkwam 4 ≠ Hobson’s financierskapitaal! Bij Hobson gaat het om een supranationale entiteit, en hij bekijkt de zaken vanuit de situatie in Engeland waar een autonome financiële sector liberaal internationalisme & laissez-faire voorstaat Hilferding/Lenin: Centraal-Europese situatie van een nationale financiële sector, sterk verweven met de nationale industrie. Men ijvert voor een protectionistische staat en steun bij expansie in de reeds door Brits kapitaal gedomineerde wereldmarkt. 59 Lenin neemt ook Hobson’s diagnose van i.v.m. overproductie/onderconsumptie over. door imperialisme had er geen proletarische revolutie in Europa plaatsgevonden. Dat kwam omdat de overzeese expansie voor de kapitaalexport de bourgeoisie een ademruimte bezorgde (men stelde de arbeidersklasse op korte termijn tevreden met de kruimels van de imperialistische uitbuiting). De structurele tegenstellingen binnen het systeem werden hier echter niet mee aangepakt. daarnaast leidt de strijd om invloedssferen onvermijdelijk tot inter-imperialistische oorlogen en open conflict, aangezien eens alles verdeeld is elke verdere expansie ten kosten van een rivaliserende macht gaat. polemiek want staat tegenover andere theorieën die minder belang hechten aan geopolitieke rivaliteiten. Bv. Karl Kautsky schetst een ultraimperialisme, en ziet geen dwingende noodzaak waarom kapitalisten elkaar zouden bekampen. Hij vindt het logischer dat alle imperialisten zouden besluiten samen de periferie te ‘beheren’ en een vreedzaam kapitalistisch ‘wereld-imperium’ te stichten. Lenin stelt nogmaals duidelijk dat men richting een wereldrevolutie en niet richting een geïntegreerd wereldkapitalisme moet evolueren. Theoretisch gezien kan men de imperialistische contradicties ook onmogelijk binnen het kapitalisme oplossen. Lenin ziet imperialisme dus als structureel Hobson en Schumpeter wijzen ook op de contradictie tussen imperialisme en oorlog, maar zien dit niet als een onvermijdelijk gevolg van de structureel ongelijke ontwikkeling van het kapitalisme, maar wel als het gevolg van een politieke keuze van een bepaalde klasse (Hobson) of een irrationeel atavisme van feodaal-aristocratische oorlogzuchtige klassen (Schumpeter, cf. supra). Ook Kautsky staat eerder op deze lijn en ziet imperialisme – gedefinieerd als geopolitieke strijd – als een verschijnsel van voorbijgaande aard in de mondiale ontwikkeling van het kapitalisme. Breuk met Marx’ optimistische ontwikkelingsdenken: imperialisme is niet progressief maar eerder een rem op vooruitgang (vooral in koloniale gebieden en semi-koloniale gebieden zoals Rusland). De revolutionaire strijd ertegen is prioritair, en de imperialistische wereldoorlog zou fungeren als katalysator voor een socialistische wereldrevolutie, naarmate het verzet van arbeiders en boeren in de loopgraven groeide. Lenin rekent op acties v.d. onderdrukte volkeren, en is een belangrijke inspiratiebron geweest voor intellectuelen en anti-imperialistische bewegingen in de Derde Wereld. Toch beschouwt hij de ontwikkelingen in W-Europa als primair, en een succesvolle revolutie daar was voor hem cruciaal om het socialisme te doen slagen. De visie in het Zuiden ontwikkelt zich verder tot de dependencia-benadering. 5.4. Dependencia-theorieën • 1930-1980: halve eeuw sinds consolidatie van Stalins macht in de S.U. was geen vruchtbare periode voor de marxistische theorievorming over de I.B.. Het Sovjetmarxisme dient in de eerste plaatsen de directe politieke belangen van het Kremlin (bv. Zjdanovdoctrine5), en het onafhankelijke westers marxisme hield zich weinig bezig met I.B. en de analyse van de K.O. bij marxisten blijven ontwikkelingen in de kern primair, ondanks anti-imperialistische agenda na de dekolonisatie en de pacificatie van de I.B. ontstaat echter een nieuwe benadering in het Zuiden (o.a. Raúl Prebisch, Johan Galtung, Samir Amin, André Gunder Frank). Men stelt zich vragen bij de moeilijke ontwikkeling van de Derde Wereld, ondanks te dekolonisering, want i.t.t. de voorspellingen van vooruitgangsoptimistische theorieën was er een achteruitgang te merken. Deze nieuwe benadering poogt de onderontwikkeling van het Zuiden na de dekolonisatie te verklaren vanuit haar situatie van afhankelijkheid dependencia-theorieën • dependencia-theoretici verwerpen de benadering v.d. naoorlogse eurocentrische moderniseringstheoretici, die onderontwikkeling verklaren in termen van cultuur, en menen dat de Derde Wereld hetzelfde ontwikkelingsparcours van het Westen moet doorlopen. De ontwikkelingsproblemen proberen zij te verklaren door de dichotomie tussen moderniteit en traditionalisme: moderniteit die bestaat uit economische, politieke en culturele veranderingen (cultureel en politiek) 5 zwart-witvoorstelling van het imperialistische Westen VS. de anti-imperialistische en democratische S.U.. Het is ook een tweekampendoctrine, je bent ofwel voor de S.U., ofwel voor de andere en tegen de S.U., neutraliteit bestaat niet. 60 traditionalisme in de Derde wereld als rem op economische modernisering (gebrek aan ondernemingzin en rationele bureaucratie). ook de Russische marxisten gaan hier in mee & zien de achterlijkheid v. Rusland als oorzaak. dependencia-theoretici verwerpen interne factoren als verklaring, maar zoeken de sleutel bij de externe omgeving: de mondiale kapitalistische wereldorde die de staat in een keurslijf duwt. De internationale arbeidsverdeling zorgt ervoor dat de beschikbare middelen van de Derde Wereld niet het intern gebruikt ten goede komen, maar worden versluisd naar de geïndustrialiseerde wereld om daar in de economie ingeschakeld te worden. structurele afhankelijkheid: structureel nadelige positie van de Derde Wereld. Ondanks politieke onafhankelijkheid toch afhankelijkheid op economisch vlak. Imperialisme wordt hier bekeken in termen van structurele ongelijkheid in N-Z-verhoudingen i.p.v. geopolitieke expansiedrang. centrale figuren zoals Prebish, Galtung, Amin,… definiëren de centrale structurele tegenstelling op wereldvlak als deze tussen Centrum en Periferie. Het gaat om een tegenstelling inherent aan het mondiale kapitalisme. Door de hierboven besproken ongelijke internationale arbeidsverdeling (ongelijke ruil) krijgen we een ontwikkelend centrum, dat zich ontwikkelt ten koste van de periferie, wat zorgt voor een onderontwikkelde periferie. niet traditionalisme maar uitbuiting door het centrum is de oorzaak v. armoede i.d. periferie verwerping van de comparatieve voordelentheorie (Ricardo): handel tussen C & P leidt niet tot wederzijds voordelen maar er is een mechanisme werkzaam van ongelijke ruil. De periferie is gespecialiseerd in grondstoffen, primaire activiteiten met lage toegevoegde waarde centrum zorgt voor industriële verwerking en afgewerkte producten, die men dan weer uitvoert naar de periferie. belet industrialisatie in periferie! Zorgt ook voor verslechtering ruilvoet en verdere verarming. (prijs grondstoffen daalt t.o.v. prijs voor afgewerkte producten) zie ook List (p. 48) • autonome ontwikkeling is onmogelijk zolang de afhankelijkheidsstructuur niet wordt doorgeknipt! De oplossing is een strategie van delinking van de wereldeconomie door een beleid van Importsubstitutie-Industrialisering (ISI). Dit slaat op: bescherming van lokale industrieën door lokale leveranciers de gelegenheid te geven om aan lokale kopers te verkopen en kapitaalgoederen en technologie te importeren, maar zo weinig mogelijke afgewerkte producten. mogelijkheid tot autonome ontwikkeling: industrialisering i.f.v. zelfvoorziening in afgewerkte producten (cf. List: Duitsland moet eigen productieapparaat opstarten en beschermen i.f.v. ↑) Twee ‘Delinking’ – strategieën: 1) Reformisme: gematigd protectionisme, keynesiaanse overheidsinmenging in de economie, nationalisering van sleutelsectoren, maar dit alles zonder fundamenteel te raken aan het privé-bezit aan de markt. Er was dus sprake van staatskapitalisme, zoals in Argentinië, Brazilië, Mexico, Egypte, India, … vertaalde zich internationaal in het streven naar een ‘keynesianisme op wereldschaal’, onder de vorm van een ’Nieuwe Internationale Economische Orde’ (NIEO, bepleit vanuit de UNCTAD), een initiatief dat de beoogde importsubstitutie in mondiale afspraken moest kaderen. Men zocht systemen om aandeel Z in wereldmarkt te verhogen, om eerlijke grondstofprijzen te krijgen, poogde schulden te verlagen … mondiale aanpak bleek nodig na het falen van ≠ losse initiatieven van individuele landen, en zou de enige manier zijn om de structurele afhankelijkheid te beëindigen. NIEO boekte echter slechts beperkte resultaten en met de komst v.h. neoliberalisme (tegenoffensief) eind 70’s werd het project ten grave gedragen 2) Revolutie: bij uitstek de strategie van het socialistische kamp (S.U., China, Vietnam, Cuba, N-Korea). Deze strategie is een meer radicale variant van ISI en houdt een nog grotere (maar nooit totale) terugtrekking uit de wereldeconomie in: o vervanging van marktmechanismen door planning o uitschakeling compradore-bourgeoisie en buitenlands kapitaal door onteigening genationaliseerde planeconomie • ook dependencia-theorieën (bv. van Frank) die het louter interstatelijk kader van de centrumperiferie proberen te overstuigen door ook de dieperliggende klassenstructuren te analyseren. Zij wijzen op een belangenharmonie tussen arbeid en kapitaal in het centrum om de uitbuiting in de periferie in stand te houden, en op de collusie van de bourgeoisie in de periferie met buitenlands 61 kapitaal, tegen de nationale economische belangen van perifere landen in (= compradorebourgeoisie, afhankelijke burgerij die belangen buitenlands kapitaal in de periferie behartigt) tiersmondisme: klassenpolarisatie groter in Derde Wereld, dus socialistische revolutie moet daar gebeuren. al bij al geen marxistische analyse! Enkel beïnvloed door marxisme. 5.5. Wereld-Systeemanalyse • Toch kennen de dependencia-benadering een aantal zwakheden: - de enge geografische focus van de dependencia-theorieën: men beperkt zich voornamelijk tot de periferie (het Zuiden) en het Noorden komt slechts aan bod in de mate dat het de zuidelijke situatie beïnvloedt. Dit is vrij paradoxaal aangezien de sleutel tot het begrijpen v.h. wereldkapitalisme in het Noorden ligt theorie is dus allesbehalve universeel! - dependencia-theorieën hebben weinig oog voor historische dynamiek. Het gaat om een statische visie op de centrum-periferie-verhoudingen met weinig ruimte voor verandering. Men blijft de situatie zien zoals ze vroeger was: enkel industrie in centrum en primaire sector in de periferie. geen verklaring voor opkomst O-Azië, die de ISI-oplossing niet gevolgd hadden. enge, op handel gerichte ruilvoetproblematiek zegt weinig over nieuwe vormen van afhankelijkheid (financieel,…) - staatscentrisch karakter van veel dependencia-theorieën, met een nadruk op relaties tussen staten i.p.v. op de ruimere kapitalistische dynamiek. - onrealistisch tiersmondistisch optimisme: socialistische revolutie zou oplossing zijn… Nood aan een meer omvattende theorie geeft aanleiding tot ontstaan World-Systems Analysis (WSA), dat nog altijd in essentie tegen het westers moderniseringsdenken en haar verklaring van onderontwikkeling door interne oorzaken gericht is. grondleggers van de WSA is Immanuel Wallerstein (°1930), een Amerikaans socioloog die zich liet inspireren door Marx, dependancia-theorieën en Fr. historicus Fernand Braudel6. Andere belangrijke auteurs zijn Taylor en Arrighi. De Wereld-Systeemanalyse is niet zomaar een theorie, maar een poging om een nieuwe, transdisciplinaire sociale wetenschap te stichten en daarbij de grenzen tussen sociologie, geschiedenis, geografie, economie & politieke wetenschappen op te heffen. Het is (net zoals het marxisme) geen loutere t.i.b., hoewel de I.B. in de WSA heel belangrijk zijn. 5.5.1. Historische systemen • Vertrekpunt: verwerping moderniseringsdenken en de opvatting dat elke staat dezelfde stages of development doorloopt (Rostow, Marx). Wallerstein stelt dat het niet de staten zijn die zich ontwikkelen, maar het grotere structureel geheel van het wereld-systeem waar de staten slechts functionele deeltjes van zijn. Deze grotere gehelen, historische systemen, moeten de primaire analyse-eenheid vormen binnen de sociale wetenschappen. Deze historische systemen zijn economische ruimtes die geografisch op zichzelf staan en zij worden gedefinieerd op basis van productiewijze en geografische arbeidverdeling. 3 types historische systemen: - mini-systemen: erg kleinschalige, eenvoudige gemeenschappen te vergelijken met Marx’ oercommunisme daarnaast ook nog twee ‘wereld-systemen’: complexere klassenmaatschappijen met een uitgebreide geografische arbeidsverdeling die ‘een wereld op zichzelf’ vormen ( niet noodzakelijk letterlijk de hele wereld): - wereld-rijken: wereld-systemen waarin de economische en politieke ruimte samenvallen, m.a.w. één politiek centrum dat de economische ruimte controleert. Het gaat om een redistributief-tributaire productiewijze (bv. feodalisme, Aziatische productiewijze) waarbij de imperiale bureaucratie het economische surplus afroomt zie Rome, Chinees keizerrijk, oud Egypte, Perzië,… ook feodaal Europa maar daar toch al iets meer decentralisatie 6 Wallerstein heeft zijn onderzoekscentrum aan de Binghamton University (State University of New York) trouwens het Fernand Braudel Center genoemd! 62 - wereld-economieën: wereld-systemen waarin de economische ruimte meerdere politieke eenheden omvat, die op voet van gelijkheid staan (one economy, many states). Ze kennen een competitief interstatensysteem waarin geen enkel politiek centrum de gehele economie aan zich kan onderwerpen. pogingen zijn het Oude Griekenland, Italiaanse stadstaten, maar konden nooit doorzetten tot grootschalige zelfreproducerende systemen en werden opgeslokt door andere wereld-rijken. Enkel de kapitalistische wereldeconomie is een modern wereld-systeem te noemen! Het ontstond in de 16de eeuw in W-Europa op het puin v.h. feodalisme en heeft zich gestaag uitgebreid over de hele wereld (voltooid rond 1900) • de Wereld-Systeemanalyse is een systeemtheorie filosofische implicaties: systeemtheorieën zijn structuralistisch: structuur determineert het gedrag van actoren, en de samenleving ontwikkelt zich volgens een objectieve rationaliteit, een logica die boven elke subjectieve agency staat. holistische ontologie cf. Hegel’s deterministisch holisme: geschiedenis als ‘ontwikkeling van het Idee’: mensen handelen eigenlijk niet uit vrije wil maar spelen door de ‘list der rede’ een voorbestemde rol in het uitwerken van de Weltgeist. subjectivistisch voluntarisme & individualisme van Realistische & Liberale t.I.B.! organicisme: hedendaagse systeemtheorieën zijn vaak biologisch geïnspireerd en vergelijken de samenleving met de werking van een biologisch organisme, dat zich ontwikkelt voor functionele specialisatie. Zo ziet de Oostenrijkse bioloog Ludwig von Bertalanffy een systeem als een organisme en zelfhandhavende complexe entiteit die zich aanpast aan haar omgeving en onderhevig is aan interne processen van groei en functionele specialisatie. De geschiedenis van het systeem is een groeiproces, gestuurd door zijn eigen teleologie. Systemen zijn hiërarchisch, hebben een centrale kern, en zijn in staat tot zelfregulering. functionalisme: elk deel van de maatschappij heeft een taak, nodig om het systeem te kunnen behouden (= ook vaak legitimatie van status quo!) ook Wallerstein ziet zijn modern world-system als een systemisch organisme. In haar groei sinds de 16de eeuw hebben staten een plaats toegewezen gekregen in de kern, periferie of semi-periferie, op basis van de nood tot functionele specialisatie. Bepaalde systeemkenmerken blijven over de gehele periode constant (structurele constanten), terwijl andere naar een bepaalde groeifinaliteit evolueren (seculaire trends). De groei van het systeem verloopt echter in golven of cycli. De cycli en cyclische trends bij Wallerstein zijn lange golven, waarop geen enkele levende sociale kracht controle kan uitoefenen. 5.5.2. Structurele constanten • drie structurele elementen definiëren de kapitalistische wereld-economie en zijn sinds de 16de eeuw ongewijzigd gebleven: 1) de kapitalistische economie en wereldmarkt: Wallerstein definieert kapitalisme als ‘productie voor de markt met het oogmerk winst te maken’. Alle productie voor de wereldmarkt is dus kapitalistisch, ongeacht onder welke productieverhoudingen ze plaatsgrijpt. Circulationisme, deze definitie is gebaseerd op de circulatiesfeer (handel en financiën). veel ruimer dan de definitie van Marx’ kapitalistische productiewijze (enkel over productiesfeer lange afstandshandel). Marx definieert kapitalisme vanuit de productiesfeer: geen kapitalisme zonder proletarisering, en pas vanaf de 18de eeuw. Cf. Brenner debate: over noodzaak loonarbeid voor kapitalisme deze definitie is dan ook veel breder bekeken dan bij de marxisten: in de tijd: reeds kapitalisme sinds ontstaan netwerk van langeafstandshandel in lange 16de eeuw (1540-1600) geografisch: ook de periferie is sindsdien kapitalistisch, ondanks het ontbreken van vrije arbeidsverhoudingen, aangezien deze verhoudingen de kapitalistische accumulatie in de kern mogelijk maken. Zo was zelfs de S.U. kapitalistisch wegens haar ongewilde deelname aan de wereldmarkt en het interstatensysteem. Vrije markt? Neen: monopolies / staten ander verschil met Marx: Wallerstein ziet het kapitalisme allesbehalve als een historisch progressief fenomeen. Het heeft de meerderheid van de wereldbevolking niets dan ellende gebracht en biedt de periferie geen ontwikkelingsperspectief. 63 2) het competitief interstatensysteem: het kapitalisme kon slechts ontstaan en zich reproduceren door het bestaan van een veelheid aan staten die met elkaar concurreren. Interstatelijke competitie is een noodzakelijke voorwaarde voor kapitalisme. Er is een cruciaal verschil met wereld-rijken, waar de tributaire bureaucratie en het samenvallen van politiek en economie de ontwikkeling van een autonome kapitalistische klasse verhindert, terwijl de economische ruimte van een wereld-systeem uit verschillende politieke ruimtes bestaat en kapitalistische krachten een structureel gebaseerde vrijheid van handelen hebben, aangezien geen enkele staat machtig genoeg is om het de bourgeoisie moeilijk te maken. De grote ruimte/actieradius laat het kapitaal toe staten tegen elkaar uit te spelen en te disciplineren. Dit is erg opvallend in een tijdperk van toenemende mondialisering, maar gebeurde al in de 16de eeuw toen in 1648 bv. bleek dat de kapitalistische machtsevenwichtstrategie van de Hollanders superieur was tegenover de Spaanse territoriaal-imperiale pogingen om een wereldrijk te stichten. er is dus duidelijk een innige band tussen kapitaal en interstatensysteem 3) de opdeling van het interstatensysteem in een hiërarchie van geografische zones weerspiegelt eveneens de ongelijkheid van de kapitalistische ontwikkeling. Het verschil met de dependencia-theorieën is dat Wallerstein aan de traditionele opdeling in kern en periferie nog een derde categorie, de semi-periferie, toevoegde. Wallerstein voegt aan die klassieke simpele opdeling een nieuwe zone van dynamische verandering en mobiliteit toe. welke zone welke economische activiteiten uitoefent varieert doorheen de geschiedenis. economische hiërarchie van geografische zones: o Kern: heeft steeds het monopolie op de productie met een hoge toegevoegde waarde, incorporeert hoogstaande technologie en geschoolde arbeidskrachten in haar productieprocessen, dat dus ook hoge lonen met zich meebrengt. Ook hogere productiviteit en weinig uitbuiting. ↕ Periferie: weinig technologie-intensieve productie, lage toegevoegde waarde en lage lonen. Relatief lagere productiviteit maar wel veel uitbuiting. o Semi-periferie: vertoont mengvorm van perifere-/kern-processen of processen van intermediair niveau. Ze vormt de ‘middenklasse’ van het wereld-systeem, die stabiliteit brengt en een buffer tussen rijk en arm vormt. Het is tegelijk een zone van verandering en sociale mobiliteit naties die verschuiven naar hogere of lagere zone, bedrijven die uitwijken naar zone met lagere loonkosten,… politieke hiërarchie van geografische zones: zit hem in verschil zwakke en sterke staten, qua geopolitieke macht én interne stabiliteit: o Kern: landen met een sterke internationale positie die in staat zijn lager geklasseerde landen aan zich te onderwerpen in een proces v. (neo-)imperialisme. Intern bekeken zijn het liberale democratieën die oppositionele krachten tevreden stellen met het overdadige surplus dat in de kern aanwezig is. o Semiperiferie: beschikken over minder surplus en hebben de neiging te steunen op repressie en zich te ontwikkelen tot autoritaire of zelfs totalitaire regimes met een sterk staatsapparaat (Nazi-Duitsland, S.U., China,…). De sterke militaire opbouw wekt misschien een indruk van zwakte maar is eerder een uiting van zwakte en een poging zich te handhaven t.o.v. de kern o Periferie: failed states met ondemocratische regimes die er niet eens in slagen hun eigen grondgebied deftig te controleren of te beschermen tegen invasies of kolonisering (Afrika, Lat.