Klimaat en Waterschappen

Unie van Waterschappen
Koningskade 40
2596 AA Den Haag
Postbus 93218
2509 AE Den Haag
Telefoon: 070 351 97 51
E-mail: [email protected]
www.uvw.nl
Klimaat en Waterschappen
Op weg naar klimaatbestendig waterbeheer
Unie van Waterschappen
Klimaat en Waterschappen
Op weg naar klimaatbestendig waterbeheer
Voorbeeldenboek klimaatactiviteiten waterschappen
Colofon
Uitgave
Unie van Waterschappen
Postbus 93128
2509 AE Den Haag
Internet: www.uvw.nl
E-mail: [email protected]
Auteurs
Teksten en kaartmateriaal:
Contactpersonen diverse waterschappen
Samenstelling en redactie:
Eric Gloudemans (Unie van Waterschappen)
Marian Booltink (Grontmij Nederland bv)
Drukwerkproductie
Opmeer drukkerij bv
Oplage
Klimaat en Waterschappen
500 exemplaren
2
Voorwoord
Het klimaat verandert en waterschappen beseffen als geen ander dat we tot actie moeten overgaan om Nederland
veilig en leefbaar te houden. Waterschappen willen bijdragen om Nederland klimaatbestendig te maken door de
watersystemen aan te passen en daarbij in te zetten op veerkracht, weerstand en aanpassingsvermogen. De aanpak
die we als gezamenlijke overheden voor ogen hebben, staat beschreven in de nationale Adaptatiestrategie “Ruimte
voor Klimaat” (november 2007).
Waterschappen hebben al veel ervaring met het inspelen op veranderende omstandigheden en het aanpassen aan
nieuwe inzichten en ontwikkelingen. Zo houden waterschappen in hun beleid en uitvoeringsplannen al rekening
met de gevolgen van klimaatveranderingen. Voorbeelden hiervan zijn de plannen voor de kustversterking van de
zogenaamde Zwakke Schakels en de aanleg van extra waterberging in het kader van het Waterbeleid 21e eeuw.
Enkele van deze voorbeelden op het gebied van klimaatadaptatie én -mitigatie zijn door de Unie van Waterschappen
samengebracht in dit boek ‘Klimaat en Waterschappen; op weg naar klimaatbestendig waterbeheer’. Het boek is
bedoeld om te laten zien waar de waterschappen op klimaatgebied mee bezig zijn en om te leren van elkaars kennis
en ervaringen. Het overzicht dient als input voor het landelijk programma Adaptatie Ruimte en Klimaat (ARK),
maar kan ook gebruikt worden bij de samenwerking met internationale partijen.
Ik hoop dat het voorbeeldenboek u niet alleen informeert, maar ook inspireert en dat deze uitgave bijdraagt aan
duurzame, veilige en robuuste watersystemen in een land waar het goed wonen, werken en recreëren is. Mocht u
meer willen weten over klimaatverandering en de klimaatactiviteiten van waterschappen in het bijzonder, kijkt u
dan op de website van de Unie van Waterschappen www.uvw.nl of bezoek de website van het betreffende
waterschap of www.waterschappen.nl. Ik wens u veel leesplezier.
Drs. J.M. de Vries
Vicevoorzitter Unie van Waterschappen
Portefeuillehouder klimaat
3
Inhoudsopgave
Inleiding
Thema: klimaat en waterschapsbeleid
Thema: klimaat en waterveiligheid
Thema: klimaat en wateroverlast
Thema: klimaat en droogte/watertekort
Thema: klimaat en waterkwaliteit/ecologie
Thema: klimaat en zoetwatervraagstuk/verzilting
Thema: klimaat en herstel natuurlijke processen
Thema: klimaat en water in de stad
Thema: klimaat en kansen voor functie(combinatie)s
Thema: klimaat en energiebesparing en beperking CO2 uitstoot
Thema: klimaat en kennis en innovatie
Thema: klimaat en internationale samenwerking
Klimaat en Waterschappen
Bijlage 1 Overzicht klimaatvoorbeelden per waterschap
4
5
7
8
10
12
14
16
18
20
22
24
26
28
Inleiding
Het klimaat verandert en er zijn maatregelen nodig om de veranderingen tegen te gaan en Nederland veilig en
leefbaar te houden. Een klimaatbestendige inrichting van Nederland komt niet vanzelf, maar vraagt om
aanpassingen die een omslag vergen in denken én in handelen en die ons voor (principiële) keuzen stelt.
Samenwerking tussen overheden, kennisinstituten, maatschappelijke organisaties en bedrijfsleven is hierbij
cruciaal. Hiervoor is het nationaal programma Adaptatie Ruimte en Klimaat (ARK) ingesteld met als doel een
impuls te geven aan de noodzakelijke omslag.
De waterschappen onderschrijven de oproep uit de nationale Adaptatiestrategie om tot actie over te gaan en de
watersystemen aan te passen aan de veranderende omstandigheden. De waterschappen hebben veel kennis en ervaring
opgedaan met aanpassingen aan veranderende omstandigheden en kunnen als voorbeeld dienen voor andere sectoren en
voor het buitenland. Waterschappen spelen al eeuwenlang in op veranderende omstandigheden en hebben het
waterbeheer steeds aangepast aan nieuwe inzichten en ontwikkelingen. Ook houden waterschappen al jaren rekening
met de gevolgen van klimaatveranderingen, zowel in het beleid als in de uitvoering. Enkele voorbeelden van deze
klimaatactiviteiten zijn het:
• Op orde brengen van de primaire waterkeringen (o.a. Zwakke Schakels) en de regionale waterkeringen.
• Op orde brengen van de regionale watersystemen volgens het Waterbeleid 21e eeuw (tegengaan van wateroverlast
én watertekorten).
• Koppelen van waterdoelen aan het herstel van natuurlijke processen (o.a. beekherstel, meeliften met de
Ecologische Hoofdstructuur) en ruimtelijke ontwikkelingen (stedelijke vernieuwing en nieuwbouwprojecten).
• Samenwerken met overheden, kennisinstituten en private partijen aan kennis en innovaties.
De ambities van de Unie en de waterschappen op het gebied van klimaat en duurzaamheid zijn:
1.Realiseren van duurzame watersystemen die wat betreft waterveiligheid, waterkwantiteit en waterkwaliteit zijn
aangepast aan klimaatverandering en bijdragen aan een veilige en schone leefomgeving.
2.Vervullen van een voorbeeldrol als het gaat om duurzaamheid en het uitdragen van kennis en ervaringen naar
andere sectoren en landen.
3.Bijdragen aan een duurzame leefomgeving door verantwoord met grondstoffen en energie om te gaan en
klimaatverandering tegen te gaan door de uitstoot van broeikasgassen te verminderen.
5
Dit voorbeeldenboek geeft een overzicht van de klimaatactiviteiten van de waterschappen. Het overzicht is zeker niet
uitputtend, maar laat zien waar de waterschappen zo al mee bezig zijn. Ook de waterschappen die niet in dit
voorbeeldenboek zijn opgenomen, zijn vaak actief met klimaat(verandering) bezig. In dit boek komen de verschillende
thema’s van het waterbeheer aan bod, waarbij telkens wordt ingezoomd op één of twee voorbeeldproject(en). Bijlage 1
bevat een overzicht van de klimaatprojecten die voor dit project door de waterschappen zijn aangereikt. Dit voorbeeldenboek is niet alleen bedoeld om een beeld te geven van aansprekende projecten op adaptatie- én mitigatiegebied,
maar ook om partijen met elkaar in contact te brengen en te leren van elkaars kennis en de opgedane ervaringen.
Het nationale programma Adaptatie Ruimte en Klimaat (ARK) is een samenwerkingsverband van de Rijksoverheid
(ministeries van VROM, V&W, LNV en EZ) en de decentrale overheden (koepelorganisaties IPO, VNG en UVW). Vanuit het
programma is een nationale Adaptatiestrategie “Ruimte voor Klimaat” opgesteld (november 2007). Klimaatverandering
heeft directe gevolgen voor veiligheid, leefklimaat, biodiversiteit en economie. De ruimtelijke klimaatopgave is onder te
verdelen naar:
• het voorkomen van maatschappelijke ontwrichting (waterveiligheid)
• het beperken van ongewenste effecten (wateroverlast, droogte, biodiversiteit)
• het benutten van kansen (recreatie, landbouw, export waterkennis).
Een klimaatbestendig Nederland vraagt om veerkracht, weerstand en aanpassingsvermogen. De leidende principes
zijn risicobenadering en herstel van natuurlijke processen. Zie www.programmaark.nl voor meer informatie over het
programma ARK en de Adaptatiestrategie.
