Het effect van Nervus Vagus Stimulatie op het geheugen: een MEG
advertisement
Het effect van Nervus Vagus Stimulatie op het geheugen: een MEG/EEG-studie. Patricia VANNESTE Verhandeling ingediend tot het verkrijgen van de graad van Master in de Biomedische Wetenschappen Promotor: Prof. dr. Kristl Vonck Vakgroep Inwendige Ziekten Academiejaar 2009-2010 Het effect van Nervus Vagus Stimulatie op het geheugen: een MEG/EEG-studie. Patricia VANNESTE Verhandeling ingediend tot het verkrijgen van de graad van Master in de Biomedische Wetenschappen Promotor: Prof. dr. Kristl Vonck Vakgroep Inwendige Ziekten Academiejaar 2009-2010 BIJLAGE “De auteur en de promotor geven de toelating deze masterproef voor consultatie beschikbaar te stellen en delen ervan te kopiëren voor persoonlijk gebruik. Elk ander gebruik valt onder de beperkingen van het auteursrecht, in het bijzonder met betrekking tot de verplichting uitdrukkelijk de bron te vermelden bij het aanhalen van resultaten uit deze masterproef.” 21 mei 2010 Patricia Vanneste Prof. dr. Kristl Vonck Voorwoord Graag had ik een aantal mensen willen bedanken die mij hebben geholpen bij het verwezenlijken van deze scriptie. In de eerste plaats wens ik mijn promotor Prof. dr. Kristl Vonck te bedanken om mij de mogelijkheid te hebben geboden dit onderzoek te verrichten. Dr. Marijke Miatton van het laboratorium voor neuropsychologie wil ik bedanken voor het bezorgen van de CELEX databank en de Nederlandstalige voorstelbaarheidslijsten, maar ook voor het aanleren van de neuropsychologische testen. Vervolgens dank ik Samuel Lapère voor alle hulp bij het nemen van de NMR beelden. Prof. dr. Philippe Peigneux van de VUB en Prof. dr. Kristy Nielson van Marquette University (Milwaukee) ben ik bijzonder dankbaar voor het geven van de vele richtlijnen bij het opzetten van het geheugenparadigma. Ook Jeroen van Aken die grote hulp geboden heeft bij het opzetten van de Matlab scripts ben ik ontzettend dankbaar. Zonder zijn hulp was ik maanden bezig geweest met het aanleren van de Matlab programmeringstaal. Sophie Galer, doctoraatsstudente aan de VUB, wens ik te bedanken om meermaals proefpersoon te hebben gespeeld bij het oefenen van de hoofddigitalisering. Verder wil ik mijn dank uiten aan Dr. Xavier de Tiège, Marc Op De Beeck en Mathieu Bourguignon voor alle begeleiding die zij hebben verschaft bij het opnemen, het verwerken en het analyseren van de MEG data. Ten slotte ben ik vooral mijn thesisbegeleidster Evelien Carrette heel erg dankbaar voor alle tijd en alle hulp die zij mij de voorbije 18 maanden heeft geboden, maar ook voor het geduld die zij hierbij heeft gehad. Het onderzoek was niet altijd eenvoudig en vele problemen hebben onze weg gekruist, maar ik kon de hele tijd op haar rekenen. Ik wil haar hier dan ook heel erg voor bedanken! Inhoudstafel Samenvatting ................................................................................................................................. 1 I. Inleiding.................................................................................................................................. 2 1. Introductie........................................................................................................................... 2 2. Nervus Vagus Stimulatie ................................................................................................... 2 2.1. Anatomie van de nervus vagus ..................................................................................... 2 2.2. Implantatie en stimulatie ............................................................................................... 3 3. Het geheugen ....................................................................................................................... 4 3.1. Werkgeheugen .............................................................................................................. 5 3.2. Lange termijn geheugen ................................................................................................ 6 3.3. Procedureel geheugen ................................................................................................... 6 3.4. Declaratief geheugen..................................................................................................... 7 3.5. Stoornissen in het procedureel en het declaratief geheugen ......................................... 8 3.6. Encoderen, consolideren en ophalen ............................................................................. 9 4. NVS en het geheugen ........................................................................................................ 11 4.1. Chronisch effect .......................................................................................................... 11 4.2. Acuut effect ................................................................................................................. 11 4.2.1. Gedragsstudies ..................................................................................................... 11 4.2.2. Fysiologische verklaring...................................................................................... 12 5. EEG ................................................................................................................................... 15 5.1. Werkingsmechanisme ................................................................................................. 15 5.2. Event Related Potentials ............................................................................................. 16 5.3. ERP en het geheugen .................................................................................................. 16 6. MEG .................................................................................................................................. 18 6.1. Werkingsmechanisme ................................................................................................. 18 6.2. Event Related Fields ................................................................................................... 20 6.3. ERF en het geheugen .................................................................................................. 20 7. Doelstelling ........................................................................................................................ 21 51 II. Materiaal en Methoden ....................................................................................................... 21 1. Overzicht studie ................................................................................................................ 21 2. Design paradigma ............................................................................................................. 22 2.1. Structuur ...................................................................................................................... 22 2.2. Opstellen van de paragrafen ........................................................................................ 23 2.3. Opstellen van de woordenlijsten ................................................................................. 23 2.3.1. Woordkenmerken en gebruikte databanken ........................................................ 23 2.3.2. Oude woorden...................................................................................................... 24 2.3.3. Nieuwe woorden .................................................................................................. 24 2.4. Visualisatie en integratie van het paradigma in de MBR............................................ 24 2.5. Validatie paradigma .................................................................................................... 26 3. Eigenlijke studie ............................................................................................................... 27 3.1. Neuropsychologische inclusieprocedure .................................................................... 27 3.1.1. Taalvaardigheden ................................................................................................. 27 3.1.2. Geheugen ............................................................................................................. 27 3.1.3. Aandacht .............................................................................................................. 28 3.2. Verzamelen van NMR scans bij de proefpersonen ..................................................... 28 3.3. Geheugenparadigma met EEG/MEG coregistratie ..................................................... 28 3.3.1. Voorbereiding proefpersoon ................................................................................ 28 3.3.2. Studiefase geheugentaak ...................................................................................... 30 3.3.3. Herkenningsfase met MEG/EEG coregistratie .................................................... 30 4. Analyse van de resultaten ................................................................................................ 31 III. 4.1. Resultaat geheugentaak ............................................................................................... 31 4.2. Pre-processing van de MEG data en ERF ................................................................... 31 4.3. MEG-MRI coregistratie en creatie sferisch hoofdmodel ............................................ 32 4.4. Data Plotting ............................................................................................................... 32 4.5. Equivalente Current Dipool modellering .................................................................... 33 Resultaten ......................................................................................................................... 34 1. Validatie paradigma ......................................................................................................... 34 2. Eigenlijke studie ............................................................................................................... 34 2.1. Neuropsychologische inclusieprocedure .................................................................... 34 2.2. Resultaat geheugentaak ............................................................................................... 34 52 IV. V. VI. 2.3. Pre-processing van de MEG data en ERF ................................................................... 35 2.4. Data Plotting ............................................................................................................... 36 2.5. Equivalente Current Dipool modellering .................................................................... 36 Bespreking........................................................................................................................ 39 Algemeen besluit .................................................................................................................. 47 Referenties ........................................................................................................................ 48 53 Samenvatting Gedragsresultaten hebben reeds aangetoond dat nervus vagus stimulatie (NVS) een positief effect kan hebben op het geheugen. Om na te gaan of deze verbeterde geheugenprestaties gecorreleerd zijn met elektrofysiologische veranderingen zijn studies met magnetoencefalografie (MEG) en elektro-encefalografie (EEG) aangewezen. Om het elektrofysiologische correlaat van de geheugenprestaties te karakteriseren werd binnen deze pilootstudie aan het design van een verbaal episodisch geheugenparadigma gewerkt. Vervolgens werd het paradigma gevalideerd bij 4 gezonde proefpersonen. Tijdens de herkenningsfase van deze geheugentaak werden de hersensignalen aan de hand van MEG en EEG geregistreerd. De uitgemiddelde MEG signalen werden aan de hand van Data Plotting en Equivalente Current Dipool (ECD) modellering geanalyseerd. Hierbij werd specifiek gezocht naar verschillen in signaal uitgelokt bij het correct herkennen van oude en nieuwe woorden (respectievelijk hits en correcte verwerpingen). Bij 3/4 proefpersonen was de MEG en EEG data niet bruikbaar voor verdere analyses door een overmaat aan oogknipperartefacten. Bij 1/4 proefpersonen kon de data worden geanalyseerd en werden er verschillen in activiteit gedetecteerd in de linker inferieure pariëtale lobule, de linker premotorische cortex en anterieur in de rechter superieure temporale gyrus. Deze drie regio‟s blijken uit andere studies een belangrijke rol te spelen bij het oproepen van informatie uit het geheugen en het maken van een onderscheid tussen oude en nieuwe stimuli. Hoewel er reeds elektrofysiologische correlaten konden worden gekarakteriseerd bij 1 proefpersoon dient het paradigma in de toekomst verder geoptimaliseerd te worden en dienen er verdere analyses te gebeuren om na te gaan of deze resultaten reproduceerbaar zijn bij andere proefpersonen. Het verwijderen van oogartefacten uit het signaal van de overige proefpersonen, het gebruiken van bijkomende modellen voor bronlokalisatie zoals Minimum Norm Estimates (MNE) of Resolution Brain Electromagnetic Tomography (LORETA) en het toepassen van event-related synchronization en desynchronization (ESD/ERD) analyses dienen verder inzicht te bieden in de specifieke elektrofysiologische responsen geassocieerd met de aangaande geheugentaak. Op die manier zal het mogelijk zijn om in een volgende stap NVS patiënten te includeren in een studie waarin wordt nagegaan of de verbeterde geheugenprestaties veroorzaakt door NVS kunnen gecorreleerd worden aan elektrofysiologische veranderingen. 1 I. Inleiding 1. Introductie Deze thesis wordt uitgevoerd binnen het Referentiecentrum voor Refractaire Epilepsie (RCRE) van het Universitair Ziekenhuis Gent. Epilepsie is een chronische aandoening die gekenmerkt wordt door het onverwachts optreden van epileptische aanvallen. Tijdens een aanval treden veranderingen op in het gedrag en/of het bewustzijn van de patiënt als gevolg van abnormale hypersynchrone elektrische ontladingen in de hersenen (1). Patiënten bij wie men de epilepsieaanvallen onvoldoende kan controleren aan de hand van anti-epileptische medicatie en die niet in aanmerking komen voor epileptische chirurgie krijgen therapeutische alternatieven aangeboden zoals dieet behandelingen, inclusie in klinische trials met nieuwe anti-epileptische drugs, diepe hersenstimulatie of nervus vagus stimulatie (NVS) (1). 2. Nervus Vagus Stimulatie 2.1. Anatomie van de nervus vagus De nervus vagus of de Xe craniale zenuw is verantwoordelijk voor de bezenuwing van het hart, de aorta, de longen, de gastro-intestinale tractus en enkele spieren in de farynx en de larynx. De twee nervi vagi verlaten de schedel ter hoogte van de foramina jugularis en leggen een lange weg af tussen de organen in de borst- en buikholte. Het is deze complexe en uitgestrekte bezenuwing die aanleiding gaf tot de term „vagus‟, wat „zwerver‟ betekent in het Latijn. Ter hoogte van de nek kan men de n. vagus terugvinden tussen de arteria carotis en de vena jugularis (figuur 1). De n. vagus 1 .2 . 3. bestaat zowel uit motorische (efferente) als sensorische (afferente) vezels. De zenuwvezels kunnen daarenboven somatisch zijn, verantwoordelijk voor de bezenuwing van de huid, spieren en botten of visceraal, verantwoordelijk voor de bezenuwing van de organen. Op cervicaal niveau bestaat de n. Figuur 1: ligging n. vagus. 1. vena jugularis 2. nervus vagus 3. arteria carotis (www.wikipedia.org) vagus voor 80% uit afferente vezels. Deze afferente vezels geleiden zowel viscerale als somatische sensorische informatie en komen grotendeels aan in de Nucleus Tractus Solitarius 2 (NTS), een kern die zich uitstrekt over de dorsale medulla oblongata en de pons. Van hieruit vertrekken talrijke en complexe projecties naar verschillende hersenstructuren zoals de Parabrachiale Nucleus, de Locus Coeruleus, tal van andere nuclei uit de fossa posterior, de inferieure cerebellaire hemisferen, de thalamus en hypothalamus, de voorhersenen, de amygdala,…(2). De meeste efferente vezels verzorgen de parasympatische bezenuwing van thoracoabdominale organen voor de controle en de regulatie van autonome functies zoals hartslag en gastrische tonus (3). Een klein aantal efferenten zorgt daarenboven voor de motorische bezenuwing van de slik- en stembandspieren in de farynx en larynx (2). 