-Amerika, Centraal-Azië) politieke en economische dimensie vallen niet steeds samen! (bv. China: politiek groter aan het worden, economisch grote delen die near-perifeer zijn) Deze hiërarchische structuur v.h. wereld-systeem wordt door P. Taylor als ‘imperialistisch’ bestempeld. Imperialisme lijkt hier sterk op het imperialisme van de dependencia-benadering, maar verschilt toch van de klassieke theorieën. definiëring: o timing: en is een permanente structurele karaktertrek van het reeds 500 jaar aanwezige wereld-systeem. Fasen van formeel en informeel imperialisme wisselen elkaar af als in een golfbeweging. Wereld-systeemanalisten zien monopoliekapitaal als cruciaal in de hele ontwikkeling van het kapitalisme (niet enkel vanaf de late 19de eeuw cf. Hilferding & Lenin). o 64 o o aard: imperialisme in termen van kern-periferieverhoudingen en niet als uiting van geopolitieke rivaliteiten (Lenin, Hobson) drijfveren: goedkope arbeid (Wallerstein) afzetmarkten (Lenin, Hobson) 5.5.3. Seculaire trends • seculaire trends zijn lineaire ontwikkelingen die op een bepaald doel afstevenen. Het systeem groeit als het ware tot het zijn finaliteit bereikt. Een van de belangrijkste seculaire trends is de geografische expansie van het systeem, door incorporatie en periferalisatie van nieuwe territoria. Van een beperktheid tot Europa en de Iberische kolonies in 1600 tot de mondiale omvang van rond 1900. Daarna zien we ook een expansie door verdieping: interne expansie (‘inbreiding’) door toenemende commodificatie. Zo is de commodificatie van arbeidskracht de seculaire trend naar toenemende proletarisering. de noodzaak tot expansie ontleent Wallerstein aan Rosa Luxemburg (klassieke marxiste uit 2e Internationale). Zij stelde al dat Marx’ proces van primitieve accumulatie7 cruciaal was voor het voortbestaan van het kapitalisme. Het kapitalisme heeft een periferie nodig om in te kunnen expanderen. gevolg: onderontwikkelinglanden kunnen binnen kapitalisme nooit tot ontwikkeling komen en de uitputting qua inpalmbare perifere gebieden stelt het kapitalisme voor existentiële problemen. Wel nog ruimte voor verdieping ( privatisering staatsbedrijven of zaken zoals onderwijs of gezondheidszorg). contradictie van het mondiaal wereld-systeem: expansie en commodificatie kent limieten, en paradoxaal genoeg graven deze seculaire trends het graf van het kapitalisme (orthodox marxisme!). de Proletarisering van arbeidskrachten is wel het gevolg van het kapitalisme, maar ondergraaft tegelijkertijd haar eigen succes, want het kapitalisme heeft nood aan perifere arbeidskrachten (geografische expansie), en loonarbeid heeft de neiging zich te organiseren in vakbonden en daarmee zijn eigen prijs op te drijven. Wallerstein: rond 2050 zal het kapitalisme ineenstorten onder het gewicht van zijn eigen contradicties (cf. Zusammenbruchtheorieën van Marxisme, maar nog deterministischer) tegenwoordig houdt Wallerstein zich meer bezig met de rol van anti-systeembewegingen, tegenkrachten die het wereld-systeem oproept (socialisme, vandaag islamisme,…). Zolang het wereld-systeem bestaat is er echter weinig ruimte voor verandering. 5.5.4. Systemische cycli • de expansie van het systeem en andere trends (mondialisering) verlopen cyclisch, in golven, en deze golfbewegingen worden aangedreven door systemische cycli. De meeste wereldsysteemanalisten hebben een model van economische cycli, waarop ze dan een patroon enten van opkomst en val van hegemonieën, de hegemonische cycli. • economische cycli bij Wallerstein (verder uitgewerkt door Taylor): logistieke cycli van 300 à 400 jaar, met opgaande en neergaande fases die hoofdzakelijk gebaseerd zijn op agrarische revoluties. Na 1750 verliezen deze echter hun betekenis en onderscheidt Wallerstein kortere cycli van 50 à 60 jaar (ook met A- en B-fase), de Kondratieff-cycli, die gebaseerd zijn op industrieel-technologische ontwikkelingen. Hieronder een tijd-ruimtematrix van het wereldsysteem die de impact schetst van de economische golven op de verschillende geografische zones en de posities van staten daarin. (zie schema p. 193: 1450-1750 kent 2 logistieke cycli, nadien vier Kondratieff’s, allen met opgang en neergang) de Kondratieffs geven aanleiding tot een patroon van opkomst en verval van hegemonische staten in de kern van het wereld-systeem. Hegemonische staten domineren het wereldsysteem op economisch, politiek, militair en ideologisch vlak. Economische dominantie is de basis en men wordt hegemon op het moment dat men erin slaagt zowel productieve dominantie, handelsdominantie als financiële dominantie tegelijk te verwerven. (zie schema) 7 Ligt aan de grondslag van alle kapitaalsaccumulatie en bestaat uit het gebruik van extra-economische middelen (dwang, geweld, staatsmacht, fraude,…) om productiemiddelen en arbeidskrachten om te vormen tot kapitalistische productiekrachten. inherente absolute uitbuiting! 65 aan de totstandkoming van een hegemonie gaat steeds een ‘dertigjarige oorlog’ vooraf, een hegemonische opvolginsstrijd waarbij telkens de opkomende hegemonie (een zeemacht) moet afrekenen met een hegemonische rivaal (een landmacht). Wallerstein onderscheidt drie hegemonieën in het historisch kapitalisme: o de Hollandse hegemonie in de 17de eeuw: in 1648 mislukt het Habsburgse wereldrijk, en na de Dertigjarige Oorlog worden de Verenigde Provinciën hegemonisch. o het Britse Hegemonie in de 19de eeuw, na mislukking Franse wereld-rijk (17891815) en de Napoleontische oorlogen tussen G.B. & Fr., waarbij G.B. de bovenhand haalde na de slag bij Waterloo Britisch Empire in de kolonies, maar beleid van machtsevenwicht en hegemonie in de kern) o de Amerikaanse hegemonie in de 20ste eeuw, na een dertigjarige opvolgingsstrijd (1914-1945) tussen Duitsland en de V.S, en de finale mislukking v.h. Dritte Reich. oorlogen zijn hier dus een ‘functionele noodzakelijkheid’ om een nieuwe hegemon te ‘kiezen’! (≈ Realistisch geïnspireerde lange-cycli-theorieën zoals die van bv. modelski (p. 36)) 66 • Nog gelijkenissen tussen Wallerstein en het Realisme: nadruk op het statensysteem dat een eigen rationaliteit vertoont (los van actoren). Bij Wallerstein is dit ‘systeem’ wel veel krachtiger, en staten meer getermineerd zijn. expliciete nadruk op anarchie als systeemkenmerk, de afwezigheid van een hogere politieke autoriteit. Voor Wallerstein heeft dit echter andere implicaties: leidt tot kapitalistische accumulatie en ongelijke ontwikkeling (i.p.v. machtsevenwicht, stabiliteit, vrede,…) staatscentrische invulling van de begrippen ‘macht’ en ‘hegemonie. Bij Wallerstein is ‘macht’ echter een afgeleide van de onderliggende economische orde ( Realisme niet duidelijk) • alternatieve theorie: Giovanni Arrighi’s Long Centuries: Arrighi verwerpt Wallerstein’s realistische definitie van ‘hegemonie’ als ‘dominantie’ van een staat op productief, commercieel en financieel vlak. ‘Hegemonie’ draait om veel meer dan relationele macht in het statensysteem, maar is een vorm van ‘intellectueel en moreel’ leiderschap’ in de Gramsciaanse zin van het woord. Gramsci definieerde hegemonie als ‘heerschappij door consensus’ (i.p.v. door geweld, dominantie en brute macht). Een hegemonie moet steunen op ‘critical consent of the governed’ en legitimatie verwerven door naast haar particuliere belangen ook de belangen van het hele systeem behartigen. Het gaat ook niet om louter staten maar ze voorzien in ‘systemisch leiderschap’, dat zorgt voor expansie van het kapitalistisch systeem als geheel. Dat doen ze door bv. te voorzien in ‘mondiale publieke goederen’ zoals een liberale economische wereldorde en interstatelijke vrede die in non-hegemonische periodes ontbreken. Tijdens periodes van hegemonische traditie is er systemische chaos (stagnatie, rivaliteit gezonde competitie), en is er nood aan een nieuwe hegemonie om het wereldsysteem weer op de sporen te zetten. verwerpt op prijsverloop gebaseerde Kondratieffs en logistieke cycli, en schetst andere lange cycli, de systemische cycli van accumulatie (SCA’s), die gebaseerd zijn op verschuivingen in het patroon van kapitaalsacculatie. Ze hebben het voordeel te beginnen in de ‘lange 16de eeuw’, gelijktijdig met de geboorte van de kapitalistische wereld-economie + vallen samen met de hegemoniën van het wereld-systeem. elke SCA (lange eeuw) loopt parallel met de op- & neergang van een hegemonie elke SCA eeuw doorloopt een patroon waarbij financieel kapitaal (Money) geïnvesteerd wordt in de reële economie (Commodity), om verovolgens opnieuw geliquideerd te worden in financieel kapitaal, maar nu een grotere hoeveelheid want het gaat om accumulatie (M’) M → C → M’ (= eigenlijk Marx’ kapitaalformule, toegepast op langere historische periodes) elke SCA kent twee fasen: een materiële expansie (M → C), waarin de reële economie groeit, en een financiële expansiefase (C → M), waarin het kapitaal zich terugtrekt uit de reële economie om zich te concentreren op financiële makten (disembedding v. kapitaal) financiële expansiefasen: stagnatie en crisis wegens overaccumulatie, stop van materiële vooruitgang (productiekrachten) en competitie om het surplus. Dit zijn 67 periodes van hegemonische crisis, waarbij uiteindelijk systemische chaos de overhand haalt (meer interstatelijke rivaliteiten en bedreiging kapitalistisch systeem). Er is nood aan een nieuwe hegemon (nog sterker en beter georganiseerd) om het systeem dat steeds complexer wordt te herstructureren en een nieuwe fase van materiële expansie in te zetten. naast een dertigjarige oorlog winnen moet een hegemon ook een superieur model van global governance leveren. Na de financiële expansie en het verval van de Britse hegemonie tijdens de lange twintigste eeuw slaagde de V.S. er tijdens haar materiële expansiefase (1929-1970, hegemonisch vanaf 1945) in om het ‘werkloze’ liquide kapitaal door keynesiaanse financiële repressie (het Bretton Woods-systeem als hegemonisch model) opnieuw in de productie te investeren. Dankzij Fordistische innovaties en een keynesiaanse politiek van vraag-stimulering en regulering van nationale economieën met uitgebreide welvaartsvoorzieningen kon men de crisis v.d. 30’s te baas. de Koude Oorlog was functioneel voor de wereld-economie (oplossing dollar gap / linkse subversie), en de U.S.S.R. was een steunpilaar voor de Pax Americana sinds 1970 zit de V.S. echter in haar fase van financiële expansie en zet het hegemonisch verval in Post-Fordisme: grotere flexibiliteit van productie voor een groter scala aan producten met een kortere levensduur monetaristisch beleid en financiële deregulatie en liberalisering (Neoliberale mondialisering) leidde tot een explosieve groei van de globale financiële markten. De hernieuwde mondiale hegemonie v.h. financieel kapitaal leidde tot desinvestering en vertraagde groei in de reële economie. Het mondiaal financieel kapitaal ondermijnt de nationale ontwikkeling en het welvaartskapitalisme (ook ondermijning Oostblok-model). We zien steeds grotere mondiale onevenwichten, gebrek aan hegemonisch leiderschap en uiteindelijk systemische chaos. 1989: VS ‘winnen’ Koude Oorlog, maar verliezen controle over EU en Japan + opkomst nieuwe grootmachten (China, India) volgende materiële expansie in O-Azië, maar is daar een adequaat hegemonisch potentieel? 68 5.5.5. Kritieken op de Wereld-Systeemanalyse • de Wereld-Systeemanalyse zou volgens (in hoofdzaak Amerikaanse) wetenschappers te radicaal, normatief en ideologisch zijn. Men kan moeilijk overweg met de on-Amerikaansheid van Marxistisch geïnspireerde theorieën. Critici zijn echter zelf even goed ideologisch geïnspireerd. Meer inhoudelijke kritiek komt vanuit (neo)marxistische hoek. 1) Structuralisme (systeemdenken): maakt WSA een erg deterministische theorie, waarbij actoren gestuurd worden door de overkoepelende structuur. Elke sociale verandering binnen het systeem wordt geïnterpreteerd in teleologische & functionalistische termen. weinig oog voor historische contingentie, chaos, de transformatieve rol van subjectieve agency, die voor fundamentele historische breukmomenten zorgt (zoals I.R., uitbouw welvaartstaat,…). Wallerstein vooral oog vr systeembevestigende equilibrerende krachten i.p.v. contradicties Arrighi: meer ruimte voor systemische chaos en herstructurering systeem bij elke nieuwe hegemonie (= actieve scheppende kracht). Toch blijft het een systeemtheorie met alle gebreken van dien! Actoren blijven gedetermineerd. 2) Economisme (≠ materialisme, eigen aan alle theorieën in deze school): vaak kritiek op Marxistische theorieën vanwege hun grote nadruk op (politieke) economie, maar bij de WSA is het probleem net een totaal economisch reductionisme/determinisme. Wallerstein’s materialisme is een geïdealiseerd deterministisch materialisme, ‘n ongrijpbare metafysische kracht die als een hogere objectieve rationaliteit de geschiedenis determineert. 3) Circulationisme: de WSA-definitie van kapitalistisch is holistisch van aard: alles wat deelneemt aan de wereldmarkt wordt kapitalistisch! Critici stellen dat men de definitie van kapitalisme in de circulatiesfeer poogt te wortelen, terwijl het eigenlijk gaat om een productiewijze. Dit circulationisme leidt ertoe dat bepaalde fundamentele transformaties in de productiesfeer (bv. I.R.) totaal genegeerd wordt. Brenner-debate: Brenner stelt dat Wallerstein een neo-Smithiaanse visie op kapitalisme vertolkt, met enkel oog voor oppervlakkige marktrelaties, i.p.v. productieverhoudingen. circulationisme ligt ook aan de grondslag van Wallerstein’s opvatting dat periferie en uitbuiting onontbeerlijk is voor de ontwikkeling van de kern Marxisten: niet nodig, grootste deel meerwaarde in het kapitalisme niet door absolute uitbuiting in de periferie, maar gegenereerd door relatieve uitbuiting van de hoogproductieve arbeidskrachten in de kern (technologie laat hogere lonen toe). Volgens Marx is westers kolonialisme eerder en gevolg van de Europese superioriteit dan de oorzaak ervan. bij Marxisten uit de Brenneriaanse school is de periferie dus van marginaal belang voor het kapitalisme. De periferie is wel het slachtoffer van het imperialisme, maar de kern had evengoed zonder gekund. Het is dus geen noodzaak dat de periferie onderontwikkeld blijft! In deze visie is de afhankelijkheidsrelatie het gevolg van de (tijdelijke) achterstand van de periferie, niet de oorzaak ervan. 4) Staatscentrisme: het Realistische hegemonieconcept van Wallerstein, reeds verworpen door Arrighi ten voordele van de Gramsciaanse visie … 5.6. De renaissance van het historisch materialisme • de neo-Gramsciaanse Global Political Economy is in de jaren 1980 ontstaan als poging om het oorspronkelijke historische materialisme en de klassenanalyse van Marx toe te passen op de i.b.. De Wereld-Systeem analyse was baanbrekend in de Internationale Politieke Economie, maar kende tal van gebreken, en marxistische critici bleven steken in orthodoxe stellingen. Na decennia afwezigheid was het hoog tijd om nog eens aan marxistische theorievorming i.v.m. de I.B. te doen, academisch hoogstaand en los van de factiestrijd binnen klein-links (maoïsten, sociaal-democraten, eurocommunisten,…) 1980’s: hernieuwde expansie v. mondialisering en transnationale betrekkingen vroeg om een reconstructie v. historisch materialistische t.i.b.’s! Neo-Gramsciaanse I.B. en Transnationaal historisch materialisme brengt oude thema’s uit de discussies over imperialisme begin 20ste eeuw terug tot leven (mondiale dimensies kapitaalsaccumulatie, klassenformatie, wijzigende rol nationale staten in deze processen,…) zie werk Poulantzas, Polanyi 69 5.6.1. Antonio Gramsci (1891-1937) • herondekking van het werk van de Italiaanse communist en marxistisch politiek theoreticus Antonio Gramsci, en ontstaan neo-Gramsciaanse school. Gramsci had zelf weinig over i.b. geschreven maar men begon zijn werk daarop toe te passen. founding fathers: - Canadezen Robert Cox & Stephen Gill van de York University (Toronto) - Nederlanders van der Pijl en Overbeek v.d. Amsterdam School of International Relations • Gramsci schreef zijn werk in een Italiaanse fascistische gevangenis, en probeerde de kapitalistische samenleving en het oprukkende fascisme in zijn tijd the theoretiseren. Hij werd naast Marx ook geïnspireerd door andere politieke denkers als Machiavelli, Mosca, Pareto. concentreert zich op de staat, de verhoudingen tussen staat en civiele samenleving en de relatie tussen bovenbouw (politiek, ethiek, ideologie) en onderbouw (productie) analyseert ‘hegemonie’ en vertrekt vanuit de vraag waarom de bolsjevistische Oktoberrevolutie in Rusland geslaagd, en in W-Europa niet ( verwachtingen Marx, Lenin, Trotsky) verklaring vanuit relatie staat en samenleving: - Rusland: alomtegenwoordige en despotische staat, en zwakke civiele samenleving bewegingsoorlog of Blitzkrieg waarbij de bolsjevieken in een snelle episode van klassenstrijd er in slagen het staatsapparaat over te nemen. - Westen: sterk ontwikkelde en gediversifieerde civiele samenleving, en een staat die ingebed is in een netwerk van vrijwillige associaties (vakbonden, partijen, kerk, media, …). Het gaat om een extended state (staat + civiele samenleving), ingebed in een historisch blok bestaande uit materiële krachten, instituties en ideologieën dat steunt op een alliantie van klassen. De macht van de bourgeoisie steunt vooral op historische heerschappij door consensus in de civiele samenleving. bewegingsoorlog zou botsen op het actieve verzet van een stabiele burgerlijke samenleving, geweld is slechts een stok achter de deur. Om het obstakel van de ideologische consensus – mede opgebouwd uit organische intellectuelen – uit de weg te ruimen moet de socialistische partij de macht veroveren door een stellingenoorlog, een langzame ideologische strijd om de civiele samenleving en de parlementaire instituties voor zich te winnen. Hierbij moet ze haar eigen organische intellectuelen genereren. de inzet van de klassenstrijd in ontwikkelde kapitalistische landen (kernlanden) is de ideologische heerschappij of hegemonie, heerschappij door consensus. In W-Europa is de bourgeoisie hegemonisch, want haar ideeën zijn de heersende ideeën. De ondergeschikte klassen aanvaarden deze hegemonie in ruil voor allerlei toegevingen (sociale zekerheid, hogere lonen), maar ook omdat ze de ideeën geloven en het kapitalisme als ‘natuurlijke orde’ aanvaarden. in grote delen Europa ontbreekt deze hegemonische situatie echter, die zich bijgevolg kenmerkt door passieve revolutie: een voortdurende dialectiek van revolutie en restauratie, die leidt tot een patstelling waarin noch de nieuwe noch de oude orde kan triomferen (bv. socialisten én bourgeoisie halen het niet). Een sterke man met een sterk regime treedt dan naar voren om de impasse te doorbreken caesarisme/bonapartisme steunt op geweld i.p.v. consensus en voert revolutie van bovenaf zonder deelname van de massa’s (vandaar passieve revolutie) reactionaire versie = fascisme progressieve vorm = verlicht despotisme (vooruitgang industriële burgerij in compromis met het autoritaire staatsapparaat) 5.6.2. Gramscianisme toegepast op de Internationale Betrekkingen • Robert Cox: pionier v.d. neo-Gramsciaanse benadering in de 1980’s. Hij trekt Gramsci’s historisch blok door naar de problematiek van de wereldorde. Hij schetst een dialectische wisselwerking tussen drie niveaus: productieverhoudingen, staatsvormen en wereldordes. De relaties ertussen zijn historisch variabel. Hegemonie staat centraal en Cox schets een historische afwisseling van hegemonische en non-hegemonische periodes in de geschiedenis van de i.b.. ‘Hegemonie’ slaat op een bepaalde vorm van regeren – door consensus – en beperkt zich niet tot het reguleren van interstatelijke verhouding, maar wordt uitgeoefend in de mondiale civiele samenleving als geheel (extended state op internationaal vlak) en steunt op een 70 productiewijze met mondiale omvang (kapitalisme) die de sociale klassen van de landen binnen haar bereik transnationaal integreert. Hegemonieën worden gevestigd door machtige staten die eerst een interne (nationale) hegemonie gevestigd hebben, die vervolgens wordt gekopieerd in het buitenland omdat ze vooruitgang incarneren. Hegemonie in Internationale Politieke Economie: niet louter dominantie van een staat, maar sociale hegemonie die internationaal geprojecteerd wordt (global civil society) Bv.: Britten transnationaliseren hegemonie in de vorm van internationale doctrines zoals vrijhanden, goudstandaard en politiek liberalisme (zeemacht indien verzet) V.S. zorgde voor transnationale projectie van hun fordistisch-keynesiaanse compromis nadien nieuw systeem van post-fordisme, monetarisme en financiële mondialisering. Neoliberale hervormingen zowel intern als internationaal. Rol van transnationale klassen en ideologische strijd om organisatie Internationale Politieke Economie en Internationale Betrekkingen van der Pijl: fracties van het kapitaal (productief, commercieel en financieel kapitaal) organiseren zich rond globale beheersconcepties die hun specifieke belangen vertalen als ‘algemeen belang’ productief kapitaal wil regulering (fordisme, keynesianisme) financieel kapitaal wil liberalisme (laissez-faire, mondialisering) vandaag? Washington Consensus = hegemonie van Angelsaksische financiële belangen tegenkrachten van contra-hegemonie! Kritische stemmen van transnationale sociale beweging die steeds grotere rol spelen in vormgeving van global governance. Belang van internationale organisaties als mechanismen van de hegemonische wereldorde maar ook als arena voor contra-hegemonische stellingenoorlogen. • enkele filosofische bemerkingen over hoe de neo-Gramsciaanse Globale Politieke Economie zich onderscheidt van andere benaderingen die we hebben behandeld: op ontologisch vlak een breuk met het functionalistische structuralisme en determinisme van de WSA, dependencia-theorieën en orthodoxe marxisten (≠ Marx!). Men geeft het historisch materialisme een diepere filosofische betekenis (cf. Marx & Gramsci), en het is noch subjectivistisch, noch objectivistisch exit reductionistische opvattingen waarbij agency een afgeleide is van structure of omgekeerd. De zaak zit genuanceerder in elkaar: men wordt niet helemaal gedetermineerd, maar is wel gedwongen te vertrekken vanuit de bestaande omstandigheden. Men vertrekt vanuit een historische situatie (bepaald door verleden) het blijft gaan om een materialistische filosofie: toch gaat het niet om deterministisch economisme zoals bij WSA of orthodoxe marxisten, maar om een dialectische opvatting waarbij politieke en ideologische elementen minstens evenveel aandacht krijgen als de eigenlijke sociale productieverhoudingen. Toch geen idealisme! Materiële condities en ideeën vormen een geheel waarbij het ene het andere vormgeeft, zonder dat het ene kan gereduceerd worden tot het andere. Onderbouw en bovenbouw zijn gelijkwaardig! op vlak van denken over (onder)ontwikkeling vormen de neo-Gramscianen een dialectische synthese van alle voorgaande theorieën in het Dominantieperspectief. Het gaat eigenlijk om een ‘negatie van de negatie’, in die zin dat het ontwikkelingspessimisme van de dependencia-benadering en WSA verwerpt, maar toch niet helemaal terugkeert naar Marx’ ontwikkelingsoptimisme Aufhebung: men erkent de negatieve kanten van het kapitalisme, maar ontkent de structurele en functionele noodzaak van een periferie voor de ontwikkeling van het kapitalisme (relatieve uitbuiting > absolute uitbuiting). nuancering Marx’ transnationaal universalisme met de nodige aandacht voor geopolitieke rivaliteiten die de transnationale expansie v.h. kapitalisme (tijdelijk) afremmen. Klassieke imperalisme-theorieën en WSA zijn dan weer te staatscentrisch. De debatten tussen de (neo)realistische en (neo)liberale benadering over de rol van niet-statelijk actoren stelt nog altijd de ontologische primordialiteit niet in vraag. hier: staatsvorming en interstatelijke politiek maken deel uit van de transnationale dynamiek van kapitaalsaccumulatie & klassenformatie, maar staten krijgen toch een grotere autonomie en actieve rol toegewezen dan bij WSA (waar rol staten slechts afgeleide v.d. onderliggende economische structuur is) neo-Gramscianen verwerpen het positivisme als epistemologie. 