Hoe kan muziek onze stemming maken en breken?

Muziek / Psychologie
Hoe kan muziek onze stemming
maken en breken?
Gevoelige s
0
Van uitzinnig dansen en springen tot
tranen met tuiten: muziek kan een hoop
losmaken bij een mens. Hoe komt dat?
Bestaat er zoiets als een universele beleving
van muziek? En kan muziek ziekten
genezen?
77 TEKST: MARGOT SMOLENAARS
Frontman David Achter de Molen
van rockband John Coffey kan naast
zingen ook biertjes vangen. Een
filmpje waarin hij zijn kunsten liet
zien op Pinkpop, ging viral.
84
09/2015
H
et is 1992. Op een zompige wei in
Landgraaf zie ik een nog onbekend
bandje uit Seattle op een muziek­
podium stappen: Pearl Jam. Nooit
eerder traden deze vijf mannen op voor een
publiek van tienduizenden gelijkgestemden.
De hit is bekend, Alive, en we zijn op Pinkpop
nieuwsgierig naar wat deze band live kan. Wat
volgt is een explosie van vreugde, zowel op als
voor het podium. Er wordt gedanst, gezongen,
gepogood en geschreeuwd om meer en meer
en meer: ik maak deel uit van een collectief
muzikaal orgasme. Hoe kan dat? Waarom kan
muziek ons tot euforie opzwepen of ontroert
het ons tot tranen toe?
AAMuziek is lijm
Muziek is een uitstekende volksmenner, dat zal
de Jeugd van Tegenwoordig beamen. De drie
leden van die band veroorzaakten tijdens hun
optreden op Lowlands in 2013 een ‘meting’
(een aardbeving kun je het niet echt noemen)
op de schaal van Richter. Een hele festivaltent
stond simultaan te springen. Volgens een van
de theorieën die dat gedrag wil verklaren, is
muziek een soort sociale lijm. Vijf jaar geleden
opperde evolutiebioloog Robin Dunbar van de
University of Oxford (Engeland) dat mensen
muziek zijn gaan maken om steeds grotere
groepen mensen bij elkaar te houden. Muziek
is voor mensen wat vlooien is voor apen, zo
stelde hij. In de breinen van apen en mensen
spelen zich bij die activiteiten dezelfde neuro­
chemische processen af. Muziek is het effec­
tiefst, want die kan grotere groepen mensen
over grotere afstanden controleren. En dat lukt
de grijpgrage apenvingers niet.
ALEXANDER SCHIPPERS/DEBEELDUNIE
e snaar
AALuisteren is als seks
Laten we die zweterige Lowlandstent als voor­
beeld nemen. Springen doe je op de beat, en
dat verhoogt je hartslag. Daardoor komt een
stoot adrenaline vrij die je energie geeft. Dus
schreeuwt Willie Wartaal van de Jeugd van
Tegenwoordig: ‘Allemaal die handen de lucht
in!’, dan gaan die handjes de lucht in. Je kunt
het niet helpen. Dan zet de band je favoriete
nummer in. Je gilt van herkenning. Er komt
een stoot dopamine vrij, die zorgt voor een
golf van genot. Het refrein komt. Je zingt, nee,
schreeuwt mee. Om je heen doen de anderen
precies hetzelfde, wat voor de hersenen een
seintje is om het knuffelhormoon oxytocine te
produceren: dat geeft een gevoel van verbon­
denheid met de rest van de fans.
Maar er gebeurt meer in je brein. Zo draait je
beloningssysteem op volle toeren, aangejaagd
door hormonen die vrijkomen als de muziek
die jij goed vindt hard staat. Dat geeft een erg
plezierig gevoel. Luisteren naar goede muziek
is in hormonaal opzicht hetzelfde als cocaïne
snuiven. Het brein maakt daar geen onder­
scheid in: prettig is prettig. Er komt al dopa­
mine vrij als je thuis in je stoel zit en luistert
naar je favoriete muziek. Daar heb je niet per
se een zweterige Lowlandstent voor nodig.
Ook het primitiefste deel van het brein draait
mee, de hersenstam. Daar staan als het ware
enkele oergeluiden op voorgeprogrammeerd:
huilen, schreeuwen, kreunen, lachen, zuchten, 0
09/2015
85
Muziek / Psychologie
Niet jazz of klassiek zijn favoriet
bij hoogbegaafden, maar metal
ZING IMAGES/GETTY IMAGES
AAMelodieus is vrolijk
Voelt iedereen dan hetzelfde bij een bepaald
type muziek? Nee, dat niet. Anders zouden er
geen verschillende muzieksmaken zijn. Maar
in het algemeen geldt voor westerlingen dat ze
snelle muziek in majeur als vrolijk ervaren en
langzame muziek in mineur als droevig. Snelle
tempo’s in combinatie met dissonantie roepen
angst op, denk maar aan de snerpende violen
in de beroemde douchemoordscène van Alfred
Hitchcocks thriller Psycho.