Klimaatverandering volgens de KNMI-scenario’s uit 2006 en de gevolgen voor het waterbeheer:
• de opwarming zet door, hierdoor komen zachte winters en warme zomers vaker voor;
• de winters worden gemiddeld natter en ook de extreme neerslaghoeveelheden nemen toe;
• de hevigheid van extreme regenbuien in de zomer neemt toe, maar het aantal zomerse regendagen wordt juist minder;
• de zeespiegel blijft stijgen en daarnaast moet rekening worden gehouden met een verdere bodemdaling van laagNederland.
6
Thema: klimaat en waterschapsbeleid
Waterschappen zijn volop bezig om de watersystemen aan te passen aan klimaatverandering en via aanpassingen in de
bedrijfsvoering bij te dragen aan het beperken van klimaatverandering. Klimaat en de noodzaak om tot actie over te gaan zit
bij de waterschappen tussen de oren. Klimaat is verwerkt in beleid en enkele waterschappen hebben inmiddels ook een aparte
klimaatnota opgesteld. In deze nota’s is het nationale klimaatbeleid en de nationale Adaptatiestrategie doorvertaald naar een
regionale aanpak en een bijbehorend klimaatactieplan.
Klimaatstudies
De waterschappen Amstel, Gooi en Vecht, Vallei & Eem en Zuiderzeeland onderzoeken de effecten van klimaatveranderingen
op hun watersysteem en bepalen de strategie voor de komende jaren.
In overleg met lokale organisaties en overheden stellen de waterschappen klimaatbeleids- en actieplannen op.
Wateroverlast, droogte, waterkering, riolering, natuur, huisvesting, infrastructuur en uitstoot van broeikasgassen
zijn thema’s die terugkomen in de actieplannen. Er staan concrete acties in voor de komende jaren.
De klimaatstrategie richt zich op de aanpassing aan een veranderend klimaat (adaptatie), en ook op het voorkomen
van klimaatverandering (preventie door CO2-reductie en energiebesparing).
De klimaatstudies maken de eigen verantwoordelijkheden en die van andere partijen duidelijk. En waar
samengewerkt moet worden. Ook wordt bekeken of de huidige instrumenten voldoen, zoals de watertoets.
Meer informatie:
Warm lopen voor
klimaatverandering
Waterschap Amstel, Gooi en Vecht
Contactpersoon: Paulien Hartog
www.waternet.nl
Klimaatstudie Vallei & Eem
Waterschap Vallei & Eem
Contactpersoon: Jenny Otte
www.wve.nl
Naar een klimaatbestendig
Zuiderzeeland
Waterschap Zuiderzeeland
Contactpersoon: Erik Deiman
www.zuiderzeeland.nl
7
Thema: klimaat en waterveiligheid
Waterveiligheid is een van de primaire doelstellingen van het (regionaal) waterbeheer. Het gaat bij waterveiligheid om zowel
de kustverdediging en de bescherming tegen hoge rivierafvoeren als het functioneren van de regionale waterkeringen. Behalve
maatregelen om overstromingen te voorkomen, zijn de inspanningen er ook op gericht om de gevolgschade van eventuele
overstromingen te beperken en potentiële rampen via calamiteitenplannen in goede banen te leiden.
Zwakke schakels Delflandse Kust en Scheveningen
Op verschillende plaatsen langs de Nederlandse kust zijn locaties die op termijn niet meer voldoende veilig zijn. Zwakke
schakels noemen we die plekken. De Delflandse kust en Scheveningen zijn twee van deze zwakke schakels.
Het hoogheemraadschap van Delfland wil de veiligheid kunnen garanderen en zorgt voor een stevige, aantrekkelijke zeewering.
‘Veilig en aantrekkelijk’
Om de veiligheid ook voor de komende vijftig jaar te kunnen garanderen zijn structurele, duurzame maatregelen
nodig. Het Hoogheemraadschap van Delfland werkt samen met andere partijen aan het versterken van de
zeewering. Het gaat daarbij niet alleen om de veiligheid van het achterland, maar ook om de verbetering van de
ruimtelijke kwaliteit.
Klimaat en Waterschappen
De kust van Scheveningen wordt versterkt met een dijk onder de nieuwe boulevard. Het strand wordt breder en hoger
dan nu het geval is. Daardoor hoeft de dijk in de boulevard minder hoog te zijn en blijft het zeezicht zoveel mogelijk
behouden. De Delflandse kust wordt zeewaarts versterkt door de aanleg van een nieuwe duinenrij. Zo ontstaat een
breder duingebied met kansen voor natuurontwikkeling en een gemakkelijker te onderhouden kustboog.
8
Meer informatie:
Zwakke schakels Delflandse kust en Scheveningen
Hoogheemraadschap van Delfland
Contactpersoon: Jeroen Rietdijk
www.hhdelfland.nl
Veilig wonen in Flevoland
Almere groeit. Tot 2030 worden er nog 60.000 woningen gebouwd. Waterschap Zuiderzeeland brengt de consequenties van de
klimaatverandering op de uiteindelijke plannen voor het voetlicht. Hiervoor is het waterschap een aantal onderzoeken gestart:
• Doorbraakvrije dijk
Onderzoek naar de mogelijkheden om op de dijk te bouwen als oplossing voor stedelijke uitbreiding langs de
kustzone. Uiteraard mag de waterveiligheid ook op lange termijn niet in het geding komen. Het waterschap
bekijkt de mogelijkheden en varianten van een zogenaamde ‘doorbraakvrije dijk’.
Bron Satelliet NEO / SAT1
Bron West8
Bron West8
• Buitendijkse ontwikkelingen in Markermeer/ IJmeer
Om een buitendijkse ontwikkeling robuust en toekomstbestendig te laten zijn, moet het voldoende hoog worden
aangelegd. Het waterschap, als toekomstig waterbeheerder, heeft de levensduurkosten (beheer, onderhoud,
inspectie, vervanging, e.d.) van eilandvarianten onderzocht en ingebracht in de ruimtelijke planprocessen.
• Compartimentering en vluchtroutes/ -plekken
Onderzoek heeft uitgewezen dat compartimentering van Zuidelijk Flevoland economisch gezien niet zinvol is.
Wel komt naar voren dat risicobeperkende maatregelen zoals de aanleg van vluchtheuvels en op hoogte bouwen,
de moeite waard zijn.
• Invloed peilstijging IJsselmeer op bodemgesteldheid en kwelbezwaar (kwantiteit en kwaliteit)
Door klimaatverandering zal in de toekomst het peil van het IJsselmeer en de randmeren mogelijk stijgen tot
maximaal één meter in 2100. Hierdoor neemt de kwel en kweldruk in het beheergebied toe. Dit heeft niet alleen
gevolgen voor de hoeveelheid water die via gemalen moet worden afgevoerd, maar levert ook problemen op bij
stabiliteit van dijken en het opbarsten van de bodem. Het opbarsten van de bodem is een zeer bepalende factor
voor de ontgravingsdiepte, locatie en vorm van aan te leggen waterpartijen.
Meer informatie:
Veilig wonen in Flevoland
Waterschap Zuiderzeeland
Contactpersoon: Karien Luursema
www.zuiderzeeland.nl
9
Thema: klimaat en wateroverlast
Waterschappen zijn druk in de weer om de wateroverlast als gevolg van de toegenomen neerslag(extremen) aan te pakken.
De strategie hiervoor is uitgewerkt in de nota Waterbeleid 21e eeuw (2000) en gaat uit van meer ruimte geven aan water en anticiperen
op klimaatverandering. De maatregelen bestaan uit een combinatie van het vasthouden van (regen)water, het aanleggen van extra
waterberging en het vergroten van de afvoercapaciteit. De waterschappen werken via honderden projecten aan het op orde brengen
van de watersystemen en het beperken van de kans op wateroverlast.
Waterberging Kolk van Dussen
Tussen Lambertschaag en Aartswoud in West-Friesland wordt een terrein van 40 hectare ingericht voor waterberging om
wateroverlast in de toekomst te voorkomen. Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier weet deze waterberging te
combineren met natuurontwikkeling, recreatie en ook met agrarische belangen.
In samenwerking met landschap Noord-Holland, de Landinrichtingscommissie van de ruilverkaveling De Gouw en Dienst
Landelijk Gebied zorgt het hoogheemraadschap in het gebied voor de aanleg van extra watergangen en stuwen en de
inrichting van natuurvriendelijke oevers. Een deel van het gebied wordt 0,50 tot 0,70 meter afgegraven. Dat kan bij extreme
regenval onder water gezet worden. Met de grond die daarbij vrijkomt wordt een kade versterkt en worden
landbouwpercelen opgehoogd.
Het gebied vormt een ‘stapsteen’ in de ecologische verbinding tussen twee natuurgebieden. Een deel van het gebied
wordt natter zodat de natuur een impuls krijgt. Langs het project loopt een wandel- en fietspad. Landschap NoordHolland, dat het gebied na aanleg gaat beheren, bouwt daar een vogelkijktoren.