71 6. ZINGEVINGEN: Het postpositivisme / Critical Theory / Constructivisme • Tot jaren ’80 de 3 grote scholen die we tot nu toe zagen: Realisme, Samenwerking, Dominantie. Tussen deze scholen speelde het mechanisme van een dominante theorie die wordt uitgedaagd door een secundaire stroming. overzichtelijk, geen behoefte aan indeling tot 1980’s 1980’s: inflatie aan elkaar beconcurrerende paradigma’s en modellen, waardoor het overzicht en het klare onderscheid zoek raakten paradigmastrijd en versnippering (hoewel veel nieuwe theorieën vaak gewoon spin-offs van de bestaande theorieën waren) de mainstream T.I.B. in de V.S. concentreerde zich te zeer op determinerende structuren (positivisme), wat leidde tot verscheidene reacties. Zo pogen postpositivisme en poststructuralisme de filosofische dimensie terug in de T.I.B. binnen te brengen. In de 90’s zullen spin-offs hiervan uitmonden in een vierde paradigma: het Constructivisme, dat het Dominantieperspectief van de derde plaats zal verdringen. • Twee dimensies: - Kennistheoretisch: hoe kunnen we de werkelijkheid kennen en in welke mate? Wantrouwen t.a.v. idee van onafhankelijke, objectieve onderzoeker Belang van mentale constructies, DISCOURS/narratieven (vooral in taalkundige sfeer): o Bv. Mondialisering: kent enorm veel definities! o Bv. Terroristische dreiging o Bv. ‘De islam’ – ‘Het Westen’ Werkelijkheid bestaat echt, maar onze interpretaties kunnen er serieus naast zitten. De mens is te beperkt om de werkelijkheid echt bloot te leggen. - Ontologisch: over wat de werkelijkheid werkelijk is. De sociale werkelijkheid is – hoewel misschien ook wetmatig vast te leggen – anders dan men met fysieke natuurwetten kan vaststellen. De sociale werkelijkheid ontstaat organisch en wordt door de mens veranderd. Wantrouwen t.a.v. assumptie van vaste wetmatigheden. Vraag: waar komen belangen, waarden, identiteiten, relaties, structuren en zgn. ‘wetmatigheden’ vandaan = sociale constructies De werkelijkheid is (deels) een sociale constructie bv.: basisbehoeften worden wetmatig geregeld aan politiek doen is geen natuurgegeven maar een sociale constructie! 6.1. De paradigmastrijd van de jaren 1980 • ‘nieuwe’ benadering brengen weinig nieuws, maar halen oude concepten en invalshoeken van onder het stof en voegen ze in opgefriste vorm toe aan de bestaande inzichten. Koch praat over de ‘ziekte van het paradigmatisme’, waarbij toonaangevende auteurs in hoog tempo steeds andere begrippenkaders, paradigma’s en modellen naar voor schuiven. Men schatte het aantal concurrerende paradigma’s in 1985 op 24! Het gaf de T.I.B. de indruk van kortademigheid, oppervlakkigheid en theoretische ontoereikendheid. gevolg: geloofwaardigheid van het vakgebied wordt ondermijnd, de onsamenhangendheid maakt generalisering en abstractie onmogelijk. T.I.B. kreeg een slechte reputatie. oorzaken: - het internationale systeem begon aan een lange, systemische transitieperiode, iets wat de eigentijdse waarnemers toen nog niet konden zien - oorzaken gekoppeld aan het vakgebied: o de preoccupatie met de actuele politiek: meeste theoretici houden zich bezig met het verklaren van actuele gebeurtenissen, zodat men het historische perspectief en de bredere politieke context verwaarloost. Men ziet alles als ‘nieuw’ en men vergeet de precendenten (bv. mondialisering niet nieuw maar al in 19de eeuw) + verwaarlozing van de bredere context zorgt voor gebrek aan samenhang. deze gesegmenteerde en ahistorische aanpak verklaar waarom men er niet in slaagde het einde van de K.O. te voorspellen. o de oriëntatie op het beleid: men poogt aanbevelingen te doen naar het beleid (= inkomsten & prestigegeladen). Beleidsaanbevelingen spitsen zich echter toe op concrete kortetermijnacties, en de lange termijn (minder concreet en meer 72 speculatief) komt daarbij op de achtergrond. Beleidvormers hebben het ook niet altijd voor bepaalde langetermijnveranderingen (bv. voorkeur voor theorieën die V.S. als blijvende leider ziet decline-school i.v.m. dalende macht V.S.). Men gaat uit van de status-quo en heeft schrik van eventueel self fulfilling prophecies. o de politieke geladenheid van de elkaar beconcurrerende paradigma’s: de invloed van de politieke context en de band die de onderzoeker er mee heeft. kleinere staten of leidende handelsnaties tonen zich voorstander van internationaal recht en zijn eerder idealisten grotere staten meer realisten. visie wordt bepaald door de verschillende opvattingen over mens & samenleving! o het ‘Columbus-complex’ onder wetenschappers: publish or perish-cultuur die wetenschappers er toe dwingt om regelmatig met iets nieuws voor de dag te komen (om bv. te genieten van subsidiëring en ondersteuning). Dit gaat het best door stellingen van anderen te bekampen. o een gebrek aan theoretisch bewustzijn deze oorzaken konden echter slechts tot paradigmatisme leiden doordat de i.b. in de 80’s een bijzonder snelle ontwikkeling vertoonden, die vele vertrouwde ijkpunten onderuit haalde (snelle spanning & ontspanning tijdens K.O. + enkele cyclische ontwikkelingen) moeilijk om als theoreticus constant je theoretische ijkpunten bij te stellen of helemaal in vraag te stellen. We krijgen te maken met ‘systemische onzekerheid’ doordat de vertrouwde ijkpunten op de vier klassieke analyseniveaus van de i.b. (internationaal systeem, staat, samenleving, individu) verdwijnen. • zoals gezegd zijn de meeste nieuwe theorieën te herleiden tot de drie basispercepties van het Realisme, de samenwerkingsmodellen en het Dominantieperspectief. We dienen nog twee belangrijke nuanceringen te maken m.b.t. deze drieledige opsplitsing: 1) het gaat slechts om percepties van de i.b. die geen absolute waarheid zijn 2) de indeling is niet perfect, want de basispercepties zijn geen theorieën op zich maar slechts invalshoeken om de I.B. te bekijken, visies op de werking van het internationale systeem. Het is enkel een middel om orde te brengen in het complexe kluwen van theorieën. centrale positie voor 2 nieuwe benaderingen: Neorealisme en Neoliberalisme, vallen respectievelijk onder de noemer ‘Realisme’ en ‘Samenwerkingsmodellen’, hoewel ze volgens sommige critici in dezelfde categorie thuishoren omdat ze beide rationele-keuzemodellen hanteren. Ze lijken inderdaad erg op elkaar en groeien naar elkaar toe door de eigen ideaaltypes aan te vullen met noties van de ‘tegengestelde partij’ (Neorealisme voegt economische factoren toe, Neoliberalisme voegt anarchie en eigenbelang toe). Beiden kiezen voor een positivistische benadering. nieuwe modellen kunnen dus wel een meerwaarde hebben, ondanks het weinige ‘nieuwe’ eraan. Er kwamen zeker enkele interessante elementen boven die uit het oog verloren waren, & de opkomst v.h. postpositivistische Constructivisme was ‘n belangrijke ontwikkeling. 6.2. Internationale Betrekkingen als mentale constructie 6.2.1. Het Derde Debat: positivisme versus postpositivisme • positivisme gaat er van uit dat de methodes van de natuurwetenschappen evenzeer toepasbaar zijn op de sociale wetenschappen, alsook op de t.i.b.. De feiten zijn waarneembaar, en deze waarneming kan enkel via de natuurwetensch. methode (=definiëring, operationalisering, meting) de drie basisscholen passen deze methode toe en hebben een positivistisch karakter. toch enkele belangrijke aanvullingen: - het gaat om interpretatieve inzichten: allen stellen bepaalde verbanden vast tussen verschillende feiten, en gieten die in wetmatigheden. Het doel van een theorie is om die feiten en wetten te ontdekken en vervolgens zin te geven. Theorieën zijn dus interpretaties van de werkelijkheid die wordt waargenomen (en te testen op hun juistheid). - postpositivistische kritiek: onze kennis hangt af van hoe we de feiten interpreteren, en is dus inherent subjectief! Er zijn geen universele interpretaties, en we denken iets te weten terwijl het eigenlijk enkel om constructies van de werkelijkheid gaat. 73 op basis hiervan ontstond in de jaren 1980 het postpositivisme, dat de t.I.B. haar vooringenomenheid verwijt en stelt dat axioma’s en wetmatigheden noodzakelijk cultureel gebonden zijn. Er bestaat geen objectief en algemeen geldend interpretatiemodel zulke stellingen brengen de filosofie terug in de leer v.d. i.b., die zich op die manier tracht te onttrekken aan de strijd wie gelijk heeft. Iedereen heeft gelijk binnen zijn eigen logica! Deze vrij revolutionaire ontwikkeling breng een derde groot ‘Debat’ over de T.I.B.: 1) Idealisme vs. Realisme i.v.m. doelstellingen van theorie en beleid 2) Behaviouralisme vs. traditionalisme i.v.m. methodologische (on)wetenschappelijkheid v.h. klassieke Realisme 3) Postpositivisme vs. de empirische benadering i.v.m. de aard van het onderzoek en de aard van de werkelijkheid. gedragen door twee parallelle benaderingen: de Kritische Theorie (Critical Theory) als reactie op het Neorealisme van Waltz, en het Postmodernisme dat in de 2de helft van de 80’s gegroeid is als een meer radicale methodologische kritiek op de klassieke wetenschapsbeoefening. kritiek op positivistisch denken en het uitgaan van een universele waarheid. Het rationeel-keuzemodel van Neorealisme en Neoliberalisme baseert zich op zgn. vaste voorkeuren en structuren zonder zich af te vragen hoe deze ontstaan. C.T. en Postmodernisme onderzoeken dit ontstaan wel en stellen de definitie van een zomaar aangenomen kader in vraag. Cox: “Theory is always for some one, and for some purpose.” = kennis is nooit objectief en tijdloos Realisme en Liberalisme dienen bepaalde belangen sommige claims van ‘wetmatigheden’ dienen belangen (bv. vrijhandel) ook van belang: wat staat op onderzoeksagenda K.T. en Postmodernisme hebben beiden een centrale aandacht voor het ontstaan v.h. wetenschappelijk denken, en nemen afstand van de traditionele wetenschapsbeoefening (die objectiviteit haalbaar acht). Postpositivisme of postempirisme gaat ervan uit dat objectiviteit onmogelijk is, aangezien theorieën sociale constructies zijn die tot stand zijn gekomen onder sociale, culturele en ideologische invloed, en wetenschappers worden beïnvloed door hun omgeving. elke theorie dient ‘geplaatst’ te worden en is gebonden aan de geldende maatschappelijk context. Men vraagt zich af op welke manier bestaande theorieën systeembevestigend zijn. ( cf. WSA? Niet helemaal want daar economisch determinisme en nog steeds positivisme. K.T. haalt wel inspiratie uit neomarxisme zoals de WSA.) 6.2.1.1. Critical Theory • de Kritische Theorie onderzoek op welke manier de menselijke emancipatie wordt tegengewerkt en verhinderd door de bestaande machtsrelaties, en zoekt naar wegen om die te neutraliseren. De Kritische Theorie valt de situeren binnen de radicale traditie, en keert terug naar de emancipatorische gedachten uit de Verlichting. nauw verbonden met de Frankfurter Schule (Marcuse, Habermas), die ook terugkeert naar de Verlichting en de menselijke rede als basis voor emancipatie benadrukt.µ inspiratie bij diverse filosofische bronnen: Rousseau, Kant, Marx, Freud, Gramsci,… • Habermas en de K.T. leggen bij de mens zelf het vermogen om zijn omgeving te veranderen, maar emancipatie wordt niet alleen tegengewerkt door economische krachten, maar ook door dominantiemechanismen gebaseerd op geslacht, ras, godsdienst, etniciteit, nationaliteit. De centrale vraag die de K.T. stelt is hoe de mens bevrijd kan worden van het gewicht van het verleden dat zich uit in politieke, sociale en economische structuren ( niet door controle over productiemiddelen zoals Marx stelt) Idee dat huidige werkelijkheid niet de enige mogelijke is, en kritiek op conventional wisdom, common sense, pensée unique, One-Dimensional Man 74 belangrijk onderzoeksgebied = de staat, als vorm van morele en politieke gemeenschap die historisch & sociaal gedetermineerd is. Soevereiniteit en anarchie zijn geen absolute kenmerken v.h. internationaal systeem maar het product van een historisch en sociaal proces. Identiteit speelt ook een belangrijke rol. men wil soevereine staat achter zich laten en een ‘postsoevereine’ wereldorde concipiëren. 2 pogingen hiertoe verdienen aandacht: 1) neo-Gramsciaanse benadering (zie ook vorig Hoofdstuk): ‘Critical theory’ is wat samengevloeid met ‘neo-Gramsciaanse benaderingen’, en Neo-Gramsciaan Robert Cox noemde zijn benadering reeds ‘Critical Theory’. Deze benadering had een grote invloed op de ‘Internationale Politieke Economie’ (IPE). belangrijke auteurs: Robert Cox (Canada) en Stephen Gill (V.K./Canada) de neo-Gramsciaanse benadering is postpositivistisch omdat: o men het paradigmatisme tegengaat door bruggen te proberen slaan tussen de diverse paradigma’s. Men wil de werkelijkheid in haar geheel analyseren, niet in stukjes. o Historicisme staat centraal Cox: i.p.v. de oude problem-solving theories die de bestaande orde aannemen en van daaruit oplossingen zoeken voor specifieke problemen, gaat de K.T. deze orde zelf bestuderen en pogen te verklaren. (WSA en deze benadering = Kritische Theorie, al de rest zijn problem-solving theories) o Verwerping positivisme (reeds door Gramsci), objectieve kennis is onmogelijk. Een onderzoeker kan de samenleving (het onderzoeksobject) immers nooit van op een afstand waarnemen omdat hij zelf deel uitmaakt van dat object. Cox: “Theory is always for some one, and for some purpose.” = kennis is nooit objectief en tijdloos ≠ post-modernisme en totaal cultuurrelativisme! Niet àlle kennis wordt plots subjectief. Er bestaat immers wel degelijk een objectieve, materiële werkelijkheid, alleen kunnen we die nooit volledig objectief kennen via empirische methoden. het gaat om ‘n tussenpositie: het Kritisch Realisme van Roy Bhaskar 3 niveaus the empirical: de werkelijkheid die men waarneemt the actual: de werkelijkheid zoals ze is the real: de diepere structuren en tendensen die de werkelijkheid vormgeven Constructivisten erkennen enkel the empirical positivisten schakelen the empirical en the actual gelijk + beoordelen the real op basis van waarnemingen. Kritisch Realisten: the empirical en the actual hoeven niet samen te vallen (maar kan), the real komt niet noodzakelijk tot uiting in empirische feiten, maar tegengestelde en onzichtbare tendensen kunnen werkbaar zijn. Deze diepere tendensen kunnen worden blootgelegd via abstractie (< Marx), waarbij een fenomeen via abstrahering en re-concretisering in de diepte geanalyseerd wordt om haar essentie bloot te leggen. 2) feministische benadering (gender studies): niet alleen studie van de biologische opsplitsing tussen m/v, maar ook van de sociale constructies die bepaalde rollen voorschrijven. In de T.I.B. vermijdt men te denken in man-vrouw-verhoudingen door neutrale concepten te hanteren (bewindslieden, besluitvormers,…). Dit en andere zaken, zoals het toeschrijven van mannelijke kenmerken (rationaliteit, egoïsme, machtlust) aan de staat bij het Realisme, worden benaderd vanuit het gender-perspectief. eerste reeks gender-studies behandelt de problematiek van de ontwikkeling van de Derde Wereld vanuit vrouwelijk oogpunt. Men pleit voor empowerment voor vrouwen om ze o.a. te integreren in de mannelijke machtsstructuren. kritiek: het gaat eerder om een actieplatform dan een analyse van de internat. betr. Maria Mies: verbreding door de problematiek in een mondiale context te plaatsen en de wisselwerking tussen patriarchale verhouden en het kapitalistisch wereldsysteem waarin vrouwen worden onderdrukt en geëxploiteerd te schetsen. lijkt goed op Dominantieperspectief, maar nadruk op mentale constructies verschilt 75 tweede reeks gender-studies gaat nog verder en houdt zich bezig met de wisselwerking tussen klasse, ras, etniciteit en gender. Ann Tickner stelt dat de klassieke t.i.b.’s teveel uitgaan van mannelijke karakteristieken. Vrouwen vervullen een perifere rol binnen de instituties van de staat en het transnationale kapitalisme, en een feministisch perspectief levert de kritiek dat men zich moet afvragen of deze instituties wel een adequaat antwoord zijn op mondiale problemen zoals militarisme, armoede of milieu. Ondanks het feit dat vrouwen gemarginaliseerd zijn binnen de formele internationale instituties, spelen ze wel een grote rol in sociale bewegingen, zodat ze toch een cruciale rol kunnen spelen! Deze studies richten zich dus op de sociale constructie van gener-rollen en –verhoudingen (bredere aanpak dan eerste reeks) • Een belangrijke verdienste v.d. Kritische Theorie is de aandacht voor eht normatieve aspect in de T.I.B. door te benadrukken dat de zogenaamde niet-normatieve, objectieve theorieën betreffende internationale relaties steeds een impliciet – doorgaans conservatief – waardeoordeel bevatten. 6.2.1.2. Postmodernisme • het Postmodernisme is een constante invraagstelling v.d. methodologische en epistemologische basis voor de ontwikkeling van empirische wetenschappen. Er zijn enkele gelijkenissen met de K.T., maar een echte omschrijving is moeilijk wegens gebrek aan consensus daarover. Krishan Kumar: de hedendaagse samenleving wordt gekenmerkt door een hoge mate van individualisme, pluralisme en fragmentering. Deze zijn deels toe te schrijven aan veranderingen in de productiesfeer (techn. innovatie & veranderde werkomstandigheden), maar hebben ook te maken met het verval van de suprematie van nationale staten en nationale culturen. Het politieke, economische & culturele is heden voor een groot stuk beïnvloed door mondiale ontwikkelingen. Eén van de effecten hiervan is de vernieuwde aandacht voor het lokale en subnationale culturen. drie elementen dus: verzwakking van de nationale staat, link tussen het mondiale & lokale en veranderende werkomstandigheden: verzwakking van de typische instituties van de nationale staat door mondialisering en grotere nadruk op het lokale (fragmentering!). Zo moeten politieke partijen plaats ruimen voor nieuwe sociale bewegingen. Collectieve identiteiten op basis van socio-economische klasse of gedeelde werkervaringen vervagen en worden vervangen door andere vormen van identiteit (geslacht, huidskleur, lokale groepen of thematisch (bv. milieu, mensenrechten)). Nationale identiteit en cultuur moet wijken voor multiculturalisme (etnisch, religieus, jeugdcultuur,…) identiteit: niet unitair maar veelzijdig en veranderlijk, gevoed door een veelvoud aan bronnen en uit zich in diverse vormen (men is niet enkel ‘zwart’, ‘vrouw’ of ‘Belg’). Mensen hun wereldbeeld raken hierdoor versplinterd en gefragmenteerd. Daarnaast zorgt de toenemende mondialisering dat nationale structuren ondermijnd worden en lokale gestimuleerd. Grote veranderingen op wereldvlak staan rechtstreeks in contact met het lokale vlak (cf. mondiale steden). schaalverkleining of ‘glocalisering’, ook wel verwoord als ‘think globally, act locally’ . het lokalisme wordt versterkt door veranderende werkomstandigheden t.g.v. de postFordistische productiewijze. Massaproductie maakt plaats voor een meer verspreide vorm van productie. Verticale integratie van de productie wordt vervangen door horizontale decentralisering. gevolg: ontvolking industriële centra en opkomst kleine central die rond nieuwe technologieën op kleine schaal werken. postpositivistische inslag duidelijker op methodologisch vlak: het Postmodernisme heeft geen behoefte om de werkelijkheid te ‘deconstrueren’, aangezien zij de werkelijkheid en de waarheid als een kwestie van definiëring zien. Wat we aanzien als de werkelijkheid is niets meer dan een sociale constructie, en het Postmodernisme onderzoekt op basis van welk mechanisme deze sociale constructie wordt opgebouwd. Het Postmodernisme spitst zich dan ook vooral toe op taal en betekenissen. Omdat de mens subjectief is dient men deze betekenissen (menselijke constructies) te ontleden. Er zijn verschillende waarheden, subjectivisme/relativisme 76 veel aandacht voor het gebruik van taal en bestaande autoriteitsstructuren in de samenleving. Vandaar ook veel aandacht voor ‘gender’ & feministische interpretaties v.d. werkelijkheid. Men bekijkt het wel meer vanuit het identiteitsperspectief (subjectiever), waar gender slechts één aspect v. uitmaakt. (rol gender bij constructie werkelijkheid) idem binnen de T.I.B.: elke theorie is een reductie van/slechts één visie op de werkelijkheid. Postmodernisme erkent meerdere subjectieve interpretaties die op een evenwaardige manier naast elkaar bestaan. Er bestaan verschillende waarheden. anders dan de K.T. stelt Postmodernisme ook de aard en waarde van de moderniteit in vraag. Doordat het Postmodernisme geen objectieve werkelijkheid erkent, gelooft het ook niet in de vooruitgang van de moderniteit. De Verlichting en moderniteit waren dus nooit een noodzaak maar slechts één opgedrongen werkelijkheid… aandacht voor (lokale) contexten (waarin mensen zich socialiseren): door de afwezigheid van een objectieve werkelijkheid houdt men zich niet bezig met zgn. universele waarheden maar gaat men gebeurtenissen relativeren en in hun specifieke context situeren. Men gaat algemene processen een lokale invulling geven, waarbij specifieke achtergronden ook aan bod komen. Bv. verschillende lezingen van mondialisering: verschillende ‘verhalen’ van de mondialisering op verschillende plaatsen/in verschillende contexten. Het gaat om verschillende maar evenwaardige werkelijkheden: o mondiale cultuur: McDonaldisering (homogenisering & standaardisering) er is misschien wel een mondiaal fenomeen, maar toch er zijn lokale uitingsvormen! o Mondiaal bewustzijn: een nieuwe vorm van kosmopolitisme, aangehangen door het anti-etnocentristische postmodernisme, en dus eigenlijk toch een terugkeer naar de verlichtingsideeën. Postmodernisme spreekt dus niet over universele waarheden maar over waarheidsclaims politieke implicaties!: kennis is immers macht en er ontstaat een machtsstrijd over wat nu juist de waarheid is. Bv. Inzake soevereiniteit is kennis onvermijdelijk verbonden met macht omdat kennis het soevereiniteitsdiscours heeft opgeleverd dat nadien een centrale rol heeft gespeeld bij de machtsarrangementen in de moderniteit. Postmodernisme stelt dus onvoorwaardelijke soevereiniteit v.d. staat in vraag. Men legt de nadruk op supra- en sub- en parastatelijke actoren en processen. Er is geen éénduidige welomlijnde structuur in het internationaal systeem, en verscheidene mogelijkheden naast elkaar kunnen even ‘waar’ zijn. Postmodernisme verlegt dus de aandacht van structuren naar processen (bv. Identiteitsvorming, mondialisering). Ook op vlak van de concrete internationale politiek gaat meer aandacht naar processen en informele contacten. Bv.: Informele besluitvorming wanneer men liever via een dialoog tot een oplossing (of waarheid: het ‘waar’ en ‘niet waar’) komt. Bv.: gedragscodes in de vorm van een intentieverklaring, geen echte regels. het Postmodernisme is dus een deconstructie van de bestaande theorieën, zonder echter een eigen nieuwe theorie in de plaats te stellen. Dat kan ook niet, aangezien het Pomo precies van oordeel is dat er geen algemeen geldend model is voor de lezing van de werkelijkheid epistemologische anarchie: elke benadering is evenveel waard dilemma: ook het postmodernisme zelf is geen absolute waarheid! In die zin is het Postmodernisme een terugkeer naar het culturele relativisme en normatieve vacuüm dat kenmerkend is voor samenlevingen in transitie. 