2.2. Implantatie en stimulatie Nervus vagus stimulatie wordt uitgevoerd door middel van het NeuroCybernetisch Prothese (NCP) systeem. Het systeem bestaat uit een implanteerbaar deel en een extern deel. Het implanteerbare deel bestaat uit een pulsgenerator en een bipolaire geleider of lead waarop 2 elektrodes gefixeerd zitten: een positieve en negatieve elektrode. De elektrodes worden gewonden rond de linker n. vagus ter hoogte van de hals. Deze worden dan verbonden met de subcutane bipolaire pulsgenerator die onder het linker sleutelbeen wordt geïmplanteerd (figuur 2). Het externe deel bestaat uit een computer met programmeersoftware waarmee de behandelende arts de stimulator aan of af kan zetten en nodige aanpassingen kan aanbrengen aan de stimulatieparameters zoals aan- en uit-tijd, outputstroom, frequentie en pulsbreedte (4). Figuur 2: NCP systeem (links), plaats van implantatie (midden) en magneet (rechts). (www.cyberonics.com) Met behulp van een magneet die aan de gebruiker wordt overhandigd kan de stimulatie op verzoek gestart worden door met de magneet over de geïmplanteerde generator te strijken (figuur 2). Op deze manier kan de gebruiker, een familielid of verzorger zelf de magneet gebruiken wanneer hij/zij een aanval voelt aankomen of een aanval heeft (5). 3 De stimulator werkt 24 uur per dag volgens een bepaalde cyclus. Deze cyclus bestaat uit een 250/500 µs 5 min aan-tijd (on-time) en een uit-tijd (off-time). Volgens de huidige algemeen 1-2mA aanvaarde stimulatieparameters in de behandeling van epilepsie bedragen de aan- en uit-tijden 30 sec respectievelijk 30 seconden en 5 minuten. Dit Figuur 3: Stimulatieparameters NVS voor epilepsie betekent concreet dat de patiënt 30 sec wordt gestimuleerd en dan 5 min niet (=intermitterende stimulatie). Na de implantatie wordt er gestart met een outputstroom van 0.25 mA en deze stroom wordt gradueel verhoogd tot 1.0-2.0 mA gedurende de eerstvolgende weken. De meest gebruikte frequentie is 30 Hz gecombineerd met een pulsbreedte van 250 of 500 µseconden (figuur 3) (6). Men verkiest om de linker zenuw te stimuleren omdat het hart asymmetrisch wordt bezenuwd door de n. vagus. De rechter n. vagus zorgt voor de bezenuwing van de atria terwijl de ventrikels worden bezenuwd door de linker n. vagus. De atria worden echter veel denser bezenuwd dan de ventrikels. Daarom verwacht men minder kans op hartritmestoornissen wanneer de linker n. vagus wordt gestimuleerd (3). Ondanks het feit dat er vandaag meer dan 50,000 patiënten met epilepsie geïmplanteerd zijn met een nervus vagus stimulator, is er nog steeds maar weinig gekend over het werkingsmechanisme van het aanvalsonderdrukkend effect van NVS (1). 3. Het geheugen Het geheugen wordt gedefiniëerd als het geheel van processen waardoor ervaringen ons gedrag en onze hersenen vormen en veranderen. De huidige kennis over de werking van het geheugen is beperkt. De laatste 20 jaar wordt meer en meer aandacht geschonken aan de neuronale basis van het geheugen. Mede dankzij de ontwikkeling van functionele beeldvormingstechnieken zoals fMRI, PET en EEG (7,8). Het is nu algemeen aanvaard dat het geheugen niet beschouwd kan worden als één entiteit, maar daarentegen bestaat uit verschillende functies die ondersteund worden door onafhankelijke hersenregio‟s. Men kan pas van onafhankelijke regio‟s spreken indien er een dubbele dissociatie vastgesteld is. Dit laatste betekent dat een bepaald letsel 1 een disfunctie veroorzaakt in functie A maar niet in functie B en letsel 2 een disfunctie veroorzaakt in functie B maar niet in functie A. Hieruit 4 kan men besluiten dat de functies A en B worden uitgevoerd door Lange termijn geheugen Werkgeheugen verschillende en onafhankelijke hersenregio‟s. Een onderverdeling van het gehanteerd geheugen wordt die Procedureel Declaratief vaak staat Vaardigheden Priming Conditionering Semantisch Episodisch weergegeven in figuur 4. Het eerste onderscheid dat men kan Figuur 4: hiërarchische opbouw van het geheugen maken in geheugenfuncties is deze tussen het werkgeheugen en het lange termijn geheugen (8). Een bijkomend onderscheid dat gemaakt wordt is dat tussen het verbaal en het non-verbaal geheugen. Het verbaal geheugen heeft in tegenstelling tot het non-verbaal geheugen betrekking op alles wat met taal te maken heeft (7). 3.1. Werkgeheugen Het werkgeheugen, vroeger ook wel korte termijn geheugen genoemd, zorgt voor het tijdelijk online houden van informatie. De term “werkgeheugen” wordt verkozen boven “korte termijn geheugen” omdat de informatie niet enkel online wordt gehouden, maar bovendien ook simultaan verwerkt kan worden. De N-back task is een mooi voorbeeld van een geheugentest die uitgevoerd wordt door het werkgeheugen. Bij deze taak worden achtereenvolgens letters getoond. De proefpersoon dient op een knop te drukken indien de letter die op dat moment wordt getoond identiek is aan de letter die N-stappen terug reeds werd getoond. Zo zal je bij een 1-back task telkens 2 opeenvolgende letters dienen te vergelijken. Bij een 2-back task dien je 2 letters te vergelijken die van elkaar gescheiden worden door een andere letter (figuur 5). Bij een 3-back task zijn de te vergelijken letters gescheiden door 2 andere letters,etc... Het vereist het onthouden, vergelijken en updaten van informatie en het inhiberen van incorrecte automatische responsen. Een hersenregio die een belangrijke rol blijkt te spelen in het werkgeheugen is de prefrontale cortex en in het bijzonder het dorsolaterale deel van de prefrontale cortex (7). RCDCHNJNJTCOGKNKORTHTBQLRLCGDDRBQHQ Figuur 5: voorbeeld van een 2-back task. Bij de vetgedrukte letters moet er op de knop gedrukt worden. 5 3.2. Lange termijn geheugen Het lange termijn geheugen zorgt, zoals de term zelf al laat vermoeden, voor een langere opslag van informatie. Vroeger geloofde men dat informatie eerst in het korte termijn geheugen werd opgeslagen waarna het overgebracht werd naar het lange termijn geheugen. Welbepaalde types van hersenletsels en bijhorende geheugenproblemen ondersteunden echter eerder de idee dat deze twee geheugenfuncties grotendeels onafhankelijk van elkaar functioneren. Zo zijn al verschillende casussen beschreven die door een prefrontaal hersenletsel een gebrekkig werkgeheugen vertonen, zonder enig probleem te vertonen in hun lange termijn geheugen. Deze patiënten kunnen soms amper twee woorden of cijfers herhalen die worden opgegeven, maar kunnen dan wel lange woordenlijsten, verhalen of woordassociaties onthouden over langere tijdsintervallen (7). Er bestaan verschillende theoretische modellen die het lange termijn geheugen verder proberen onderverdelen. Een breed aanvaard model is het onderscheid tussen het procedureel en het declaratief geheugen (7). 3.3. Procedureel geheugen Het procedureel geheugen ondersteunt drie grote functies: het aanleren van vaardigheden, repetitiepriming en conditionering. Vaardigheden kunnen zowel motorisch, perceptueel als cognitief zijn. Voorbeelden van dergelijke vaardigheden zijn respectievelijk fietsen, woorden in spiegelbeeld leren lezen en schaken. Een vaardigheid wordt tot stand gebracht door training en leidt tot structurele veranderingen in de specifieke hersenregio‟s verantwoordelijk voor het uitvoeren van de taak op zich. Men kan zich het hele gebeuren voorstellen als het tunen en het modelleren van de specifieke verwerkingssystemen in de hersenen. Bij het aanleren van vaardigheden blijken, naast de cerebrale cortex, ook de basale ganglia een belangrijke rol te spelen. Het cerebellum blijkt dan weer specifiek een rol te spelen bij het aanleren van motorische vaardigheden (8). Repetitiepriming is het proces waarbij de verwerking van een bepaalde stimulus beïnvloed en veranderd wordt als gevolg van een eerdere blootstelling aan dezelfde of aan een gelijkaardige stimulus. Deze verandering uit zich als een verandering in de accuraatheid van een respons op een stimulus of een wijziging in de snelheid waarmee op een stimulus wordt gereageerd (9). 6 Een laatste vorm van het procedureel geheugen is conditionering. Het bestaat uit het vormen van een associatie tussen twee gebeurtenissen. Als gevolg hiervan wordt een welbepaald gedrag als reflex op een voordien neutrale stimulus uitgelokt. Een voorbeeld van dergelijke conditionering is het oogknipper effect. Het blazen van lucht in het oog (ongeconditioneerde stimulus) veroorzaakt een reflexieve oogknippering (ongeconditioneerde respons). Tijdens een leerfase wordt voor de luchtblootstelling telkens een bepaalde toon (geconditioneerde stimulus) aangeboden. Op zich veroorzaakt deze toon geen beweging van het ooglid. Echter, na voldoende training zal een associatie gemaakt worden tussen de toon en de luchtstroom, met als gevolg hiervan het optreden van een geconditioneerde oogknippering op de voordien neutrale toon als anticipatie op de luchtstroom (geconditioneerde respons). Het cerebellum speelt hierin een prominente rol. Bij het conditioneren van emotionele responsen, gekend als angst-conditionering, speelt de amygdala een bijkomende rol (8). 3.4. Declaratief geheugen Het declaratief geheugen heeft betrekking op feiten en gebeurtenissen. Het kan verder onderverdeeld worden in een semantisch en een episodisch geheugen. Het semantisch geheugen heeft betrekking op de algemene abstracte kennis die men bezit, los van enige studiecontext. Een voorbeeld hiervan is de kennis die we hebben over wat bepaalde voorwerpen voorstellen, hoe ze heten en waarvoor ze worden gebruikt, wie de personen rondom je zijn,… . Dit soort geheugen vereist niet dat je je nog herinnert wanneer en waar je die informatie hebt geleerd. Het episodisch geheugen is in tegenstelling tot het semantisch geheugen autobiografisch en vereist het onthouden van de context waarin we iets geleerd hebben. Een voorbeeld hiervan is de herinnering die we hebben over een bepaalde daguitstap naar de zee. Ook het onthouden van woorden in een specifieke tekst is een voorbeeld van het episodisch geheugen (7). Een erg belangrijk aspect van het declaratief geheugen, in vergelijking met het procedureel geheugen, is het belang van het vormen van relaties tussen verschillende stukken informatie. Zowel in het semantisch geheugen als het episodisch geheugen bestaat een herinnering uit tal van elementen die aan elkaar dienen te worden gelinkt. De opslag van het declaratief geheugen is in tegenstelling tot het procedureel geheugen dan ook niet beperkt tot één specifieke regio, maar is diffuus verspreid over de hersenen. De opslag van specifieke stukken informatie gebeurt in diezelfde hersenregio‟s als deze verantwoordelijk voor de initiële 7 verwerking van de informatie. Zo wordt visuele en auditieve informatie respectievelijk opgeslagen in de visuele en de auditieve cortex. Daarenboven dienen er relaties gelegd te worden tussen deze aparte geheugenelementen, om zich een volledig beeld te kunnen vormen. Deze rol is weggelegd voor de hippocampus. Deze coördineert de verschillende bronnen van informatie tot een geheel om tot een resultaat van de volledige gebeurtenis te komen: waar en wanneer vond het plaats, wat heb ik toen allemaal gezien, gehoord, gevoeld of geroken,… (7). Een andere structuur die een rol speelt in het declaratief geheugen is het diëncephalon. Er zijn gevallen beschreven waarbij letsels ter hoogte van de corpora mammilaria, de anterieure thalamus, de intralaminaire thalamische nuclei, de fornix of de retrospleniale cortex problemen veroorzaken in het lange termijn geheugen. Wat de exacte rol is van het diencephalon in het declaratief geheugen is niet echt duidelijk, maar het zou een rol kunnen spelen bij het bedenken en het uitvoeren van een bepaalde strategie wanneer elementen uit het geheugen dienen opgehaald te worden. Toch wordt er eerder gedacht dat het diëncephalon zelf geen grote rol speelt in het geheugen, maar het eerder de banen zijn die erin lopen die cruciaal zijn voor het declaratief geheugen. Een letsel ter hoogte van deze structuur zou belangrijke banen kunnen onderbreken die een rol spelen bij het declaratief geheugen, zoals onder andere de tractus mamillothalamicus die vertrekt én aankomt in de hippocampus, een structuur waarvan, zoals eerder vermeld, de rol cruciaal is in het vormen van relaties bij het declaratief geheugen (8). 3.5. Stoornissen in het procedureel en het declaratief geheugen Het procedureel en declaratief geheugen blijken onafhankelijk van elkaar verstoord te kunnen zijn. Sommige patiënten ondervinden problemen bij het aanleren van nieuwe vaardigheden zonder enig defect te vertonen op vlak van declaratief geheugen. Daartegenover bestaan er patiënten met amnesie. Deze vertonen een defect in het declaratief geheugen, maar kunnen nog steeds nieuwe vaardigheden aanleren (7). Amnesie treedt op na schade ter hoogte van het diëncephalon of de hippocampus. Patiënten die hier schade oplopen, vertonen steeds een anterograde amnesie. Hierbij kan geen nieuwe informatie meer opgeslagen worden na de aanvang van de amnesie. Daarentegen kunnen zij ook retrograde amnesie vertonen, wat het verlies van informatie betekent die verkregen werd voor het optreden van de amnesie (9). De ernst van de retrograde amnesie wordt gekarakteriseerd door de duur van de periode waarvoor informatie verloren is gegaan. Dit wordt bepaald door de mate waarin er naast hippocampale of diëncephale schade ook neocorticale beschadiging is. Een ander belangrijk kenmerk van 8 retrograde amnesie is het temporele karakter ervan. De amnesie is namelijk veel ernstiger voor meer recente gebeurtenissen, dan voor feiten uit het verdere verleden. Sommige verre herinneringen blijken zelfs helemaal niet aangetast te zijn en zouden daarom dus niet meer afhankelijk zijn van de hippocampus of het diëncephalon. Dergelijke bevindingen wijzen erop dat de rol van de hippocampus en het diëncephalon, of de banen die er lopen, slechts van tijdelijke aard is. Er bestaat dan ook een theorie die stelt dat de hippocampus belangrijk is tijdens een vroege fase van het geheugen, namelijk, zoals reeds vermeld, om de verschillende elementen van een herinnering aan elkaar te linken tot één geheel. Doorheen de tijd zouden er tussen de verschillende neocorticale regio‟s, waar die informatie is opgeslagen, verbindingen aangemaakt worden. Deze verbindingen zorgen er vervolgens voor dat bij het oproepen van een herinnering de link tussen de verschillende elementen rechtstreeks kan worden gemaakt, waardoor de hippocampus hierbij niet langer vereist is. Het proces waarbij dergelijke verbindingen worden aangemaakt, behoort tot de fase van consolidatie. Deze fase wordt hieronder uitgebreider beschreven (7). 