Retentiegebied Noord & Zuid Meene
In oktober 1998 heeft het water in de Vecht zo hoog
gestaan dat een groot stedelijk gebied bedreigd werd.
Waterschap Velt en Vecht heeft daarom een groot
gebied ingericht als retentie-gebied door kades aan te
leggen, watergangen te verbreden en inlaatwerken
te bouwen en erven en toegangswegen op te hogen.
Contactpersoon: Dinant Hommes
www.veltenvecht.nl
10
Meer informatie:
Waterberging Kolk van Dussen
Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier
Contactpersoon: Johan Jonk
www.hhnk.nl
Klimaatbestendige regenwaterbuffers
In het Zuid-Limburgse Heuvelland heeft het waterschap Roer en Overmaas regenwaterbuffers aangelegd om wateroverlast
tegen te gaan. Daarnaast blijken brongerichte maatregelen ook effectief tegen wateroverlast.
Het waterschap heeft de afgelopen jaren honderden regenwaterbuffers aangelegd om het watersysteem weer op
orde te brengen en wateroverlast in benedenstroomse gebieden tegen te gaan. Deze buffers vangen het water onder
aan de hellingen op en laten het vertraagd afstromen. De efficiëntie van deze buffers is berekend, uitgaande van een
toename van de neerslag volgens het klimaatscenario.
Daarnaast blijkt in deze hellende gebieden van Nederland dat specifieke maatregelen door de agrariërs ook effectief
zijn tegen wateroverlast.
Er zijn afspraken gemaakt met boeren om na de oogst het land niet te ploegen. De grond wordt alleen oppervlakkig
losgemaakt waarna een bodembedekker wordt ingezaaid. Dit leidt tot een sterke reductie van de oppervlakkige
afstroming (60-80%). Bijkomend voordeel is dat hierdoor meer water in de bodem zakt waardoor de kans op
watertekorten afneemt.
De Beerze
Om wateroverlast als gevolg van
klimaatverandering in de toekomst te
voorkomen werkt waterschap de Dommel aan
het herstel van het beeksysteem van de Beerze
(hermeandering, aanleg natuurlijke
overstromingsgebieden).
Contactpersoon: Paul van Dijk
www.dommel.nl
Meer informatie:
Klimaatbestendige regenwaterbuffers
Waterschap Roer en Overmaas
Contactpersoon: Frank Heijens
www.overmaas.nl
11
Thema: klimaat en droogte/watertekort
De klimaatscenario’s laten zien dat zomers droger worden en zoetwateraanvoer op termijn niet langer vanzelfsprekend is.
Waterschappen onderzoeken hoe watertekorten kunnen worden beperkt en de waterbehoefte minder afhankelijk kan worden
van de aanvoer via het hoofdwatersysteem. Er worden maatregelen getroffen om het water langer vast te houden en waar
mogelijk de (grond)watervoorraad aan te vullen.
De Stuwende kracht
Waterschap Peel en Maasvallei werkt nauw samen met de boeren om het water langer in de sloot vast te houden. Hierdoor
infiltreert dit slootwater in de bodem waardoor de grondwaterstand minder ver wegzakt. Het resultaat is dat de
beregeningsbehoefte kleiner is en dat de drainagebuizen pas gaan werken als het echt nodig is.
In Noord- en Midden-Limburg verdroogt de natuur en de landbouw. Om het water zoveel mogelijk vast te houden
zijn de afgelopen jaren 2000 regelbare ‘boeren’-stuwen geplaatst in kleinere sloten, de zogenaamde haarvaten van
het systeem. De stuwen zorgen ervoor dat het water langer in de sloot blijft staan. Hierdoor zakt de
grondwaterstand minder ver weg en wordt de beregeningsbehoefte kleiner.
Klimaat en Waterschappen
De stuwen zijn geplaatst: nu moeten ze nog op de goede manier bediend worden. Hiervoor is de Keur van het
waterschap aangepast en is een uitgebreid coachingstraject opgezet om boeren te begeleiden bij het bedienen van
de stuwen. Om nog meer water te conserveren wordt ook ‘peilgestuurd’ gedraineerd. Door de aanleg van een
verzameldrain, gaan de drainbuizen pas werken als het echt nodig is, door de aanleg van een verzameldrain.
Dit heeft ook voordelen bij het terugdringen van de nutriëntenbelasting vanuit de landbouw op het oppervlaktewater.
12
Meer informatie:
Stuwende kracht
Waterschap Peel en Maasvallei
Contactpersoon: Jacques Peerboom
www.wpm.nl
No Regret
Wetterskip Fryslân en Waterschap Hunze en Aa’s werken samen met regionale partners en met partners over de grens om
watertekorten te voorkomen en te bestrijden.
No Regret is een internationaal Interreg project dat is gericht op het voorkomen en bestrijden van watertekort.
Zowel Wetterskip Fryslân als Waterschap Hunze en Aa’s werken aan het voorkomen van watertekort met partners
uit Nederland, België, Denemarken en Duitsland. Deze partners zijn provincies, natuur- en milieuverenigingen en
land- en tuinbouworganisaties. Er worden kennis en ervaringen uitgewisseld over onzekerheden op het gebied van
statistiek, sociaal-economische ontwikkelingen, communicatie en draagvlak.
De toekomstige watertekorten zijn voor de situatie 2050 in beeld gebracht. Vooral in de zandige gebieden is
droogte een ernstig probleem. Ervaring leert dat combinatie met andere ontwikkelingen de meest kansrijke
oplossing biedt om watertekorten tegen te gaan. Het gaat dan om hermeandering, waterconservering door
flexibel peilbeheer bij aanleg van nieuwe meren en nieuwe stedelijke gebieden en een nieuwe scheepvaartsluis die
geen zout water meer inlaat.
Daarnaast moeten de landbouwgebieden efficiënter met het aangevoerde water omgaan. Op dit moment kan via
capillaire opstijging maar 10-20% van het aangevoerde water door de gewassen worden opgenomen. Beregening
blijkt een kansrijke manier om meer water bij de plant te krijgen. Nieuwe arbeidsextensieve beregeningstechnieken
en technieken voor de precisielandbouw, zijn geïntroduceerd zodat het aangevoerde water effectiever wordt
gebruikt. Voor een nieuw te ontwikkelen stedelijk gebied wordt uitgegaan van flexibel peilbeheer zodat efficiënt
met de watervoorraad wordt omgegaan en minder water hoeft te worden aangevoerd.
Meer informatie:
No Regret
Wetterskip Fryslân
Contactpersoon: Johan Hager
www.wetterskipfryslan.nl
Waterschap Hunze en Aa’s
Jan den Besten
www.hunzeenaas.nl
13
Thema: klimaat en waterkwaliteit/ecologie
In hoeverre klimaatverandering gevolgen heeft voor de waterkwaliteit en ecologie is nog niet precies bekend. De huidige
generatie KRW-maatregelen houden over het algemeen nog geen rekening met klimaatverandering. De verwachting is dat de
soortensamenstelling op termijn zal veranderen en de problemen met de waterkwaliteit door de oplopende temperatuur,
zware buien en droogte zullen toenemen. Er is een aantal studies uitgevoerd om de effecten en mogelijke oplossingen in beeld
te brengen, maar nader onderzoek is nodig.
Onderzoek klimaateffecten op de waterkwaliteit
Wetterskip Fryslân heeft onderzocht of de klimaatverandering invloed heeft op de waterkwaliteit en de ecologie.
De watertemperatuur en neerslagpatronen blijken van grote invloed.
De klimaatverandering is van invloed op de waterkwaliteit waardoor botulisme, exoten en eutrofiëring meer
kansen krijgt. Het waterschap heeft waterkwaliteitsdata geanalyseerd en relaties gezocht met het weer.
In de studie is een uitgebreid literatuuronderzoek uitgevoerd en zijn metingen geanalyseerd. De watertemperatuur
blijkt vooral effect te hebben op de waterkwaliteit, gevolgd door neerslag.
Kleine veranderingen in het klimaat kunnen dramatische effecten hebben. Eutrofiëring, inclusief de kans op
(toxische) blauwalgen, wordt gestimuleerd door de klimaatverandering. Dit heeft onder andere consequenties voor
(het halen van) doelen van de Kaderrichtlijn Water. Uit een vervolgstudie bleek dat het groeiseizoen van
fytoplankton de afgelopen 25 jaar langer is geworden.
Concrete maatregelen die het waterschap neemt zijn bijvoorbeeld commerciële beheersvisserij en hogere
zomerpeilen waardoor de veenoxidatie vertraagd wordt en die leidt tot minder nutriëntenemissie naar het
oppervlaktewater.
Meer informatie:
Onderzoek klimaateffecten op waterkwaliteit
Wetterskip Fryslân
Contactpersoon: Theo Claassen
www.wetterskipfryslan.nl
14
Stadsrandontwikkeling Hoogeveen
Het gebied tussen de A28, de spoorlijn Groningen-Zwolle en het Oude Diep heeft een metamorfose ondergaan.