6.2.2. Het Constructivisme • het Constructivisme werd geïntroduceerd door Nicholas Onuf, en werd verder opgebouwd door Alexander Wendt en John Gerard Ruggie zodat het geleidelijk evolueerde naar een eigen paradigma. het is geen Postmodernisme, hoewel het wel voortbouwt op de Postmodernistische kritiek op de T.I.B. en ook aandacht heeft voor identiteit en mentale constructies rond het menselijk handelen. Het wordt vandaag gezien als een belangrijk hulpmiddel bij de analyse van de i.b., en het weze dus duidelijk dat de paradigmastrijd achter e rug is en de complementariteit van de diverse paradigma’s algemeen wordt aanvaard. 77 Verschillende stromingen, interessegebieden: er komt een waaier aan thema’s aan bod: - Wendt: houdt zich vnl. bezig met anarchie (geen voldoende antwoord op conflict) - Combinatie Transnationalisme en klassieke integratietheorieën stelt zich vragen over de toekomst van de territoriale staat - Uitloper van de Engelse School met aandacht voor normen: stellen dat internationaal recht e.a. normatieve principes de soevereiniteit en legitimiteit van de staten onderuit halen. Constructivisme = amalgaam v. opvattingen, maar vertrekkende vanuit dezelfde uitgangsptn 6.2.2.1. Uitgangspunten • eerste gemeenschappelijk kenmerk = nadruk op de macht van het discours. De studie van discours komt neer op de relatie tussen taalgebruik (maar ook handelingen met een boodschap) en hoe deze de sociale structuur mee vorm geeft en het gedrag van de actoren bepaalt. leunt klein beetje aan bij Gramsciaanse ‘consensus’ en Postmodernistische ‘waarheidsclaims’, maar is veel meer dan dat: discours zijn verantwoordelijk voor hoe actoren zichzelf definiëren en hun belangen formuleren. Zodoende passen ze hun gedrag aan deze mentale constructies aan. bv.: discours Clinton (SW) Bush (vijandelijk) niet nieuw! Geïnspireerd door sociologie & sociale psychologie uit 60’s kent 3 principes: 1. actoren gedragen zich t.o.v. objecten afh. van welke betekenis deze voor hen hebben 2. de betekenissen van interacties tussen actoren geven aanleiding tot actief gedrag 3. identiteiten en belangen vloeien voort uit contextueel gedrag. hieruit volgen enkele belangrijke (kennis)theoretische overwegingen voor de T.I.B.: A. epistemologisch: intersubjectiviteit sociaal gedrag is gebaseerd op de door de diverse actoren gedeelde opvattingen/kennis. Hoe actoren een situatie interpreteren en definiëren bepaalt hoe ze zich zullen gedragen. Aangezien de situatie steeds verandert is het dus ook onmogelijk om het daaruit voortvloeiende gedrag in wetten te gieten! B. ontologisch: men poogt uit de agent-structuur dichotomie te stappen door beiden te integreren, in navolging van de structuratie-theorie van Giddens. Agent en structuur staan niet los van elkaar en evenmin is het zo dat de ene primeert op de andere. Agent en structuur zijn wederzijds bepalend. Structuur beïnvloedt steeds de actoren, maar actoren kunnen de situatie herinterpreteren en zo ook de structuur beïnvloeden. Aangezien actoren de structuur definiëren aan de hand van de al bestaande structuur is de cirkel rond! structuur is hier het internationaal systeem, de structuur van belangen/identiteiten en volgens een ordeningsmechanisme Alexander Wendt: “Anarchy is what states make of it” (artikel uit 1992): i.p.v. de nadruk te leggen op de ’natuurlijke eigenschappen’ van de I.B., moet men kijken naar hoe staten zich effectief gedragen. Dit gedrag bepaalt de aard van de I.B. en hangt af van de identiteiten en belangen van deze staten en hoe deze evolueren. bv.: anarchie leidt voor Realisme tot conflict, volgens Transnationalisme tot samenwerking. Beide benaderingen geven anarchie een intrinsieke eigenschap, los van de actoren. Men ziet structuur als een gegeven! Een onafhankelijke variabele Constructivisme doet dat niet maar stelt dat de internationale omgeving enkel conflictueus of samenwerkingsgericht lijkt. Structuur is hier een afhankelijke variabele, men vraagt zich af waar deze vandaan komt. Belang van vertrouwen, socialisatie, … + Beide sferen vloeien door elkaar… () het Constructivisme tracht tegenstellingen te overstijgen door de twee mythes van het Realisme en transnationalisme te verenigen. Het Constructivisme stelt dat identiteiten en belangen in de I.B. niet stabiel zijn, dat deze geen vooraf vaststaande natuur hebben. Dit geldt zowel voor de identiteit van de staten zelf als voor de identiteit van het internationale systeem. Het is van belang na te gaan hoe deze identiteiten en belangen geconstrueerd zijn, d.i. hoe deze vorm hebben gekregen in en door specifieke internationale reacties nadruk op ‘mentale constructies’ 78 6.2.2.2. Conflict en samenwerking volgens het Constructivisme • Dus: deterministische of voluntaristische opvattingen van andere benaderingen vloeien voort uit de opvattingen die men heeft over de intrinsieke karaktertrekken van het internationale systeem. Tegenstellingen leidden tot verwoede debatten en uiteindelijk paradigmatisme. Volgens Wendt zijn deze tegenstellingen slechts ogenschijnlijk, en zijn er veel gemeenschappelijke punten, bv. de rationaliteit van staten Het Constructivisme zet zich af tegen het rationalisme, aangezien de nadruk op rationele motieven de theoretici beperkingen oplegt wat betreft de opvatting over veranderingen v.h. internationale systeem. Rationaliteit heeft immers geen invloed op identiteiten en belangen (belangrijkste krachten bij het creëren v.h. internationaal systeem), en zo kan bv. het Realisme enkel iets zeggen over veranderingen van gedrag van actoren ( verenging!) • Hoe ziet het Constructivisme het internationale systeem?: Het internationale systeem krijgt zijn betekenis door het specifieke gedrag van state, want hun interacties maken uit of het er conflictueus of samenwerkend aan toe gaat. Men hecht dus groot belang aan intersubjectiviteit, die het systeem vorm geeft. Staten zijn op zich ook systemen met een eigen relatief stabiele identiteit, die gevormd wordt door interactie met andere staten (wederzijdse verwachtingen). Deze interactie zorgt voor internationale zingevingsstructuren en welbepaalde interactiepatronen, volgens de Sociologie en Sociale Psychologie niets anders dan instituties, cognitieve entiteiten die niet kunnen bestaan zonder de opvattingen m.b.t. de wereld van de samenstellende actoren. zo is self-help een institutie (sociaal geconstrueerd, intersubjectiviteit!). Bv. dat men agressief reageert tegen iemand die zich agressief opstelt geeft je nog niet die karaktertrek. Looking-glass self – eigen identiteit wordt gevormd door interactie met anderen. wat kwam eerst? = niet aan de orde: identiteiten, belangen en instituties komen voort uit wederzijdse interacties en sociale processen die ‘wederzijds bepalend’ zijn. Structuur van instituties en identiteiten vormt op haar beurt toekomstig gedrag Instituties nogal taai (path-dependency, moeilijk om op terug te komen), maar niet onveranderlijk. Wendt laat ruimte aan vrije wil van individuen. Patronen kunnen doorbroken worden. Verandering is mogelijk. = overstijgen agent-structuur-probleem ook het internationale systeem is in wezen een institutie, waarbinnen het specifieke gedrag van staten binnen de context van de intersubjectiviteit de sfeer bepaalt. Andere instituties zoals anarchie of self-help krijgen hun invulling door sociale interactie, die gebeurt vanuit bepaalde verwachtingen van het systeem. Vroegere interacties bepalen dus mee wat de toekomstige zullen zijn, en men baseert zich dus niet op objectieve gegevens. Bv. volgende allegorie: landing van buitenaardse wezens op onze planeet eerste contact tussen twee zingevingsystemen (geen precedenten om op af te gaan). Hoe zullen we reageren? Direct defensief of eerst de kat uit de boom kijken, wat slimmer en realistische is omdat de ‘tegenstander’ misschien te sterk is en beter te vriend gehouden wordt. We willen meer informatie voor we tot een bepaalde houding beslissen. idem voor de interactie tussen staten: bij een eerste contact blijft men neutraal (niet meteen veiligheidsdilemma). Onveiligheidsgevoel is slechts een mentale constructie, die neutraal blijft tot er duidelijke signalen komen. Signalen zijn echter gevaarlijk en het gevoel van bedreiging (die er eigenlijk niet is) kan toch voor een self fulfilling prophecy leiden en uitmonden in conflict. perceptie is belangrijker dan realiteit! ook een spiraal van samenwerking (‘dwingende logica’) kan ontstaan: zie Europese Politieke Integratie. Constructivisme stelt dat het integratieproces beïnvloed is door de visies die politic en beleidsmakers hebben van ‘Europa’. De steeds intensievere interacties tussen lidstaten leidden tot het Europa van vandaag, een onlosmakelijk Europese dimensie in de identiteit van de Europese staten. Het Constructivisme gaat hier dieper op in en houdt zich bezig met: o domein 1: regelgeving en Europees beheer (ook de werking van instituties, hoe Europese instellingen met elkaar omgaan). het integratieproces kenmerkt zich door opbouw van interactiepatronen, opbouw van rollen ontstaan van instituties o domein 2: aandacht voor evolutie naar Europees burgerschap en identiteit. Het gaat niet om een transfer van loyaliteiten (cf. functionalisme) maar om een nieuwe getrapte loyaliteit en identiteit waar een Europese dimensie aan toegevoegd wordt. 79 belang discours in identiteitsvorming! Europa als vredesproject (vrijheid, recht,…), maar ook liberalisme (= voortzetting nationale systemen) op institutioneel niveau: Euro-speak, eigen visie op de werkelijkheid en gebruik van specifieke terminologie i.f.v. integratie 6.3. Postpositivisme en constructivisme: een evaluatie • Alle actoren ‘geven zin’, hebben mentale constructies, visies op de werkelijkheid. De kritische Theorie kijkt naar het ontstaan van deze overtuigingen, Constructivisme bekijkt de invloed ervan op gedrag. Het Derde Debat draaide rond de rol van ideeën en overtuigingen, maar ook de manier van wetenschap bedrijven. postpositivisme: ontwijken paradigmastrijd door iedereen gelijk te geven, geen echte oplossing maar gewoon een nieuwe mentale constructie. Constructivisme probeerde meer bruggen te bouwen tussen (schijnbaar) tegengestelde paradigma’s en zoekt naar integratie van de rivaliserende positivistische paradigma’s zonder postpositivistische kritieken te verwaarlozen. Het overstijgt het agent-structuur-probleem, en maakt een keuze tussen conflict en samenwerking overbodig. geen vaste logica: structuur heeft geen zin als er binnen deze structuren geen processen aan de gang zijn die de structuur betekenis geven.gedrag van staten mondt uit in een geïnstitutionaliseerd zingevingssysteem, dat echter geen essentieel karaktertrek van het internationaal systeem vormt! alle bestaande paradigma’s gelijk, ook Dominantie dat soortgelijk redeneert. verklaring populariteit Constructivisme en aanvaarding door theoretici van zowat alle paradigma’s (echte bruggenbouwer!): o door nadruk op interactie tussen actor en structuur zet men een stap terug in vergelijking met het Postmodernisme o het geeft een gepast antwoord internationale veranderingen zoals het einde van de Koude Oorlog: het ‘Nieuwe Denken’ van Gorbatsjov (‘wederzijdse veiligheid’, ‘gemeenschappelijk Europees huis’) bracht een ware revolutie teweeg in het buitenlands beleid van de S.U., en ondermijnde de K.O.-logica. Na het overwinnen van enig scepticisme aan Amerikaanse zijde kreeg het toenaderingsdiscours de overhand. in samenlevingen in transitie komen ‘existentiële vragen’, identiteitsvragen op de voorgrond. Dit toont nog maar eens hoe de maatschappelijke werkelijkheid het denken over de i.b. beïnvloedt. Het Constructivisme ging creatief om met vragen over identiteit en zelfperceptie in een nieuwe context, en had succes! • Schema Politieke ‘culturen’ in het Internationaal Systeem: schenkt aandacht aan de dynamiek tussen gradaties in de politieke ‘culturen’. Men kan evolueren tussen de verschillende gradaties. Bv. Het ‘Nieuwe Denken’ van Gorbatsjov verklaart het einde van de K.O.: rol politieke cultuur! Bv. China: verhouding tussen China en V.S. kan evolueren Bv. Khadafi: wou zelf uit de sfeer van het geld treden Bv. Khatami: keerde na Iraanse Revolutie terug naar Iran en werd president. Wou toenaderingspogingen, die echter door een nieuw regime werden ongedaan gemaakt. 80 81 7. TRANSITIE: De periode na de Koude Oorlog • Jaren ’90: enorme verwarring door einde bipolariteit, kwam aan als totale verrassing! imago T.I.B. helemaal om zeep: eerst paradigmatisme, en nu kon men niet eens het einde van de K.O. voorspellen (= ontoereikendheid en ongeloofwaardigheid!) Wat met de rol van de staat? Hoe moeten zij zich nu gaan gedragen? Naar harmonieuze, kosmopolitische samenleving? Of blijven supermachten bestaan en keren we terug naar de klassieke (en gevaarlijke) multipolariteit? evolueren we naar botsende beschavingen? wat is het reële gevaar van de ecologische crisis en haar impact op de i.b.? rol internet? Evolutie naar volledig interdependente en transnationale samenleving? • na K.O. dus transitieperiode: vervanging bestaande ordening door ‘iets anders’. De zoektocht naar dat ‘iets anders’ drukt haar stempen op de T.I.B., waarbij vooral nieuwe invullingen aan oude concepten werden gegeven. falen om einde K.O. te voorspelen doet twijfelen over gehanteerde methodes. Is de T.I.B. wel toereikend? 7.1. Het einde van de Koude Oorlog volgens de gangbare paradigma’s • John L. Gaddis: evalueerde de manier waarop de T.I.B. had gefaald in het voorspellen van de het einde van de K.O., door te onderzoeken in hoeverre de theorieën minstens één van de vijf kenmerken daarvan hadden voorspeld: 1) de assymetrische afloop (exit S.U.), 2) het abrupte maar vreedzame karakter van de afloop, 3) de trends die geleid hebben tot de uitholling van de Sovjetmacht (interne factoren: onwerkbaarheid planeconomie,…), 4) de timing en 5) de nasleep, de mondiale toestand na afloop v.d. K.O. (Duitse hereniging, opkomst nationalisme in ex-SU …) conclusie: geen enkele benadering had minstens één van deze zaken voorspeld! toch analysten die einde K.O. wel voorspeld hadden! O.a. Kennan (vader containmentpolitiek V.S.), Deutsch, Amalrik, Carrère d’Encausse,… niet doorgedrongen in mainstream T.I.B. • Realisme: had te weinig aandacht voor binnenlandse politiek, want het einde van de K.O. is deels te verklaren door interne problemen in de S.U. en de uitholling van haar macht van binnenuit. ziet gedrag Gorbatsjov als irrationeel omdat men binnenlandse factoren niet meetelt. Morgenthau: waarschuwt dat voorspellen moeilijk is Neorealisme beweert het te kunnen door nadruk op systeemkenmerken maar faalt! Gorbatsjov’s daden niet verklaarbaar vanuit (Neo-)Realisme. 1989: Stephen Rock maakt een Neorealistische analyse van een mogelijk einde van de K.O. en stelt dat de klassieke machtsevenwicht-theoretici gewoonweg geen vrede kunnen verklaren (cf. Paul Kennedy), tenzij het om het samenspannen tegen een gemeenschappelijke bedreiging gaat. Andere verklaringen dan louter macht moeten gezocht worden, zoals complementaire economieën en ideologieën. Oorzaken moeten in interne staatsstructuur én systeem-kenmerken gezocht worden. 4 hypothesen betreffende relaties tussen grootmachten: - staten wier geopolitieke belangen elkaar niet raken komen minder in conflict met elkaar - vrede wordt niet bevorderd door handelsvolume, maar economische complementariteit (geen exportconcurrentie = minder conflict) - gelijkaardige staten gaan elkaar niet bevechten (democratieën zijn vreedzaam) - zelfs indien aan vorige 3 voldaan, soms toch katalystische gebeurtenis nodig om vreedzame relaties in gang te zetten (bv. crisis tussen beide landen) DUS: niet aanwezig tussen V.S. & S.U. en dus was vrede ook niet voorspelbaar! meest uitgewerkte Neorealistische poging tot verspelling is eigenlijk mislukt de Realistische Cyclische theorieën uit H3 zijn al iets beter in dat opzicht dat ze niet uitgaan van een statisch model, maar van een op- en neergang van mogendheden. Paul Kennedy verklaart dat niets erop wees dat de Russen hun machtsafkalving vreedzaam zouden aanvaarden (ook geen historische precedenten: alle grootmachten steeds ‘verslagen’). probleem met deze theorieën is dat ze te weinig aandacht hebben voor toevalligheden, discontinuïteit en lineaire ontwikkelingen (alles is volgens hen een cyclus, maar de internationale context waarin de cyclus verloopt verandert! Val Ottomanen ≠ val S.U.!). 82 • Samenwerkingsmodellen: Neo-liberaal institutionalisme neemt rationele-keuze-veronderstelling (rationalisme) over van het Realisme, net zoals de stelling dat staten egoïstisch reageren in een anarchistische omgeving, en slaagt er daarom ook niet in om Gorbatsjov’s beleid te verklaren. Ook de ‘complexe interdependentie’ – die stelt dat men op termijn naar elkaar zou toegroeien door de toegenomen interdependentie – zat fout. We zagen immers een ‘implosie’, i.p.v. een geleidelijke evolutie naar harmonieuze samenwerking. • Dominantieperspectief: dichter in de buurt, maar geen sterke voorspelling. Structuralisten zien in de periode na WO II sowieso minder een bipolaire strijd, en leggen de nadruk op de Amerikaanse hegemonie. De K.O. wordt dus gewoon bekeken als een falen van de S.U. om de hegemonie van de S.U. uit te dagen. Sovjetcommunisme was enkel een middel om terug te keren naar het kapitalisme: extern mercantilistische politiek, radicaal staatskapitalisme i.f.v. catch-up met het Westen. Dit leek te lukken, maar door de economische stagnatie van de 70’s en de oliecrisis in de 80’s kon de S.U. de wapenwedloop niet langer financieren. = kapitalisme wint. geen sterke voorspelling! Enkel gewezen op toenemende economische integratie O & W, wat op termijn de ‘bovenbouw’ tot aanpassing zou dwingen. Maar in ‘t echt ging alles veel sneller! • al te positivistische benaderingen ook niet geschikt, ondanks het feit dat men hier gelooft voorspellingen te kunnen doen… belangrijkste poging = Correlates of War Project (Michigan, 1972), waarbij men variabelen en hun onderlinge relaties via computermodellen gaat definiëren, echter zonder dat dit ooit bruikbare voorspellingen, politieke aanbevelingen heeft opgeleverd. Het is niet makkelijk om T.I.B.-concepten te kwantificeren, en er is twijfel over de bruikbaarheid van de benadering. toch reeks interessante veralgemeningen opgeleverd: - oorlogen worden minder frequent maar wel gevaarlijker (sinds 1945) - bondgenootschappen leveren zelden veiligheid op, maar veroorzaken wapenwedlopen. Men kan weinig rekenen op de solidariteit van bondgenoten. - oorlogsvoorbereidingen brengen zelden vrede: als men vrede wil moet men kiezen voor eenzijdige terughoudendheid bij bewapening, gekoppeld aan onderhandelingen. - militaire machtsongelijkheden kunnen vrede/stabiliteit bevorderen (of toch in de 20ste eeuw) - bipolariteit kan zowel vrede brengen als niet. Welk systeem meest stabiel is (=zoektocht behaviouralisten) hangt af van variabelen en is niet eenduidig! weinig bruikbaar voor besluitvorming en onderling moeilijk combineerbaar. Het model werd tijdens de K.O. opgesteld met het idee dat het een WO III zou moeten kunnen voorspellen. De data-collecting was gebaseerd op de impressie dat een nieuw conflict onvermijdelijk was, en de lange duur van deze fase moest het gebrek aan theoretisch kader verbergen. Nietkwantificeerbare feiten worden bovendien verwaarloosd (methode > onderwerp). • hoe werd de transitieperiode geïnterpreteerd? Binnen context algemene verwarring analyses zijn vooral pragmatisch (down to earth i.p.v. abstractie), door ontoereikendheid bij voorspelling + vroeger paradigmatisme. Men zoekt minder grootsprakige analyses en houdt zich nu liever bezig met wat is, i.p.v. met wat eventueel zou kunnen. centrale vraag: transitieperiode gekenmerkt door conflict of samenwerking? 7.2. ‘Liberale’ interpretaties van de transitieperiode de evolutie van het Oostblok naar een marktgericht democratisch bestel deed het ‘democratische kamp’ juichen, en het liberalisme zag haar theorieën bewaarheid. Het gaat om een schijnbaar volstrekte zege van de liberale principes, die dan ook de academische debatten begin jaren ’90 beheersen. Bestaande liberale stromingen krijgen een nieuwe invulling, en het Transnationalisme evolueert tot het Neoliberaal institutionalisme en treedt prominenter op de voorgrond. 83 7.2.1. Neoliberaal institutionalisme • ≠ Neoliberalisme van Reagan & Tatcher, maar herinterpretatie van het Transnationalisme. Na de heropflakkering van de K.O. had het klassieke Transnationalisme haar geloofwaardigheid verloren, en men maakte een bocht van 180°: van nie t-staatscentrisme naar staatscentrisme! zie o.a. Keohane ‘After hegemony’ (1984) zie p. 49, 51-52 4 principes (waarvan twee een doorslagje van het Realisme): 1. staten als enige actor: andere actoren die een rol spelen zoals sociale bewegingen of bedrijven, zijn hieraan ondergeschikt. 