3.6. Encoderen, consolideren en ophalen De werking van het declaratief geheugen kan men onderverdelen in verschillende stappen: encoderen, consolideren en ophalen. Tijdens het encoderen wordt sensorische input (wat je ziet, hoort, ruikt, voelt, doet,..) getransfereerd naar het geheugen. Het omvat alle processen die ervoor zorgen dat nieuwe herinneringen worden aangemaakt. Encodering kan bewust of automatisch gebeuren. Intentionele encodering vindt plaats wanneer je met opzet je aandacht richt op het onthouden van wat je doet, ziet of hoort. Dit is bijvoorbeeld wat er gebeurt bij het studeren van een vak als voorbereiding op een examen. Automatische of niet intentionele encodering zorgt ervoor dat je je herinnert wat je de dag ervoor hebt gegeten, zonder dat je op dat moment het doel voor ogen had om dit in je geheugen op te slaan. Herinneringen die enkel geëncodeerd zijn, bevinden zich nog in een „labiele‟ toestand. Structuren die hierbij een rol lijken te spelen zijn de hippocampus en de ventrolaterale prefrontale cortex (7). Na de encodering volgt de fase van consolidatie of versteviging van de nieuwe herinneringen in het geheugen. Het maakt de herinneringen „stabiel‟ en dus meer permanent. Over de manier waarop consolidatie tot stand komt, is nog maar heel weinig geweten. Fysiologische 9 processen waarvan wordt gedacht dat die aan de basis van consolidatie liggen zijn eiwitsyntheses en glutamaatvrijstelling die een rol spelen bij long-term potentiatie (LTP) en het aanleggen van nieuwe verbindingen tussen verschillende neocorticale regio‟s. Een breed aanvaarde visie is dat een herinnering afhankelijk is van de hippocampus zolang het zich in de consolidatiefase bevindt. Hoelang de fase van consolidatie exact duurt is niet duidelijk. Men gelooft dat de consolidatie van sommige herinneringen slechts een paar minuten tot maximaal een aantal uren in beslag neemt. Voor andere herinneringen gelooft men dat de consolidatie dan weer veel langer kan duren. Dit is bijvoorbeeld het geval voor informatie die vaak dient aangevuld te worden. Eenmaal de consolidatie is afgelopen, is de herinnering immers gefixeerd in het geheugen en is ze weinig flexibel voor verdere aanpassingen en aanvullingen (7). Een andere theorie stelt dat de consolidatie voor alle soorten herinneringen ongeveer even lang duurt, maar telkens als een herinnering dient aangevuld te worden, keert deze terug in een labiel stadium. Eenmaal de extra informatie geïncorporeerd is in de oude herinnering, treedt er reconsolidatie op of het opnieuw fixeren van de herinnering, deze keer aangevuld met de bijkomende informatie. Reconsolidatie is een proces dat gelijkaardig zou zijn aan consolidatie. Herinneringen die zich in de reconsolidatiefase bevinden zouden dus ook sterk afhankelijk zijn van de hippocampus (10). Desondanks het verschil in concept, leiden beide theorieën tot de conclusie dat informatie die regelmatig dient aangevuld te worden, meer en vaker hippocampale activiteit vereist dan herinneringen die niet dienen bijgewerkt te worden. Vandaar dat de kans dat deze informatie verloren gaat en vergeten wordt groter is bij het optreden van amnesie (7) . Een belangrijk aspect van de consolidatiefase, is dat deze beïnvloed kan worden door endogene processen die zelf geactiveerd worden door welbepaalde ervaringen, zoals sterke emoties of andere gebeurtenissen. Deze endogene processen zorgen ervoor dat de sterkte waarmee de nieuwe informatie wordt opgeslagen, gemoduleerd wordt. Zo tonen verschillende studies aan dat het onthouden van nieuwe informatie verstoord wordt indien vlak na het aanleren van deze nieuwe informatie andere informatie wordt aangeboden (11). Ook positieve effecten kunnen echter verkregen worden; bv een emotionele gebeurtenis kan ervoor zorgen dat je de voorafgaande geëncodeerde informatie beter onthoudt (12). Een laatste stap in het declaratief geheugen is het ophalen van herinneringen. Hieronder verstaat men het oproepen van eerder opgeslagen informatie. Een andere term die vaak gebruikt wordt voor het ophalen van herinneringen is retrieval (7). 10 4. NVS en het geheugen 4.1. Chronisch effect Klinische observaties bij epilepsiepatiënten behandeld met NVS suggereren dat het chronisch stimuleren van de n. vagus naast een aanvalsonderdrukkend effect eveneens een positief effect kan hebben op gedragsfuncties zoals gemoed en cognitie (13-16). Deze observaties zijn echter verkregen uit ongeblindeerde studies en de resultaten zijn soms wat tegenstrijdig. Sommige studies vertonen een positief effect van NVS op cognitie (13,16) en andere studies stellen dan weer geen effect vast (14,16). Het effect van NVS op cognitie werd nagegaan aan de hand van een neuropsychologisch onderzoek voor aandacht, algemene intelligentie, geheugen, planning,.. (13,14,16) De resultaten betreffende het effect van NVS op het gemoed zijn eenduidiger dan deze voor cognitie en wijzen op een positieve invloed van NVS op de gemoedtoestand. Dit werd nagegaan aan de hand van gestandaardiseerde vragenlijsten (bv QOLIE) die de levenskwaliteit en depressiescore trachten te bepalen (13-15). 4.2. Acuut effect 4.2.1. Gedragsstudies Over het acuut effect van NVS op het geheugen zijn meer éénduidige resultaten gerapporteerd. Zowel dierexperimenteel als klinisch onderzoek hebben aangetoond dat NVS toegediend kort na het encoderen van nieuwe informatie, leidt tot een verbeterd onthouden van deze informatie. Een experimentele studie toonde aan dat het toedienen van NVS bij ratten na het trainen voor een inhibitory-avoidance task resulteerde in een verhoging van de retentietijd vergeleken met ratten die sham of valse stimulatie kregen. Bij dergelijke taak wordt gebruik gemaakt van een doos of buis waarvan het ene deel verlicht is en het andere deel zich in het donker bevindt. De rat wordt in de verlichte ruimte geplaatst. Deze dieren zullen zich in een ongekende en vreemde situatie proberen verbergen en hierdoor de donkere ruimte opzoeken. Wanneer de rat echter de donkere ruimte betreedt wordt een elektrische voetschok toegediend. Eenmaal het dier zich in het donker bevindt, wordt het uit de doos of buis weggenomen. Dit volledig proces wordt de leerfase genoemd. In een tweede fase wordt de rat opnieuw in de verlichte ruimte geplaatst en wordt er getimed hoe lang het duurt vooraleer het opnieuw de donkere ruimte betreedt. Deze tijd noemt men de retentietijd en is een maat voor hoe goed het dier heeft onthouden dat het betreden van de donkere ruimte geassocieerd is met een elektrische schok. Hoe langer de retentietijd, hoe langer de dieren 11 „twijfelen‟ om zich te begeven naar de donkere ruimte omdat ze de link maken tussen de overgang naar de donkere ruimte en de pijnlijke stimulus. Na het toedienen van NVS bij de ratten 2 minuten na het afronden van de leerfase kon een toegenomen retentietijd worden geobserveerd. Deze timing stemt overeen met de periode waarin geheugenconsolidatie optreedt. Er werd een maximaal effect verkregen bij een stimulatiestroomsterkte van 0.4 mA. Hogere of lagere stroomsterktes leidden steeds tot minder significante effecten op de retentietijd. Bij het uitzetten van de retentieprestatie in functie van de stroomsterkte werd als gevolg hiervan een omgekeerde U-vormige curve verkregen (17). De invloed van NVS op de retentieprestatie bleef behouden na inactivatie van de efferente vezels van de n. vagus, wat erop wijst dat efferente vagale vezels geen rol spelen bij het werkingsmechanisme van NVS op het geheugen (18). Gelijkaardige resultaten werden verkregen bij een klinische studie binnen een groep epilepsiepatiënten behandeld met NVS, tijdens het testen van het verbaal episodisch geheugen. Voor deze test dienden de proefpersonen een aantal paragrafen te lezen waarin telkens een vijftal woorden waren ingekleurd. Men kreeg de opdracht gekleurde woorden te onthouden. De n. vagus werd 2 minuten na het lezen van elke paragraaf gestimuleerd op een echte of nagebootste maar valse (sham) manier. Vervolgens werd tijdens een testfase aan de patiënten gevraagd om in een lijst die woorden aan te duiden die overeenkwamen met de gekleurde woord uit de gelezen paragrafen. Men kon duidelijk aantonen dat de echte stimulatie na het lezen van de paragrafen tot een significant betere woord-herkenningsprestatie leidde vergeleken met sham stimulatie. Ook in deze studie werd een stroomsterkte-responscurve met omgekeerde U-vorm bekomen, deze keer met een maximale prestatieverbetering bij een stroomsterkte van 0.5mA (19). 4.2.2. Fysiologische verklaring Verschillende onderzoekers hebben zich reeds toegespitst op de neurofysiologische verklaring voor het geheugenversterkend consolidatiefase. Hieronder effect volgt de van NVS huidige wanneer hypothese toegediend rond het tijdens de mogelijke werkingsmechanisme. Een schematische voorstelling van het werkingsmechanisme wordt weergegeven in figuur 6. Het is zo dat emotionele gebeurtenissen in het algemeen beter worden onthouden dan neutrale gebeurtenissen. Dit zou te wijten zijn aan een sterkere encodering van de emotionele gebeurtenis. Een minder duidelijk gevolg van emoties, is dat ook de informatie die vlak vóór het emotionele voorval optreedt vaak beter wordt onthouden. Met andere woorden, indien 12 neutrale stimuli worden gevolgd door emotionele stimuli, worden ook de neutrale gebeurtenissen beter gememoriseerd. Aangezien de encodering voor deze informatie reeds achter de rug is, laat dit vermoeden dat het ervaren van emotionele stimuli tijdens de consolidatie kan leiden tot het versterken van de opslag van voorafgaande informatie (12,20). Zoals reeds vermeld bevindt informatie zich tijdens de consolidatiefase nog steeds in een labiele toestand. Daarom kan de sterkte waarmee die nieuwe informatie uiteindelijk in het geheugen wordt opgeslagen tijdens de consolidatie beïnvloed worden (11). Figuur 6: neurofysiologische basis voor het geheugenmodulerend effect van bijnierschorshormonen vrijgesteld tijdens een emotionele arousal (28). Tijdens een emotionele arousal worden de stresshormonen cortisol (= een glucocorticoïde, ook wel corticosteron genoemd in de rat) en epinephrine (=adrenaline) door de bijnier in de systemische circulatie vrijgesteld. Het systemisch toedienen van epinephrine, of andere agonisten van de adrenerge receptoren, bij mens en dier tijdens de fase van consolidatie, leidt tot versterking van het geheugen voor informatie die op dat moment wordt geconsolideerd (11,21,22). Het toedienen van antagonisten van adrenerge receptoren daarentegen, verminderen dan weer het geheugenversterkend effect van emoties (23,24). In tegenstelling tot glucocorticoïden kan epinephrine de bloed-hersenbarrière niet doordringen. Er bestaan dan ook verschillende aanwijzingen dat epinephrine de geheugenconsolidatie moduleert via de activatie van beta-adrenerge receptoren gelegen op de afferente vezels van de nervus vagus (11). Enerzijds heeft de dosis-respons curve bij toediening van epinephrine een omgekeerd Uvormig uitzicht, met een maximaal effect bij middelmatige dosissen epinephrine (11,21,22,25). Dit stemt overeen met de omgekeerde U-vormige stroomsterkte-respons curve verkregen in de studies die het effect van NVS op het geheugen testten (17-19). In al deze 13 studies leidde het toedienen van een lagere of hogere dosis tot een verminderd of zelfs afwezig geheugenversterkend effect (11,17-19,21,22,25). Anderzijds werd eveneens aangetoond dat een vagotomie leidt tot verlies van het geheugenversterkend effect dat wordt verkregen na toediening van posttraining 4-hydroxy-amfetamine, een stof die de vrijstelling van epinephrine in het perifere zenuwstelsel stimuleert (26). De afferente vezels van de nervus vagus eindigen voornamelijk in de nucleus tractus solitarius (NTS) een kern in de hersenstam (1). Stimulatie van de afferente vezels van de n. vagus leidt tot een verhoogde cellulaire activiteit van de NTS noradrenerge neuronen (27). Deze neuronen projecteren op hun beurt naar verschillende structuren in de hersenen waaronder de amygdala. Sommige NTS-projecties dalen af naar de nucleus paragigantocellularis (PGi) die op zijn beurt neuronen uitstuurt naar de locus coeruleus (LC). Noradrenerge neuronen uit de LC projecteren dan weer naar verscheidene structuren zoals de hippocampus en de basolaterale amygdala (28). Activatie van de n. vagus kan dus via twee netwerken leiden tot norepinephrine vrijstelling in de amygdala: 1. via rechtstreekse noradrenerge projecties vanuit de NTS en 2. Via de polysynaptische pathway waarin de LC een belangrijke rol speelt (29). Het functionele verband tussen perifeer vrijgestelde epinephrine, vagale activatie en de centrale vrijstelling van norepinephrine is reeds aangetoond aan de hand van verschillende studies. Zo leidt perifere toediening van epinephrine, in dosissen die het geheugen beïnvloeden, tot een sneller neuronaal vuren in de LC (30). Daarenboven gaat het excitatoire effect van perifere epinephrine op de neuronale activiteit van de LC verloren na een vagotomie (31). Nog een bijkomende aanwijzing blijkt uit een studie waarin de NTS tijdelijk werd geïnactiveerd aan de hand van een lokale lidocaïne infusie. Inactivatie van de NTS heeft geleid tot verlies van effect van epinephrine op de geheugenconsolidatie (32). Heel wat bevindingen ondersteunen ook de hypothese dat de vrijstelling van norepinephrine in de amygdala, meer bepaald het basolaterale deel ervan, een belangrijke rol speelt bij het mediëren van emotionele arousal effecten op de consolidatie van het geheugen. Sommige studies maakten hierbij gebruik van een lokale infusie van β-receptor agonisten of antagonisten in de basolaterale amygdala (BLA) (33,34). De amygdala oefent op zijn beurt dan weer een effect uit op verschillende structuren betrokken bij geheugenconsolidatie waaronder de hippocampus (11). Stimulatie van de BLA leidt tot versterking van de langetermijn potentiatie (LTP) in de hippocampus (35). Hoe dit geheugenversterkend effect wordt verkregen is momenteel nog niet gekend. Zoals eerder vermeld vermoedt men dat de cellulaire en moleculaire mechanismen van LTP een rol spelen bij de consolidatie van het 14 geheugen (zie II 3.6). Deze veronderstelling is nog hypothetisch en vormt vandaag de focus van onderzoek (11). Een rechtstreeks verband tussen NVS en het bovenstaand neurofysiologisch netwerk werd reeds in twee studies aangetoond. NVS toegediend met een stroomsterkte waarvan aangetoond is dat het een geheugenversterkend effect heeft (0.4mA in ratten) (17), heeft geleid tot een verhoogde norepinephrine concentratie in de BLA (29) en tot een versterking van LTP in de hippocampus. Een hogere of lagere stimulatie output daarentegen veroorzaakte geen significante versterking in LTP (25), wat correleert met het omgekeerde U-vormig effect van NVS op de prestatie geobserveerd in de gedragsstudies (17-19). Een emotionele arousal ervaren na encodering van nieuwe informatie lijkt dus de consolidatie te kunnen versterken en dit gebeurt mogelijks door achtereenvolgens de nervus vagus te activeren, norepinephrine vrijstelling in de BLA te stimuleren en LTP in de hippocampus te versterken (11,29). 5. EEG 5.1. Werkingsmechanisme EEG of elektro-encefalografie is een techniek die de elektrische activiteit, geproduceerd door neuronen in de cerebrale cortex, ter hoogte van de hoofdhuid registreert. De elektrische bronnen verantwoordelijk voor wat men ter hoogte van de hoofdhuid opmeet zijn postsynaptische potentialen (PSP). Dit zijn transmembranaire potentialen die ter hoogte van de dendrieten na binding van neurotransmitters plaatsgrijpen. PSPs kunnen excitatorisch (EPSP) of inhibitorisch (IPSP) zijn. De PSPs veroorzaken op hun beurt elektrische stroompjes binnen en rond neuronen (36). Er wordt algemeen aangenomen dat de opgemeten EEG signalen afkomstig zijn van de extracellulaire ionenstromen van de pyramidale cellen in de cerebrale cortex. De apicale dendrieten van deze pyramidale cellen liggen allemaal evenwijdig waardoor het signaal verkregen door summatie van de opgewekte PSPs voldoende groot is om geregistreerd te worden ter hoogte van de hoofdhuid (37). Om een EEG af te nemen dienen elektroden op de hoofdhuid geplaatst te worden. Deze elektroden bestaan uit metaal zoals zilver chloride of tin, maar worden steeds vaker vervangen door niet-metallische elektroden. Op deze manier zijn ze compatibel met andere beeldvormingstechnieken zoals functionele magnetische resonantie (fMRI) of magnetoencefalografie (MEG) (37). Nadat de elektroden op de hoofdhuid zijn geplaatst wordt er geleidingsgel in de elektroden ingespoten om het contact met de huid te optimaliseren en zo de impedantie zo laag mogelijk te krijgen. Elektroden worden op het hoofd bevestigd volgens 15 het internationale „10/20 systeem‟ . Dit is een internationaal aanvaarde manier om elektroden voor EEG te plaatsen waarbij de afstand tussen de elektroden 10 of 20% bedraagt van de anterio-posterieure en links-rechtse as van het hoofd (36). Afhankelijk van het type onderzoek kan het aantal geplaatste elektroden variëren van 9 (bv registratie hersenactiviteit op intensieve zorgen) tot 300 (bv wetenschappelijk onderzoek). De opgemeten elektrische signalen zijn van de orde van µV en dienen versterkt worden met een factor 106 om ze zichtbaar te maken. EEG signalen hebben een golfvorm die wordt gekenmerkt door een bepaalde frequentie en amplitude. Met amplitude wordt de grootte van de golf bedoeld. Deze stelt het voltage van de elektrische activiteit voor. De frequentie staat voor het aantal oscillaties per seconde, uitgedrukt in Hertz (Hz). (36). 