Er is een nieuw slingerend beekje aangelegd waarin waterberging plaatsvindt en er zijn rietvelden aangelegd voor de zuivering
van het stedelijk water. Via wandelpaden kunnen recreanten genieten van een opmerkelijk gebied. De Oude Diep slingert weer
langs rietvelden. Het verbeteren van waterkwaliteit gaat hier hand in hand met het klimaatbestendig maken van de
watersystemen.
Bij project Stadsrandontwikkeling Hoogeveen-Fluitenberg hebben de gemeente Hoogeveen en het waterschap
Reest en Wieden de handen ineengeslagen. De gemeente wil het regenwater van een industrieterrein en het water
van een gemengde riooloverstort via een helofytenfilter zuiveren voordat dit water op de beek het Oude Diep
geloosd wordt. Het waterschap zoekt ruimte voor waterberging om wateroverlast in Hoogeveen te voorkomen.
Door slim te combineren is een nieuw natuurgebied van 45 ha ontwikkeld.
Tegelijkertijd was er de kans om de beek in te richten als Ecologische verbindingszone en het totale projectgebied te
benutten voor recreatie en educatie. Waterberging vindt plaats in de kronkelende loop van de beek en in de
wisselende dwarsprofielen. Voor de maatgevende regenbui die eens in de 100 jaar voorkomt doet het hele gebied,
inclusief het helofytenfilter, mee voor waterberging.
Meer informatie:
Stadsrandontwikkeling Hoogeveen
Waterschap Reest en Wieden
Contactpersoon: Siebrand Bootsma
www.reestenwieden.nl
15
Thema: klimaat en zoetwatervraagstuk/verzilting
De waterschappen houden er rekening mee dat met klimaatverandering de kans op langdurig droge periodes toeneemt.
Dat betekent zuinig omgaan met zoet oppervlaktewater en het aanwezige zoete water goed benutten en verdelen. Hiervoor
zijn keuzes en beslissingen nodig. Daarnaast wordt verwacht dat het grond- en oppervlaktewater een hoger zoutgehalte
krijgt. Vanzelfsprekend heeft dit gevolgen voor de aanwezige functies. Verschillende waterschappen in het westen van
Nederland hebben hiermee te maken en brengen de consequenties en maatregelen in beeld.
Verzilting en waterbehoefte
De klimaatverandering heeft gevolgen voor de verziltingsbestrijding van Hoogheemraadschap van Rijnland. Er zijn
verschillende beleidopties onderzocht.
Rijnland laat bij Gouda zoet oppervlaktewater in vanuit de Hollandse IJssel voor doorspoeling om de verzilting
tegen te gaan. Dit is nodig voor de kapitaalsintensieve teelten in Boskoop (heesterteelt), Aalsmeer (bloemen) en
de Bollenstreek. Daarnaast is een aantal natuurgebieden (Nieuwkoopse plassen) kwetsbaar voor hoge
chloridegehalten. De verzilting wordt veroorzaakt door zout kwelwater vanuit de ondergrond en de indringing
van zout oppervlaktewater via de schutsluis bij Spaarndam. Bij extreem lage rivierafvoeren (eens in de 10 a
20 jaar) raakt de inlaat bij Gouda verzilt en is er onvoldoende zoet water beschikbaar om door te spoelen.
Door klimaatverandering zal deze frequentie toenemen (in het meest extreme scenario tot eens per 2 jaar).
Dit betekent dat het huidige beleid voor verziltingbestrijding moet veranderen. Rijnland heeft inmiddels twee
opties onderzocht:
a) acceptatie van verzilting maar ook aanpassingen in boezem en aan schutsluis waardoor minder inlaatwater
nodig is. Dit heeft gevolgen voor het huidige landbouwkundig gebruik en voor de natte natuurgebieden
b) aanleg van een zoetwater aanvoerkanaal of van een groot zoet watervoorraadbekken: dit is erg kostbaar en
heeft ruimtelijke consequenties.
De komende tijd wordt met betrokken partijen vorm gegeven aan nieuw beleid, zoals over de landelijke
verdeling van zoet water, de bijgestelde verziltingsnormering, adaptatie
Meer informatie:
van land- en tuinbouw aan verzilte omstandigheden en de haalbaarheid
Verzilting en waterbehoefte
van grootschalige maatregelen voor de zoetwatervoorziening.
Hoogheemraadschap van Rijnland
Contactpersoon: Frans van Kruiningen
www.rijnland.net
16
Regionale verdringingsreeks
Hoewel Nederland op jaarbasis een neerslagoverschot kent, moet in het licht van de klimaatverandering, vooral in de
zomerperiode steeds zorgvuldiger worden omgegaan met het aanwezige zoete water. Dat betekent prioriteiten stellen!
Waterschap Amstel, Gooi en Vecht en Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden hebben hier samen met provincies en
Rijkswaterstaat, een regionale verdringingsreeks voor opgesteld.
Naar aanleiding van de droge zomer van 1976 is op landelijk niveau droogtebeleid ontwikkeld. Onderdeel van het
droogtebeleid vormt de landelijke verdringingsreeks, waarmee de verdeling van water wordt geregeld bij
watertekort. In 2003 vond opnieuw een periode van langdurige droogte plaats, naar aanleiding waarvan de
verdringingsreeks is geëvalueerd en aangepast.
Als er water tekort is, gaat dat het eerste naar plaatsen waar het nodig is voor de veiligheid en voor het voorkómen
van onomkeerbare schade. Dat geldt in deze regio bijvoorbeeld voor alle veengebieden (peilhandhaving) en
waardevolle natte natuurgebieden. Op de tweede plaats sturen de waterbeheerders het water naar plaatsen waar het
nodig is voor drinkwatervoorziening en energievoorziening. Dat laatste speelt vooral rond het AmsterdamRijnkanaal, waar te warm koelwater een risico is voor meerdere centrales.
Categorie 1
Veiligheid en
voorkomen van
onomkeerbare schade
Categorie 2
Nutsvoorzieningen
Categorie 3
Kleinschalig
hoogwaardig gebruik
Categorie 4
Overige belangen
(economische afweging,
ook voor natuur)
1.
1.
2.
•
•
•
•
2.
3.
Stabiliteit van
waterkeringen
Klink en zetting
(veen en hoogveen)
Natuur
(gebonden aan
bodemgesteldheid)
gaat voor
Drinkwatervoorziening
Energievoorziening
•
Tijdelijke beregening
kapitaalintensieve
gewassen
Proceswater
•
•
•
•
gaat voor
Scheepvaart
Landbouw
Natuur (zolang geen
onomkeerbare
schade optreedt)
Industrie
Waterrecreatie
Binnenvisserij
Stedelijk water
gaat voor
Meer informatie:
Regionale verdringingsreeks
Waterschap Amstel, Gooi en Vecht
Contactpersoon: Paulien Hartog
www.waternet.nl
De Stichtse Rijnlanden
Erik Boegborn
www.hdsr.nl
17
Thema: klimaat en herstel natuurlijke processen
Een van de principes voor een klimaatbestendige inrichting van Nederland is het herstel van natuurlijke processen.
Uitgangspunt daarbij is dat het water- en bodemsysteem weer leidend worden in de ruimtelijke functies en het grondgebruik.
Een programma dat dit herstel stimuleert zijn de natuurlijke klimaatbuffers, waarin klimaatdoelstellingen worden gekoppeld
aan plannen voor natuurontwikkeling.
Water vasthouden aan de bron
De waterschappen De Dommel, Aa en Maas en Brabantse Delta laten in Noord-Brabant bovenstroomse natuur- en
landbouwgebieden overstromen om wateroverlast benedenstrooms te voorkomen.
Het water vasthouden bij de bron, dus daar waar het valt, kan op de hoge zandgronden in Brabant erg effectief zijn,
zo blijkt uit modelberekeningen. Tijdelijk al het neerslagwater vasthouden in perceelsloten én op het land kan
wateroverlast in kwetsbare natuurgebieden, intensieve landbouwgebieden en stedelijke gebieden verminderen.
Door het water slim vast te houden kan eveneens een bijdrage worden geleverd aan de bestrijding van verdroging
en verbetering van de waterkwaliteit.
Vanwege het innovatieve karakter van deze multifunctionele maatregel ontbreekt er nog praktijkervaring en inzicht
in de kosten en de mogelijkheden voor inpassing in de landbouwbedrijfsvoering. Provincie, waterschappen (Aa en
Maas, De Dommel en Brabantse Delta), ZLTO en terreinbeherende organisaties in Noord-Brabant onderzoeken samen
hoe het concept vasthouden van water bij de bron technisch en procesmatig in praktijk gebracht kan worden.