2. anarchie is een structureel kenmerk van het internatonale systeem, maar staat samenwerking niet in de weg. Door internationale regimes wordt anarchie zelfs ingebed omdat de kosten-batenanalyse overzichtelijker wordt (men kent de kost van regimebreuk). 3. integratieprocessen zijn een onomkeerbaar fenomeen. Regimes leiden tot sterkere vormen van samenwerking door een spill-over van bevoegdheden naar supranationaal niveau. 4. de motivatie tot samenwerking is sterker dan de motivatie om tegen te werken. Terwijl Neorealisme de ‘relative gains’ bekijkt (win ik meer dan de partner), heet Neoliberaal institutionalisme oog voor de ‘absolute gains’ (zolang er maar voordeel is). radicale critici: ziet veel gelijkenissen met (Neo-)Realisme. Ondanks nuanceverschillen (zie pt. 4) heeft de draai van 180° teveel veranderd. Neolib eraal institutionalisme staat nu dichter bij Realisme dan bij Liberalisme (= niet-staatscentrisme). 7.2.2. Neo-idealisme Idealisme (zie H2) tracht het liberale denken over wat zich binnen de staat afspeelt door te trekken naar het internationale niveau. De ‘rule of law’, een geïnstitutionaliseerde manier om recht af te dwingen, staat hier centraal. Een internationale organisatie hiervoor opgericht beslecht conflicten of treedt op via het systeem van collectieve veiligheid. De instrumenten waren er al, maar het einde van de verlammende bipolaire logica maakte het ideaal misschien wel mogelijk… 7.2.2.1. De Nieuwe Wereldorde • George Bush sr. formuleerde na de val van de muur en ten tijde van de Tweede Golfoorlog (1990-1991) voor het eerst het idee van een Nieuwe Wereldorde: door het einde van de K.O. kon men met een schone lei beginnen om tot een ‘nieuwe’ manier van samenleven te komen, waarbij volken gezamenlijk en vreedzaam over hun lot kunnen beslissen. Enkel de V.N. mag beslissen tot geweld, en het internationale recht zou een nieuwe stabiliserende factor worden. terugkeer naar Wilsoniaans liberaal idealisme van na WO I: staat als soevereine actor, waarbij een zeker respect voor normen van non-agressie/interventie diende te worden opgebracht. steun aan Internationaal recht – internationale instellingen – collectieve veiligheid Cfr. democratisering, VN-conferenties dit geloof in samenwerking en interdependentie ligt in de lijn v.h. klassieke Amerikaanse liberalisme, dat er van uitging dat exit K.O. een einde zou maken aan de ideologische tegenstellingen, wat automatisch zou leiden tot herstel v.e. natuurlijk contract tussen naties. • Nieuwe wereldorde is qua collectieve veiligheid niet geworden wat Bush voor ogen had, en werd nadien zo sterk bekritiseerd dat er uiteindelijk slechts een karikatuur van overbleef. Het Amerikaanse Congres verworp het actieve internationalisme omdat de V.S. anders overal zou moeten interveneren (= zelfde argument als bij Wilson) deze tegenstelling is ideologisch gestoeld o de twee verschillende stromingen binnen het liberalisme (zie H2) toch geen irrelevante visie! Begin jaren 90’s kwam binnen de V.N. een nieuwe dynamie op gang met als bedoeling te komen tot vormen van mondiaal beheer. De Commision on Global Governance (1995) was het raamwerk dat tot talrijke initiatieven en overeenkomsten leidde. Dat was een eerste stap, maar dient toch aangevuld te worden met verdere democratisering v.d. internationale instellingen. 84 • Cfr. Jaren na WO I en na WO II, ook na 11/9? MAAR: Somalië, Joegoslavië, Rwanda, Darfour, ‘neo-imperialisme’ … (hoewel eerder burgeroorlogen en crisissen) helemaal geen vredesdividend vanuit de V.N. of de rijkere landen. De Idealistische sfeer is weer verdwenen, behalve bij uitzonderingen zoals Kofi Annan die nieuwe engagementen voor ontwikkeling aangaat, of Tony Blair die aan de kar voor mondiale zaken blijven trekken. 7.2.2.2. Kosmopolitische democratie • Kosmopolitische democratie is volgens het neo-idealisme het natuurlijke verlengstuk v.d. aanwas van internationale instellingen: democratie moet ook gelden op internationaal niveau (nogal normatief). Het baseert zich op de kritiek van David Held: V.N. zorgde er niet voor dat staten stopten met op basis v. machtsdenken met elkaar om te gaan, en er is slechts minimale inspraak voor niet-statelijke actoren in de besluitvormingsorganen. stelt alternatief model voor kosmopolitische democratie voor, waarbij een reeks regionale parlementen (voor macroregio’s zoals de E.U.) het Westfaalse statensysteem vervangen + er een Internationaal Hof voor de Rechten v.d. Mens moet komen. • naast aandacht voor marco-institutionele hervormingen ook aandacht voor microniveau: Richard Falk: mondiale sociale bewegingen hebben een grote invloed (zij het indirect) – bv. de rol van NGO’s in de naleving van mensenrechten, rol van sociale bewegingen in de toenemende aandacht voor ecologie,… - en moeten dusbetrokken worden bij het besluitvormingsproces (niet enkel consultatie). scepticisme vanwege David Held: heeft een mondiale samenleving met een mondiaal bestuur voor ogen, in de lijn van het federalisme van de samenwerkingsmodellen. Toch zijn Falk’s aanvullingen relevant en contacten met de civiele samenleving zijn belangrijk! (zie straatprotesten tijdens internationale ontmoetingen). 7.2.3. Neo-liberaal internationalisme • Liberaal internationalisme stelt belangenharmonie (zie H4) centraal en gelooft in een natuurlijk orde die, als de politiek geen rol speelt, als vanzelf naar de voorgrond komt. Machtspolitiek en politiek getouwtrek staan de natuurlijke orde in de weg. Men moet storende (politieke) elementen dus trachten uit te schakelen om internationale contacten te vergemakkelijken. Het wegvallen K.O. zou zorgen voor fundamentele belangenharmonie en nieuwe (liberale) orde en vrede. Scheiding tussen economie en politiek + economische groei en welvaart zorgt voor samenwerking en vrede / democratie zorgt voor vrede enkel K.O. en Sovjetblok stonden dit in de weg. 7.2.3.1. Het einde van de geschiedenis (Fukuyama) • Francis Fukuyama: stelt in 1992 dat het einde van de K.O. meteen ook het einde betekende van het socialisme, de enige alternatieve ideologie voor het liberalisme. De triomf van de ideale staat (= liberale democratie) en de ideale economische organisatie (liberale kapitalisme, vrije markt) zorgt ervoor dat de historische evolutie haar eindpunt kent (een Hegeliaanse synthese). = cf. sw-modellen tijdens détente K.O. bewijs? Steeds meer liberale democratieën vestigen zich. toch ook waarschuwing! Wortels van verval? mens is competitief en de perfecte liberale democratie kan leiden tot fragmentering. De liberale democratie moet dus niet enkel zorgen voor economische welvaart, maar ook rekening houden met de culturele dimensie! Belang van het sociale weefsel van de civiele samenleving! De bevolking moet ook vertrouwen hebben in de vrije markt, en dat vertrouwen wordt gesmeedt in de civiele samenleving, zijnde sociale instituties die een intermediaire rol vervullen tussen familie en staat. civiele samenleving zorgt voor cohesie en dynamiek ( landen met te sterke staat zoals Frankrijk. Men ijvert dus voor minder staat) Lineaire analyse: gaat uit van de overtuiging dat een bepaalde kracht de geschiedenis drijft, en dat geschiedenis een begin en eindpunt kent. Cyclische evolutionisten spreken dit tegen maar maken dan ook weer een fout door àlles in cycli te zien. 85 inspiratie?: Kant (liberale republiek zorgt voor vrede), Hegel, 19de vooruitgangsgedachten (evolutie naar ideaaltoestand), economisch liberalisme. eeuwse • 11/9: geschiedenis terug gestart? Fukuyama geeft zijn fout toe en stelt de staat opnieuw centraal in de i.b.. Het liberaal-democratische model had volgens hem weliswaar het potentieel om universeel te zijn, maar dat betekende niet dat dit op korte termijn overal het geval zal zijn. Hij meent zelfs dat men indien nodig gerust mag terugkeren naar een neokoloniaal bestuur. 7.2.3.2. Democratic Peace Model • is eveneens gebaseerd op de Kantiaanse visie van eeuwige vrede, maar vervangt de ‘liberale republiek’ door de ‘democratische staat’. Niet dat democratieën zo vredelievend zijn, maar ze hebben in elk geval de neiging om niet met elkaar in conflict te treden. Waarom niet? 1. cultureel normatieve verklaring: democratieën redeneren in termen van niet-gewelddadige conflictbeheersing, en passen dit tevens toe op de internationale betrekkingen. 2. structureel-institutionele verklaring: aangezien democratische leiders instemming nodig hebben van de publieke opinie wordt een verrassingsaanval onmogelijk. 3. democratieën zijn welvarendere dan autoritaire staten, wat oor terughoudendheid zorgt wat betreft onzekere en dure ondernemingen als oorlog (verklaart wel geen actie t.o.v. autoritaire staten). sluit nauw aan bij Nieuwe Wereldorde (vertrekt ook vanuit Wilsoniaanse liberale internationale orde) maar er bestaan belangrijke bezwaren tegen een al te mechanische conclusie v.d. basisthese van het Democratic Peace Model: - definitie ‘democratie’: wanneer bekeken in de historische context (geen democratie zoals we die nu kennen), zien we ook conflicten tussen democratieën (bv. Athene & Syracuse tijdens Pelopponesische Oorlog, Rome tegen Carthago, Nederlands-Engelse oorlogen van 16/17de eeuw, Engels-Amerikaanse oorlog van 1812,…) - deze theorie is gebaseerd op een veralgemening van de vaststelling dat democratische staten de afgelopen 100 jaar niet meer met elkaar in de clinch zijn gegaan. Dat garandeert echter niks voor de toekomst, en de verklaring voor het gedrag uit het verleden is niet waterdicht te noemen (cf. Popper en zijn zwanen op p.8) deze overtuiging legitimeert wel de (Amerikaanse) inspanningen om de verspreiding van de democratie in de wereld als leidraad van het buitenlands beleid te gaan hanteren (Bush, maar ook Clinton!) beleidsaanbeveling: actieve politiek om landen te democratiseren voorkeur gaat wel uit naar politieke middelen i.p.v. militaire middelen om dit te realiseren: o opname van nieuwe liberale staten in de liberale wereldorde (Bv. Rusland in G8 moeten wel voldoen aan politieke voorwaarden: mensenrechten, democratisering) o ontwikkelingshulp wordt gekoppeld aan voorwaarden van good governance enzo geen garantie: bv. Azië is steeds minder afhankelijk van Westen, werkt niet meer er zijn dus een aantal zwakheden, waaronder nog: - liberale democratieën en liberale economiën zijn niet onlosmakelijk met elkaar verbonden! Een martkeconomie kan ook in een autoritair politiek systeem functioneren (zie ZO-Azië) - verdwijnen communisme betekent niet noodzakelijk vervanging door liberale democratie. In N- en centraal-Europa zien we ook veel sociaal-democratieën! - Democratic Peace druist in tegen andere liberale principes zoals zelfbeschikkingsrecht van volkeren. Paradox = hoe meer het Westen zich bemoeit, hoe minder politieke leiders elders verantwoordelijk zijn voor hun keuzes, terwijl democratie nochtans accountability als vereiste heeft! i.p.v. méér democratie krijgen we net minder democratie. 86 7.3. Realistisch geïnspireerde interpretaties van de transitieperiode 7.3.1. Economische-blokkentheorie • Ontwikkeld in de 80’s en net na de K.O. het meest voor de hand liggende model. Het gaat uit van een economische tripolariteit tussen de drie economische grootmachten V.S., Europa (EG) en Japan. Deze theorie is duidelijk gekoppeld aan de maatschappelijke context 3 elementen: 1) lancering project ‘Europa 92’ door voorzitter E.C. Jacques Delors (1985) 2) de sterke economische groei van Japan + de opvallende economische prestaties van de zgn. Aziatische Tijgers en China 3) het debat over het verval van de V.S. grote vertegenwoordigers: Jeffrey Garten, Edward Luttwak, Lester Thurow. Zij zijn van mening dat de wereld evolueert richting drie competitieve economische blokken. De belangrijkste determinant van de internationale relaties wordt de ‘geo-economie’ i.p.v. de ‘geopolitiek’. Militaire macht wordt minder belangrijk terwijl economische macht relevanter wordt, wat het dalende belang van de V.S. en stijgende invloed van Europa verklaart. Blokvorming: zie ASEAN, organisatie van tien landen in Zuidoost-Azië met als doel het bevorderen van economische, culturele en politieke samenwerking, of de Free Trade Area of the Americas (FTAA). grote invloed op Clinton-administraite: buitenlands beleid sterk economisch & commercieel gekleurd. Jeffrey Garten als economisch adviseur en minister van handel R. Brown bouwt zelfs een economische ‘war-room’ uit (zelfs inschakeling CIA in economische diplomatie). aspecten ontleend aan verscheidene scholen: o klassiek liberalisme: autonome economische sfeer o cyclische theorieën: elkaar opvolgende hegemonen op basis van wijzigingen in economische groei o klassiek mercantillisme (List): antagonistisch karakter van relaties tussen economische eenheden. toch Realistisch: men definieert nationaal belang in termen van macht, ziet internationale relaties (en economie) als een zero-sum game ( visie van complexe interdependentie op economie: wederzijdse voordelen zijn mogelijk) • Kritieken: - men onderschat de multinationalisering van productie en handel: grote bedrijven zitten in verschillende blokken tegelijk (bv. Nike). Blokken staan niet volledig op zichzelf. Toch zijn global corporations eerder uitzondering dan regel, en vaak kiest men toch één geografisch blok als uitvalsbasis. - Het tegenover elkaar zetten van antagonistische blokken gaat voorbij aan de constatering dat economische blokken sterk op elkaar zijn aangewezen. Men is elkaars partner en 80% van de handel vindt tussen de blokken plaats. - Voorspellingen zijn ook niet uitgekomen: V.S. blijft groeien en ook Azië krijgt te maken met economische crises. het economische-blokkenmodel heeft intussen grotendeels plaats geruimd voor de these van de ‘unipolaire dominantie’ die de V.S. als enig overgebleven grootmacht ziet. Ook de mondialiseringsthese zorgde voor concurrentie (beiden zie verder). aanhangers van de these blijven optimistisch, het tij kan snel keren en een kleine recessie in de V.S. terwijl het in Europa en Azië weer even meezit kan de wind doen keren (toch op vlak v.h. dominante paradigma). Dus mogelijk heropleving van dit model! . 7.3.2. Botsende Beschavingen 7.3.2.1. Huntingtons model • Samuel Huntington (The Clash of Civilizations, 1994) was de enige die in deze periode echt veel stof deed opwaaien met zijn theorie. In zijn model vormen ‘beschavingen’ – de breedst mogelijke culturele entiteit/identiteit’ of ‘hoogste culturele gemeenschap van mensen – de spil van een herschikking van de machtsverhoudingen in de wereld. boven het niveau van beschaving bestaan geen culturele banden meer, enkel nog tegenstellingen tussen beschavingen. 87 grote bijdragen: invoering begrip ‘identiteit’ in de mainstream T.I.B. niet nieuw! Nadruk op identificatie en collectieve identiteit is volgens Huntington van alle tijden (natie tijdens 19de eeuw, ideologie tijdens K.O.) Na K.O. behoefte aan nieuwe zekerheid, en die vindt men in de identiteit van de beschaving. Voortaan is ‘beschaving’ belangrijkste identitair referentiepunt. in de nieuwe wereldorde gaan staten zich identificeren met beschavingen, wat zal leiden tot een nieuwe wereldorde geschraagd door 8 beschavingen, telkens rond een leider (een kernstaat) verschillende beschavingen, maar enkel antagonistische verbanden. Zoals de figuur toont zijn sommige verbanden meer of minder conflictueus. Botsingen ontstaan vooral op breuklijnen waar twee beschavingen elkaar raken (bv.: Joegoslavië: tussen westers en orthodox christendom, Russen tegen afghaanse islamstrijders,…). Deze breuklijnoorlogen zijn de frontlijnen van de toekomst, maar kunnen ook escaleren doordat overige staten zich solidair verklaren (alliëren) met het land van hun beschaving dat in conflict verwikkeld is… Dat verklaart volgens Huntington bepaalde conflicten en Westers optreden hierin. De belangrijkste escalatie zou het Westen tegenover ‘de Rest’ plaatsen, de niet-Westerse wereld o.l.v. een ‘confuciaans-islamitische’ coalitie van China en de Islamwereld. enkele vuistregels, aanbevelingen om conflicten te vermijden/beheersen: 1. onthoudingsregel: kernstaten moeten zich onthouden van tussenkomst in interne conflicten in andere beschavingen 2. gezamenlijke-bemiddelingsregel: kernstaten moeten zich ertoe verbinden om in geval van escalatie met elkaar in overleg te treden. 3. Westerse beschaving moet een einde maken aan haar intern verval! Anders kan men geen rol meer spelen in het multipolaire machtsevenwicht Eindconclusie: de westerse wereld toont tekenen van interne ontbinding en algemene verzwakking (misdaad, drugs, geweld, scheidingen,…), en het is belangrijk om de interne cohesie van de Westerse wereld terug te versterken. Dit kan enkel door het multiculturalisme af te wijzen, en de nationale identiteit veilig te stellen (zie eigen historische context: strijd tussen multiculturalisten en verdedigers westerse beschaving in V.S.). Zowel binnenlandse als externe conservatieve agenda voor de V.S. 7.3.2.2. Commentaren • Betekent Huntington’s succes ook een originele meerwaarde voor de T.I.B.? Niet echt, want het succes is vooral te wijten aan de eenvoud van de theorie, wat de toegankelijkheid voor het grote publiek vergroot. Simpel betekent niet in sé slecht, maar hier zijn toch enkele bedenkingen: dit model is niet zo nieuw als men denkt: - 19de eeuwse tegenstellingen in Europa ook voorgesteld als tegenstellingen tussen ‘volken’, men dacht in termen van ‘ras’, terwijl het gewoon om machtsstrijd ging. - Als men ‘beschavingen’ vervangt door ‘staten’ komen we rechtstreeks bij het Realistische beeld van de botsende biljartballen (zie p.6) uit. Huntington’s model is dus een product van de klassieke Realistische Amerikaanse benadering van de internationale betrekkingen, en zijn beschavingen zijn niet meer dan superstaten die unitair zijn, een rationele kostenbatenanalyse maken en voortgedreven worden door onveiligheid en machtsstreven. onthoudingsregel: regel die men tijdens K.O. respecteerde t.a.v. elkaars invloedssferen gezamenlijke-bemiddelingsregel: nieuwe term voor politiek van multipolair machtsevenwicht à la Metternich & Bismarck achterhaald en intussen irrelevant! impliciet conservatisme komt tot uiting in zijn omschrijving van beschaving: de facto ‘cultuur’ als een vast immobiel kenmerk. Dit conservatief (19de eeuwse) cultuurbegrip verwerpt alle culturele aspecten die een universeel karakter hebben (bv. wetenschap) en vergeet de wederzijdse invloed tussen beschavingen. Ook ‘identiteit’ wordt verengt tot nationale identiteit, zonder dat andere identitaire dimensies aan bod komen . We kunnen ons ook 88 afvragen in hoeverre identitaire krachten effectief aanleiding zijn tot conflict, dan wel enkel misbruikt worden ter legitimatie terwijl andere motivaties de actie bepalen. (Bv. tijdens K.O. is identiteit/ideologie vaak enkel legitimatie voor het nastreven van o.a. economische doelen). Huntington laat een te centrale rol voor identitaire krachten, die wel instrumenteel zijn, maar vaak niet de échte oorzaak van conflict. Hij ziet het te statisch en voor vele conflicten biedt Huntington geen afdoende verklaring. Bv. Milosevic gebruikt Servisch nationalisme i.f.v. eigen macht! gevaar voor self-fulfilling prophecy: niet-confronterende relaties tussen staten uit ‘verschillende beschavingen’ zou men kunnen interpreteren in termen van confrontatie. Cf. de K.O. waarbij men de (reële) meningsverschillen niet ontlaadde, maar de wederzijdse perceptie deze verder aanwakkerde, wat leidde tot confrontatie en wapenwedloop. Mogelijke interpretatie vanuit Constructivistisch perspectief: Model ‘Botsende beschavingen’ kan wel degelijk uitgroeien tot een sociologische ‘institutie’ die de structuur kenmerkt (ontologisch), ook al zijn sommige percepties fout (bv. beschaving als biljartbal) (kennistheoretisch) Want: Structuur is een sociale constructie, en hangt af van enerzijds de houding van actoren (zie bv. reacties op 11/09, 11/3/2004, cartooncrisis) en anderzijdse de perceptie die het beleid en dus ook de structuur beïnvloedt. Cfr. Alexander Wendt: ‘Anarchy is what states make of it’. Wordt Huntingtoniaanse these meer en meer bewaarheid? En wie probeert dit patroon te doorbreken? Andere kritiek: (zie o.a. Engelse School) wat met samenwerking op basis van Gesellschaft (zie p.53)? Is een hechte samenwerking mogelijk en kunnen er universele waarden bestaan? • We dienen Huntington’s succes te kaderen in de toenmalige context: Het Amerikaanse zelfbeeld was negatiever dan ooit door de twijfel over de economische plaats van de V.S. in de wereld, het hoogtepunt van de economische recessie in 1991, het gevoel van interne ontrafeling in de Amerikaanse samenleving (rassenrellen),… lange tijd idee van de melting pot waarin alle immigranten opgaan in één nieuw ‘mensenras’ na meer immigratie en overwinning racisme idee dat dit een onderdrukking was door de WASP-identiteit (white anglosaxon protestant), en opkomst idee van multiculturalisme. = gevaar! Men ziet separatisme en tribalisering, verval van het Westen (gewapende milities, sociale problemen, misdaad, abortus,…) ook Huntington ziet de WASP-identiteit bedreigd, en poogt de V.S. weer te verenigen door een nieuwe tegenstelling met externe beschavingen in het vet te zetten. Zijn visie is dan ook een ‘conservatieve oorlofsverklaring’ naar Clinton’s beleid toe (te multicultureel enzo…). ook idee dat de hele westerse beschaving zich rond één leider (hopelijk de V.S.) zou scharen is aanlokkelijk voor de Amerikanen. begin 21ste eeuw wel pogingen tot overleg en mutliculturalisme, n.a.v. terrorisme. 7.3.3. Back to the Future • Het ‘Back to the Future’-model (cf. film Spielberg) voorspelt een terugkeer naar een multipolair machtsevenwicht zoals we dat vóór 1914 kenden. Het werd voor het eerst geformuleerd in 1990 door Neorealist John Mearsheimer (offensief Realisme). Beste optie is een bipolair machtsevenwicht, maar dat was nu uitgesloten, zodat men zich tot de second best option wendt. Het gezamenlijk beheer van de wereld door een reeks grootmachten (die allen genoeg militaire macht hebben) is wenselijk voor de vrede. wel enkele uiterlijke veranderingen: belangrijkste wijziging zijn kernwapens, waarover ALLE grootmachten zullen moeten beschikken. Dus ook Duitsland zal kernwapens hebben, en de V.S. moet een politierol opnemen om toe te zien dat het machtsevenwicht optimaal functioneert. Men moet ook een mechanisme vinden om het hypernationalisme in O-Europa in toom te houden. duidelijk Neorealistisch: structuur bepaalt het gedrag van actoren, een machtsevenwicht leidt automatisch tot orde & stabiliteit (cf. Waltz). Enkel die politierol van de V.S. is een nieuwe nuance. voornaamste zwakte van het model: militaire macht is belangrijk, maar dat niet alleen + te grote nadruk op het systeem zie ook tekortkomingen (Neo)realisme in H3: men heeft te weinig aandacht voor de interne toestand van landen (gevoeligheid herbewapening in 89 Duitsland,…) + what about tegenstellingen tussen grootmachten ivm energie en grondstoffen? Invloedssferen? 