5.2. Event Related Potentials Geëvoqueerde responsen worden verkregen door de EEG signalen na x-aantal stimuli uit te middelen binnen een bepaalde tijdseenheid na de stimulus. Hierbij heft de ruis zichzelf op, omdat deze at random varieert in elke episode terwijl stimulus gerelateerde hersenactiveit bij elkaar wordt opgeteld. Hierdoor verhoogt de signaal-op-ruis verhouding (S/N) en wordt de geëvoqueerde respons zichtbaar. Deze responsen worden gekarakteriseerd door een amplitude, latentie en polariteit. Onder latentie verstaat men het tijdstip waarop een bepaalde respons een maximale amplitude heeft ten opzichte van het tijdstip van de stimulus. Met positieve of negatieve polariteit wordt respectievelijk een signaal bedoeld met positieve of negatieve voltage. Voor potentialen die uitgelokt worden door sensorische processen wordt meestal de term Evoked Potentials (EP) gebruikt. Latenties zijn hierbij meestal kort (<100msec) en de amplitudes klein (<1µV). Geëvoqueerde potentialen geassocieerd met cognitieve processen worden vaak omschreven als Event Related Potentials (ERP). Deze laatste bezitten langere latenties (>100msec) en een kleinere amplitude (10-1 µV) in vergelijking met EPs (37). 5.3. ERP en het geheugen Er werd reeds veel onderzoek gedaan naar de neurale correlaten van het verbale episodisch geheugen aan de hand van ERPs. Hierbij wordt meestal gebruik gemaakt van een studiefase, waarbij woorden intentioneel of automatisch worden geëncodeerd, gevolgd door een testfase waarbij de proefpersoon bij elk woord dient te oordelen of het in de studielijst stond vermeld (oud woord) of niet (nieuw woord). Wanneer men de ERPs van correct geclassificeerde oude 16 en nieuwe woorden (respectievelijk hits en correcte verwerpingen) met elkaar vergelijkt bekomt men wat men het oud/nieuw effect noemt. Dit effect wordt gekenmerkt door een grotere positieve amplitude van de ERP van hits vergeleken met dat van correcte verwerpingen (figuur 7). Deze grotere positieve amplitude treedt op tussen 400 en 800ms en is maximaal over links pariëtale elektroden (= linker pariëtaal oud/nieuw effect ) (38-40). Figuur 7: Linker pariëtaal oud/nieuw effect (40). LP= linker pariëtale elektroden RP= rechter pariëtale elektroden Er worden ook vaak bijkomende oud/nieuw effecten‟ gevonden, eveneens gekenmerkt door een positievere amplitude bij hits dan correcte verwerpingen (CVs), maar ter hoogte van andere elektroden en gedurende een ander tijdsinterval. Deze bijkomende oud/nieuw effecten treden op als gevolg van veranderingen in de geheugentaak. Zo blijken verschillende ERP componenten te bestaan tussen de ERP van oude woorden die met grote zekerheid als oud worden herkend in vergelijking met de ERP van oude woorden die enkel een gevoel van familiariteit oproepen los van een precieze herinnering van dat woord in de studietaak. ERP componenten kunnen ook verschillen afhankelijk van de studiefase zelf (38-40). Zo kan de studietaak enkel bestaan uit losse woorden of de proefpersoon kan gevraagd worden om het woord in een zin te plaatsen of om een oordeel te vellen over de leefbaarheid van het woord (hogere semantische verwerking). De woorden kunnen visueel of auditief worden aangeboden (effect van modaliteit en priming) en de proefpersoon kan wel of niet op de hoogte worden gebracht dat er nog een herkenningstaak volgt (intentioneel versus automatische encodering),… Een belangrijk besluit die men hieruit kan trekken is dat de neurale „handtekening‟ (ERPs) van herkenning sterk afhankelijk blijkt te zijn van het soort geheugentaak en van de strategieën die de proefpersoon gebruikt om de opgeslane informatie op te halen. Het meest robuuste oud/nieuw effect dat bijna altijd wordt teruggevonden is het linker pariëtaal effect (40). 17 6. MEG 6.1. Werkingsmechanisme Elk elektrisch signaal genereert volgens de rechterhandregel een perpendiculair georiënteerd magnetisch veld. Magneto-encefalografie (MEG) laat toe om de extra-craniële magnetische signalen veroorzaakt door de elektrische activiteit in onze hersenen op te meten (41). In tegenstelling tot bij EEG zijn het voornamelijk de intracellulaire ionenstromen, die geassocieerd zijn met de PSPs van de pyramidale cellen in de cerebrale cortex, die verantwoordelijk zijn voor de geregistreerde magnetische velden (37). Doordat het magnetisch veld steeds loodrecht staat op een elektrische stroom, zullen enkel tangentiële elektrische bronnen (evenwijdig met de hersenoppervlakte) een magnetisch veld veroorzaken dat meetbaar is ter hoogte van de schedel (bijlage 1). Als gevolg hiervan wordt voornamelijk hersenactiviteit gedetecteerd vanuit de fissurale cortex, wat twee derden voorstelt van de cerebrale cortex. Radiaal georiënteerde elektrische bronnen zullen niet gedetecteerd worden door MEG. Aangezien EEG dan weer voornamelijk gevoelig is voor radiale bronnen en in mindere mate voor tangentiële bronnen, kunnen EEG en MEG als complementaire technieken beschouwd worden (41). Omdat deze magnetische signalen erg zwak zijn ( 10-12 tot 10-15 Tesla) in vergelijking met het magnetisch veld van de aarde of deze veroorzaakt door het hart, de ogen of omliggende elektrische apparatuur, dienen er verschillende maatregelen genomen te worden om een goede signaal-op-ruis verhouding te verkrijgen. Ten eerste wordt gebruik gemaakt van superconducting quantum interference devices (SQUIDs). Dit zijn de enige detectoren die voldoende gevoelig zijn om magnetische velden uit die orde te detecteren. Ze bestaan uit supergeleidend materiaal dat zich op een temperatuur van -269°C moet bevinden om zijn supergeleidende eigenschappen te behouden. De SQUIDS zijn geïncorporeerd in een helm en worden omgeven door vloeibaar Helium. Men spreekt van een whole-head systeem. In tegenstelling tot EEG komen de MEG sensoren niet rechtstreeks in contact met het hoofd van de proefpersoon (41). Er bestaan twee soorten detectoren: gradiometers en magnetometers. Magnetometers zijn gevoeliger voor homogene magnetische velden dan gradiometers. Een magnetisch veld wordt homogener met de afstand tot de bron. Hierdoor zijn magnetometers vatbaarder voor magnetische signalen afkomstig uit diepere hersenstructuren (bv hippocampus), maar meten ze ook wel meer ruis op in vergelijking met gradiometers (37). Een tweede maatregel die wordt genomen om externe magnetische storingen (EMS) te vermijden is het opnemen van de MEG data in een magnetisch beschermde ruimte (MBR). De 18 muren van de MBR bestaan uit verschillende lagen mu-metaal en aluminium die zoveel mogelijk verhinderen dat magnetische velden de MBR binnentreden (37,41). MEG bezit net als EEG en in tegenstelling to fMRI, PET en SPECT een uitstekende temporele resolutie in de orde van milliseconden. MEG heeft ten opzichte van EEG echter als bijkomend voordeel dat bronlokalisatie makkelijker en correcter is. Met andere woorden bezit MEG een betere spatiële resolutie dan EEG. Bronlokalisatie wordt toegepast door het inverse probleem op te lossen. Hiermee wordt bedoeld dat men de mogelijke bron bij een gedetecteerd magnetisch veld schat. In tegenstelling tot het voorwaartse probleem waarbij men een gegeven bron veronderstelt en hierbij berekent welk magnetisch signaal deze ter hoogte van de sensoren veroorzaakt, kent het inverse probleem geen unieke oplossing. Het is mathematisch onmogelijk om slechts één enkele bron te vinden aangezien meerdere bronnen kunnen resulteren in hetzelfde signaal. Mathematisch wordt dit gezien als een groter aantal onbekenden (bronnen) dan vergelijkingen (sensoren) (37,41). Om het inverse probleem op te lossen dienen daarom een aantal temporele of spatiële veronderstelling gemaakt te worden. Deze worden a priori beperkingen genoemd. Verschillende algoritmes en softwares gebruiken verschillende soorten a priori beperkingen. Het voorstellen van een elektrische bron als een focale dipool is zo een a priori beperking en wordt toegepast bij ECD modellering (zie II 4.5) (37). Het oplossen van het inverse probleem is bij MEG eenvoudiger dan bij EEG omwille van verschillende redenen. Ten eerste is het aantal sensoren gebruikt bij MEG groter dan het aantal elektroden dat meestal wordt gebruikt bij EEG. Dit leidt tot een toename in het aantal vergelijkingen. Ten tweede blijft het inverse probleem makkelijker op te lossen bij MEG ook al wordt er een groot aantal elektroden gebruikt bij EEG, omwille van het feit dat er minder onbekenden zijn. Radiale bronnen behoren namelijk niet tot de mogelijke bronnen. Ten derde zijn magnetische signalen in tegenstelling tot elektrische niet gevoelig voor verschillen in conductiviteit van de te doorkruisen weefsels (witte en grijze stof, cerebrospinaal vocht, vet, bot, lucht, huid). Dit zorgt ervoor dat men gemakkelijker kan berekenen welk signaal ter hoogte van de schedel zal gedetecteerd worden bij een specifieke elektrische bron in de hersenen en omgekeerd. Dit heeft als gevolg dat men als hoofdmodel, nodig voor het oplossen van het voorwaartse en het inverse probleem, gebruik kan maken van een sferisch eenlagig hoofdmodel. Voor EEG dient men een meerlagig realistisch hoofdmodel te maken waarbij de vorm en de geleiding van de verschillende weefsels in rekening wordt gebracht, wat arbeidsintensiever, moeilijker en meer vatbaar is voor inaccuraatheid (41). 19 De hoge spatiale en temporele resolutie maken van MEG een interessante techniek om het temporele en spatiële karakter van cognitieve processen zoals het geheugen te onderzoeken (37). 6.2. Event Related Fields Gelijkaardig als bij EEG kunnen ook MEG signalen uitgemiddeld worden ten opzichte van een bepaalde stimulus. Men spreekt in dit geval van Evoked Fields (EF) en Event Related Fields (ERF) respectievelijk uitgelokt door sensorische stimuli en cognitieve processen. ERFs zijn net zoals ERPs kleiner van amplitude en hebben een grotere latentie dan EFs/ EPs (37). 6.3. ERF en het geheugen Het aantal studies waarbij men aan de hand van MEG geheugentaken bestudeerd heeft is nog vrij beperkt. Dhond et al. beschrijven verschillen in magnetische activiteit geregistreerd door gradiometers tussen het correct herkennen van nieuwe en oude woorden (hits versus CVs). Hiervoor werd een geheugentaak voor niet intentioneel of automatisch geëncodeerde woorden gebruikt (zie I 3.6). De verschillen traden op vanaf 500ms post-stimulus en werden voornamelijk gezien ter hoogte van bilaterale prefrontale en temporale sensoren. Via bronlokalisatie werden prefrontale, temporale, ventraal occipitotemporale en pariëtale bronnen gevonden voor het vastgestelde verschil in signaalpatroon (42). Tendolkar et al. vonden tijdens de herkenning van intentioneel geëncodeerde woorden een verschil in activiteit terug tussen hits en CVs aan de hand van magnetometers en dit tussen 400ms en 1000ms post-stimulus. De verschillen werden opgemerkt ter hoogte van linker fronto-temporopariëtale en rechter temporale sensoren. Via bronlokalisatie werden 3 dipolen voor deze ERF verschillen gevonden namelijk rechts parahippocampaal, rechts frontaal en links pariëtaal. Alle dipolen (uitgedrukt in ampères) waren groter in amplitude voor oude dan nieuwe woorden (43). Bridson et al. toonden eveneens verschillen aan tussen hits en CVs in een geheugentaak met intentioneel geëncodeerde woorden, maar deze keer geregistreerd met gradiometers. Effecten gedetecteerd ter hoogte van links frontale sensoren waren gelijkaardig aan die van Tendolkar et al.. De verschillen ter hoogte van links pariëtale sensoren traden in hun studie echter vroeger op dan bij Tendolkar et al. (200ms post-stimulus). Bridson et al. voerden geen bronlokalisatie uit (43,44). Hoewel sommige van bovenstaande verschillen tussen hits en CVs gelijkaardig zijn doorheen de studies, blijken er andere verschillen niet gereproduceerd te worden. Het gebruik van een 20 ander geheugenparadigma, andere types sensoren (gradiometers of magnetometers), een verschillende statistische verwerkingsmethode (bv groepsanalyses of individuele analyses) en/of andere algoritmes en software voor bronlokalisatie (Equivalente Current Dipool modellering, Minimum Norm Estimation) liggen hier waarschijnlijk aan de basis van. 7. Doelstelling Zoals hoger aangegeven toonden Clark et al. reeds aan dat het stimuleren van de n. vagus 2 minuten na het lezen van een paragraaf, leidt tot een verbeterde geheugenprestatie voor het onthouden van woorden uit die paragraaf, vergeleken met sham stimulatie (19). Dergelijke taak waarin de herkenning wordt getest van woorden die wel of niet in de studietaak werden gezien, wordt gedacht het verbale episodisch geheugen te testen (8). De gedragsresultaten uit de studie van Clark et al. werden nog niet gecorreleerd met mogelijke elektrofysiologische veranderingen. Het doel van deze pilootstudie is dan ook om bij gezonde proefpersonen na te gaan welke elektrofysiologische responsen geassocieerd worden met een geheugentaak gelijkaardig aan die van Clark et al. aan de hand van EEG en MEG (19). Aangezien geëvoqueerde responsen erg taakafhankelijk zijn en deze specifieke geheugentaak nog nooit werd gecorreleerd met elektrofysiologische metingen, is het moeilijk te voorspellen welke ERPs en ERFs deze taak zal genereren (40). De gekarakteriseerde elektrofysiologische responsen (ERPs en ERFs) kunnen vervolgens geanalyseerd worden bij epilepsiepatiënten geïmplanteerd met een nervus vagus stimulator. Op deze manier kan het paradigma zoals opgesteld door Clark et al. in deze setting geverifieerd en gecorreleerd worden met de elektrofysiologische responsen. Dit om na te gaan of de verbeterde geheugenprestatie als gevolg van NVS door hen beschreven, gekoppeld kan worden aan elektrofysiologische veranderingen (19). II. Materiaal en Methoden 1. Overzicht studie In deze pilootstudie worden 4 proefpersonen geïncludeerd (rechtshandig, vrouwelijk, 20-23 jaar). Geen van de proefpersonen draagt een bril of metalen implantaten. Tijdens een neuropsychologische screening wordt het verbale IQ, de aandacht en het geheugen van de proefpersoon getest. Indien de resultaten niet afwijken van het normale, komt de proefpersoon 21 in aanmerking om de rest van de testen af te leggen. Er wordt een Nucleair Magnetische Resonantie scan (NMR) van de hersenen gemaakt en de proefpersoon dient een geheugentaak af te leggen die gekoppeld is aan MEG/EEG coregistratie in het Erasmus Ziekenhuis in Brussel. De MEG data worden vervolgens geanalyseerd via Data Plotting en Equivalente Current Dipool (ECD) modellering. De analyses van de EEG data vallen buiten het opzet van deze scriptie. Deze studie werd goedgekeurd door het Ethisch Comité van het Universitair Ziekenhuis in Gent en dat van het Erasmus Ziekenhuis in Brussel. Alle proefpersonen gaven hun informed consent. 2. Design paradigma 2.1. Structuur Het geheugenparadigma is gebaseerd op dat van Clark et al. (19). Het paradigma bestaat uit een studie- en een testfase die respectievelijk buiten en binnen de MBR plaatsvinden. De studiefase houdt in dat de proefpersoon achtereenvolgens 10 paragrafen leest waarin telkens 7 woorden zijn gekleurd. Deze gekleurde woorden dient men te onthouden. Na elk paragraaf worden steeds twee inhoudelijke meerkeuzevragen gesteld over de paragraaf. Daarna dient de proefpersoon gedurende 2 minuten af te tellen vanaf een bepaald getal. paragraaf 2min recall 20min herkenning ×10 2 vragen + aftellen Figuur 8: paradigma pilootstudie Na deze 2 minuten wordt de proefpersoon gevraagd zoveel mogelijk gekleurde woorden op te sommen die hij/zich zich herinnert uit het paragraaf (= recall). Na het lezen van de 10 paragrafen en de recall wordt een pauze van 20 minuten ingelast. Ten slotte volgt de herkenningsfase die plaatsvindt in de MBR. Tijdens deze fase worden achtereenvolgens 210 woorden op een scherm in de MBR geprojecteerd. 