De grote uitdaging van dit project is om een optimale balans te vinden bij het vasthouden van water voor
piekreductie (waterberging) en voor droogtebestrijding (waterconservering, vernatting). Want door
vasthoudmaatregelen alleen in te zetten op piekreductie, kan het doel verdrogingsbestrijding nooit worden
gerealiseerd en vice versa. Het project moet dus antwoord geven op de vraag hoe we water ‘slim stremmen’.
Meer informatie:
Water vasthouden aan de bron
Waterschap De Dommel
Contactpersoon: Mark van de Wouw
www.dommel.nl
18
Waterschap Brabantse Delta
Contactpersoon: Kees Peerdeman
www.brabantse delta.nl
Waterschap Aa en Maas
Contactpersoon: Chris van Rens
www.aaenmaas.nl
Gooiermars
Het waterschap Groot Salland heeft samen met de bewoners een plan opgesteld om de Gooiermars bij Deventer anders in te
richten waarbij zoveel mogelijk rekening is gehouden met de natuurlijke situatie en de wensen van huidige en toekomstige
gebruikers van het gebied.
De Gooiermars is een gebied aan de oostzijde van de stad Deventer.
Regenwater dat in het hoger gelegen Veluwemassief en de Sallandse Heuvelrug in de bodem zakt, komt hier als
kalkrijk water weer aan het oppervlak. Het gebied is voornamelijk een landbouwgebied met melkveehouderijen,
in de kern ligt een natuurgebied.
Er zijn veel wensen voor het gebied: water en natuur moeten een plek krijgen, er zijn recreatiewensen vanuit de
naastgelegen wijk en agrariërs wensen een toekomst voor hun bedrijf. Er is een integraal plan opgesteld waarbij in
onderling overleg afwegingen zijn gemaakt tussen de verschillende wensen.
Er is een waterberging aangelegd om wateroverlast in de toekomst te voorkomen. Er is zoveel mogelijk rekening
gehouden met de natuurlijke situatie. Bij de herinrichting van de watergangen is er ruimte geboden aan planten die
thuishoren in het gebied, zoals kruipend moerasscherm, moeraszegge, waterviolier en dotterbloem. Ook voor
watergebonden dieren en vissen zoals de kamsalamander, het bermpje en de waterspitsmuis, zijn maatregelen
getroffen zoals een faunapassage, poelen en een vistrap.
Natuurlijke Klimaatbuffer Vierde
Bergboezem van Breda
Om wateroverlast te voorkomen legt
Waterschap Brabantse Delta een vierde
bergboezem aan. Er is in het project ‘Natuurlijke
Klimaatbuffer Vierde Bergboezem van Breda’
niet alleen aandacht voor waterberging maar
ook voor natuurontwikkeling, cultuurhistorie
en recreatie.
Contactpersoon: Klaas-Jan Douben
www.Brabantse Delta.nl
Meer informatie:
Gooiermars
Waterschap Groot Salland
Contactpersoon: Gerben Tromp
www.grootsalland.nl
19
Thema: klimaat en water in de stad
Klimaatverandering heeft ook invloed op de wateropgave in de stad. Op dit moment zijn de waterschappen samen met
gemeenten bezig om de problemen met de regenwaterafvoer en waterkwaliteit (riolering), de wateroverlast en de
grondwaterstanden aan te pakken. Daarbij wordt zoveel mogelijk aangesloten bij ruimtelijke ontwikkelingen
(nieuwbouwprojecten en stedelijke renovaties). Waar mogelijk worden maatregelen extra robuust uitgevoerd om voorbereid te
zijn op toekomstige klimaatverandering.
Rijnenburg
Het Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden werkt samen met de gemeente Utrecht en de Provincie aan een
klimaatbestendige, nieuwe wijk Rijnenburg, ten zuidwesten van de stad Utrecht.
Voor de nieuw te ontwikkelen wijk Rijnenburg bij Utrecht wordt een klimaatbestendige bouwwijze toegepast.
In Nederland maken klimaatbestendigheid en duurzaamheid nog geen standaard onderdeel uit van een ontwerp
van een nieuw te bouwen wijk. In het kader van het nationaal programma ARK wordt aan een ruimtelijk
afwegingskader gewerkt om duurzaamheid en klimaataspecten op een afgewogen wijze in de planontwikkeling
mee te kunnen nemen.
Rijnenburg is een gebied met bijzondere landschappelijke kwaliteiten en is een belangrijk gebied als het gaat om
water. De werkvorm is een zogenaamd klimaatatelier waarin nieuwe toepassingen worden ontwikkeld in een brede
context. Dat betekent nieuwe bouwconcepten, een robuust watersysteem, aandacht voor duurzame energie en
milieuontlastend materiaalgebruik. Daarbij staat aandacht voor gezondheid en leefbaarheid centraal.
Meer informatie:
Rijnenburg
Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden
Contactpersoon: Martijn Jongens
www.hdsr.nl
20
Groene daken in het centrum van Rotterdam
Hoogheemraadschap Schieland en de Krimpenerwaard stimuleert samen met de gemeente Rotterdam de inrichting van groene
daken om het water langer vast te houden.
Als het regent kan het steeds harder regenen. In een dichtbebouwde (stenige) omgeving is geen ruimte om extra
neerslag te bergen. Met groene daken is er een nieuwe mogelijkheid voor opslag van de extra neerslag. Ze vangen
het water op en vertragen de afvoer. Bovendien verminderen groene daken de CO2- uitstoot, gaan de opwarming van
de stad tegen en verbeteren de luchtkwaliteit door een lager fijnstofgehalte.
Groene daken zijn multifunctioneel en goed toepasbaar. Het is zeer zichtbaar en beleefbaar en biedt zowel fysieke
als sociale voordelen. Meer groen in de stad vergroot de ecologische waarde en de belevingswaarde. Juist die
combinatie van voordelen maakt de grootschalige toepassingen van groene daken in de specifieke omstandigheden
in het centrum van Rotterdam interessant. Want naast de wateropgave heeft Rotterdam ook een slechte
luchtkwaliteit, een ‘grijs’ imago.
Meer informatie:
Groene daken Rotterdam
Hoogheemraadschap Schieland
en de Krimpenerwaard
Contactpersoon: Jan Lemkes
www.hhsk.nl
Klimaatbestendig waterplan Dordrecht
Waterschap Hollandse Delta werkt samen met de gemeente aan
een waterplan dat klimaatproof is.
Dat betekent dat niet alleen naar veiligheid en waterkwaliteit
wordt gekeken, maar ook maatregelen worden voorgesteld om
de ‘hittestress’ in het stedelijk gebied tegen te gaan met behulp
van water-oplossingen in de stad.
Zuidas Amsterdam
Waterschap Amstel, Gooi en Vecht is de uitdaging aangegaan om
bij de nieuwe stedelijke ontwikkeling in de Zuidas in Amsterdam
het water van verhard oppervlak vertraagd af te voeren.
De afspraak is om minimaal 40% van het verharde oppervlak
in te richten op het vertraagd afvoeren van hemelwater door
bijvoorbeeld daktuinen en –vijvers (groene en blauwe daken),
berging op straat en maaiveldinrichting.
Contactpersoon: Hans Waals
www.hollandsedelta.nl
Contactpersoon: Kasper Spaan
www.waternet.nl
21
Thema: klimaat en kansen voor functie(combinatie)s
Klimaatverandering is niet alleen een bedreiging voor de veiligheid en leefbaarheid in Nederland, het biedt ook kansen voor
bepaalde functies als recreatie en landbouw. Waterschappen proberen bij het realiseren van de wateropgave mee te liften bij
ruimtelijke ontwikkelingen en kansen te grijpen die het watersysteem voor die functies biedt.
Park Lingezegen
Waterschap Rivierenland draagt in de open ruimte tussen Arnhem en Nijmegen bij aan de aanleg van een groot waterrijk park.
Het Waterrijk is vooral een landschapspark. Het laaggelegen komgebied wordt heringericht om ruimte te maken
voor waterberging, nieuwe waterlopen en natuurontwikkeling. De Linge wordt veel aantrekkelijker met een
bredere loop en natuurvriendelijke oevers. Het streven is de Linge een meer vrije loop te geven.
Het Waterrijk ziet er natuurlijk uit en er is volop ruimte voor recreatie. De nieuwe waterlopen zijn geschikt voor
watersport en waterspel, zoals roeien, kanoën, vissen en schaatsen. Er zijn mogelijkheden voor surfen, zwemmen,
zonnen en picknicken. Natuurliefhebbers kunnen tussen het rietmoeras en de wilgenbossen op zoek naar
bijzondere vogelsoorten. De zuiverende werking van de moerasvegetaties zorgen voor een betere waterkwaliteit.