Emery Schubert van de Britse University of
South Wales probeerde in 2003 het emotionele
effect van muziek op mensen uit te diepen. Hij
zocht een formule die moest voorspellen hoe
mensen op muziek gingen reageren. Volume is
heel belangrijk, ontdekte hij. Hoe harder de
muziek, hoe meer reactie. Tempo: idem. Ook
de toonhoogte en instrumenten spelen mee.
Bij een stijgende toon met veel instrumenten
werden de meeste proefpersonen vrolijker.
Schubert vroeg vervolgens 67 vrijwilligers te
luisteren naar vier klassieke muziekstukken
uit de Romantische periode. De composities
hadden naar het oordeel van Schubert steeds
een andere emotionele lading. De luisteraars
moesten op een computerscherm de meest
toepasselijke emotie aanklikken. Schubert kon
uit de resultaten zowaar een formule samen­
stellen die de emoties voorspelde. De pest was
alleen dat de formule uitsluitend voor die vier
klassieke muziekstukken en voor die 67 deel­
nemende vrijwilligers bleek te gelden.
AADroef maakt droef
‘Zulke experimenten zijn nooit eenduidig uit
te leggen’, stelt cognitief neurowetenschapper
Jacob Jolij van de Rijksuniversiteit Groningen.
‘Muzieksmaak is nu eenmaal erg subjectief.
Hoe we ons tijdens het luisteren voelen, wat
onze geschiedenis is, onze cultuur, associaties,
herinneringen: het heeft allemaal invloed.’ Zelf
deed Jolij onderzoek naar de manier waarop
muziek de waarneming kan veranderen. Dat
effect bleek vrij groot. ‘Onze proefpersonen
moesten vijftien minuten muziek meenemen
waar ze vrolijk van werden en vijftien minuten
muziek die ze droevig stemden. Terwijl we
hun muziek afspeelden, moesten ze op een
beeldscherm naar smileys zoeken die pasten
bij hun stemming. Ook als er tussen de smileys
geen lachebekjes te zien waren, merkten blije
proefpersonen sommige smileys alsnog als
vrolijk aan. Omgekeerd was het effect net zo
sterk.’ Droef horen, doet droef voelen, doet
droef zien. ‘Onze waarneming berust voor een
groot deel op wat we verwachten te zien en op
wat we weten van de wereld. Die verwachtingen
zijn te beïnvloeden door muziek’, aldus Jolij.
AADrummen tegen agressie
Laurien Hakvoort weet veel van dat effect. De
neurologisch muziektherapeute promoveerde
aan de Tilburg University op woederegulering
door muziektherapie bij forensisch psychia­
trische patiënten. Ze gebruikt muziek om de
patiënten bewust te maken van hun gevoelens.
Eén van de instrumenten die zij kan inzetten
is ritme. ‘Dat helpt bij het reguleren van de
hartslag en uiteindelijk bij het reguleren van
gedrag.’ Zo leerde Hakvoort een cliënt om zijn
agressie onder de duim te houden. De man,
type motorbendelid, had een persoonlijkheids-
Het Mozart-effect
V
an Mozart luisteren
word je intelligenter,
schreven onderzoekers
in 1993 in het vaktijdschrift Science. En bam,
alle crèches in Amerika
draaiden de halve dag
Mozart in het gebouw.
Onzin, want de studie
toonde slechts aan dat
tieners die vlak voor ze
een aantal vraagstukken
gingen oplossen naar
Mozarts Sonate voor
twee piano’s in D majeur
(K448) luisterden, het
beter deden dan
studenten die in een
stille kamer hadden
gewacht tot de test
86
09/2015
begon. Later bleek dat
dat Mozart-effect maar
een paar minuten duurt.
Mozart heeft, anders dan
andere componisten, ook
effect op kinderen met
epilepsie: dezelfde sonate
blijkt de frequentie van
aanvallen te verlagen. In
2011 lieten onderzoekers
in Taiwan elf kinderen
met epilepsie een half
jaar lang voor het slapen
gaan naar K448 luisteren.
In die periode hadden
acht kinderen niet een
toeval meer gehad en
de anderen beduidend
minder dan in de zes
maanden vóór Mozart.
Het maakt niet uit wat
er gespeeld wordt, als
je het maar mooi vindt.
Deze vrouwen swingen
op André Rieus orkest.
stoornis en ADHD. ‘Hij kon goed agressie bij
een ander detecteren, maar niet bij zichzelf.
Daardoor kon hij voor zijn omgeving schijn­
baar vanuit het niets, heel agressief reageren.
Mensen waren doodsbang voor hem, en hij
bracht veel tijd door in de isoleercel.’