70 van de 210 woorden zijn de gekleurde woorden uit de studiefase. De proefpersoon dient per woord aan te geven of het woord oud (= 22 zeker gevoel dat het een gekleurd woord uit de paragrafen betreft), nieuw (= zeker gevoel dat het geen gekleurd woord uit de paragrafen betreft) of familiair (= onzeker gevoel dat het een gekleurd woord uit de paragrafen betreft) is. Tijdens de herkenningsfase worden MEG en EEG signalen geregistreerd. 2.2. Opstellen van de paragrafen In totaal worden 10 paragrafen opgemaakt. Verschillende bronnen worden hiervoor gebruikt: De paragrafen gebruikt door Clark et al. na vertaling uit het Engels, krantenartikels uit de Metro en artikels uit de „Wablieft-krant‟ die in sommige scholen als lesmateriaal wordt gebruikt voor het oefenen van het begrijpend lezen (19,45,46). Deze paragrafen worden zodanig aangepast dat ze maximaal 350 woorden bezitten en een beperkte hoeveelheid aan data en cijfermateriaal. Per paragraaf worden 7 woorden geselecteerd volgens specifieke criteria (zie II 2.3) en twee meerkeuzevragen opgesteld: één feitelijke en één logische vraag. Elke vraag bezit 4 mogelijke antwoorden, waarvan slechts één correct is (bijlage 2). Van elk paragraaf wordt een powerpointvoorstelling gemaakt waarbij elke dia één regel van de tekst weergeeft. De voorstelling wordt afgesloten door de 2 meerkeuzevragen. 2.3. Opstellen van de woordenlijsten 2.3.1. Woordkenmerken en gebruikte databanken Bij het opstellen van de 70 oude en 140 nieuwe woorden wordt met volgende woordkenmerken rekening gehouden: voorstelbaarheid, frequentie, aantal letters, aantal lettergrepen, meervoud- of enkelvoudsvorm. Voorstelbaarheid en frequentie kunnen de mate waarin een woord wordt onthouden beïnvloeden (47,48). Woorden met hoge voorstelbaarheid worden gemakkelijker onthouden dan woorden met een lage voorstelbaarheid (47). Woorden met zeer lage frequentie worden gemakkelijker onthouden dan woorden met hoge frequentie (48). De voorstelbaarheid van een woord of het vermogen van dat woord om een mentaal beeld uit te lokken wordt opgezocht in woordenlijsten verkregen op de dienst Neuropsychologie op het UZ Gent. Deze gedeeltelijk overlappende lijsten worden eerst via SAS, een dataverwerkingsprogramma, geanalyseerd op overlap en gecombineerd tot één enkele lijst. Indien een woord niet voorkomt in deze Nederlandstalige lijst, wordt de voorstelbaarheid van het woord opgezocht in Engelstalige of Franstalige lijsten (47,49). De voorstelbaarheid van een woord wordt uitgedrukt met een score van 1 tot 7 op een schaal van 7, waarbij een hogere score gekoppeld is aan een hogere voorstelbaarheid. De frequentie 23 waarmee een woord voorkomt in de Nederlandse taal wordt opgezocht in de CELEX database, een elektronische database met lexicale informatie over een verzameling van Nederlandse zelfstandige naamwoorden (50). De frequentiewaarde van een woord wordt uitgedrukt als het logaritme van de absolute frequentie (LOG frequentie). 2.3.2. Oude woorden Onder oude woorden verstaat men de gekleurde woorden uit de paragrafen die de proefpersoon dient te onthouden. Per paragraaf worden telkens 7 dergelijke woorden geselecteerd. Deze dienen zelfstandige naamwoorden te zijn met een voorstelbaarheid > 4 en een LOG frequentie tussen 0,3 en 1,9. Op deze manier wordt een woordenlijst van 70 oude woorden gecreëerd (bijlage 3). 2.3.3. Nieuwe woorden Een tweede woordenlijst wordt opgesteld bestaande uit 140 nieuwe woorden met een gemiddelde voorstelbaarheid en woordfrequentie die overeenkomen met die van de oude woorden. Om te vermijden dat het onderscheid tussen nieuwe en oude woorden kan gemaakt worden op basis van het aantal letters, aantal lettergrepen of meervoud- en enkelvoudvorm worden de nieuwe woorden wat deze kenmerken betreft gematched met de oude woorden (bijlage 3). De uiteindelijke herkenningslijst bevat 210 woorden bestaande uit de 70 oude en 140 nieuwe woorden. 2.4. Visualisatie en integratie van het paradigma in de MBR De MBR beschikt over een projector en een scherm waarmee visueel materiaal kan aangeboden worden aan de proefpersoon. Hiervoor wordt gebruik gemaakt van het Matlab softwareprogramma en in het bijzonder Cogent, een Matlab toolbox voor het presenteren van stimuli en het registreren van responsen met zeer nauwkeurige timing. Een script wordt opgesteld voor het projecteren van de herkenningsfase in de MBR. De herkenningsfase bestaat uit 210 rondes waarbij de woorden uit de herkenningslijst achtereenvolgens in witte hoofdletters worden geprojecteerd op een zwart scherm (figuur 8). De volgorde van de woorden in de lijst wordt automatisch gerandomiseerd tussen de proefpersonen. Elke ronde begint met een uitroepingsteken dat gedurende 1500ms wordt geprojecteerd. De proefpersoon wordt gevraagd om bij het zien van dit uitroepingsteken met de ogen te knipperen. Op deze manier probeert men te vermijden dat de proefpersoon met de 24 ogen knippert tijdens en kort na het zien van het woord. Dit laatste zou namelijk kunnen leiden tot oogknipperartefacten in het MEG en EEG signaal gebruikt bij de uitmiddeling. Na het uitroepingsteken wordt een kruis geprojecteerd gedurende 500ms dat dient als fixatiepunt net voor het afbeelden van het woord. Het woord uit de herkenningslijst wordt vervolgens gedurende 300ms getoond. Deze kortdurende projectie verhindert oogbewegingen. t =0 1500 ms mgss 500 ms ! 1200 ms mgss 300 ms ? woord max 6000 ms Keuze (N-O-F) Figuur 9: herkenningstaak na validatie Na het woord wordt gedurende 1200ms een vraagteken afgebeeld. Dit geeft proefpersonen de tijd om na te denken of het afgebeelde woord oud of nieuw is. Vervolgens krijgt de proefpersoon gelijktijdig drie keuzes aangeboden : nieuw, oud of familiair. De plaatsvolgorde van deze keuzes op het scherm (van links naar rechts) wordt gerandomiseerd doorheen de volledige herkenningsfase. Aan de hand van 3 drukknoppen, aangeboden in de rechter hand, maakt de proefpersoon een keuze. De onderlinge volgorde (links naar rechts) van de geprojecteerde keuzes komt overeen met de volgorde van de te drukken knoppen. Eenmaal de proefpersoon op een knop heeft gedrukt, wordt het uitroepteken van de volgende ronde getoond. Indien er binnen de 6 seconden geen enkele knop wordt ingedrukt, wordt er automatisch overgeschakeld naar de volgende ronde. Verschillende maatregelen werden genomen om te verhinderen dat de hersenactiviteit gecorreleerd met de motorische respons of de voorbereiding van de motorische respons zou interfereren met de hersensignalen waarin men geïnteresseerd is, namelijk deze betrokken bij retrieval en herkenning. Ten eerste worden de drukkeuzemogelijkheden niet onmiddellijk na het woord aangeboden, maar is een tijdsinterval van 1200 ms geïncorporeerd dankzij het vraagteken. Hierdoor wordt de motorische respons uitgesteld tot 1500 ms na het verschijnen van het woord. Vervolgens wordt het plannen van een specifieke beweging ook verhinderd door de plaatsvolgorde van de drie mogelijke keuzes af te wisselen doorheen de lijst. Tijdens het tonen van het vraagteken registreert men dus specifiek de activiteit gekoppeld aan de beoordeling van het woord aangezien het plannen en het uitvoeren van een zekere beweging pas na het vraagteken kan plaatsvinden. 25 Naast de mogelijkheid om aan de hand van dit Matlab script bovenstaande tekens en woorden op vaste tijdstippen te projecteren, wordt het script zodanig opgesteld dat er triggers gestuurd worden naar de MEG data registratiecomputer op specifieke gebeurtenissen. Zo worden verschillende triggers verzonden op het moment dat het fixatiekruis, een oud woord of een nieuw woord wordt geprojecteerd. Ook wanneer de proefpersoon een knop indrukt wordt een trigger doorgestuurd. Deze trigger verschilt afhankelijk van de gemaakte keuze (nieuw-oudfamiliair). Hoewel Cogent een zeer nauwkeurige timing bezit, kan deze nog steeds een tiental ms verschillen van woord tot woord. Om het precieze tijdstip waarop het woord verschijnt op het scherm (t=0) zo nauwkeurig mogelijk te registreren, wordt een diode gefixeerd op het scherm, buiten het zicht van de proefpersoon. Telkens als een woord op het scherm verschijnt, worden ter hoogte van de diode een aantal pixels van het scherm wit. Wanneer de diode dit geprojecteerde licht opvangt, wordt een trigger gestuurd naar de MEG registratiecomputer. Een laatste trigger wordt op regelmatige tijdstip naar zowel het MEG als het EEG registratiesysteem gezonden om later de EEG en MEG opnames met elkaar in de tijd te kunnen alligneren. In totaal worden dus 8 verschillende triggers gestuurd. De MEG registratiecomputer kan deze triggers verzenden en ontvangen dankzij het gebruik van een parallelle poort (tabel 1). Tabel 1: Triggers KANAAL WAT VAN NAAR PARALLELLE 1 Trigger EEG MEG registratiecomputer MEG/EEG POORT 2 Fixatiekruis Matlab registratiecomputer MEG registratiecomputer 3 Oud woord Matlab MEG registratiecomputer 4 Nieuw woord Matlab MEG registratiecomputer 5 Keuze ‘oud’ drukknop MEG registratiecomputer 6 Keuze ‘nieuw’ drukknop MEG registratiecomputer 7 Keuze ‘familiair’ drukknop MEG registratiecomputer 8 Verschijnen woord diode MEG registratiecomputer 2.5. Validatie paradigma Om het paradigma en Matlab script te valideren worden 5 proefpersonen uitgenodigd om de geheugentaak uit te voeren. Voor deze validatie wordt nog geen EEG/MEG geregistreerd. Opmerkingen gemaakt tijdens het testen van het paradigma worden bijgehouden en onmiddellijk toegepast. Op deze manier wordt het paradigma doorheen de validatie 26 stapsgewijs geoptimaliseerd. Daarna worden de proefpersonen verzocht om een woordenlijst te beoordelen op voorstelbaarheid. Deze lijst bezit alle oude woorden aangevuld met extra woorden van lagere voorstelbaarheid. Met deze vragenlijst wenst men na te gaan of woorden waarvoor men Engelstalige of Franstalige voorstelbaarheidswaarden diende te gebruiken effectief een Nederlandstalige voorstelbaarheidsscore krijgen die hoger is dan 4. 3. Eigenlijke studie 3.1. Neuropsychologische inclusieprocedure Om goed te kunnen presteren op een verbale geheugentaak dient men normale aandachts- en geheugenfuncties te bezitten samen met een minimum aan taalvaardigheden. Deze inclusiecriteria worden bij de proefpersonen aan de hand van verschillende taken nagegaan tijdens een neuropsychologische screening. 3.1.1. Taalvaardigheden Om de taalvaardigheden van de subjecten na te gaan, wordt het verbale intelligentiecoëfficiënt (VIQ) bepaald. Het VIQ wordt nagegaan door middel van de Nederlandse Leestest voor Volwassenen (NLV). Er wordt een blad aangeboden waarop een reeks weinig frequente, moeilijke woorden staan genoteerd. De proefpersoon dient de woorden voor te lezen zoals hij/zij denkt dat ze in de Nederlandse taal worden uitgesproken. Een score voor het verbale IQ wordt berekend op basis van het aantal juist uitgesproken woorden. Proefpersonen met een VIQ <70 worden uit de studie geëxcludeerd. 3.1.2. Geheugen Om de geheugenfuncties na te gaan wordt de auditieve verbale leertest (AVLT) gebruikt. Hierbij wordt er een lijst van 15 woorden voorgelezen. Na het voorlezen van de lijst dient de proefpersoon zoveel mogelijk woorden op te sommen die hij/zij zich herinnert. De lijst wordt in totaal 5 keer voorgelezen en iedere keer opnieuw dient de proefpersoon een opsomming te doen van de woorden die werden onthouden. Als interferentie, wordt vervolgens een nieuwe lijst voorgelezen, Ook deze keer somt de proefpersoon de woorden op die hij/zij zich nog herinnert uit deze nieuwe lijst. Daaropvolgend wordt de proefpersoon verzocht om alle woorden uit de éérste lijst terug op te noemen. Ook na een half uur wordt onverwachts een nieuwe opsomming gevraagd van deze eerste lijst, gevolgd door een herkenningstaak. De herkenningstaak omvat een lijst woorden waarbij de proefpersoon deze waarvan hij denkt dat 27 ze tot de eerste lijst behoren moet aanduiden. Een score wordt toegekend op basis van het aantal woorden die de proefpersoon kan opsommen tijdens de verschillende rondes en herkennen tijdens de herkenningsfase. Deze score wordt vergeleken met genormeerde waarden om na te gaan of de geheugenfuncties normaal zijn. 3.1.3. Aandacht Personen met aandachtsproblemen scoren vaak slecht op geheugentaken door gebrek aan aandacht en niet door geheugenproblemen. Om de aandachtsfuncties na te gaan, wordt de ETPO cijferreeks test toegepast. Hiervoor wordt een reeks van 5 cijfers voorgelezen die de proefpersoon onmiddellijk dient te herhalen. Men onderscheidt 2 delen aan de test: een eerste deel dat de gerichte aandacht nagaat en een tweede latere deel dat de volgehouden aandacht test. Een score voor aandacht wordt gegeven op basis van het verplaatsen, vervangen, weglaten of toevoegen van cijfers. Deze score wordt vergeleken met genormeerde waarden om na te gaan of de aandachtsfuncties normaal zijn. 3.2. Verzamelen van NMR scans bij de proefpersonen Bij alle proefpersonen wordt een MPRAGE MR beeld afgenomen van de hersenen. Hiervoor ® wordt een 3 Tesla Tim Trio Siemens scanner gebruikt, gevestigd op het UZ Gent (aantal snedes=176 dikte snede=1.00mm in-plane resolutie=1.00x1.00mm TR=1550ms TE=2ms). Deze NMR is nodig voor de verwerking van de MEG data en in het bijzonder voor de bronlokalisatie. 3.3. Geheugenparadigma met EEG/MEG coregistratie 3.3.1. Voorbereiding proefpersoon Voor er kan worden overgegaan tot het uitvoeren van het geheugenparadigma met EEG/MEG registratie moeten een aantal voorbereidingen getroffen worden. - Metaalcheck en aanleren herkenningsfase Omdat metalen voorwerpen sterke magnetische velden veroorzaken die schade kunnen veroorzaken aan de SQUIDS, dienen de proefpersonen zich van alle metaal te ontdoen vooraleer ze de MBR betreden. Om dit zo vlot mogelijk te laten verlopen, wordt er aan de proefpersonen gevraagd een metaal-checklijst in te vullen en zich om te kleden (bijlage 4). Vooraleer met de voorbereiding en geheugentaak te beginnen wordt een korte test in de MBR 28 uitgevoerd. Hiervoor neemt de proefpersoon plaats met het hoofd in de helm van het MEG toestel, een whole® head 306-channel Elekta Neuromag systeem dat 204 planaire gradiometers en 102 magnetometers omvat en wordt het MEG signaal gecontroleerd (figuur 9). Dit toestel bevindt zich in het Erasmus Ziekenhuis in Brussel en is gevestigd in een nieuw soort lightshielded MBR (MaxShield™, Elekta Neuromag Oy, Helsinki, Finland). Indien er toch nog metaal in of op het lichaam van de proefpersoon zit, zullen er duidelijk artefacten te zien zijn in het MEG signaal. Indien deze artefacten het lezen van de data verstoort en het metaal Figuur 10: MEG toestel (www.elekta.com) niet verwijderd kan worden, wordt de proefpersoon geëxcludeerd. Vervolgens wordt het verloop van de herkenningsfase uitgelegd en wordt er een korte versie van de taak geprojecteerd op het scherm in de MBR om de proefpersoon te laten wennen aan het verloop van de herkenningstaak. In deze testfase worden 20 woorden geprojecteerd en wordt er aan de proefpersoon gevraagd om telkens „nieuw‟ als keuzemogelijkheid in te drukken. Indien nodig wordt deze test een aantal keren herhaald. - Voorbereiding EEG registratie In de voorbereidingskamer wordt een elastische EEG cap met 64 elektroden aangebracht (ANT WaveGuard). De cap wordt met de voorversterker verbonden die zelf in verbinding staat met een computer. Een geleidende gel wordt in elk van de elektroden gespoten tot een impedantie van maximaal 20 Ohm wordt verkregen. Een aardingselektrode wordt ter hoogte van de linker pols gekleefd. - Voorbereiding MEG registratie Speciale elektroden of head position indicators (HPI coils) worden op het hoofd van de proefpersoon gekleefd aan de hand van collodium. Deze elektroden zijn spoelen die het mogelijk maken de plaats van het hoofd in de helm van het MEG toestel gedurende de volledige registratie te lokaliseren. Dankzij dit systeem kan de data achteraf gecorrigeerd worden voor hoofdbewegingen. Vervolgens wordt via de Fastrak Polhemus digitaliseerder, een elektromagnetisch input systeem, een virtueel 3D model gemaakt van het hoofd van de proefpersoon. Dit gebeurt door een 200-tal punten op het hoofd en het gezicht van de 29 proefpersoon te digitaliseren aan de hand van een speciaal ontworpen pen (Polhemus Stylus ST8). Eerst worden de 3 coördinaatpunten aangeklikt en gedigitaliseerd. Het gaat om de linker en de rechter tragus en de nasion. Deze punten bepalen de 3 assen van het hoofdcoördinatenstelsel. Vervolgens worden ook de HPI coils, de EEG elektroden en minimum 150 bijkomende punten op het hoofd en het gezicht gedigitaliseerd. - Aanbrengen additionele elektroden Twee additionele elektroden worden aangebracht ter hoogte van het hart op de borstkas voor het opmeten van het elektrocardiogram (EKG). Een elektro-oculogram (EOG) wordt opgemeten dankzij twee elektroden aangebracht aan beide zijden van het voorhoofd onder het linker en boven het rechter oog. Het hart en de ogen veroorzaken een magnetisch veld dat kan interfereren met het MEG signaal. Aan de hand van het EKG en het EOG kunnen de episodes met storende artefacten worden opgespoord en uitgesloten worden voor verdere analyse. 