Eendragtspolder
In het Rottemerengebied werkt Hoogheemraadschap
Schieland en de Krimpenerwaard mee aan een
multifunctionele inrichting van een groenblauwe
polder: de Eendragtspolder. Hier wordt ruimte gemaakt
voor de grootste waterberging van Zuid-Holland,
recreatievoorzieningen en een internationale roeibaan.
Contactpersoon: Jan Lemkes
www.hhsk.nl
22
Meer informatie:
Park Lingezegen
Waterschap Rivierenland
Contactpersoon: Jan Spieksma
www.wrl.nl
Loozensche Linie
Waterschap Velt en Vecht richt bij de Loozensche Linie meer ruimte in voor water. Hiervoor wordt een oude meander,
een oude rivierarm, uitgegraven en gekoppeld aan de rivier de Vecht.
Voor deze wateropgave is gebruik gemaakt van oude, nog altijd in het landschap aanwezige, technieken en
systemen. In dit gebied staan cultuurhistorisch waardevolle objecten en systemen. Dit zijn bijvoorbeeld
verdedigingswerken en oude meanderlopen langs de rivieren. Na herstel kunnen deze meehelpen bij het voldoen
aan de wateropgave voor het regionale waterbeheer. Er is een natuurgebiedsplan opgesteld en het gebied wordt
zichtbaarder en aantrekkelijker voor recreanten en passanten.
De meander wordt weer aan de Vecht gekoppeld waardoor er meer ruimte voor water ontstaat. Op het terrein
worden delen afgegraven voor natuurontwikkeling zodat moerasgebieden en paddenpoelen ontstaan. De linie
dateert uit de tijd van Napoleon Bonaparte en het waterschap zal het bastion en andere restanten van de linie die
nog altijd op het terrein aanwezig zijn, opnieuw zichtbaar maken. De werkzaamheden zijn en worden uitgevoerd in
samenwerking met de Provincie Overijssel, Staatsbosbeheer en de gemeente Hardenberg en met de zorgboerderij
De Zwieseborg die naast de Loozensche Linie ligt.
Meer informatie:
Loozensche Linie
Waterschap Velt en Vecht
Contactpersoon: Marga Oosterveld
www.veltenvecht.nl
Beulakerpolder
Samen met andere partijen heeft Waterschap
Reest en Wieden een plan gemaakt voor
de inrichting van de Beulakerpolder, waar
in de toekomst natuur, waterberging,
verblijfsrecreatie en wonen samengaan.
Masterplan Aa Veghel
Waterschap Aa en Maas combineert het
herstel van het beekdal van de Aa met de
ontwikkeling van een inundatiegebied
met een ecologische verbindingszone met
wandelpaden en natuur.
Contactpersoon: Inez Hamel
www.reestenwieden.nl
Contactpersoon: Marit Borst
www.aaenmaas.nl
23
Thema: klimaat en energiebesparing en beperking CO2 uitstoot
Waterschappen zijn in kader van maatschappelijk verantwoord ondernemen en duurzaamheid bezig om het energiegebruik
aan te pakken en zo bij te dragen aan het beperken van klimaatverandering. Waterschappen willen als regionale overheden een
voorbeeldrol vervullen waar het gaat om het zuinig omgaan met energie en het beperken van de CO2 uitstoot.
Klimaat neutrale waterketen
Verschillende waterschappen, zoals Waterschap Brabantse Delta, zijn op zoek naar mogelijkheden om de waterketen
klimaatneutraler te maken en zo bij te dragen aan het beperken van de klimaatverandering.
Binnen de waterketen wordt water gewonnen, gezuiverd tot drinkwater, gebruikt en getransporteerd als afvalwater
en ten slotte gezuiverd en weer op het oppervlaktewater geloosd. Bij elk van deze stappen wordt (veel) energie
gebruikt en aangezien deze stappen steeds geavanceerder worden neemt het energiegebruik nog toe. De waterketen
levert daarmee een bijdrage aan het klimaatprobleem. Bovendien komen door de waterketen broeikasgassen vrij,
bijvoorbeeld door grondwaterwinning (methaan), aerobe (CO2) en anaerobe (CH4) zuivering. Daar staat tegenover
dat (afval)water ook een ‘energiewaarde’ heeft die toegepast (warmte uit effluentleidingen) of opgewekt
(slibgisting) kan worden. Om aan de reductiedoelstellingen te voldoen heeft het waterschap Brabantse Delta een
pakket maatregelen opgesteld om een besparing te realiseren van 14 GWh per jaar.
Verschillende waterschappen, gemeenten en waterbedrijven werken samen aan concrete maatregelen om de
waterketen klimaatneutraler te maken. Hier worden ook burgers en bedrijven bij betrokken.
Energievisie
Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden zet de eigen
bio-massa in om energie terug te winnen. Biomassa is
snoeimateriaal: het afgemaaide gras van oevers en afgemaaide
waterplanten na het onderhoud van watergangen.
contactpersoon: Martijn Jongens
www.hdsr.nl
24
Meer informatie:
Klimaat neutrale waterketen
Waterschap Brabantse Delta
Contactpersoon: Klaas-Jan Douben
www.brabantsedelta.nl
Een klimaatvriendelijk kantoor en bedrijfsvoering
Sinds 2005 heeft waterschap Rivierenland een nieuw, duurzaam en klimaatvriendelijk kantoorgebouw. Daarnaast wordt ook
in de bedrijfsvoering gelet op het beperken van de gevolgen voor het klimaat.
De klimaatvriendelijkheid van het gebouw houdt in dat de CO2-uitstoot minimaal is door gebruik van koudewarmte-opslag. ‘s Zomers wordt relatief koud grondwater opgepompt dat door een warmtewisselaar stroomt die de
warmte opneemt. Dit opgewarmde water wordt in hetzelfde watervoerende pakket teruggevoerd. De opname van
warmte zorgt voor koeling van het gebouw. In de winter is de stromingsrichting omgekeerd en wordt het gebouw,
met de in de zomer opgeslagen warmte, verwarmd.
Daarnaast zijn in het kantoor minder werkplekken ingericht dan het aantal werknemers. De dienstkilometers, het
energieverbruik van andere vestigingen en het elektriciteitsverbruik van het kantoor, compenseert het waterschap
met bosaanplant.
In de bedrijfsvoering geldt het principe van duurzaam inkopen. Aanschaf van bedrijfskleding en papier, betekent
een keuze voor producten met de minste negatieve gevolgen voor het milieu.
Het waterschap neemt alleen natuurstroom af voor rioolwaterzuiveringen en gemalen. Met nieuwe technieken lukt
het steeds beter om met minder energie vervuilende stoffen als fosfaat en stikstof uit het afvalwater te halen.
Het waterschap streeft er naar om de terreinen duurzaam in te richten en te beheren. Dat betekent onder andere dat
het geen gebruik maakt van chemische bestrijdingsmiddelen. Bestrijdingsmiddelen verontreinigen namelijk het
grond- en oppervlaktewater. Door het goede voorbeeld te geven wil het waterschap andere organisaties en
particulieren stimuleren deze werkwijze over te nemen. Ter ondersteuning organiseren ze hiervoor workshops.
Koudewinning én waterkwaliteitsverbetering in diepe zandwinplassen
Het waterschap Amstel, Gooi en Vecht (Waternet) onderzoekt of
waterkwaliteitsverbetering en koudewinning in diepe zandwinplassen te combineren zijn.
Diepe zandwinplassen zijn voor energiebedrijven een aantrekkelijke bron voor koudewinning met een minimale CO2 uitstoot. Zonder aanvullende maatregelen zorgt het echter
voor een verslechtering van de waterkwaliteit, omdat de fosfaatproblemen groter worden.
Waternet verwacht dat koudewinning en verbetering van de waterkwaliteit samen
kunnen gaan door toediening van zuivere zuurstof bij de bodem.
Contactpersoon: Arjen Grent
www.waternet.nl
Meer informatie:
Klimaatvriendelijk kantoor en beleid
Waterschap Rivierenland
Contactpersoon: Jan Spieksma
www.wsrl.nl
25
Thema: kennis en innovatie
Het vergaren en uitwisselen van kennis zijn belangrijke aspecten bij het realiseren van duurzame, klimaatbestendige
watersystemen. Naast ‘traditionele’ oplossingen zoeken waterschappen samen met kennisinstituten en het bedrijfsleven naar
slimme innovatieve oplossingen.
Kennis voor waterbeheerders
STOWA voert technisch, wetenschappelijk en bestuurlijk -juridisch en sociaal-wetenschappelijk onderzoek uit dat voor de
waterbeheerders van gemeenschappelijk belang is. Door in gemeenschappelijkheid onderzoek uit te voeren worden de
resultaten efficient ingezet.
Klimaatveranderingen spelen als rode draad door de STOWA onderzoeken heen. De klimaatverandering speelt een
grote rol bij:
• de veiligheid van dijken. Er wordt gezocht naar nieuwe concepten. Hierbij worden bijvoorbeeld de ijkdijk,
overstroombare of meer overslagbestendige keringen, evacuatiemogelijkheden in ogenschouw genomen.