Aanvankelijk werd dat door de drumtherapie
nog erger. ‘Uit frustratie, want het lukte niet
in één keer natuurlijk. Al na een seconde of
drie, vier zag ik zijn spieren spannen. Ik was
bang voor mijn drumstel’, vertelt Hakvoort.
De man kon wel Hakvoorts spanning ‘lezen’,
FLICKR/GETTY IMAGES
0 gapen. Dat heeft niemand hoeven leren, ze zijn
instinctief. Die geluiden gebruiken we als we
emotioneel zijn. Horen we iemand zingen met
soortgelijke geluiden in zijn stem, dan voelen
we die emoties ook, alsof ze echt zijn.
Boos? Aggressief?
Dan helpt een drumstel vaak beter dan
een viool of piano.
Computerblues
MARCEL VAN HOORN/ANP
O
AAMuziek geneest?
Hakvoorts neurologische muziektherapie, die
ze zeven jaar geleden naar Nederland bracht,
gaat uit van neurologische, meetbare effecten
die muziek op het brein heeft. De behandeling
bewijst zich onder meer bij patiënten met de
ziekte van Parkinson, een aandoening die kan
ontstaan als de hersenen te weinig dopamine
produceren. Normale bewegingen worden dan
schokkerig. In het onderzoek dat Hakvoort
doet bij de afdeling muziektherapie van het
conservatorium ArtEZ in Arnhem boeken de
Parkinsonpatiënten veel voortuitgang. ‘Als we
hen laten lopen op muziek, zien we dat ze
vloeiender gaan bewegen. Eentje zei: ‘Ik loop
weer op aarde, in plaats van op wegvallende
wolkjes.’’
Muziek als helende kracht? Zo wil Jolij het
niet noemen. Maar hij vindt het opwindende
tijden voor muziekwetenschappers. ‘Het onder­
zoek dat tot nu toe gedaan is, is basaal. Het
blijft bij één ritme of één melodie, want dat kun
je onderzoeken in het laboratorium. Integraal
kijken naar wat muziek precies teweeg brengt,
zover zijn we niet. Nóg niet.’
7
[email protected]
Hoogbegaafde metal
D
e National Academy for
Gifted en Talented Youth
in Engeland had negen jaar
geleden opmerkelijk nieuws:
meer dan eenderde van hun
schoolpopulatie, allen hoogbegaafde leerlingen, hielden
van metal. Terwijl jazz en
klassiek doorgaans worden
gerekend tot de muziektypen die de meeste intelligentie vereisen, jagen deze
tieners het liefst Slayer door
de oordoppen. Het meest
favoriet was metal met een
emotioneel geladen of een
politieke boodschap. Denk
aan Tool die de celebcultuur
op de hak neemt, of de felle
anti-oorlogsnummers van
System of a Down. De onderzoekers denken dat het een
uitlaatklep is voor kinderen
die onder hoge druk moeten
presteren: ‘Wellicht dat ze via
de metal de druk vergeten
die zij ondervinden.’
INGE VAN MILL/DEBEELDUNIE
hij keek dan naar haar gezicht om te zien of hij
zelf gefrustreerd raakte. Dat hielp. Hij leerde
uiteindelijk basisritmes spelen in het genre van
zijn voorkeur: hardrock. ‘Ik leerde hem simpele
patronen spelen. Zeven maten een ritme, dan
een fill of een break, dan weer zeven maten.
Als de spanning bij hem hoog was, was het
ritme snel. We brachten het tempo dan steeds
verder omlaag tot hij rustig genoeg was.’
p een heel andere manier is
informatica-onderzoeker Anna
Aljanaki van de Universiteit Utrecht
bezig met muziek en emoties. Ze wil
een computer leren wat mensen voelen
wanneer ze naar muziek luisteren. Met
die kennis moet er een app komen die
muziek selecteert op basis van iemands
bui. Voor dit project zijn data nodig, heel
veel data. Om die te krijgen, ontwikkelde
Aljanaki een online spelletje, waaraan
bijna 1800 mensen deelnamen. Met
opzet gebruikt ze onbekende muziek,
gekocht van Magnatune, een streaming
service die zonder tussenkomst van een
platenmaatschappij muziek op internet
deelt. Tien fragmenten kregen de deelnemers voorgeschoteld, waarbij ze aan
de hand van een veelgebruikt model
moesten aangeven wat ze bij de muziek
voelden. Wat bleek? Hun bui op die dag
beïnvloedde hun emoties significant.
‘Als de deelnemers in een slechte bui
waren, interpreteerden ze de muziek
veel negatiever. Omgekeerd was het
effect net zo sterk', zegt Aljanaki. Ze
hoopt binnen afzienbare tijd zover te
zijn dat een computer databases kan
doorzoeken op basis van stemming.
Het is onmogelijk om
geen band te voelen
met iemand die van
dezelfde gitaarsolo
houdt.
09/2015
87