3.3.2. Studiefase geheugentaak Na de voorbereiding volgt het doorlezen van de paragrafen met gekleurde woorden. Deze worden onder de vorm van een powerpointvoorstelling weergegeven op een computerscherm. Elke regel wordt apart geprojecteerd en de proefpersoon drukt op een toets om naar de volgende zin over te gaan. Woorden die dienen onthouden te worden staan in het rood. Elk paragraaf wordt zoals eerder vermeld gevolgd door twee meerkeuzevragen en een recall (figuur 8). De tijd die de proefpersoon neemt om elk paragraaf te lezen (= leesduur), de woorden die bij de recall worden opgesomd en de antwoorden op de meerkeuzevragen worden genoteerd. 3.3.3. Herkenningsfase met MEG/EEG coregistratie Na de studiefase wordt de proefpersoon naar de MBR geleid en met het hoofd in de helm van het toestel geplaatst. De EEG elektroden worden in de MBR op een 64-kanaal ANT voorversterker aangesloten die voorzien wordt van stroom via een MEG compatibele batterij. Deze versterker wordt op zijn beurt verbonden met de EEG registratiecomputer. De HPI coils, de EOG, de EKG en de aardingselektrode van het EEG worden aangesloten op het MEG toestel. Het scherm wordt op een afstand van 127 cm geplaatst ten opzichte van de ogen van de proefpersoon opdat de woorden worden afgebeeld binnen een horizontale visuele hoek van 2.5° om foveale perceptie te verzekeren. De nodige instructies voor de herkenningsfase worden nogmaals aan de proefpersoon uitgelegd. Wanneer 20 minuten zijn verlopen na het 30 afronden van de studiefase wordt de herkenningsfase gestart. Het EEG wordt tijdens deze fase opgenomen met een sampling rate van 1024Hz. De MEG data wordt opgenomen met een sampling rate van 1000Hz en een online band-pass filter van 0.1-300Hz. 4. Analyse van de resultaten 4.1. Resultaat geheugentaak De gemiddelde duur van de studie- en herkenningsfase, het gemiddeld aantal woorden opgesomd bij recall en het gemiddeld aantal correct beantwoorde meerkeuzevragen worden berekend. Er wordt ook bepaald hoeveel woorden er gemiddeld worden herkend tijdens de herkenningsfase. Vervolgens wordt er nagegaan of er enige onderlinge correlaties bestaan tussen de leesduur per paragraaf, het aantal juist beantwoorde meerkeuzevragen, het aantal opgesomde woorden bij recall, de volgorde van de paragrafen en het aantal herkende woorden tijdens de herkenningsfase. 4.2. Pre-processing van de MEG data en ERF De MEG data wordt eerst gecorrigeerd voor residuele ruis en hoofdbewegingen via Max Filter Signal Space Separation met movement compensation software (MC-SSS). Vervolgens wordt de data visueel gescreend op het voorkomen van defecte sensoren en artefacten. Dit gebeurt aan de hand van de Elekta Neuromag Graph software. Defecte sensoren worden uitgesloten uit verdere analyses. Tenslotte wordt de data per conditie uitgemiddeld (tabel 2). Tabel 2: condities voor uitmiddeling KEUZE OUD WOORD NIEUW FAMILIAIR OUD Hit Foute verwerping Onzekere hit NIEUW Foute herkenning Correcte verwerping Foute herkenning Voor de uitmiddeling van de MEG signalen wordt een Matlab script geschreven. Het script maakt gebruik van de geregistreerde triggers (tabel 1). Het moment waarop de diode oplicht en er dus een woord op het scherm verschijnt, wordt als tijdstip 0 voor de uitmiddeling gebruikt. Triggers die aanduiden of het geprojecteerde woord oud of nieuw is en deze die de keuze van de proefpersoon aangeven worden gebruikt om de episodes in te delen volgens de 31 juiste uitmiddelingscondities (tabel 2). De volledige episode voor uitmiddeling start 200 ms voor en eindigt 1500 ms na tijdstip 0. Bijkomend wordt in het Matlab script een automatische rejectie van artefacten geïncorporeerd. Hiervoor wordt als commando gegeven om een episode te verwerpen indien het signaal een piek-tot-piek amplitude bevat >70.000 fT/cm voor de gradiometers of een piek-tot-piek amplitude >3000 fT voor de magnetometers. Episodes worden eveneens verworpen indien ze een EOG signaal >150µV vertonen. De ERF van hits en correcte verwerpingen worden in de verdere analyses met elkaar vergeleken. Om te corrigeren voor natuurlijke fluctuaties van het MEG signaal veroorzaakt door hersenactiviteit, spierspanning of andere ruisbronnen worden de ERFs van hits en correcte verwerpingen baseline gecorrigeerd. Hierbij wordt het gemiddelde signaal van de baseline (prestimulus interval van 200 ms) berekend en op elk tijdstip afgetrokken van het volledige ERF. Op deze manier belet men dat gedetecteerde verschillen in ERF tussen de twee condities die eigenlijk veroorzaakt zijn door ruis onterecht als conditiegerelateerd verschil worden beschouwd (51). Eenmaal de data uitgemiddeld en gecorrigeerd werd voor baseline activiteit wordt een offline band pass filter toegepast van 0.1-20 Hz. 4.3. MEG-MRI coregistratie en creatie sferisch hoofdmodel Om bronlokalisatie op het NMR beeld zichtbaar te maken (=Magnetic Source Imaging MSI) dient de anatomische data (NMR van de hersenen) gecombineerd te worden met de MEG data. Hiervoor worden de gedigitaliseerde punten via de MEG-MRI Integration software (Elekta Neuromag) manueel gekoppeld aan de daarbij horende anatomische punten op de NMR beelden (tragussen, nasion en bijkomende punten op het hoofd) (bijlage 5). Ook het sferisch hoofdmodel wordt opgemaakt via de MEG-MRI Integration software. Hierbij worden de grenzen van het hersenweefsel manueel geselecteerd. Deze punten worden vervolgens gebruikt om de best passende sfeer te berekenen (bijlage 6). 4.4. Data Plotting De ERFs van de twee condities worden per proefpersoon gesuperponeerd om visueel te onderzoeken op verschillen. Dit gebeurt aan de hand van de Data Plotting software (Elekta Neuromag). Alle sensoren worden onderzocht op signaalverschillen tussen hits en CVs. Bronlokalisatie wordt vervolgens toegepast met Equivalente Current Dipool (ECD) modellering voor die delen in de episode waarin het verschil in signaal tussen de twee 32 condities zichtbaar is op minstens 5 sensoren en groter is dan 3 standaard deviaties (SD) gedurende minstens 50ms. Hierbij stelt de SD van het verschil in signaal (S) ter hoogte van een bepaalde sensor de ruis (N) voor die wordt gedetecteerd door deze sensor. Met andere woorden dient het verschil in signaal dus een S/N > 3 te vertonen waarbij N=SD. 4.5. Equivalente Current Dipool modellering Voor het uitvoeren van bronlokalisatie op significante ERF signaalverschillen wordt de Source Modelling software (Elekta Neuromag) gebruikt. Deze software maakt gebruik van ECD modellering. Hierbij wordt verondersteld dat de neurale bron fokaal is en kan worden voorgesteld door een equivalente current dipool met een bepaalde locatie (x,y,z), oriëntatie en grootte. Within-subject analyses worden uitgevoerd door bronlokalisatie toe te passen in de aparte condities voor de tijdsintervallen (Ti) waarvoor significante verschillen (S/N>3, >50ms, min 5 sensoren) in magnetisch signaal Data Plotting ERF (Tesla) werden opgemerkt met Data Plotting. De actieve dipolen die binnen dit tijdsinterval een Ti waarvoor verschil S/N >3 > 50ms > 5 sensoren Bronlokalisatie voor Ti magnetisch veld veroorzaken die qua lokalisatie het verschil ter hoogte van de betrokken sensoren kunnen verklaren en een goodness-of- ERF hit fit >80% vertonen, worden geselecteerd. De geselecteerde dipolen uit beide condities worden vervolgens met elkaar vergeleken op vlak van lokalisatie, timing en amplitude. Dipolen die ERF correcte verwerping g>80% g>80% Dipolen H Dipolen CV DCV1 DCV2 DCV3… DH1 DH2 DH3… eenzelfde lokalisatie vertonen, worden verder onderzocht qua timing en amplitudeverschil lokalisatie timing amplitude door hun signaal (eenheid= Ampères) op elkaar te superponeren met de Data Plotting software MSI Data plotting dipoolsignaal (Ampère) (Elekta Neuromag). Een overzicht van deze analysevolgorde wordt weergegeven in figuur 10. Between-subjects analyses worden Dipolen verantwoordelijk voor ≠ in ERF uitgevoerd door na te gaan of de verschillen in Figuur 10: workflow analyses MEG data ERF en de bijhorende dipolen overlappen tussen Ti= tijdsinterval S/N= signaal-op-ruis verhouding D= dipool H= hit g= goodness-of-fit de verschillende proefpersonen. 33 CV= correcte verwerping III. Resultaten 1. Validatie paradigma De aanpassingen die werden aangebracht aan het paradigma naar aanleiding van de resultaten in het validatieproces worden weergegeven in tabel 3. Analyses van de gemiddelde voorstelbaarheidswaarden die werden verkregen door middel van de vragenlijsten tonen voor woorden uit de paragrafen gemiddelde scores aan die hoger zijn dan 4. Ook de woorden waarvoor men de voorstelbaarheidswaarde diende te halen uit Franse en Engelstalige databanken behalen een gemiddelde score > 4 met uitzondering van het woord inkomen ( =3,60 SD=2,07). Aangezien deze score echter niet significant verschilde van 4 werd er beslist het woord te houden (Bijlage 7). Tabel 3: opmerkingen en aanpassingen paradigma PROEFPERSOON OPMERKINGEN AANPASSINGEN PP1 Duur vraagteken mag korter Duur vraagteken van 2200 ms naar 1200 ms PP2 Duur fixatiekruis mag korter Duur fixatiekruis van 1500 ms naar 500 ms PP3 Duur uitroepingsteken best langer Duur uitroepingsteken van 1000 ms naar 1500 ms PP4 / / PP5 / / 2. Eigenlijke studie 2.1. Neuropsychologische inclusieprocedure Alle proefpersonen behalen een verbaal IQ hoger dan 70 (97,4 ±5,90 P<0.0001). Wat de AVLT betreft valt het aantal herinnerde (A1-A7) en herkende (A8+) woorden binnen de normale range met de uitzondering van recall of opsomming A1 bij proefpersoon JV. De daaropvolgende recalls (A2-A7) tonen bij deze proefpersoon wel normale waarden aan. Ook de aandacht kan bij elke proefpersoon als normaal beschouwd worden (tabel 4). 2.2. Resultaat geheugentaak De volledige studiefase duurde gemiddeld 61min (SD= 4min 46sec).Van de 70 woorden konden er tijdens de recall, 2 minuten na het lezen van het paradigma, gemiddeld 62,50 (SD=5,45) worden opgenoemd. In totaal werden gemiddeld 15 van de 20 meerkeuzevragen 34 correct beantwoord (SD=1,41). De herkenningsfase kende een gemiddelde duur van 19min en 18sec (SD= 20,4sec). Van alle oude en nieuwe woorden werden er respectievelijk 60,75 van de 70 (SD= 2,87) en 134,75 van de 140 (SD= 4,57) correct geclassificeerd. Er werden geen onderlinge correlaties gevonden tussen het aantal opgesomde woorden tijdens de recall, het aantal juist beantwoorde meerkeuzevragen per paragraaf, de leesduur van een paragraaf, de volgorde van de paragrafen en het aantal correct herkende woorden bij de herkenningsfase (p>0.05) (bijlage 8). Tabel 4: resultaten neuropsychologisch onderzoek PP IQ AVLT ETPO A1 A2 A3 A4 A5 B1 A6 A7 A8 + A8 - CV 98 10 14 12 13 13 11 14 14 15 0 0/0 LDB 102 9 11 13 11 14 6 13 13 14 0 0/0 JV 93 6 10 12 11 13 8 11 11 15 0 2 / 14 AR 90 8 13 14 13 13 8 12 12 15 0 2/0 14,5 (1,0) 0,2 (0,5) < 10 / 15 Selectie8,6 10,9 11,6 12,5 13,2 7,1 12,0 12,1 > 70 criteria (1,8) (2,0) (2,0) (2,0) (2,1) (2,3) (2,7) (2,8) Selectiecriteria AVLT: gemiddelde (standaard deviatie) Selectiecriteria ETPO: maximaal aantal toegelaten fouten in eerste en tweede deel 2.3. Pre-processing van de MEG data en ERF Visuele screening van de ruwe MEG data toonde geen opvallende artefacten en er dienden geen defecte sensoren uit de analyse te worden weggelaten. De data van één proefpersoon (CV) werd uitgesloten van verdere analyses als gevolg van een overmaat aan oogknipperingen op cruciale tijdstippen. Tabel 5 toont het aantal episodes gebruikt voor de uitmiddeling na automatische verwerping van artefacten en oogknipperingen. Tabel 5: aantal uitgemiddelde episodes Categorie OW/KO OW/KN OW/KF PP excl excl excl CV LDB 56 8 5 NW/KO NW/KN NW/KF OPMERKING excl excl excl oogknipperartefacten 9 106 12 S/N te laag JV 56 8 1 2 123 0 S/N te laag AR 63 3 0 1 127 1 OK OW= oud woord NW= nieuw woord KO= keuze „oud‟ KN= keuze „nieuw‟ KF= keuze „familiair‟ excl= exclusie resultaten PP= proefpersoon S/N= signaal-op-ruis verhouding 35 2.4. Data Plotting De ERFs van proefpersonen LDB en JV vertoonden ondanks de uitmiddeling van minimum 56 episodes een te kleine signaal-op-ruis verhouding om geanalyseerd te worden. Bovendien werden typische oogartefact signalen teruggevonden in de ERFs ondanks de automatische rejectie van belangrijke oogbewegingen en oogknipperingen. Visueel onderzoek van de ruwe MEG data in deze 2 proefpersonen toonde aan dat er effectief oogbewegingen waren in een aantal niet verworpen episodes op consequente tijdstippen na het verschijnen van het woord (+/- 500ms post-stimulus). Omdat het bijkomend verwijderen van deze episodes uit de uitmiddeling zou hebben geleid tot een te sterke daling van de S/N, werd ervoor gekozen dit niet te doen. In de uitgemiddelde signalen van deze 2 proefpersonen kon men wel vroege geëvoqueerde responsen observeren waarvan de corresponderende ECDs gelegen waren in de primaire en secundaire visuele cortices, Dergelijke responsen worden typisch veroorzaakt door de vroege verwerking van visuele stimuli (42). Als gevolg van een overmaat aan oogknipperartefacten konden verdere analyses enkel uitgevoerd worden op proefpersoon AR en between subject analyses konden niet worden toegepast. Bijlage 9 geeft een overzicht van alle sensoren na superpositie van de ERFs van hits en correcte verwerpingen bij proefpersoon AR. In bijlage 10 wordt het verschil tussen deze 2 ERF signalen weergegeven. Er werden significante verschillen (S/N > 3) gedetecteerd ter hoogte van linker pariëtale, linker frontale en rechter frontotemporale sensoren. 