• innovatie in de waterzuivering. Innovatieve oplossingen worden verkend zoals decentrale zuivering waarbij
energie kan worden bespaard en grondstoffen worden geproduceerd in plaats van afval.
• het functioneren van rioolwaterzuiveringsinstallaties bij de hogere temperaturen en simulering wat het effect is
van minder aanvoer van rioolwater naar een zuivering of juist meer rioolwater.
• voor stedelijke systemen wordt gekeken naar duurzame systemen en hoe deze ingevoerd kunnen worden.
• onderzoek om samen met de waterbeheerders toekomstige problemen met de waterkwaliteit te voorkomen.
Voor dit laatste vormt de blauwalgenproblematiek, die door klimaatveranderingen toeneemt, een belangrijk
speerpunt. Waterbeheerders worden gevoed met kennis over mogelijke maatregelen en hoe te handelen om de
veiligheid van zwemmers te waarborgen.
Met behulp van onderzoek voorziet de STOWA de waterbeheerders van kennis om voorbereid te zijn op
veranderingen in de toekomst.
Meer informatie:
Kennis en onderzoek
STOWA
Contactpersoon: Michelle Talsma
www.stowa.nl
26
Urban Flood Management
De steden Dordrecht, Hamburg en Londen werken samen
in een project aan de ontwikkeling en toepassing
van duurzaam Stedelijk Hoogwaterbeheer (UFM)
in 3 proefgebieden. Dit project: (i) gebruikt UFM als een
integraal onderdeel van stedelijke ontwikkeling, (ii) ontwikkelt
methoden voor het beoordelen en beheren van restrisico´s.
(iii) evalueert, vergelijkt en verspreidt resultaten.
UITDAGINGEN DIE UFM AANPAK T:
analyseren van hoogwater risico & kwetsbaarheid •
Urban Flood Management
Waterschap Hollandse Delta en publieke en private partijen bundelen hun krachten voor onderzoek en innovatie in duurzame
en veilige stedelijke ontwikkelingen in waterrijke riviergebieden.
Het project is onderdeel van een internationaal samenwerkingsverband met Hamburg en Londen waarbij
waardevolle kennis en ervaring wordt opgedaan. Dordrecht is internationaal koploper in duurzaam stedelijk
(hoog-) waterbeheer.
herzien van plan procedures •
overwegen van duurzame plan- en bouw methoden •
inzicht in beleid & bestuur: verantwoordelijkheden •
communicatie, bewustwording & noodmaatregelen •
UFM bestaat uit 3 zeer ervaren, elkaar aanvullende consortia van publieke en private, lokale en
nationale partijen. Voor Nederland zijn dit de gemeente Dordrecht, Waterschap Hollandse Delta,
Rijkswaterstaat, Provincie Zuid-Holland, Dura Vermeer, WL Delft Hydraulics, Progrez en
UNESCO-IHE. UFM wordt ondersteund en gedeeltelijke gefinancierd door Leven met Water (LMW)
(Nederland) en RIMAX-BMBF (Duitsland) en wetenschappelijk begeleid door COST C22.
www.ufmdordrecht.nl
Gemeente Dordrecht • [email protected] • telephone +31 78 639 6461
Dura Vermeer • [email protected] • telephone +31 23 569 2380
Urban Flood Management gaat uit van de gedachte dat Nederland moet leren Leven met Water. Nederland heeft
jarenlang gestreden tegen water door bijvoorbeeld het aanleggen en ophogen van dijken. Deze oplossingen bieden
helaas geen absolute garantie tegen overstromingen. UFM kijkt naar de mogelijke gevolgen als zo´n overstroming
zich toch voordoet, en richt zich op vooral op het beperken van de schade. Het doel van het project is daarom het
ontwerpen van woningen en wijken in een buitendijks gebied die mogen overstromen, zonder dat inwoners risico
lopen en waarbij materiële schade beperkt blijft. Tegelijkertijd moet de omgeving aantrekkelijk zijn om te wonen,
te werken en te recreëren.
Het project is bedoeld om te leren hoe het overstromingsrisico onderdeel wordt van
een stedenbouwkundig ontwerpproces, en daar de juiste architectonische,
planologische en beleidsmatige oplossingen voor te vinden. Als proefgebied is
gekozen voor De Stadswerven in Dordrecht. Dit voormalig industrieel terrein,
ingeklemd tussen de rivieren de Merwede, de Oude Maas en de Noord wordt door de
gemeente Dordrecht volledig herontwikkeld.
Meer informatie:
Urban Flood Management
Waterschap Hollandse Delta
Contactpersoon: Hans Waals
www.hollandsedelta.nl
Pilotstudie Landbouw en klimaat
Wetterskip Fryslân werkt in de studie landbouw en klimaat aan
aanpassingsstrategieën en maatregelen om de landbouw in NoordNederland bestendig te maken tegen klimaat- en marktontwikkelingen.
Specifieke aandacht wordt hierbij gegeven aan frequentie en omvang
van extreme weersomstandigheden. Ook wordt gekeken naar de
effecten op niet-agrarische sectoren en andere functies zoals water- en
natuurfunctie en recreatie.
Hotspots Kennis voor klimaat
Het landelijk onderzoeksprogramma Kennis voor Klimaat wil de
klimaatkennis via een aantal zogenaamde hotspots in de praktijk brengen.
Een van de hotspots is het Waterkader Haaglanden waarin het
Hoogheemraadschap van Delfland samenwerkt met overheden,
maatschappelijke organisaties, private partijen en kennisinstellingen aan
nieuwe, innovatieve methoden om voorbereid te zijn op de effecten van een
veranderend klimaat.
Contactpersoon: Roelof Veeningen
www.wetterskipfryslan.nl
Contactpersoon: Carl Paauwe
www.hhdelfland.nl
27
Thema: klimaat en internationale samenwerking
Waterschappen zetten zich de laatste jaren steeds meer in op het gebied van internationale samenwerking. Het gaat daarbij
niet alleen om solidariteit en het toepassen van onze eeuwenlange kennis, maar ook om te leren van de aanpak en inzichten in
andere delta’s in de wereld.
WAVE (Water Adaptation is Valuable for Everybody)
De waterschappen Regge en Dinkel (hoofdpartner) en Groot Salland combineren bestaande, verspreide kennis (ervaring,
modellen, kennis en case-studies) en ervaring op het gebied van klimaatverandering en gebruiken dit op regionale schaal.
Het centrale doel van de samenwerking binnen WAVE is het voorbereiden op de toekomstige veranderingen in
regionale watersystemen veroorzaakt door klimaatverandering.
Het WAVE project is een samenwerking tussen zes regionale partijen in Nederland, Duitsland, Engeland, Frankrijk
en België. Het WAVE project levert een bijdrage aan de ontwikkeling van klimaatbestendigere watersystemen.
Het WAVE project wil de integratie van waterbeheer in de ruimtelijke ordening verbeteren, de regionale risicoanalyse is een belangrijk aspect in dit opzicht. Daarnaast willen de WAVE partners samenwerken aan: “Hoe de
ruimtelijke balans tussen water en landgebruik kan worden gecreëerd. Tenslotte concentreert de samenwerking
zich op bewustwording van en communicatie over klimaatverandering en bijbehorende risico’s.
Naast gezamenlijke activiteiten voeren de waterschappen Regge en Dinkel en Groot Salland hun regionale
activiteiten uit. Voor Regge en Dinkel is dit het opstellen van een masterplan Regge en uitvoering van een aantal
Reggeherstelprojecten. Voor het Groot Salland is dit de herinrichting van de oude loop van de Emmertochtsloot.
Bij het opstellen van de visie dienen de “watervisie” van het waterschap en de “visie op de ondergrond” van de
gemeente als vertrekpunt.
Meer informatie:
WAVE
Waterschap Regge en Dinkel
Contactpersoon: Piet van Erp
www.wrd.nl
28
Waterschap Groot Salland
Warry Meuleman
www.wgs.nl
Klimaatadaptatie voorbeeldproject Semarang Indonesia
Hoogheemraadschap Schieland en de Krimpenerwaard zet zijn kennis in om wateroverlast in het buitenland te verminderen.
Doel van het project is om een deel van de stad om te zetten in een polder en het beheer in handen te geven van de
belanghebbenden.
In Semarang (Indonesië) treden met enige regelmaat overstromingen op. Er zijn diverse, gecompliceerde oorzaken:
• drinkwatervoorziening door individuele grondwateronttrekkingen waardoor het maaiveld enorm zakt
• geen onderhoud van rivieren, kanalen en sloten. Veel wateren zijn dicht geslibd en waterafvoer is niet goed mogelijk
• ontbossing en erosie bovenstrooms
• een ruimtelijke planning waarbij rivieren worden afgedamd en op gevaarlijke plaatsen gebouwd wordt.