7.3.4. Unipolaire dominantie • eind 1990 net vóór de implosie van de S.U. voorgesteld door neoconservatieve Washington Postcolumnist Charles Krauthammer. Na het einde van de bipolariteit rest er nog één grootmacht in de wereld: de V.S.. Misschien staan er na enkele decennia nieuwe concurrerende grootmachten op, maar dat is geen zekerheid. De V.S. heeft tot dan alvast de plicht om een stabiliserende rol te spelen in de i.b. en de unipolaire dominantie uit te oefenen. directe reactie op de decline-school uit de jaren ’80, die stemde dat de Amerikaanse rol van grootmacht was uitgespeeld. Krauthammer gaat hier tegenin en ziet de V.S. als enige resterende grootmacht, die op z’n eentje de rol van hegemon moet opnemen in afwachting v.e. nieuw machtsevenwicht Cfr. Hegemonische Stabiliteitstheorie (p.38), Modelski (p. 36) Ook Nye gebruikt hetzelfde basisargument (hoewel ze voor de rest erg van mening verschillen): macht van de V.S. is misschien wel anders dan vlak na WO II, en er is misschien wel sprake van economische tripolariteit, maar dit veranderde niets aan de militaire machtsverhoudingen die de primaire bron van macht blijven! V.S. geen verval Het model dat de Amerikaanse leiderspositie zo in de verf zet krijgt terug wind in de zeilen en is terug dominant geworden als gevolg van de economische boom midden jaren 90. Het succes van de door de V.S. gepromote financiële liberalisering en mondialisering + het hernieuwde zelfvertrouwen leidde tot een ommekeer in het Amerikaanse buitenlandse beleid ( defensieve beeld tbegin 90’s). Clinton’s State Department omschrijft het als een welwillende hegemonie, en dit zet zich voort onder Bush: meerderheid wil zich zo weinig mogelijk binden aan multilaterale verbintenissen en wil de wereldpolitiek domineren in het voordeel van iedereen. 11/09 heeft de positie van de neoconservatieven enkel nog maar versterkt. Neo-cons omschrijven zichzelf als ‘gelaarsde Wilsoninianen’ die zoals Wilson een betere wereld willen creëren, maar i.t.t. Wilson zonder internationale instellingen, louter door het gebruik van Amerikaanse militaire macht. uitgangspunt rust op 2 pijlers: o moreel ‘exceptionalism’: één van de ontstaansmythes van de Amerikaanse natie, het idee dat de V.S. de missie had de mensheid de weg te wijzen. Men verwerpt internationale verdragen en verwerpt multilateralisme t.v. unilateralisme (i.f.v. totale bewegingsvrijheid op de internationale scène. o De wereld is gevaarlijk en militaire macht is vereist om hierin enige orde te brengen. Enkel de laatst overgebleven grootmacht, de V.S., kan dat waarmaken, en als ze nalaat dat te doen ontstaat geen multilateraal utopia maar een anarchistische nachtmerrie, een nieuwe ‘Dark Age’. verschil andere conservatieven = messianistisch karakter van de boodschap. Het is de verantwoordelijkheid van de V.S. om de westerse waarden wereldwijd te exporteren, de V.S. is de ordebrengende Leviathan. doel = Pax Americana, nieuw tijdperk gekenmert door mondiale Amerikaanse heerschappij. Men sluit geen verdragen maar legt de vrede en democratie op. Hoogtepunt: Irak 2003 = ultiem unilateralisme. Neoconservatief Amerika is een ‘revisionistische’ grootmacht die ten strijd trekt tegen de bestaande status-quo (=tegenstrijdig aan belangen V.S.). Men spreekt zelfs van een Empire (in positieve zin, geen dictatuur). • Toch ook kritiek (versterkt met nasleep Irak-oorlog): ‘macht’ wordt hier gereduceerd tot hard power en enkel militaire macht. Men vergeet soft power en Nye wijst met zijn driedimensioneel schaakspel (zie H8) op het feit dat ook economie (nog steeds multipolair) en transnationale aangelegenheden (chaotisch, macht verspreid over groot aantal statelijk én niet-statelijke actoren) belangrijk zijn. We krijgen balancing, andere staten vormen tegenwicht! militaire almacht V.S. gaat dus samen met machtsverlies op andere terreinen: o op economisch vlak: EU geeft de mondiale economische aggenda vorm (zie Europese uitspraken tegen Amerikaanse fusies, exportsubsidiëring door V.S., genetisch gemanupuleerd voedsel + concurrentie die de Euro betekent voor de dollar) 90 op normatief vlak: V.S. verliest aan legitmiteit, de V.N. voert besluiten door zonder dat de V.S. akkoord gaat (bv.: liberalisering financiële diensten, landmijnen, milieubeleid (Kyoto),…). Europa vult steeds meer het leidersvacuüm op dat de V.S. openlaat. Het protectionisme van de V.S. toont de zwakheid van haar economie! o Zelfs op politico-militair vlak! ‘rogue states’ (Axis of Evil) moesten door V.S. zelf aangepakt worden wegens gebraak aan steun vanwege de VN. Inzake Iran kan de V.S. zich zelfs niet langer permitteren de confronterende toer op te gaan. ‘perceptie’: als de hegemonie van de V.S. duurzaam moet zijn is het nodig dat ze legitiem is! Legitimiteit kan men verwerven door rekening te houden met de belangen en visies van andere staten. Als de V.S. dat niet doet zal er een tegen-alliantie ontstaan (cfr. Nye en neoGramsciaans hegemonieconcept, p. 70-71). Unilateralisme kan dus ook gezien worden als een teken van zwakte en de (gepercipieerde en reële) arrogantie van de V.S. is de oorzaak van verder legitimiteitsverlies (zie verzwakking bondgenootschappen). positie V.S. lijkt dus op deze van Europa vlak voor WO I: schijnbaar oppermachtig, maar onderhuids zijn de trends naar een onmiskenbare achteruitgang aanwezig. Ze zijn niet langer in staat om op eigen kracht spelregels op te leggen aan de rest van de wereld. Ze zijn alleen nog de belangrijkste grootmacht door de afwezigheid van alternatieve machtscentra die deze rol kunnen en willen vervullen! Bedenking: V.S. kunnen wel alle oorlogen winnen (bewezen in Irak), maar wat erna? Men heeft geen macht genoeg om voor naoorlogse wederopbouw en stabiliteit te zorgen. Men begint te beseffen dat de oorspronkelijke doelstellingen (democratie en Westerse dominantie) niet haalbaar zijn wegens gebrek aan machtsmiddelen! o 7.4. Historisch materialistische pogingen tot interpretatie Door de grootschaligheid van de wereld-systeemanalyse had de kortetermijnverschuiving van het einde van de K.O. weinig invloed op deze theorieën. De wereld-systeemanalyse gaat wel de bestaande theorieën toepassen op nieuwse ontwikkelingen (mondialisering, opkomst O-Azië). De enige nieuwe theorieën vinden we terug langs Gramsciaanse of historisch materialistische kant. We beperken ons hier tot het debat over de dialectiek van geopolitiek en kapitalistische mondialisering. zorgt mondialisering voor een wereldstaat en het einde van conflict? De neokautskyaanse visie hamert op een ‘ultra-imperialistische’ samenwerking van het kapitaal op mondiaal vlak, terwijl de ‘neoleninistische’ visies het meer hebben voor blijvende confrontatie. 7.4.1. De verrijzenis van Karl Kautsky • eerste helft 20ste eeuw kreeg Kautsky’s these weinig gehoor, en na WO II deed de Amerikaanse hegemonie ook ferm twijfelen aan Lenin’s visie van imperialisme als ‘laatste stadium’ van het kapitalisme. Het einde van de K.O. werd door wereld-systeemanalysten gezien als het begin van een nieuwe hegemonische opvolgingsstrijd, maar Kautsky’s visie van een vredevol wereldkapitalistisch imperium werd ook terug leven ingeblazen. • bekendste neokautskyaanse theorie is de Empire van Michael Hardt en Antonio Negri (nogal overdreven de zgn. Marx & Engels van de andersmondialisten). Het gaat om een postmarxistische theorie (= combi marxisme, PoMo en Poststructuralisme). Met het einde van de K.O. behoorde het Westfaalse systeem voorgoed tot de verleden tijd, en de Westfaalse soevereiniteit heeft plaatsgemaakt voor een postmoderne gedeterritorialiseerde vorm van soevereiniteit, gelokaliseerd in een wereldomvattend ‘imperium’ (vandaar Empire). De mondiale dominantie van het kapitaal wordt niet langer uitgeoefend in een competitief statensysteem, maar in een soort kapitalistisch ‘wereld-rijk’. Mondialisering leidt echter niet tot verzwakking van soevereiniteit, enkel tot een relocatie ervan naar het Empire, een universal republic. De imperiale autoriteit wordt uitgeoefend door een amalgaan van internationale instellingen en, qua geweldsapparaat, door de V.S. V.S. wel politieman, maar dient het belang van de imperiale orde als geheel, niet in de eerste plaats het ‘Amerikaanse’ nationale belang (nationaal belang moeilijk te bepalen in een postmoderne gemondialiseerde wereld)! lijkt wel linkse spiegelbeeld van het messianisme 91 Empire brengt voor Hardt en Negri nieuwe mogelijkheden voor de multitude (postmodern amalgaan van onderdrukte krachten, ter vervanging v.h. proletariaat) om directe strijd te voeren in de mondiale arena van Empire via mondialisering van onderaf, zonder dat kapitalisten nog een verdeel-en-heers politiek kunnen voeren door staten tegen elkaar uit te spelen. vergelijking met Romeinse Rijk: universele orde die pacificatie brengt, maar door barbaarse migraties en christelijke revolutionairen ten val wordt gebracht. De migratiebewegingen die de mondialisering teweegbrengen, overbruggen de traditionele kernperiferiekloof en scheppen de basis voor een nieuw internationalisme van onderaf dat als Counter-Empire fungeert. De nomanden van de multitude voeren daarbij een ‘bio-politieke strijd’ tegen de ‘bio-controle’ van Empire. kritieken: - Zwaar metafysisch mistgordijn: retoriek, vage terminologie & deconstructie van tal van conventionele categorieën & distincties - Gebrek aan politiek-economische analyse • ook neo-kautskyaanse analyses zonder deze gebreken + minder ideologisch getint zijn: Stephen Gills’ New Constitutionalism: bij de opkomst van een transnationaal historisch blok ontstaat een transnationale managersklasse die de wereldeconomie controleert en de macht van het kapitaal op wereldschaal probeert te vergroten door een politiek van disciplinary neoliberalism. Dit is de reproductie van het neoliberalisme in internationale instellingen door een geheel van regulatie-, toezichts- en politiemechanismen, die de neoliberale hervormingen moest ‘betonneren’ voor de toekomst en beschermen tegen democratie. ook invloed op E.U.! Europese integratie gaat gepaard met versterking neoliberalisme. Er is harmonie tussen Europees en Amerikaans kapitaal anderzijds kan men Europa wel als tegenpool voor de Amerikaanse ideologie zien…. Zie 7.4.2. 7.4.2. the New Imperialism • het nieuwe imperialisme van de V.S. rond de eeuwwisseling zette Kaustky’s visie onder druk, het geloof in een mondiaal kapitalistisch imperium waarbij de V.S. in het belang van alle elites handelt daalt. Deze theoretici beschouwen het unilateraal optreden van de V.S. in de context van hegemonisch verval. • Peter Gowan: na Bretton Woods, de wereldorde die de Amerikaanse hegemonie belichaamse, ontstond het DWSR (Dollar-Wall Street Regime) en gingen de V.S. op een meer roofzuchtige en unilaterale (= non-hegemonische) wijze gebruik maken van hun financueel-economische wereldmacht. De dollar was niet langer een anker van stabiliteit maar werd nu een competitief instrument waar de V.S. enorm van kon profiteren (wegens internationaal belang dollar kan men grote tekorten opstapelen door overconsumptie, waar de rest van de wereld voor opdraait). slachtoffers?: arbeiders wereldwijd, periferie, maar ook Europees en Aziatisch industrieel kapitaal. Zij aanvaarden het neoliberalisme maar met mondjesmaat en organiseren zich actief om een dam op te werpen tegen het DWSR. Het Amerikaanse antwoord daarop is een hermilitarisering van de wereldpolitiek (na de kortstondige demilitarisering vlak na de K.O.). Het financierskapitaal mobiliseert het leger voor imperiale campagnes en volgens Gowan was één van de doelstellingen in Irak verdeeldheid zaaien in Europa. imperium dient in eerste plaats nog altijd Amerikaanse belangen, niet die van een gedeterritorialiseerde kapitalistische klassen zoals bij de neo-kautskyaanse visies. geopolitieke en geo-economische rivaliteiten blijven dus van belang! (zegt wel niet waarom). • David Harvey: theoretiseert wel de vraag waarom territorial gebonden belangen een rol blijven spleen in het gemondialiseerde kapitalisme. Deze marxistische geograaf vertrekt vanuit de conventionele notie dat overaccumulatie van het kapitaal leidt tot toenemenden competitie tussen kapitalistische centra. De overaccumulatiecrises (inherent aan kapitalisme) nopen het kapitaal tot voortdurend herstructureren, in het bijzonder een voortdurende production of space. Het kapitaal kent een cyclus van realisatie (valorisering) en devaluatie, die plaatsgrijpt in een context van tijd en ruimte. Het overgaccumuleerde surplus wordt geabsorbeerd in een spatiotemporele fix, een proces van temporele en/of spatiale verplaatsing van surpluscapaciteit om de 92 winsten op peil te houden en de crisis te verplaatsen of uit te stellen. Temporeel zoals grootschalige investeringen in lange termijnprojecten (stelt overtollige kapitaalaccumulatie uit), spatiaal zoals geografische (economische) expansie. Op een bepaald moment komt alle verplaatste waarde echter opnieuw in circulatie, waardoor grootschalige devaluatie dreigt en een nieuwe spatio-temporele fix moet gevonden worden. Kapitalisme kent dus een voortdurende dynamiek van stabilisatie en destabilisatie die door spatiale reorganisaties tot ongelijke ontwikkeling leidt. Ook leidt de voortdurende geografische expansie tot tijd-ruimtecompressie, de essentie van het proces van mondialisering. de geografische articulatie van de kapitaalsaccumulatie leidt onvermijdelijk tot rivaliteiten tussen teritoria. Spatio-temporele fixen zijn immobiel en de belangen ermee verbonden dienen dus in naam van de stabiliteit beschermd te worden. Samen met het streven naar machtsmaximalisatie, de ongelijke ontwikkeling van en assymetrische relaties tussen regionale entiteiten op verschillende schaalniveaus leidt dit onvermijdelijk tot conflict. Bv.: China vroeger bestemming voor buitenlands kapitaal, maar is nu zelf een bron van kapitaalsaccumulatie op zoek naar een spatio-temporele fix. het belangrijkste deel van het probleem ligt volgens Harvey bij het neoliberalisme. I.p.v. expansie te zoekenen de periferie te pluimen zou men beter zorgen voor interne welvaartsherverdeling. Ook leidt een grootschalige nieuwe ronde van ‘enclosure of the commons’ (privatisering) tot financiële winsten zonder reële groei. Angelsaksisch kapitaal kan zo nog een tijdje in het zadel blijven maar het gaat om een TIJDBOM! Men zal onvermijdelijk op grenzen stoten zoals in de jaren ’30, en bij gebrek aan een mondiale New Deal is het niet ondenkbaar dat geo-economische rivaliteiten een militair karakter krijgen (V.S. valt terug op enige resterende macht: militaire macht). 7.4.3. Heartland versus Contender States • De discussie over de interactie tussen geopolitiek en mondialisering, territoriale competitie en universeel kapitalisme, is even oud als het denken over imperialisme zelf. De schijnbare onmogelijkheid deze discussie te beslechten toont de contradictische aard van de kapitalistische mondialisering: toenemende internationale integratie en interpenetratie (geaccentueerd door Kautskyanisten) VS. verschillende geografische ruimten van de kapitaalsaccumulatie (geaccentueerd door neoleninisten). vandaag lijken de Kautskyanen het te halen, maar zij overschatten de belangenharmonie van de internationale bourgeoisie, en ook al zal het misschien geen Derde Wereldoorlog uitlokken, de steile opgang van het Chinese kapitalisme kan het mondiale machtsevenwicht wel voor gelijkaaridge problemen stellen als de Duitse en Japanse industriële expansie een eeuw geleden. anderzijds lijkt (koude) oorlog tussen Europa en V.S. vrij onwaarschijnlijk. hoe theoretisch te vatte vanuit historisch-materialistisch standpunt? Dialectiek brengt ons weinig verder want doorheen de tijd en ruimte wisselen de tendensen elkaar af. • aanzet tot synthese van Kees van de Pijl: maakt een neo-Gramsciaanse analyse van de internationale politieke economie/geopolitiek waarbij de kern wordt ingenomen door een Heartland van staten met een Lockeaanse relatie tussen staat en civiele samenleving. De civiele samenleving is hier een autonome sfeer van zelfregulering en de rol van de staat is beperkt door tal van liberale rechten. Dit Lockeaanse state/society complex vormd de omgeving waarin het kapitalisme het best gedijt en is ontstaan in 1688 met de Glorious Revolution en via settler colonialism in alle Britse kolonies geraakt, later in alle westerse landen. Er is sprake van een waarachtige transnationale civiele samenleving, liberaal internationalisme en ‘democratic peace’. Binnen deze Lockeaanse ruimte (hegemonisch type) primeert de ‘Kautskyaanse‘ harmonie. de historische expansie van het heartland vond plaats in confrontatie met een reeks ‘Hobbesiaanse’ Contender States waar het state/society complex minder hegemonisch is. Ze bestaan naast het heartland, hebben een minder superieure productiewijze, maar zijn sterk genoeg om perifiralisering tegen te gaan. Ze worden gedomineerd door een bureaucratische staatsklasse en de civiele samenleving bevindt zich in de greep van de Leviathan. Deze staten zijn verwikkeld in een catch up met het heartland, hanteren de doctrine van het nationaal belang en houden van economische planning en porotectionisme ( heartland: laissez-faire) sinds 1688 verschillende generaties contender states: eerst 93 Frankrijk, dan de Centrale mogendheden, de Asmogendheden, het Sovjetblok. Zwakkere contenders staan het heartland bij (bv. eerst Rusland en Pruisen tegen Frankrijk, RU/S.U. tegen de Centralen en Asmogendheden, China tegen het Sovjetblok). vandaag ook China? Nog onduidelijk transatlantische verhoudingen zullen wellicht niet degenereren in ‘inter-imperiale rivaliteiten’ zoals een eeuw geleden. Ondanks oude contenders is de hele EU nu stevig geïntegreerd in het heartland. De verhoudingen met China laten nog confrontatie toe, en hoewel van der Pijl denkt dat China een nederlaag zal leiden en geïntegreerd zal worden na een langdurige crisis, is dit niet de enige optie. Misschien zorgt de opkomst van Oost-Azië wel eens voor het einde van de heartland-dominantie en het begin van een ‘Aziatische Eeuw’… 7.5. Transformatiemodellen niet-staatscentrische benaderingen, waaronder een reeds integratietheorieën (integratie in Europa wordt verdergezet, maar ook elders regionale integratie) die grotendeels aansluiten bij de integratietheorieën uit Hoofdstuk 4. Wél nieuw aan deze ‘Transformatiemodellen’ is dat soevereiniteitsoverdracht hier niet centraal staat. Ze bekijken welke krachten cohesie tussen staten versterken of ondermijnen + houden zowel rekening met een toenemende integratie en samenwerking, als met de mogelijkheid van fragmentatie. De wereld wordt effectief gekenmerkt door processen van zowel integratie en desintegratie, en de verschillende nadruk op beide trends leidt tot compleet tegengestelde toekomstperspectieven en -modellen. 