2.5. Equivalente Current Dipool modellering Voor elk opgemeten verschil in magnetisch veld ter hoogte van de sensoren werd een causale dipool gelokaliseerd. Alle verschillen in gedetecteerd magnetisch signaal konden verklaard worden door een verschil in amplitude of timing van dezelfde dipool in beide condities. Met andere woorden werd het verschil in magnetisch signaal niet veroorzaakt door het voorkomen van een actieve bron in slechts één van de twee condities. Bijlage 11 geeft de spatiële topografie weer van het magnetisch veld gedetecteerd ter hoogte van de schedel en het verband met de dipolen verantwoordelijk voor de drie verschillen in ERF. Tussen 400 en 575ms poststimulus kan een eerste verschil gedetecteerd worden ter hoogte van de linker pariëtale sensoren (figuur 11). Dit verschil bereikt tussen 425 en 550ms een S/N > 3 (SD= 4,87 fT/cm thv sensor MEG1812) (bijlage 10). De ECD die dit signaal het best verklaart, wordt gelokaliseerd ter hoogte van Brodmann area (BA) 7 in de linker inferieure 36 pariëtale lobule net onder de intrapariëtale sulcus (IPS). Deze ECD bereikt een maximale amplitude van 28,9 nAm bij hits en 17,7 nAm bij correcte verwerpingen (CV). De grotere positieve amplitude bij hits dan bij CV tijdens dit interval veroorzaakt het verschil in magnetisch veld ter hoogte van de pariëtale sensoren. Tussen 850 en 1350ms poststimulus wordt door dezelfde ECD een tweede verschil in ERFs veroorzaakt ter hoogte van de linker pariëtale sensoren. Dit verschil bereikt echter nooit een S/N > 3 voor een periode langer dan 50ms (bijlage 10). fT/cm ERF 40 20 -20 DIPOOL nAm 30 15 -15 Hit 400ms Correcte verwerping Figuur 11: linker pariëtaal verschil (ERF van gradiometer MEG1812) Tussen 860 en 1150ms poststimulus kan het tweede verschil gedetecteerd worden en dit ter hoogte van de linker frontale sensoren. Tussen 880 en 1070ms bereikt dit verschil een S/N > 3 (SD= 3,81 thv sensor MEG0313) (bijlage 10). De ECD, die dit signaal het beste kan verklaren bevindt zich in de linker frontale hersenkwab ter hoogte van BA 6 in de premotorische cortex en bereikt in beide condities een amplitude van 30,1 nAm. Deze maximale amplitude wordt echter vroeger bereikt bij hits in vergelijking met correcte verwerpingen. Bovendien neemt de elektrische bron bij hits ook veel sneller terug af in amplitude. De activatie treedt dus vroeger op bij het herkennen van oude woorden, maar duurt ook minder lang in vergelijking met de situatie waarbij nieuwe woorden als nieuw worden herkend (figuur 12). Tussen 800 en 1100ms poststimulus kan ter hoogte van de rechter frontotemporale sensoren het derde verschil gedetecteerd worden. Dit verschil bereikt een S/N>3 tussen 880 en 1080ms 37 fT/cm ERF 30 10 -10 DIPOOL -30 nAm 30 15 -15 -30 Hit 400ms Correcte verwerping Figuur 12: linker frontaal verschil (ERF van gradiometer MEG0313) (SD= 16,18 fT thv sensor MEG1211) (bijlage 10). De ECD, die dit verschil in signaal het best verklaart, bevindt zich in de superieure gyrus van de rechter anterieure temporale kwab ter hoogte van de kruising tussen BA 38, 21 en 22. Ook deze dipool bereikt in beide condities eenzelfde maximale amplitude, namelijk 19 nAM. De elektrische bron is bij herkenning van oude woorden echter minder lang actief dan bij het herkennen van nieuwe woorden, wat aanleiding geeft tot het positiever verloop van de ERF van correcte verwerpingen in vergelijking met de ERF van hits (figuur 13). fT/cm ERF 300 200 100 -100 nAm DIPOOL 20 10 -10 Hit 400ms 400m Correcte verwerping 400ms Figuur 13:s rechter frontotemporaal verschil (ERF van magnetometer MEG1211) 38 IV. Bespreking In deze pilootstudie onderzocht men de elektrofysiologische correlaten van een specifieke verbale geheugentaak aan de hand van MEG. Ondanks het feit dat ERF analyses slechts op de dataset van één proefpersoon konden worden toegepast, werden toch drie verschillen gevonden tussen de ERF van hits en de ERF van correcte verwerpingen. Deze werden gevonden ter hoogte van linker pariëtale sensoren tussen 425 en 550ms, linker frontale sensoren tussen 880 en 1070ms en rechter frontotemporale sensoren tussen 880 en 1080ms. De ECDs verantwoordelijk voor deze verschillen werden respectievelijk gelokaliseerd in de linker inferieure pariëtale lobule, de linker premotorische cortex en in het anterieure deel van de rechter superieure temporale gyrus Paradigma Uit de gedragsresultaten kan men besluiten dat het opgestelde paradigma voldoende werd gecontroleerd voor mogelijke problemen. Zo werden woorden uit de eerste paragrafen even vaak herkend als woorden die pas in latere paragrafen werden gememoriseerd, ondanks de langere tijdsinterval tot de herkenningsfase. Dankzij het opzetten van vaste woordcriteria werden bovendien geen specifieke woorden consequenter vergeten dan andere. Het ontbreken van een correlatie tussen de leesduur van een paragraaf en de herkenningsprestatie voor woorden uit dat paragraaf laat ons besluiten dat de vrijheid die aan de proefpersoon werd gegeven om zelf te bepalen hoe lang hij/zij erover doet om de paragrafen te bestuderen, geen interfererend effect had op de herkenningsprestatie. Linker pariëtaal verschil Het verschil ter hoogte van de linker pariëtale sensoren (rond 500ms) vertoont grote gelijkenis met het robuuste linker pariëtaal oud/nieuw effect teruggevonden in de meeste ERP geheugenstudies (38-39). Het treedt op rond 400ms, is maximaal over linker pariëtale sensoren en de verantwoordelijke elektrische bron is groter voor hits dan voor correcte verwerpingen wat correleert met de grotere positieve deflectie gevonden bij ERP studies. Het ERF verschil hier geregistreerd is echter wel wat korter van duur in vergelijking met het beschreven ERP verschil. Dit kan mogelijks verklaard worden door het feit dat ERP studies steeds „grand average data‟ beschrijven. Deze data-sets bestaan uit de summatie van de ERPs van alle proefpersonen samen. Dit geeft typisch aanleiding tot duidelijkere en grotere ERP verschillen. ERP studies schrijven het linker pariëtaal oud/nieuw effect toe aan het proces van 39 „recollectie‟ of het ophalen en linken van informatie (bv geprojecteerd woord) aan een specifieke episode in het verleden (bv studiefase). Hiervoor worden er in de literatuur verschillende argumenten aangehaald. Vooreerst wordt dit effect enkel gezien voor woorden die in de studiefase voorkwamen en correct worden herkend en dus niet voor woorden die onterecht als oud worden geclassificeerd (= valse herkenning) of voor woorden die niet worden herkend als oud (= foute verwerping). Een tweede aanwijzing dat het linker parïetaal effect een weerspiegeling is van de „recollectie‟ komt voort uit de observatie van een groter effect wanneer de proefpersoon na correcte herkenning van een oud woord ook specifieke details kan geven uit de studiefase (vb kleur waarin het woord was afgebeeld, mannelijke of vrouwelijke stem die het woord had voorgelezen,..) dan indien dergelijke details niet kunnen gegeven worden (= bron oordeel) (38). Ook wanneer dergelijke details niet expliciet worden gevraagd, maar er tijdens de herkenningstaak wel een onderscheid wordt gemaakt tussen het classificeren van oude woorden als herinnerd of gekend afhankelijk van het feit of de herkenning wel of niet gekoppeld is aan de herinnering van details uit de studiefase, veroorzaken herinnerde woorden een groter linker pariëtaal effect dan gekende woorden (= remember/know procedure) (40). Met andere woorden wordt het effect in beide gevallen gemoduleerd door de capaciteit van de proefpersoon om het woord correct te associëren aan details uit de studiefase (38) Ook Tendolkar et al. en Bridson et al. detecteerden met MEG tussen 400 en 800ms poststimulus een verschil ter hoogte van de linker pariëtale sensoren. Bronlokalisatie, uitgevoerd in de eerste studie, gaf aanleiding tot een ECD in de linker pariëtale inferieure gyrus (43,44). Ook verschillende blok design fMRI en PET studies toonden linker pariëtale activiteit aan tijdens de herkenningsfase van geheugentaken. Deze activiteit werd zowel bij verbale als nietverbale herkenningstaken geobserveerd en draagt bij tot het idee dat linker pariëtale activiteit eerder algemene geheugenprocessen ondersteunt dan processen betrokken bij taalverwerking (52). In vergelijking met EEG bezitten PET en fMRI een lagere temporele resolutie waardoor men blokdesigns dient te gebruiken om stimulus gerelateerde activiteit te registreren. Recollectie is echter een proces dat enkel kan worden onderzocht door het verschil in hersenactiviteit te meten tussen het herkennen van oude en nieuwe woorden. Het aanbieden van oude en nieuwe woorden in blokken tijdens de herkenningsfase kan echter aanleiding geven tot een verandering in keuzestrategie omdat het blokdesign wordt opmerkt. Daarom kan men aan de hand van PET of blok design fMRI moeilijk besluiten dat de gevonden linker pariëtale activiteit specifiek betrokken is bij recollectie. Dankzij de opkomst van event-related 40 fMRI is het de laatste jaren echter mogelijk geworden om stimuli in een gerandomiseerde volgorde aan te bieden in plaats van in blokken (53). Verschillende studies die deze methoden gebruikten om het verbale geheugen te observeerden eveneens linker pariëtale activatie wanneer de hersenactiviteit van hits werd vergeleken met dat van correcte verwerpingen (5460). Ook niet verbale herkenningstaken werden via event-related fMRI geassociëerd met linker pariëtale activiteit (59). De activiteit werd telkens in het laterale deel van de pariëtaalkwab gelokaliseerd, in BA 39, 40 of 7 rond de intrapariëtale sulcus (54-59). Deze regio overlapt met de lokalisatie van de ECD die de bevinding binnen deze studie verklaart. Hoewel de meeste event-related fMRI studies dit effect correleren met recollectie blijkt in de pariëtaal kwab een onderscheid te bestaan tussen de activiteit die werd geregistreerd in het laterale deel van de inferieure lobule en dat in de superieure lobule. In tegenstelling tot het inferieure oud/nieuw effect, is het meer superieure effect afhankelijk van de verhouding van oude op nieuwe woorden tijdens de herkeningsfase. Herkenningstaken waarbij oude woorden relatief infrequent voorkomen in vergelijking met nieuwe woorden, veroorzaken een groter oud/nieuw effect dan indien nieuwe of oude woorden even vaak voorkomen, of oude woorden frequenter voorkomen dan nieuwe. De superieure lobule blijkt dus niet enkel gevoelig te zijn aan de studiestatus van een woord (oud/nieuw), maar ook aan de relatieve frequentie van voorkomen en dus aan de opvallendheid (Eng= salience) van het oude woord (56). Deze theorie is consistent met bevindingen uit fMRI studies waarbij de oddball taak werd onderzocht. Bij dergelijke taak dienen de proefpersonen infrequente stimuli (targets) te detecteren binnen een serie van meer frequente stimuli (non-targets). Het detecteren van de targets veroorzaakte een grotere activiteit in de superieure pariëtale kwab, dicht bij de superieure pariëtale regio waarin oud/nieuw effecten worden gedetecteerd tijdens herkenningstaken. Hieruit ontstond het idee dat de superieure pariëtale lobule een proces reflecteert dat plaatsvindt nadat reeds een onderscheid werd gemaakt tussen een bestudeerd en onbestudeerd woord en dus na recollectie. In tegenstelling tot de inferieure pariëtale lobule die heel waarschijnlijk een rol speelt bij het herwinnen of het representeren van heropgeroepen informatie (= recollectie) zouden de waargenomen oud/nieuw effecten in de superieure pariëtale lobule eerder een weerspiegeling zijn van het reageren op targets dan een uiting van recollectie (59,61). De vroege timing van het verschil teruggevonden ter hoogte van de linker pariëtale sensoren in deze studie en de bijhorende bronlokalisatie in de inferieure pariëtale lobule, laten ons vermoeden dat dit verschil het proces van recollectie voorstelt. Bovendien tonen dit verschil 41 en de bijhorende ECD gelijkenis met deze teruggevonden door Tendolkar et al. (43). Er dient echter te worden opgemerkt dat de dipool gelokaliseerd in huidige studie zich heel dicht bij de superieure pariëtale lobule bevindt. Hoewel MEG een relatief goede spatiële resolutie bezit, bestaat de mogelijkheid dat de oorzakelijke bron lichtjes afwijkt van de berekende dipoollocatie en dus eerder een oorsprong heeft in de superieure pariëtale lobule (37). Door het minder frequent aanbieden van oude dan nieuwe woorden tijdens de herkenningsfase is het dus ook mogelijk dat het proces van targetdetectie aan de basis ligt van het gedetecteerde verschil. Een verandering in de relatieve frequentie van oude en nieuwe woorden tijdens de herkenning van de gebruikte geheugentaak zou moeten uitwijzen of het gedetecteerde verschil ter hoogte van de linker pariëtale sensoren hier gevoelig voor is en dus of het onderliggend proces van het linker pariëtale verschil dat van recollectie of target detectie is. Linker frontaal verschil Voor het verschil gedetecteerd ter hoogte van linker frontale sensoren (rond 900ms) bestaan minder duidelijke correlaten in de literatuur dan wat het linker pariëtaal effect betreft. Net zoals de robuuste linker pariëtale activiteit gedetecteerd bij herkenning in geheugentaken vinden event-related fMRI studies ook wel een verschil in frontale of prefrontale activiteit terug, maar de exacte lokatie (links-rechts, dorsaal-ventraal, anterieur-posterieur) variëert nogal tussen de verschillende studies (54). Zowel rechter (52,54), als bilaterale (56,62,63) als linker (pre)frontale actviteit werd reeds beschreven (54,55,64,65) Een aantal van deze studies registreren hierbij specifiek een verschil in activiteit ter hoogte van de linker premotorische cortex (BA6) (54,56,57,62). Deze regio komt overeen met de lokalisatie van de linker frontale dipool die in deze studie werd teruggevonden. Ook MEG studies die reeds verbale herkenningstaken onderzochten, rapporteren verschillende resultaten wat betreft (pre)frontale activiteit. Tendolkar et al detecteerden verschillen in ERFs voor hits en correcte verwerpingen ter hoogte van linker en rechter fronto-temporo-pariëtale sensoren tussen 400 en 800ms. Ze lokaliseerden hierbij een dipool met een verschillende gemiddelde amplitude tussen hits en correcte verwerpingen ter hoogte van de rechter frontale inferieure gyrus. Uit hun onderzoek valt echter moeilijk af te leiden welk ERF verschil precies gekoppeld is aan deze rechter frontale dipool (43). Een andere MEG studie vond een verschil in bilaterale prefrontale activiteit terug startend rond 500ms dat bovendien duidelijker werd naar het einde van hun uitmiddelingsepoque (1000ms) (42). Tenslotte vinden ook sommige ERP studies een frontaal oud/nieuw effect terug. Dit wordt telkens ter hoogte van de rechter hemisfeer gedetecteerd. Het wordt gekarakteriseerd door een 42 latere onset (800ms) en kent ook een langere duur dan het linker pariëtaal oud/nieuw effect. Het rechter frontaal oud/nieuw effect is soms nog steeds zichtbaar 1500ms poststimulus (40). Over de rol van de (pre)frontale kwab bij het herkennen van oude en nieuwe woorden bestaan verschillende theorieën. Sommige theorieën veronderstellen dat de (pre)frontale cortex betrokken is bij het ophalen van contextuele informatie (40, 55). Andere theorieën koppelen de prefrontale cortex eerder aan postretrieval processen. Dit zijn processen die plaats vinden nadat informatie reeds uit het geheugen is opgehaald. Voorbeelden hiervan zijn processen die de opgehaalde informatie bijhouden of manipuleren, of processen die een rol spelen bij retrieval monitoring en dus nagaan of de opgehaalde informatie voldoende is om de huidige taak op te lossen (40,42,55). Uit de discrepantie tussen de gedetecteerde (pre)frontale regio‟s en de bestaande theorieën lijkt het ook meer dan waarschijnlijk dat verschillende delen van de (pre)frontale cortex verschillende processen ondersteunen bij herkenningstaken. De dipool die in deze studie werd geassocieerd met het linker frontale ERF verschil en gelegen is in de linker premotorische cortex, blijkt qua lokalisatie sterk te correleren met de activiteit in de premotorische cortex gevonden in een aantal event-related fMRI studies (54,56,57,62). Het is echter niet duidelijk welk proces aan de basis van dit oud/nieuw verschil ligt. Geen enkele event-related fMRI studie die een verschillende activatie observeerde in de premotorische cortex maakte bij hun bespreking een onderscheid tussen deze premotorische activiteit en die gedetecteerd in de meer anterieure regio‟s uit de prefrontale cortex. Nochtans wordt de premotorische cortex eerder verondersteld een rol te spelen bij het plannen en het uitvoeren van motorische bewegingen dan bij cognitieve processen (66). Dankzij de hoge temporele resolutie van MEG wordt het duidelijk dat deze premotorische activiteit vroeger optreedt bij hits dan bij correcte verwerpingen. Hieruit leiden we dan ook af dat het herkennen van een oud woord zou kunnen leiden tot het sneller plannen of voorbereiden van een motorische respons. Ondanks het feit dat men door onze proefopzet het plannen van een motorische respons wou vermijden door de keuzemogelijkheden per woord te randomiseren, blijft het mogelijk dat deze activiteit de algemene bereidheid tot het uitvoeren van een motorische respons voorstelt, zonder dat hierbij reeds gedetailleerde informatie gecodeerd is over welke vinger precies zal gebruikt worden. Een snellere planning wordt veronderstelt zich te uiten in een snellere motorische respons. Echter, doordat onze studie een minimale reactietijd van 1500ms incorporeerde in de herkenningstaak (fig 10), kon men niet nagaan of 43 deze hypothetisch vroegere planning ook gekoppeld was aan een snellere motorische respons voor hits dan voor correcte verwerpingen. Rechter frontotemporaal verschil Het verschil teruggevonden rond de rechter frontotemporale sensoren (rond 900ms) en gelokaliseerd in de laterale temporale cortex wordt veroorzaakt door een bron die actiever blijkt te zijn bij correcte verwerpingen dan bij hits. Event-related fMRI studies rapporteren meestal enkel resultaten over de