Met de klimaatverandering en de zeespiegelstijging die worden verwacht zullen de problemen de komende
decennia alleen maar verder toenemen.
Voor dit grote probleem in Semarang is een pilot gestart voor een deel van het gebied: stadsrivier Kali Banger.
Uitgangspunt is dat wateroverlast en overstromingen vooral beschouwd moeten worden als sociaal-economisch
probleem. Taken en bevoegdheden zijn op de verkeerde niveaus neergelegd. Voor het opzetten van het waterbeheer
is het nodig een decentrale organisatie op te richten.
De benodigde onderzoeken zijn in hoofdzaak uitgevoerd door Indonesische universiteiten. De Kali Banger is een
stadsrivier die gemakkelijk gekanaliseerd kan worden en zo de hoofdafvoerwatergang van een nieuwe polder kan
worden.
Op juridisch, financieel en technisch gebied adviseert hoogheemraadschap Schieland en de Krimpenerwaard de
mensen in het gebied (vertegenwoordigd door een bewonersorganisatie) maar ook aan de ambtenaren van de
gemeente Semarang is de werking van een goed watersysteem, de benodigde wetgeving en de wijze van
financiering van de taken van het nieuwe waterschap toegelicht.
Meer informatie:
Semarang Indonesia
Hoogheemraadschap Schieland en
de Krimpenerwaard
Contactpersoon: Jan Lemkes
www.hhsk.nl
29
Klimaat en Waterschappen
30
7.3
8
8.1
8.2
8.3
8.4
9
9.1
9.2
9.3
9.4
9.5
10
10.1
10.2
10.3
Ruimte voor water in het stedelijk gebied
Wetterskip Fryslân
Studie waterkwaliteit
Watersysteemanalyse en GGOR Terschelling
No regret (droogte/watertekort)
Pilotstudie binnen het BSIK Klimaat voor Ruimte-project
Waterschap Groot Salland
Balgstuw bij Ramspol
Waterberging Sekdoorn-Woningbouw Wipstrikpark
Bisschopsschans
Herinrichting Gooiemars Deventer
Interreg IV B project WAVE
Waterschap Brabantse Delta
Vierde Bergboezem
Information Decision Support System
Integrale Gebiedsanalyses (IGA’s)
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
X
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
verzilting
internationaal
energie/ CO2
uitstoot
kennis & innovatie
watertoets
nieuwbouw
herstel natuurlijk
proces
riolering
x
waterkwaliteit/
ecologie
x
droogte
wateroverlast
Waterschap Aa en Maas
Waterberging Diesdonk
Peelvenen, Deurnese Peel
Algenkweek voor biobrandstof
Meer energie uit rioolwaterslib
Real Time Control afvalwatergemalen
Waterberging Dierdonk
Masterplan Aa Veghel
Waterschap Velt en Vecht
Loozensche Linie
Retentiegebied Noord & Zuid Mee
Geeserstroom
Waterschap Veluwe
Waterschap Roer en Overmaas
Klimaatbestendige waterbuffers
Waterschap Peel en Maasvallei
De stuwende kracht in Noord en Midden Limburg
Ibrahym
Waterschap Reest en Wieden
Stadsrandontwikkeling Hoogeveen
Waterberging Beulakkerpolder
veiligheid
Waterschap
2
2.1
2.2
2.3
2.4
2.5
2.6
2.7
3
3.1
3.2
3.3
4
5
5.1
6
6.1
6.2
7
7.1
7.2
klimaat en..
beleid
Hoofdstuk
Overzicht voorbeelden
x
x
verzilting
x
x
internationaal
energie/ CO2
uitstoot
x
x
kennis & innovatie
watertoets
nieuwbouw
herstel natuurlijk
proces
riolering
waterkwaliteit/
ecologie
droogte
wateroverlast
veiligheid
Waterschap
Klimaat neutrale waterketen
Energiebeleid Zuiveringsbeheer
Waterschap Zeeuwse Eilanden
Klimaat mitigatie
Klimaatadaptatie: optimalisatie waterhuishouding Walcheren
Waterschap Zeeuws-Vlaanderen
Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden
Leidsche Rijn en Houten Zuid: duurzaam stedelijk watersysteem
Rijnenburg nieuwbouwplannen
De warmtepomp die warmte onttrekt uit effluent op rwzi Maarssenbroek
Energievisie
Waterschap Vallei & Eem
Verkennende klimaatstudie
Ruimte voor Water – inundatiekansenkaarten
Waterschap Regge en Dinkel
WAVE
Waterschap Rijn en IJssel
Ecologisch wonen in Wijnbergen
Aantal kleine projecten
Klimaat en riolering
Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier
Versterking Hondsbossche en Pettemer Zeewering
Waterberging Kolk van Dusse
Biogas (winning van gas uit rioolwaterzuivering
Wormerzicht
Waterschap Hollandse Delta
Besparing energieverbruik beluchting tbv zuiveren afvalwater
Urban Flood Management
Klimaatbestendig waterplan
Groengasproductie tbv transportbrandstof stadsbussen
Hoogheemraadschap van Delfland
ABC Delfland (Klimaat en wateroverlast
Zwakke schakels Delflandse Kust en Scheveningen
Waterkader Haaglanden
Klimaatneutrale waterketen
Harnaspolder Delft
Delflands beleidsontwikkeling ten behoeve van klimaatadaptatie
beleid
Hoofdstuk
10.4
10.5
11
11.1
11.2
12
13
13.1
13.2
13.3
13.4
14
14.1
14.2
15
15.1
16
16.1
16.2
16.3
17
17.1
17.2
17.3
17.4
18
18.1
18.2
18.3
18.4
19
19.1
19.2
19.3
19.4
19.5
19.6
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
31
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
Opmerking: Door de relatief korte doorlooptijd van dit project waren niet alle waterschappen in staat tijdig voorbeeldprojecten aan te dragen.
De tabel is een momentopname en als waterschappen niet in het overzicht zijn opgenomen wil dat niet zeggen dat ze niet actief met klimaat(verandering) bezig zijn.
verzilting
internationaal
energie/ CO2
uitstoot
kennis & innovatie
watertoets
nieuwbouw
herstel natuurlijk
proces
x
x
x
x
x
riolering
waterkwaliteit/
ecologie
wateroverlast
x
x
x
x
droogte
veiligheid
Waterschap
Waterschap De Dommel
Project Beerze
Beekherstel en waterberging Valkenswaard
Hoog water ‘s-Hertogenbosch
Water vasthouden aan de bron
De Dommel zoekt naar kansen en mogelijkheden
Waterschap Zuiderzeeland
Naar een klimaatbestendig Zuiderzeeland
Klimaatadaptieve inbreng op water en veiligheid in ruimtelijke planprocessen
Stedelijke ontwikkeling schaalsprong Almere
Klimaatadaptieve inbreng op water en veiligheid in ruimtelijke planprocessen
Hoogheemraadschap van Rijnland
Uitbreiding boezemgemaal Katwijk en inrichting piekbergingslocaties
NBW wateropgave in landelijk en stedelijk gebied klimaatbestendig te maken
primaire waterkering duinstrook
Verzilting en waterbehoefte
Waterschap Rivierenland
Park Lingezegen
Neutraliseren en terugdringen CO2-uitstoot door autoritten en energieverbruik kantoor
Een klimaatvriendelijk kantoor
Aanleg waterberging Korn
Waterschap Hunze en Aa`s
No Regret
Waterschap Noorderzijlvest
Hoogheemraadschap van Schieland en de Krimpenerwaard
Driehoek RZG Zuidplas
Eendragtspolder
Groene daken
Westergouwe
Klimaatadaptatie voorbeeldproject Semarang Indonesia
Waterschap Amstel, Gooi en Vecht
Climate Footprint watercyclus
Internationale activiteiten AGV
Klimaatbeleids- en actieplan AGV
Koudewinning Ouderkerkerplas
ZAWOS
Koudewinning en kwaliteitsverbetering diepe zandwinplassen
STOWA
Kennis voor waterbeheerders
beleid
Hoofdstuk
Klimaat en Waterschappen
32
20
20.1
20.2
20.3
20.4
20.5
21
21.1
21.2
21.3
21.4
22
22.1
22.2
22.3
22.4
23
23.1
23.2
23.3
23.4
24
24.1
25
26
26.1
26.2
26.3
26.4
26.5
27
27.1
27.2
27.3
27.4
27.5
27.6
28
28.1
Unie van Waterschappen
Koningskade 40
2596 AA Den Haag
Postbus 93218
2509 AE Den Haag
Telefoon: 070 351 97 51
E-mail: [email protected]
www.uvw.nl
Klimaat en Waterschappen
Op weg naar klimaatbestendig waterbeheer