7.5.1. Integratie/desintegratiemodellen • John L. Gaddis (zie ook p. 82): zoekt andere oorzaken dan machtsvertoon ter verklaring van de internationale politiek. Ideologie (democratie en communisme) is volgens hem de kracht die er tijdens de K.O. in geslaagd was genoeg interne cohesie te creëren om bevolkingen tegen elkaar te mobiliseren. Deze bipolaire tegenstelling was voorspelbaar en vrij stabiel, maar na de K.O. is de discipline en wervingskracht van ideologische bipolariteit weggevallen. Dit zorgde voor desintegratie en we moeten de huidige wereldorde dan ook interpreteren a.d.h.v. het paradigma ‘integratie versus fragmentering’. Verschillende tendensen met tegengestelde neigingen lopen doorheen en tussen samenlevingen, met het resultaat dat er heden een chaos is ontstaan… Integratie gebeurt op verscheidene manieren: - grensoverschrijdende communicatie: staten kunnen hun inwoners niet langer afschermen van de rest van de wereld. We krijgen een soort ‘mondiale cultuur’ die integrerend werkt, ideeën bewegen vrijelijk en globale contacten waren nog nooit zo grootschalig - economie: eigenlijk complexe interdependentie, men is onlosmakelijk van elkaar afhankelijk - collectieve veiligheid: dit systeem heeft veiligheid alleen verhoogd, i.t.t. vroeger toen staten op eigen kracht hun veiligheid moesten verzekeren. werken integrerend en zorgen voor een stabiele wereldorde, gekenmerkt door vrede. desintegratie/fragmentering: nieuwe barrières tussen staten en volken - nationalisme: recente geschiedenis toont dat nationalisme niet dood is. - ethniciteit: zorgt niet alleen voor conflict tussen, maar ook binnen samenlevingen. - godsdienst: volgens sommigen werkt de Islam integrerend in het Midden-Oosten, maar dit betekent toch een fragmentering in de zin van het afsluiten van de rest van de wereld! - Economie: indien men kiest voor protectionisme - spanningen in samenlevingen zelf: bv. in de Amerikaanse samenleving op het eerste zicht lijken integrerende krachten goedwillig, maar dat is niet altijd zo! Integratie versterkt bepaalde mondiale problemen zoals ecologische problemen (door globale industrialisering), de verspreiding van AIDS (door toegenomen personenverkeer) of de integratie van de internationale wapenmarkt (waar onbetrouwbare staten nu ook toegang tot hebben). Ook financiële mondialisering werkt negatief in de zin dat internationale misdaadkartels zo de de ‘normale’ economie kunnen infiltreren (witwassen drugsgeld). backlash: andersmondialisten, nationalisten, extreem-rechts, islamisten 94 Gaddis schuift 2 extreme alternatieven voor de toekomst naar voren: 1. volledig geïntegreerde wereld zonder nationale soevereiniteit, met een wereldregering 2. volledig gefragmenteerde wereld waarin staten imploderen tot gefragmenteerde eenheden en zij de wereldorde niet langer kunnen schraren. (= anarchie à la Hobbes) • het tweede extreem alternatief gaf aanleiding tot een aantal doemscenario’s: ‘chaosmodellen’ Robert Kaplan: is zeer pessimistisch over desintegratie, en ziet het grootste gevaar hiervoor in Afrika (ziekte, overbevolking, schaarste, misdaad, premoderne wetteloosheid, …). Een muur van ziekten, de wraak van de natuur voor de roofbouw van de afgelopen decennia, dreigt Afrika af te scheiden van de rest van de wereld. Kaplan voorspelt voor de komende 50 jaar ecologische schaarste, culturele en raciale botsingen en transformatie van oorlog. De nieuwe wereldkaart zal een voortdurende wijzigende weerspiegeling zijn van de heersende chaos. centraal beheer vanuit bv. de V.N. is niet langer mogelijk, en de geschiedenis wijst uit dat de mens lang nodig zal hebben om een strategie te vinden om deze op te vangen. • Derde reeks modellen liggen tussen beide extremen in: verschillende auteurs voorspellen een toekomstige wereldorde waarin zowel integratie als desintegratie zullen voorkomen. Robert Cooper (adviseur Blair → hoog ambtenaar EU): in antieke tijden was de keuze tussen orde en chaos deze tussen het al dan niet behoren tot een imperium. De innovatie kwam uit Europa met de ontwikkeling van de staat en een (Westfaals) statensysteem. Sinds 1989 bestaat de wereld uit staatsvormen van ≠ tijdperken. ziet na de K.O. 3 categoriën staten, die tevens verbonden zijn met econ. systemen (agrarisch, industrieel & diensten/informatica): o Premoderne staten: voldoen niet aan de Weberiaanse definitie van staat (geen geweldsmonopolie). Ze worden gekenmerkt door chaos (Somalië, Afghanistan, Liberia) want in deze tijd wil niemand nog orde brengen via een imperium omdat andere grondstoffen dan olie geen macht meer met zich meebrengen. agrarisch economisch systeem en primitieve defensie o Moderne staten: voldoen aan de klassieke definitie van een staat en hechten groot belang aan hun soevereiniteit en het principe van niet-inmenging in binnenlandse aangelegenheden. We vinden ze vooral in Zuidoost-Azië (China), Latijns-Amerika (Brazilië) en het Midden-Oosten. De orde wordt gehandhaafd door het machtsevenwicht. Moderne staten met een sterke interne cohesie & goede organisatie zijn de gevaarlijkste. klassieke industriële staten met defensie gebaseerd op conventionele strijdkrachten o Postmoderne staten: hebben sinds het Verdrag van Rome (1957) de staatssoevereiniteit achter zich gelaten t.v.v. een politieke gemeenschap op hoger niveau. Grenzen verliezen aan betekenis en de veiligheid wordt verzeker ddoor transparantie en wapenbeheersing via verdragen. Expansie is niet belangrijk en wapengeweld wordt vermeden. Binnenlandse en buitenlandse politiek zijn slechts vaag gescheiden. E.U.! postindustriële economie met hoogtechnologische defensie 7.5.2. Mondialisering: een nieuw paradigma? Het mondialiseringsdebat was ongetwijfeld het dominante debat van de 2de helft van de jaren ’90. De enorme stroom aan literatuur zorgde echter voor meer verwarring dan duidelijkheid. Onderzoeksvragen: - Wat is mondialisering? - Hoe intens is de mondialisering? - Hoe nieuw is mondialisering? - Hoe wordt mondialisering veroorzaakt? - Welke gevolgen heeft mondialisering voor de macht en relevantie van de staat? - Welke gevolgen heeft mondialisering voor mondiale problemen? - Welke gevolgen heeft mondialisering voor de verzorgingsstaat en ontwikkeling? - Wie zijn de winnaars en verliezers? - Hoe stabiel is de actuele mondialisering? 95 7.5.2.1. ‘Mondialisering’ als theoretisch concept • Wat is mondialisering? mondialisering of globalisering is een rekbaar begrip en kent verschillende interpretaties afhankelijk van de vermeede impact en evaluatie van het fenomeen. We onderscheiden volgende radicale scholen: - Mondialisering als een ‘tijdbreuk’ of een kwalitatieve wijziging: de omgeving waarin de accumulatie zich afspeelt is gewijzigd naar een wereldwijde economie en samenleving. De territoriale staat verliest aan invloed en zal uiteindelijk verdwijnen (cf. Neoliberaal internationalisme & neo-idealisme) - Mondialisering is kwalitatief nieuw, maar de staat heeft zich aangepast tot ‘competitiestaat’: geen dominante actor, maar een ‘loopjongen’ van een mondiaal organiserende vrije markt, die zich aantrekkelijk moet maken om kapitaal aan te trekken. - Mondialisering als ‘hype’: na K.O. onterecht idee dat geo-economie de geo-politiek zou vervangen. Dit is slechts een illusie en men zal terugkeren naar de oude machtspolitiek. - Mondialisering is een cyclisch verschijnsel: de voortzetting van reeds langer bestaande trends en cycli, die soms versnellen en weer afvlakken. Alle actoren passen zich aan, maar beïnvloeden daarmee ook de impact & evolutie van de mondialisering. werkdefinitie: In zijn meest essentiële betekenis is mondialisering een ‘tijd-ruimte compressie’, een sterke toename van de interdependentie tussen regio’s, continenten en landen als gevolg van een toename van grensoverschrijdende communicatie en handels- en kapitaalstromen, gekoppeld aan het expliciete bewustzijn van deze trend naar een ‘kleiner wordende wereld’ lijkt een beetje op ‘complexe interdependentie’, maar put toch uit meerdere bronnen: o moderniseringstheorie: invloed industrialisering op mens en samenleving (zie H4) die macht aan het productieapparaat van de staten koppelt. Modernisering en mondialisering gaan hand in hand, of toch zeker voor de geïndustrialiseerde wereld. o Theorieën rond de informatiemaatschappij (Bell & McLuhan): vooruitgang communicatietechnologie leidt tot simultaniteit van belevenissen. o Complexe interdependentie en het spinnenwebmodel: zorgt voor uitholling staatsmacht & vervanging ervan door een web v. niet-statelijke coöperatieverbanden. hieruit halen we een aantal elementen die samen de mondialiseringsthese uitmaken: 1. economische transformatie die de internationale politiek ingrijpend heeft veranderd. Staten verliezen de controle over de steeds interdependentere wereldeconomie 2. groei van een ‘mondiale cultuur’: geen McDonaldisering, maar de groeiende perceptie van lotsverbondenheid ten gevolge van mondiale milieuproblematiek, oorlogsdreiging,… Dat zorgt dan weer voor de opkomst van een mondiale civiele samenleving met transnationale politiek en sociale bewegingen. 3. de-territorialisering als gevolg van supra-territoriale fenomenen. Dat betekent dat de politieke & sociale organisatie niet langer louter territoriaal gedefinieerd bv. ecologische fenomenen, Coca Cola, kredietkaarten die overal geldig zijn, media,… of Tsjernobyl uitte zich lokaal, maar beïnvloedde wel elke plaats waar die wind kwam. betekent volgens sommigen exit soevereiniteit, en fenomenen van buitenuit dwingen de staat in een mondiaal keurslijf. Men heeft minder controle op het productieapparaat, er is minder interne cohesie (nationalisme daalt, ontwikkeling kosmopolitisch gedachtegoed maar óók een lokaal bewustzijn! zie ook bij Post-Modernisme) Mondialisering is dus een proces waarbij de wereld op vele vlakken kleiner wordt, en dat elk aspect van de sociale leefwereld op een of andere manier raakt. Het begon reeds in de 19de eeuw met de eerste vormen van internationale samenwerking, maar raakte pas echt op snelheid in de 2de helft van de 20ste eeuw. Het eindpunt is nog niet bereikt. Hoe nieuw is mondialisering? Bepaalde aspecten zoals handelsliberalisering, communicatien enz… zijn niet echt nieuw, maar zijn wel toegenomen qua intensiteit! 96 7.5.2.2. Mondialisering en Internationale Betrekkingen • We dienen politiek in het gemondialiseerde tijdperk te begrijpen in functie van het voorafgaande tijdperk van de Westfaalse orde. Het Westfaalse systeem voorzag in de noden van zijn tijd en voorzag in de structuren (soevereine territoriale staten) die nodig waren om politieke, sociale & economische ontwikkelingen in goede banen te leiden. Boven de staten was geen hogere autoriteit. Vandaag: andere omgeving en oud systeem beantwoordt niet langer aan de werkelijkheid. Er zijn problemen die niet langer zuiver te relateren vallen aan de soeevreiniteitsgedachte, en het is juist het opgeven van deze soevereiniteitsgedachte en het vervangen ervan door een mondiaal beheerssysteem dat de kern is van de mondialiseringthese wat betreft de T.I.B.. Soevereiniteit is uitgehold en staten verliezen hun greep op de zaken terwijl ze zelf beïnvloed worden door de-territoriale fenomenen (cyberspace, financiële stromen,…) deze figuur ondersteunt de visie dat de staat niet àlle controle verloren heeft, en de klassieke problemen die men vroeger ook had worden nog steeds door territoriale staten beheerd. er zijn nog andere beheersvormen dan soevereiniteit! We krijgen nu te maken met ‘mondiaal beheer’ (global governance). Dit begrip sluit aan bij de mondialiseringsthese, maar geeft anderzijds ook aan dat er zich na deze fase van mondialisering een tijdperk van politieke bijsturing opdringt. 4 scenario’s: 1. uitbreiding G7-forum (opgericht in 1975 na val Bretton Woods om monetaire relaties te regelen) als all round-forum voor het beheer van de wereldpolitiek. Is intussen al G8 (+ Rusland) en er bestaat ook een G20. De G20 is helaas nog geen legitiem ‘werelddirectorium’ en de werkelijke macht blijft bij de G8 zitten. 2. versterking van bestaande internationale instellijngen, in eerste instantie de V.N.: door integratie oude Bretton Woodsdomeinen + V.N. instellingen zoals Unctad, UNDP en WHO. Ook de oprichting van een Sociaal-Economische Veiligheidraad of een nieuwe generatie IO’s passen in dit plaatje. (België hier voorstander van) 3. Mondiale beleidsnetwerken: niet-hiërarchische vorm van ‘netwerking’. Er bestaan teveel problemen die de beheerscapaciteiten van staten en zelfs intergouvernementele instellingen overstijgen (klimaat, armoede, financiële markten, georganiseerde misdaad, …), en voor elk van deze problemen moet een permanent netwerk worden opgericht dat wereldwijde normen en standaarden opstelt. In zo’n Global Issue Network moeten de betrokken vakministeries, NGO’s, vertegenwoordigers van de civil society, en gespecialiseerde ondernemingen met kennis van zaken worden opgenomen. doel is geen dwingende regulering, maar de ontwikeling van normen (regimes) waartegen het gedrag van staten en ondernemingen zou worden getoetst. Kofi Annan is hier voorstander van en streeft samenwerking met zowel nietgouvernementele organisaties en grote ondernemingen (Global Compact) na. 97 4. Anne-Marie Slaughter: vind macht in mondiale beleidsnetwerken te ongecontroleerd en verkiest daarom government networks, bestaande uit verkozen politici en door hen aangestelde ambtenaren. ZO hoopt ze de toename van ongecontroleerde macht in internationale structuren te vermijden + de democratische controle te behouden op de besluitvorming. 7.5.2.3. De mondialiseringsthese: een evaluatie • Deze schets van ‘mondialisering’ is echter niet meer dan een interpretatie en er bestaan tal van afwijkende visies op het fenomeen. • kritieken/commentaren: - groot deel (vooral Amerikaanse) literatuur vertoont een groot gebrek aan historisch perspectief. Veel dingen die men nu als nieuw voorstelt zijn immers helemaal niet nieuw! Reeds in de 19de eeuw kunnen we spreken van een mondiale markt waarin kapitaal vrij kon vloeien. Wegens gebrek aan regulering ging het om self-policy van grote bedrijven die alle kleintjes wegconcurreerden. - Betreft de term zelf: mondialisering is niet écht mondiaal, want economische mondialisering is bijvoorbeeld minder ver gevorderd dan vaak beweerd wordt (meer regionalisering rond drie industriële polen EU, Japan & V.S., met een triade van onderlinge handel). Ook communicatie vindt vooral plaats in de geïndustrialiseerde wereld. Er zijn dus geografische verschillen, en ook binnen regio’s zien een duidelijkere mondialisering in verstedelijkte gebieden dan op het platteland. punt = we moeten mondialisering relativeren. Het is er wel maar niet overal in dezelfde mate. - Mondialisering ≠ homogenisering: ondanks de mondiale verspreiding van bepaalde zaken (Coca Cola!) zijn culturele eigenheden niet verdwenen. Mondiale cultuur betekent niet de verdringing van lokale varianten. We zien ook lokale reacties tégen schaalvergroting zoals nationalisme of religieus findamentalisme. Nationale identiteit (en ook natuurlijk hulpbronnen) zorgen ervoor dat territorialiteit voor sommige aspecten relevant blijft! - Men houdt zich de mythe voor van (vooral economische) mondialisering als zijnde onvermijdelijk, als iets waar we ons beter aan aanpassen. Deze mythe dat we in een mondiale context leven beïnvloedt de binnenlandse machtsverhoudingen en legitimeert bepaalde politieke beslissingen. Mondialisering is een soort ‘state of mind’ geworden. - Evolutie in de literatuur over de mondialisering: nieuwe deelstudies beginnen kanttekeningen te maken bij sommige radicale conclusies van de eerste generatie mondialiseringsauteurs. Geleidelijk aan werd de ‘mondialisering’ een veel complexer, maar ook minder verregaand geheel van transformaties die zich afspeelden op verschillende vlakken en tegen verschillende snelheden. populariteit daalt, deels door de toenemende polarisering binnen de internationale betrekkingen. • verhouding mondialiseringthese tot de ‘klassieke’ scholen in de T.I.B.: veel gelijkenissen met Transnationalisme (o.a. nadruk op handel en interdependentie), en de mondialisering is voor Transnationalisten slechts de voortzetting van de processen uit hun modellen. Spinnenwebmodel enzo wordt helemaal bevestigd. ook het Dominantieperspectief ziet mondialisering als een voortzetting van oude theorieën. De heisa is overroepen want het gaat om niets meer dan het volgende stadium in de ontwikkeling v.h. wereldkapitalisme. Het feit dat kwalitatieve veranderingen (communicatie) enkel in de kern plaatsvinden bevestigt nogmaals de kloof tussen kern en periferie. neo-Gramsciaans transnationaal historisch materialisme: grote historische breuk en mondialisering als fundamentele transformatie van de cyclische trends van een 500jarig systeem + als het einde van het interstatensysteem. neokautskyaanse visies sluiten goed aan: mondialisering als zoektocht naar een nieuwe spatiale fix voor het kapitaal en een monumentale versnelling van de tijd-ruimtecompressie. Realisme: staat het verst verwijderd: zien terugkeer naar klassieke machtspolitiek (Kosovo, Irak, Afghanistan, China-Taiwan, India-Pakistan) en daarin het einde van de transitieperiode. Staten werden even naar de achtergrond geduwd maar nemen nu revanche! 98 7.6. Enkele voorlopige conclusies • Voorlopig is er nog geen klaar en universeel model voor de periode na de K.O., en er is evenmin een dominant model om de wereld van vandaag te beschrijven. De meeste theorieën bleken ontoereikend, en de enige die er in slaagde een diegaander debat op gang te brengen was Huntington (hoewel enkel een Realistische opfrissing). vooral oude wijn in nieuwe zakken Realisme: aanknopingspunten met de realiteit, en hoewel weer op de voorgrond sinds 11/09 toch niet dominant wegens teveel krachten en evoluties in de hedendaagse internationale samenleving die zich niet laten reduceren tot machtsdenken. Samenwerking: meerwaarde wegens ander zicht dan het Realisme, maar de verdeeldheid tussen de drie liberale denkstromen ondermijnt hun geloofwaardigheid… binnen integratietheorieën (transformatiemodellen) en Dominantieperspectief ook gelijkenissen met vroeger maar toch verschuiving naar andere aspecten. Het paradigma van de mondialisering is steeds meer een amalgaam van invalshoeken geworden, wat aanleiding geeft tot veel interne debatten + men situeert nu zowat elke problematiek in mondiale context, zodat we door de bomen het bos niet meer zien. de behandelde theorieën uit de transitieperiode zijn niets meer zijn dan bouwstenen voor een eindmodel. Constructivistisch bekeken ging men in de verwarring na de K.O. op zoek naar nieuwe zingevingsstructuren die de nieuwe wereldorde interpreteerden. Door deze zingeving wordt meteen ook vorm gegeven aan nieuwe verhoudingen, een mentale structuur die de acties van actoren bepaalt ( gebeurt vaak vanuit specifieke belangen!). • de wereld vandaag is op het eerste gezicht erg chaotisch: desintegrerende landen Europese integratie, een hegemon die zijn legitimiteit verliest, mondialisering en anders-mondialisten, 11/09, … sommigen, zoals Hoffmann, concluderen uit deze veelvuldige paradoxen en tegenstellingen dat we in een volstrekt ongeëvenaarde wereld leven die moeilijk of zelfs onmogelijk te omschrijven en analyseren valt. Vergelijkbaar met de paradigmastrijd van de 80’s rond het ‘grote gelijk’ zien we nu (maar minder fel) een debat waarin men discussiërt over welke krachtlijnen en processen nu precies aan het werk zijn. We zien een debat over de positie van de V.S., over in welke mate de staat toereikend is voor de aanpak van hedendaagse problemen, over het vermeende vredelievend karakter van democratieën, de gevolgen van de globale ecologische crisis, en de globalisering (evolutie van geopolitiek naar geo-economie?) duidelijk impact van maatschappelijke context op theoretisch denken! • over de wetenschappelijke methode in de Internationale Betrekkingen: in hun poging wetenschappelijk te zijn, zagen onderzoekers over het hoofd dat vele sociale & politieke vervanderingen ‘toevallig’ zijn en mathematisch gezien een lage graad van waarschijnlijkheid hadden. De onderzoeksmethode van de exacte wetenschappen is dus slechts in beperkte mate bruikbaar voor de menswetenschappen! Complexe systemen zijn nu eenmaal niet in modellen te zetten omdat een oneindig aantal variabelen zorgen voor een lage voorspelbaarheidsgraad. Dat geldt voor de meteorologie, maar zeker voor menselijke systemen aangezien mensen kunnen inspelen op bepaalde ontwikkelingen. ondanks vele pogingen om een wetenschap te ontwikkelen op vlak van I.B. zijn resultaten bescheiden. Het feit dat geen enkele van de drie grote benaderingswijze het einde van de K.O. kon voorspelen is te verklarin in hun poging om te objectiveren, de overname van methodes van de exacte wetenschappen. dilemma: een model met voorspellende waarde mag niet teveel variabelen omvatten, maar hoe meer variabelen men weglaat, hoe verder het model zich v.d. werkelijkheid verwijdert. De context waarin iets gebeurt is ook nooit dezelfde, er is geen gecontroleerde omgeving. invloed van vele onwetenschappelijke factoren die moeilijk gekwantificeerd kunnen worden: menselijke reacties, waarden, subjectiviteit van onderzoekers (die een deel uitmaken van de werkelijkheid die ze willen onderzoeken). Los daarvan kunnen staten bv. wel vergelijken worden met biljartballen, maar ze zullen het nooit zijn! Een metafoor blijft een metafoor. metaforen zorgen dan wel weer voor inzicht in de werking van het itnernationale systeem, ook al is dat inzicht niet volledig. Misschien moeten we als de wetenschappelijke aanpak ook niet echt werkt de ‘oudere’ methodes (hoe beperkt ook) in ere herstellen? Deze waren tenminste minder ambitieus om grote voorspellingen te doen. combinatie is waardevol! 99 8. BESLUITEND: Een synthetisch theoretisch model • R.Coolsaet: “wereldpolitiek = belangen + structuren + processen + som van individuen. = grote hoeveelheid info wij: zeven wat van belang is.” • hoe zal de wereld van morgen er uit zien? dit beantwoorden is een hachelijke onderneming. De huidige internationale complexiteit laat zich niet zo simpel in een model vatten. De modellen uit het vorige hoofdstuk hebben tal van tekortkomingen. is het mogelijk om het beste uit de verscheidene modellen te nemen en te integreren in een synthese, die als model zou kunnen dienen om de diverse evoluties en machtsverhoudingen in de komende decennia te helpen interpreteren? opgelet! Ook vroeger zal men de eigen tijd vaak complex gevonden hebben! Het gevoel van complexiteit is dus noch nieuw noch origineel. Misschien ontbreekt er gewoon een belangrijke dimensie in de meeste modellen. • modellen overbodig? neen!: laten toe om feiten te rangschikken in orde van belangrijkheid + platform voor actie waarschijnlijk kunnen we ons niet beperken tot één school, laat staan tot één theorie de geschikte onderdelen van elk van deze theorieën zullen moeten worden gecombineerd tot een omvattend model, dat: 1) eenvoudig genoeg is om de dynamiek van het internationale systeem te verklaren & aldus enige prospectieve waarde heeft. 2) voldoende complex om recht te doen aan de verscheidene dimensies van dat internationale systeem. bij deze een poging om de puzzel te maken waarvan we de laatste hoofdstukken de stukjes van kregen…. 8.1. De jaren 1990: ‘systemische onzekerheid’ • 2 radicale gebeurtenissen: einde KO + einde bipolariteit bouw nieuwe wereldorde wereldorde van de 1990’s is een wereldorde in transitie • tegelijkertijd: een reeks langere termijntrends spelen een even belangrijke rol: 1) afwezigheid van algemeen aanvaarde grootmacht(en) zorgt ervoor dat er geen spelregels worden vastgelegd en er wanorde heerst. 2) ‘vaandelvlucht van de politiek’ als gevolg van de terugkeer van het klassiek liberale discours over de scheiding tussen economie & politiek opkomst vragen over houdbaarheid hiervan 3) een nieuwe ‘industriële’ revolutie waarbij de wereld wordt binnengeleid in een ‘postindustrieel’ tijdperk waarin informatie- en biotechnologie een belangrijke rol spelen zoals stoom en electriciteit dat in de eerdere I.R.’s deden. steeds meer simplistische redeneringen en zwart-wit-denken bij politieke formaties (salafisme & populisme + extreem rechts komen op als ‘reddingsboei’!) 4) een nieuwe versnelling in de mondialisering euforie gevolgd door desillusie het internationaal systeem kenmerkt zich door Systemische Onzekerheid (SO)!: omdat tijdens het transitiedecennium de ijkpunten, zekerheden en vertrouwde contouren op alle 4 klassieke analyseniveaus van de I.B. tegelijkertijd in beweging waren: o Niveau internationale systeem: onzekerheid door de afwezigheid van algemeen aanvaarde grootmacht(en) en de bijbehorende spelregels o Niveau staat: onzekerheid door de (cyclische) loskoppeling van economie en politiek en een overdreven inschatting van de marginalisering van de staat door mondialisering o Niveau samenleving: nieuwe tegenstellingen door de (her)ontdekking van identitaire kenmerken (natie, religie) o Niveau individu: onzekerheid als gevolg van de maatschappelijke consequenties van de nieuwe (post-)industriële revolutie 100 Welke wereldorde kan hieruit groeien? a) Systemische Onzekerheid werkt de veralgemening van ‘identity politics’ of ’identitaire politiek’ in de hand, die wordt verondersteld nieuwe individuele en maatschappelijke ijkpunten aan te reiken. definitie: ‘the politics of group-based movements representing the interests and identity of a particular group within a society’ deze putten doorgaans uit religie of uit nationalisme als de omvang & impact van deze stromingen toeneemt, verhoogt meteen ook de kans op intolerantie en maatschappelijke polarisering. (zondebok, wij tegen zij,…) b) Hoe groter de onzekerheid, hoe onveiliger de wereld lijkt (perceptie! is daarom niet zo). Cf. eind 19de eeuw met vandaag: xenofobie + terrorisme, omwille van SO Perceptie is belangrijker dan realiteit! De internationale veiligheid gaat er op vooruit, maar mensen ervaren dat niet op die manier. Kan een internationale omgeving gekenmerkt door Systemische Onzekerheid een stabiel Internationaal systeem opleveren? 8.2. De basisdynamiek van de wereldpolitiek in de komende decennia stabiliteit: een wereld is stabiel als zij in evenwicht is en voorspelbaar lijkt graadmeter: de mate waarin een ordening bedreigingen tegen zichzelf kan neutraliseren vuistregel om essentiële dynamiek te vatten: structurele bronnen van de macht moeten samenvallen: als een (reeks) grootmacht(en) hun militaire macht, samen met hun economische macht inzetten om aldus politieke macht uit te oefenen om spel- of gedragsregels op te stellen waarmee orde in de chaos van de i.b. kan worden gebracht. In de mate dat deze spelregels ook rekening houden met de belangen van andere staten dan de grootmachten, zal deze wereldorde aanvaard worden en dus legitiem en duurzaam zijn. M.a.w.: de staat is opnieuw teruggekeerd in het centrum v.d. politiek (≠ de 19de eeuwse staat! De rol & mogelijkheden waarover staten beschikken om ordening te brengen zijn veranderd). hoe zullen deze 3 bronnen van macht in de komende decennia evolueren? 4 langetermijntrends: a. Economische macht: economie als bron van macht oorsprong: Samenwerking & cyclische theorieën Van economische bipolariteit naar economische multipolariteit? b. Militaire macht: wedergeboorte van de machtspolitiek oorsprong: de Realistische school Op de tweesprong tussen multipolariteit en unipolariteit ? c. Politieke macht: spanning tussen macht/invloed en legitimiteit oorsprong: Idealisme/Dominantieperspectief Zoektocht naar nieuw sociaal contract meest opvallende: wedergeboorte van de geopolitiek, de klassieke machtspolitieke verhoudingen tussen staten. Dit werd sus niet naar de achtergrond geduwd door de mondialisering, en ook in de 21ste eeuw zullen we terugkeren naar een multipolair machtsevenwicht (Palmerston), waarin zowel conflict als samenwerking mogelijk is. toch geen exacte replica van de 19de eeuwse situatie! We krijgen een nieuw type multipolariteit als gevolg van mondialisering + democratisering, waardoor de wereld meer verbinden in dan in de 19de eeuw. het driedimensioneel schaakspel van J. Nye geeft een goed beeld van de achtergrond voor de driedubbele machtsdynamiek 1) Veiligheidsbord: Staten (USA, overige lidstaten) IO’s (VN, EU) 2) Economisch bord Staten (USA, China, Japan) EU Postterritoriale actoren (WTO) A-territoriale actoren (ondernemingen, vakbonden) 101 3) Transnationaal bord Staten Postterritoriale actoren A-nationale actoren (NGO’s, ondernemingen, media) Postterritoriale aangelegenheden Normen toont complexiteit: 3 borden met verschillende inzetten & actoren door elkaar heen probleem: niet-staatscentrische benaderingen proberen complexiteit zo te vatten dat je het jezelf moeilijker maakt dan het eigenlijk is. 1ste – ‘ons’ – schema biedt meer de mogelijkheid om prospectief te ‘zeven’ (+ A. van Staden maakt een soortgelijke analyse van een nieuwsoortige multipolaire wereldorde.) A. van Staden maakte een soortgelijke analyse van een nieuwsoortige multipolaire wereldorde, als gevolg van de ontwikkeling van een sterk gedifferentieerde en gelaagde machtsstructuur, waarbij men bij uiteenlopende beleidsgebieden wisselende patronen van machtsverdeling en verschillende spelers waarneemt. 8.2.1. De economische macht: economie als bron van alle macht belangrijkste factor, want heel de internationale machtsstructuur rust hierop P. Kennedy: Bruto Nationaal Product = beste graadmeter van macht (niet militair!) waar zal de economische macht in de komende eeuw vandaan komen?: de eerste decennia zullen economisch worden beheerst door de V.S. en E.U. (= 40% wereldeconomie), begeleid door opkomst China als leidende economische motor van Azië. de economische wereldorde van morgen zal dus hoofdzakelijk bipolair zijn mythes v.d. overname door Japan, de Aziatische Tijgers en China zijn intussen doorprikt. deze transnationale relatie zal de mondiale economische agenda op alle mogelijke vlakken bepalen. Zie bv. tegenstelling E.U. & V.S. in onderhandelingen over de verdere liberalisering van de wereldhandel (WHO), die hierdoor afsprongen! deze bilaterale dominantie zal blijven duren totdat elders een nieuwe motor van den wereldeconomie op gang komt Rusland: nog nog teveel afhankelijk van externe factoren (prijs olie & aardgas) Afrika & Latijns-Amerika: hier zullen niet snel economische hoofdrolspelers ontstaan Enkel Azië omvat potentiële nieuwkomers: a. Japan zal waarschijnlijk nooit de as van de macht in Azië kunnen worden omwille van demografische & economische redenen: erg afhankelijk van de export naar China,… b. China: momenteel grote interne economische ongelijkheid tussen regio’s en een onzekere politieke toekomst (toekomst: fragmentatie? grotere kloof stad/platteland?) verwachtingen balanceren tssn extreem positief (grote opgang) & extreme crisis c. India: twijfel want kent wel bijna even grote groei als China, maar ook grote interne spanningen! Men zal China pas inhalen als men 50 jaar voortdoet zoals nu… indien O-Azië alle hierboven negatieve trends kan absorberen & de politieke tegenstellingen onder controle kan houden zijn alle ingrediënten aanwezig om uit te groeien tot een economisch blok, een derde economische supermacht. máár: problemen met deze bipolaire economische orde: 1) Zo’n wereldorde is volstrekt nieuw ( 20ste eeuw, vooral 1ste helft = Amerikaanse eeuw) de V.S. kampt met heel wat aanpassingsmoeilijkheden om hun exclusief economisch leiderschap op te geven en te delen. Dat zorgt voor handelsconflicten, want de E.U. zal haar plaats vast en zeker opeisen. (= debatten over klimaat, rol van het internationale recht, VN, diplomatieke & militaire autonomie EU) 2) risico op een dollarcrisis in de V.S.: waarnemers (bv. IMF) beschouwen het dubbele Amerikaanse deficit (tekort op de Amerikaanse begroting & de lopende rekening) als de grootste bedreiging voor de wereldeconomie. Voorlopig kopen buitenlanders nog veel Amerikaanse aandelen, maar een breuk in vertrouwen kan tot een sneeuwbaleffect leiden (belang massapsychologie!). Kruger’s doemscenario gaat als volgt: scherpe waardedaling 102 dollar zorgt voor scherpe intreststijging, waardoor de V.S. raakt afgesloten v.d. kapitaalmarkt (voor leningen) crisis & chaos! 3) zelfs indien beide economische grootmachten economisch dominant zullen zijn, toch zal hun aandeel in de mondiale economie tegelijkertijd ook geleidelijk afnemen. Ontwikkelings& transitielanden staan immers in voor de helft van het mondiale BNP, en hun groeicijfers zijn hoger dan deze van Europa en de V.S.... impliceert dat een reeks landen langzaam een groeiend aandeel van het mondiale BNP voor hun rekening zal nemen ten nadele v.d. 2 economische machten en aldus hun economisch leiderschap niet automatisch zal blijven accepteren. Dit zal zo zijn in Azië (China en Japan strijden regionaal om eerste plaats). Zie ook de oprichting van economisch tegengewicht G22 geleid door China, Brazilië & India. opkomst Zuidoost-Azië als derde economische supermacht zou einde maken aan de economische bipolariteit, wat dit slechts een kortstondige tussenstap zou maken. om deze gewijzigde economische machtsverhoudingen te beheren en potentiële grootschalige crises het hoofd te bieden, bezitten we slechts een embryo van slecht aangepaste internationale instellingen. N.a.v. crises is er reeds sprake geweest van een nieuwe ‘financiële architectuur’ en zelfs een ‘Bretton Woods II’. 1997: gebeurtenissen in O-Azie: belangrijkste economische ontregeling sinds Wallstreet door loskoppeling Thaïse munt, wat de hele ZO-Aziatische regio meesleurde in crisis, en zelfs tot in O-Europa te voelen was. De neerwaartse spiraal kon slechts op het allerlaatste door de V.S. & E.U. gestopt worden… er kwam een einde aan het geloof van de zelf- regulerende economie. Voormalig IMF-directeur Camdessus waarschuwde dat de wereldeconomie gevaar liep, en gekenmerkt werd door overdreven euforie en gebrekkige mondiale financiële architectuur. Symptomen zoals in 1997 waren aanwezig en een nieuwe crisis staat klaar… de debatten over nieuwe regels in de wereldeconomie, controle over de kapitaalmarkten en de versterking van de rol van de groei-economieën in de wereldeconomische besluitvorming worden wellicht belangrijke agendapunten in de 1ste decennia van de 21ste eeuw. 8.2.2. De militaire macht: de wedergeboorte van de geopolitiek Ondanks het geloof dat oorlog plaats zou maken voor samenwerking (cf. begin 20ste eeuw) is militaire macht toch opnieuw naar het centrum van de wereldpolitiek teruggekeerd gevolg: VS heeft opnieuw een centrale rol in de wereldpolitiek ingenomen. Afghanistan & Irak illustreren echter dat militaire macht zich niet zomaar laat omzetten in politieke macht & invloed. afkalven macht V.S. = logisch: grootmachten hebben 2 opties om leiderspositie te verzekeren: 1) overweldigende militaire macht = instabiliteit 2) instemming zoeken = aanvaarding van hun leiderschap, omdat het geïnstitutionaliseerd is en daardoor voorspelbaar wordt stabiliteit sinds midden jaren ’90 keuze voor optie 1, en hoe meer de V.S. militaire macht demonstreerde hoe kleiner haar politieke armslag en invloed werd. dit maakt het aannemelijk dat het internationale systeem zal evolueren naar een (aangepaste) heruitgave van het 19de eeuwse machtsevenwicht, toen 5 grootmachten samen het toenmalige multipolaire machtsevenwicht verzekerden ≠ zeker!: er mogen dan al regionale mogendheden bestaan, zij moeten ook nog de verantwoordelijkheid willen opnemen voor het reilen & zeilen van de wereld: het is echter niet zeker dat dit zal gebeurden (gedurende het interbellum was dit niet het geval, V.S. liet Europa alleen resultaat = crisis, indirect WO II). Toch is multipolariteit niet noodzakelijk positief probleem: multipolariteit gaat – in afwezigheid van een overheersende gemeenschappelijke doelstelling – gepaard met volatiele internationale betrekkingen. D.w.z.: dan is multipolariteit synoniem voor geïnstitutionaliseerd wantrouwen! in een multipolaire wereldorde berust de stabiliteit van het geheel op de stabiliteit van de delen: op hun interne stabiliteit en de stabiliteit van hun onderlinge relaties. Politieke meningsverschillen tussen de grote mogendheden kunnen het hele systeem verlammen (cf. vandaag tussen V.S. & E.U., of ook potentieel in relaties tussen V.S. en China of Rusland) 103 3 vereisten (naast afspraken) opdat een multipolaire wereld stabiel zou zijn: 1) overkoepelende gemeenschappelijke doelstelling die duurzaamheid & unity of purpose biedt voor het internationale optreden van de grote mogendheden. 2) ook de belangen van de kleine landen moeten worden verzekerd, wat men het best doet via een onderling netwerk van wederzijdse verplichtingen en verbintenissen die juridisch afdwingbaar zijn (=multilateralisme) vooral in voordeel kleine/middelgrote landen, wat het verzet van grotere mogendheden verklaart. 3) de multipolaire wereldorde moet door een meerderheid van de wereld als legitiem worden ervaren via een sociaal contract feitelijke leidersrol aanvaardbaar maken. Opmerking: opkomst van militaire macht is niet per sé negatief stabiliteit = ook militaire macht dit is noodzakelijk wil je een stabiele wereldorde hebben Dit zou zéér goed geweest zijn indien E.U. dit had in Rwanda (’94) en ex-Joegoslavië Vraag: 2 archetypes, welke zal het worden? 1) EU: institutioneel mulilateralisme 2) VS: begin Bush-administratie: unilateralisme 8.2.3. De politieke macht: de spanning tussen macht en legitimiteit Realistische kijk heeft gelijk wanneer het stelt dat macht en belangen essentiële ingrediënten zijn en blijven van de wereldpolitiek. Internationale orde kan echter nooit op macht alleen gebaseerd zijn, want op de lange duur zal de mensheid zicht steeds verzetten tegen brute macht. Edward H. Carr: een internationale ordening veronderstelt een aanzienlijke mate van algemene instemming, multilateralisme is slechts één middel om een wereldorde ‘legitiem’ te maken. vandaag niet het geval: Amerikaanse aanspraken op een leiderspositie zijn niet aanvaardbaar voor de meerderheid van de wereldbevolking. Men wil een grotere autonomie t.o.v. Washington, en vooral de Derde Wereld kan moeilijk te economische & militaire macht v.h. Westen aanvaarden in V.N. discussie om Veiligheidsraad uit te breiden (= democratischer) om duurzaam & legitiem te zijn moet een wereldorde ook ‘zin’ geven: een positieve doelstelling omvatten, een integrerend collectief verhaal dat een beter geachte toekomst projecteert voor een aanzienlijk deel van de wereldbevolking (cf. de voorgehouden Amerikaanse wereldorde na WO II) een meerderheid v.d. wereldbevolking beschouwt huidige wereldorde als illegitiem oorzaken: - Mondialisering: kent winnaars & verliezers, en versnelde mondialisering zorgt voor méér winnaars en méér verliezers. Het aantal armen daalde, maar de armsten werden armer. Bovendien zorgde mondialisering niet voor minder econ. onvoorspelbaarheid/onzekerheid - Terrorisme: wordt elders niet met dezelfde intensiteit aangevoeld als in Washington, aangezien andere bronnen van onveiligheid een veel hogere tol eisen (burgeroorlogen, armoede, aids, misdaad,…). In brede kring leeft het gevoel dat de internationale agenda al te zeer wordt beheerst door wat rijke landen als een bedreiging ervaren (terrorisme & WMD), en dat met de oorzaken van onveiligheid op andere continenten onvoldoende rekening wordt gehouden. De energie die in terrorisme wordt gestoken neemt de aandacht weg van een aantal tijdbommen. Van de mate waarin deze kunnen worden ontmijnd, hangen de legitimiteit & duurzaamheid van de huidige internationale ordening af.: - ideologische tijdbom: in de vorm van een Wij-tegen-Zij discours, dat in staat is een botsing tussen gemeenschappen (in en tussen landen) uit te lokken. Wanneer iemand zich in zijn identiteit (vooral inzake religie & taal) bedreigd voelt gaat deze met zijn groepsgenoten een solidariteitsgroep tegen de bedreiging gaan vormen. ligt aan de basis van het toenemende racisme en het hysterische klimaat rond het multiculturalisme- en integratiedebat. Er is een groeiend onbegrip tussen culturen (Islam & W) en de aanpak van het terrorisme versterkt het wantrouwen tussen culturen, etnieën & religies… 104 - - - ecologische tijdbom: nu een aantal grote derde-wereldlanden aan een economische inhaalbeweging begonnen is blijkt de draagkracht van de aarde ontoereikend om de westerse levenskwaliteit globaal waar te maken… sociale tijdbom: extreme armoede is op 20 jaar tijd gehalveerd, maar de ongelijkheid is toegenomen. dalende armoede vooral in China & India, maar in o.a. Afrika stijgt de armoede. De toenemende inkomensongelijkheid zorgt voor grote spanning… tijdbom op vlak van gezondheid: HIV/Aids gevaar dat een fors deel van de actieve bevolking op korte termijn zal sterven door gebrek aan de nodige geneesmiddelen politieke tijdbom: zit verscholen achter de lokroep van het unilateralisme, als een schijnbaar aantrekkelijk en doeltreffend alternatief voor het meer omslachtige internationale overleg. Indien men geen middel vindt om met 25 in EU-verband te beslissen zullen de Europese mogendheden echter hun eigen weg terug inslaan… (< Delors) 8.3. Samenvatting: Global Governance als nieuw sociaal contract Carr: Internationaal systeem bestaat uit 2 onlosmakelijk verbonden elementen: utopia & realiteit uiten zich respectievelijk in waarden & macht. Macht alleen volstaat niet om het internationaal systeem in stand te houden en te interpreteren. Elke samenleving heeft ook een aantal waarden en doelen die een even grote rol spelen. het internationaal systeem verdraagt geen onevenwicht, maar nog minder onvoorspelbaarheid. nood aan het ‘samenvallen van de drie structurele bronnen vd macht’ Basisrecepten vd 3 scholen: 1) Machtsevenwicht (Realisten): = Erkenning van multipolariteit en andere actoren iedereen moet een rol spelen 2) Interdependentie (Samenwerking): web van interdepentie en samenwerking, zonder isolationisme of protectionisme = Institutioneel multilateralisme 3) Afbouw structurele onderschikking (Dominantie) Global Governance: gedeeld perspectief, gezamenlijk beheer: politiek, economie, militair vandaag is de horizon ook verduisterd: het ontbreekt de wereld aan een gemeenschappelijke doelstelling die tegemoet komt aan de belangen en de percepties van de meerderheid van de wereldbevolking. Zonder dit zal de multipolaire wereldorde op zijn best een volatiele en anarchistische arena van wisselende bondgenootschappen worden (als gevolg van het geïnstitutionaliseerd wantrouwen tussen de grootmachten). maar: ‘Als de nood het hoogst is, is de redding nabij’ en sinds enige jaren zien we duidelijke trends om de behoefte aan een gedeelde doelstelling op te vullen M. Camdessus stelde een concreet & breed programma voor gebouwd rond het algemene welzijn op mondiaal vlak. In 2001 bepleitte hij de oprichting van een ‘Global Government Group’ om de coherentie en coördinatie te verzekeren van een multidimensionele inspanning om de cruciale mondiale problemen – de tijdbommen aan te pakken. intussen wel naar achtergrond geduwd door strijd tegen terrorisme, maar anderen zijn in Camdessus’ voetsporen getreden met vergelijkbare suggesties. Het is daarbij niet de bedoeling om op wereldschaal een regeringsmodel uit te bouwen met alles erop en eraan (cf. Montesquieu), maar om de coherentie v.h. gemeenschappelijke beheer v.d. mondiale problemen te verbeteren en daarmee meteen een positieve doelstelling voor een betere toekomst te vertolken. Het begin van een oplossing maakt echter de lente nog niet, en de klassieke kloof tussen utopie & realiteit bedreigt ook deze timide suggesties. Er is geen enkele garantie mondiaal bestuur het boven mondiale anarchie zal halen. De vraag is hoe lang de tijdbommen zullen moeten tikken vooraleer de daaruit voortvloeiende wederzijdse vooroordelen en onbegrip, de politieke instabiliteit, migratiestromen en sociale spanning het punt zullen hebben bereikt dat de machtigen van deze wereld de aandrang tot actie zullen voelen? 105 9. Voorbeeldvragen examen 1. Hoe komt het dan landjes als Malawi en Luxemburg niet onder de voet worden gelopen? Staten streven toch zoveel mogelijk macht na? 2. Duid de houding van de internationale gemeenschap ten aanzien van de toestand in Darfour aan de hand van de theorieën. 3. Geef twee mogelijke scenario’s voor de EU-Rusland-relaties voor de komende decennia op basis van uw theoretische inzichten. 4. Welke zijn de kritieken op het perspectief van de wereldsamenleving? Welke theorie is van toepassing op 11 september? Is de coalitie tegen het terrorisme een regime? 5. Is het machtsevenwicht een automatisme of is het het gevolg van een doelbewust beleid? Pas bovenstaande toe op de VN 6. Wat is de rol van politieke waarden in de internationale betrekkingen? antw: pol waarden zijn BELANGRIJK. (realisme heeft een waarde: nationale veiligheid, zelfbehoud / liberale theorieen: regimes etc / structurele en construct: bekritiseren universaliteit v waarden (?)) 7. Zien cycli theoretici de opvolging van hegemonen steeds als gevolg van oorlog? antw: Modelski wel, anderen niet..... 8. In hoeverre spelen mentale constructies een rol in de analyse van de Internationale betrekkingen? Met welke theorie verklaar je best het Israëlisch-Palestijns conflict? Verschillen realisme t.o.v. neorealisme. Wat heeft Modelski gezegd? Heeft hij gelijk gehad? 9. wat is soft power + pas toe? bijvraagje: bij welke niet gramsciaan kwam dit ook aan bod? 10. leg uit: de hegemonische stabiliteitstheorie bijvraag: wat is wallerstein's visie op hegemonen? 11. gemeinschaft – gesellschaft welke historisch materialist gebruikt gelijkaardige concepten (vander pijl) is een nieuwe wereldoorlog tussen de grootmachten vandaag nog mogelijk? 12. Hoofdvraag was of er harmonie mogelijk was zonder een hegemonische supermacht (Keohane, Modelski enzo uitleggen) of er nu een hegemonische strijd gaat komen tussen USA en bv China, Rusland,... 13. hoe verzoent Keohane duurzame samenwerking met de uitgangspunten van het realisme wat Paul Kennedy daarover zegt kritieken die je daar op kan geven (ook Modelsky,…) 14. het belangrijkste wetenschapsfilosofische onderscheid tussen WSA en neogramscianen 15. Botsende Beschavingen mythe of realiteit, argumenteer theoretisch. (heel de cursus overlopen) 16. wat is een regime? 17. Welke scholen van de 19e en 20e eeuw baseerden zich op Kant? 18. Op welke manier wordt de macht van de hegemon uitgehold? Uitleg bij zingevingen: kennistheoretische en ontologische... Op welke manier wordt het machtsevenwicht hersteld... andere (bij)vragen: 19. Methodologisch verschil tussen rational choice en Engelse school? 20. Wie is Rosenau, onder welke school valt hij en wat zijn de basisstellingen van deze school? 21. waarom was Lenin boos op Kautsky? + is Kautsky nog toepasbaar/actueel? 22. leg uit: o Democratic Peace Model o International Society (ook wel: binnen de Engelse school + Welke landen zijn het niet eens met die international society (zie landen uit de concentric circles van Buzan)) o Neoliberaal idealisme o sociaal constructivisme 106 o o o o o o o o o o soft power + eventueel toepassen op case die hij zelf uitlegt (iets met walvissenvangst en japan) self-fulfilling prophecies Kenneth Waltz Back to the future Kees van der Pijl hegemonisch concept van Wallerstein neoconservatisme New constitutionalism (Negri & Hardt) Alexander Wendt Anarchy is what the states make of it... Tip: probeer het examen in uw richting te trekken. Haal dingen aan waar je veel over weet, hij stelt snel bijvraagjes over het thema waar je het over hebt. THE END! P.S.: met dank aan Laurence Petrone voor Hoofdstuk 8! 107