regio‟s die een grotere activiteit vertonen bij hits dan bij correcte verwerpingen omdat deze studies geïnteresseerd zijn in de hersenregio‟s die gekoppeld zijn aan retrieval succes. Er bestaan echter een beperkt aantal studies die regio‟s onderzochten die minder actief zijn bij het zien van oude stimuli ten opzichte van nieuwe. Deze verminderde activiteit werd voornamelijk teruggevonden in de rechter medio-temporale cortex ter hoogte van de enthorinale cortex (67,68). De activiteit in deze regio vertoont dan ook een omgekeerde correlatie met het gevoel van familiariteit en is onafhankelijk van de capaciteit om zich gedetailleerde informatie over de studiefase te herinneren. Met andere woorden is deze regio het meest actief bij items die het minst familiair aanvoelen en staat het patroon van activiteit los van de hoeveelheid specifieke contextuele informatie die bij het herkennen van oude items kan opgehaald worden (68). Het herkennen van oude stimuli wordt gedacht gebaseerd te zijn op twee verschillende processen: familiariteit en recollectie. Familiariteit is het proces dat er bijvoorbeeld voor zorgt dat een gezicht je bekend voorkomt, zonder dat je je kunt herinneren wie die persoon is of van waar je die persoon kent. Bij recollectie daarentegen wordt dergelijke specifieke contextuele informatie opgehaald uit het geheugen. Deze verschillende processen worden mogelijks ook door verschillende hersendelen ondersteund (38,39,53,55,61,67-69). De enthorinale cortex wordt gedacht een specifieke rol te spelen bij familiariteit (66-68). Een bijkomende aanwijzing hiervoor komt uit een lesiestudie bij een patiënte met een selectief enthorinaal letsel die moeite had om nieuwe en oude woorden van elkaar te dissociëren enkel op basis van een gevoel van familiariteit, maar geen problemen vertoonde om oude woorden te herkennen indien zij in staat was om zich specifieke details te herinneren uit de studiefase die gekoppeld waren aan dat woord (69). Hoewel de dipool gevonden in deze studie meer lateraal gelokaliseerd is dan de enthorinale cortex, blijkt uit de resultaten van Henson et al. ook een verminderde activiteit te worden teruggevonden in deze meer lateraal gelegen delen bij het zien van nieuwe stimuli ten opzichte van oude (66). Deze informatie is echter onvoldoende om te veronderstellen dat het 44 verschil in activiteit teruggevonden in deze studie net zoals bij de enthorinale cortex gekoppeld is aan familiariteit. Evaluatie van het paradigma en de data analyse Ondanks het feit dat ERF analyses slechts op één proefpersoon konden worden toegepast,werden bij deze proefpersoon toch drie ERF verschillen gevonden tussen hits en correcte verwerpingen. Deze konden bovendien gecorreleerd worden met resultaten uit andere studies die herkenning bij episodische geheugentaken analyseerden, weliswaar met een eenvoudigere studietaak. Hoewel resultaten bij één enkele proefpersoon onvoldoende zijn om besluiten te trekken over de gevonden elektrofysiologische correlaten, wijzen de resultaten in de goede richting. Analyses van bijkomende proefpersonen zijn echter nodig om zekerheid te verkrijgen over deze elektrofysiologische bevindingen. ERP, MEG en event-related fMRI studies die herkenning onderzochten maakten steeds gebruik van de grand averaged data om hun analyses uit te voeren. In dit geval was dit niet mogelijk omwille van het feit dat bij 3 van de 4 proefpersonen de data niet interpreteerbaar was door oogknipperartefacten. De uitmiddeling werd in 1 proefpersoon niet uitgevoerd omwille van het overmatig en consequent oogknipperen. Bij 2 andere proefpersonen werden ondanks de standaard gebruikte rejectiecriteria voor het EOG (>150µV) oogknipperartefacten teruggevonden in het uitgemiddeld signaal. Episodes waarin oogbewegingen werden gedetecteerd bij visuele inspectie van de ruwe MEG data, maar die niet automatisch werden verworpen bij de uitmiddeling, heeft men niet bijkomend verwijderd omdat dit tot een te sterke daling van de S/N zou hebben geleid. Er bestaat wel een manier om oogknipperartefact uit het signaal te verwijderen zonder de episodes te moeten verwerpen. Hiervoor is echter specifieke software nodig en de hulp van een ervaren ingenieur. De aanwezigheid van geëvoqueerde responsen typisch uitgelokt bij presentatie van visuele stimuli wijst erop dat de uitgemiddelde signalen van deze 2 proefpersonen wel degelijk zinvolle informatie bezitten. Het selectief verwijderen van de oogknipperartefacten zou dus relevante ERF verschillen aan het licht kunnen brengen. Vooraleer bijkomende proefpersonen getest worden is het daarenboven aangeraden om strengere oogknippercriteria in te brengen in het paradigma. Momenteel werd de proefpersoon enkel gevraagd om met de ogen te knipperen tijdens het zien van het uitroepingsteken omdat men geloofde dat dit de kans op oogknipperingen tijdens en net na het zien van het woord zou verminderen. Toekomstige richtlijnen zouden bijvoorbeeld kunnen inhouden dat de proefpersoon met de ogen knippert bij het zien van het uitroepingsteken en ook effectief 45 wacht tot het vraagteken om terug met de ogen te knipperen. Dergelijke oefening dient op voorhand goed getraind te worden om te verhinderen dat de proefpersoon tijdens het uitvoeren van de herkenningstaak hier teveel aandacht aan moet besteden. Evaluatie van het model voor bronlokalisatie Het bronmodel (Equivalent Current Dipool modellering) dat hier werd gebruikt voor de bronlokalisatie blijkt niet het meest ideale model te zijn om cognitieve processen, zoals het geheugen, te onderzoeken. ECD modellering wordt het gemakkelijkst gebruikt wanneer naar een beperkt aantal bronnen wordt gezocht die bovendien duidelijke pieken veroorzaken in het gemeten signaal. Dit omdat de onderzoeker bij ECD modellering zelf de best passende dipolen tracht te lokaliseren. Bij meer complexe patronen van hersensactiviteit kunnen beter bronmodellen gebruikt worden die op en meer automatische wijze het magnetisch signaal analyseren en hierbij de best passende elektrische activiteit lokaliseren in de hersenen (37). Met dergelijke bronmodellen kan men naast het onderzoeken van specifieke ERF verschillen tussen hits en correcte verwerpingen ook gemakkelijker het volledige verloop van de elektrofysiologische correlaten analyseren. Voorbeelden van dergelijke bronmodellen zijn Minimum Norm Estimates (MNE) en Low Resolution Brain Electromagnetic Tomography (LORETA). Deze modellen proberen in tegenstelling tot ECD modellering de bron niet als een focale dipool voor te stellen, maar gaan ervaan uit dat de elektrische activiteit uitgebreid kan zijn (= Distributed Current Models). Verder maken deze modellen elk gebruik van andere a priori beperkingen om het inverse probleem op te lossen en dus om de bron te bepalen (37). Binnen het Referentiecentrum voor Refractaire Epilepsie wordt bij de analyse van de MEG onderzoeken bij patiënten met refractaire epilepsie voornamelijk gebruik gemaakt van ECD modellering om de interictale epileptiform ontladingen te lokaliseren binnen hun preheelkundige evaluatie. Vandaar dat met deze techniek ook de meeste ervaring is opgebouwd. Frequentieanalyse Een finale bemerking die bij de analyse van uitgemiddelde signalen dient gemaakt te worden, is dat er wordt vanuit gegaan dat de activiteit „phase-locked‟ is. Met andere woorden, dat een bepaald hersenproces uitgelokt door een stimulus steeds plaatsvindt op exact hetzelfde tijdstip na de stimulus. Het blijkt echter dat complexe cognitieve processen, zoals geheugentaken, kunnen variëren qua timing ten opzichte van de uitlokkende stimulus. Als gevolg hiervan kan uitmiddeling van deze signalen tot verlies leiden van deze geëvoqueerde responsen (37). Een 46 methode die vaak wordt gebruikt om dergelijk verlies van informatie te vermijden, bestaat uit het analyseren van de frequentieveranderingen in plaats van de amplitudeveranderingen. Ook de intrinsieke oscillaties van de hersenen kunnen veranderen als reactie op een stimulus. Deze veranderingen zijn niet „phase locked‟ maar wel „time locked‟. Hiermee wordt bedoeld dat binnen een bepaald tijdskader na de stimulus de relatieve contributie van oscillaties met een bepaalde frequentie zal toenemen of afnemen. Dit wordt respectievelijk event-related synchronization (ERS) en event-related desynchronization (ERD) genoemd en werd reeds geobserveerd bij visuele, sensorimotorische en auditieve taken, maar ook bij studies die aandacht, taal, emotie en het geheugen hebben getest (37,69). V. Algemeen besluit Bij de analyses van het uitgemiddelde signaal van AR werden 3 verschillen geobserveerd tussen de ERFs van hits en CVs. Een eerste verschil werd gevonden ter hoogte van de linker pariëtale sensoren en een bijhorende ECD werd hierbij gelokaliseerd in de linker pariëtale lobule. Recollectie wordt gedacht aan de basis van dit verschil te liggen. Een tweede verschil werd geobserveerd ter hoogte van de linker frontale sensoren en hiervoor werd een ECD gelokaliseerd in de linker premotorische cortex. Wat dit verschil betreft is het niet helemaal duidelijk of het een rol speelt bij postretrieval processen, bij het ophalen van contextuele informatie, of bij het sneller plannen van de motorische respons bij hits dan bij correcte verwerpingen. De ECD van het derde verschil geobserveerd ter hoogte van de rechter frontotemporale sensoren, werd gelokaliseerd in de rechter superieure temporale gyrus. Dit verschil zou mogelijks een rol kunnen spelen bij het proces van familiariteit. Vooraleer dit paradigma kan aangewend worden om het effect van NVS op het geheugen te testen bij epilepsiepatiënten geïmplanteerd met een stimulator dienen bijkomende analyses te gebeuren. Vooreerst dienen de elektrofysiologische correlaten van de geheugentaak, gedetecteerd bij proefpersoon AR, gereproduceerd te kunnen worden in andere proefpersonen. Daarnaast dient verder gewerkt te worden aan een betere rejectie van oogartefacten. Hiervoor kunnen specifieke algoritmes ontwikkeld worden. Bijkomende analyses met MNE of LORETA bronlokalisatie-technieken, op de individuele of grand average signalen kunnen aanvullende en relevante informatie opleveren over elektrofysiologische correlaten. Ook de analyse van de hersenoscillaties aan de hand van ERS/ERD detectie kan meer informatie uit het geheugen paradigma extraheren. Ten slotte 47 dient ook de EEG data geanalyseerd te worden aangezien MEG en EEG duidelijk complementair zijn en er op die manier makkelijker een verband kan gevonden worden tussen onze resultaten en die van andere ERP studies. VI. Referenties 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. Engel J, Pedley TA, Aicardi J, Dichter MA, Moshé A (2007). Epilepsy: A comprehensive textbook. 2 nd ed. Philadelphia: Lippincott Williams & Wilkins. Vonck K, Van Laere K, Dedeurwaerdere S, Caemaert J, De Reuck J, Boon P (2001). The mechanism of action of vagus nerve stimulation for refractory epilepsy: the current status. J Clin Neurophysiol 8(5):394401. George MS, Sackeim HA, Rush AJ, Marangell LB, Nahas Z, Husain MM, Lisanby S, Burt T, Goldman J, Ballenger JC (2000). Vagus nerve stimulation: a new tool for brain research and therapy. Biol Psychiatry 47(4):287-295. Milby AH, Halpern CH, Baltuch GH (2009). Vagus nerve stimulation in the treatment of refractory epilepsy. Neurotherapeutics 6(2):228-237. Tatum WO, Helmers SL (2009). Vagus nerve stimulation and magnet use: optimizing benefits. Epilepsy Behav 15(3):299-302. Labiner DM, Ahern GL (2007). Vagus nerve stimulation therapy in depression and epilepsy: therapeutic parameter settings. Acta Neurol Scand 115(1):23-33. Cohen NJ, Banich MT (2004). Memory. In: Cognitive Neuroscience and Neuropsychology. Banich MT, editor. Boston : Houghton Mifflin Company, pp.322-364. Poldrack RA, Gabrieli JD (1997). Functional anatomy of long-term memory. J Clin Neurophysiol 14(4):294-310. Gabrieli JD (1998). Cognitive neuroscience of human memory. Annu Rev Psychol. 49:87-115. Nader K, Hardt O (2009). A single standard for memory: the case for reconsolidation. Nat Rev Neurosci 10(3):224-234. MCGaugh JL (2000). Memory – a century of consolidation. Science 287(5451):248-251. Anderson AK, Wais PE, Gabrieli JD (2006). Emotion enhances remembrance of neutral events past. Proc Natl Acad Sci USA 103(5):1599-1604. Aldenkamp AP, Van de Veerdonk SH, Majoie HJ, Berfelo MW, Evers SM, Kessels AG, Renier WO, Wilmink J (2001). Effects of 6-months of treatment with vagus nerve stimulation on behavior in children with Lennox–Gastaut Syndrome, in an open clinical and non-randomized study. Epilepsy Behav 2(4):343350. Dodrill CB, Morris GL (2001). Effects of Vagal Nerve Stimulation on Cognition and Quality of Life in Epilepsy. Epilepsy Behav 2(1):46-53. Hallböök T, Lundgren J, Stjernqvist K, Blennow G, Strömblad LG, Rosén I (2005). Vagus nerve stimulation in 15 children with therapy resistant epilepsy; its impact on cognition, quality of life, behaviour and mood. Seizure 14(7):504-513. Sjögren MJ, Hellström PT, Jonsson MA, Runnerstam M, Silander HC, Ben-Menachem E (2002). Cognitionenhancing effect of vagus nerve stimulation in patients with Alzheimer's disease: a pilot study. J Clin Psychiatry 63(11):972-980. Clark KB, Krahl SE, Smith DC, Jensen RA (1995). Post-training unilateral vagal stimulation enhances retention performance in the rat. Neurobiol Learn Mem 63(3):213–216. Clark KB, Smith DC, Hassert DL, Browning RA, Naritoku DK, Jensen RA (1998). Posttraining electrical stimulation of vagal afferents with concomitant vagal efferent inactivation enhances memory storage processes in the rat. Neurobiol Learn Mem 70(3):364-373. Clark KB, Naritoku DK, Smith DC, Browning RA, Jensen RA (1999). Enhanced recognition memory following vagus nerve stimulation in human subjects. Nat Neurosci 2(1):94-98. 48 20. Nielson KA, Yee D, Erickson KI (2005). Memory enhancement by a semantically unrelated emotional arousal source induced after learning. Neurobiol Learn Mem 84(1):49-56. 21. Cahill L, Alkire MT (2003). Epinephrine enhancement of human memory consolidation: interaction with arousal at encoding. Neurobiol Learn Mem 79(2):194-198. 22. Costa-Miserachs D, Portell-Cortés I, Aldavert-Vera L, Torras-García M, Morgado-Bernal I (1994). Longterm memory facilitation in rats by posttraining epinephrine. Behav Neurosci. 108(3):469-474. 23. Nielson KA, Jensen RA (1994). Beta-adrenergic receptor antagonist antihypertensive medications impair arousal-induced modulation of working memory in elderly humans. Behav Neural Biol 62(3):190–200. 24. Cahill L, Prins B, Weber M, McGaugh JL (1998). Beta-adrenergic activation and memory for emotional events. Nature 371(6499): 702 -704. 25. Zuo Y, Smith DC, Jensen RA (2007). Vagus nerve stimulation potentiates hippocampal LTP in freelymoving rats. Physiol Behav 90(4):583-589. 26. Williams CL (1991). Vagal afferents - a possible mechanism for the modulation of memory by peripherally acting agents. Peripheral signaling of the brain 6:467 -547. 27. Gieroba ZJ, Blessing WW (1994). Fos-containing neurons in medulla and pons after unilateral stimulation of the afferent abdominal vagus in conscious rabbits. Neuroscience 59(4):851-858. 28. McGaugh JL, Roozendaal B (2002). Role of adrenal stress hormones in forming lasting memories in the brain. Curr Opin Neurobiol 12(2):205-210. 29. Hassert DL, Miyashita T, Williams CL (2004). The effects of peripheral vagal nerve stimulation at a memory-modulating intensity on norepinephrine output in the basolateral amygdala. Behav Neurosci 118(1):79-88. 30. Holdefer, RN, Jensen, RA (1985). The effects of peripheral d-amphetamine, 4-OH amphetamine, and epinephrine on maintained discharge in the locus coeruleus with reference to the modulation of learning and memory by these substances. Brain Research 417:108–117. 31. Svensson TH, Thorén P (1979). Brain noradrenergic neurons in the locus coeruleus: Inhibition by blood volume load through vagal afferents. Brain Research 172(1):174–178. 32. Williams CL, McGaugh JL (1993). Reversible lesions of the nucleus of the solitary tract attenuate the memory-modulating effects of posttraining epinephrine. Behav Neurosci 107:1-8. 33. Liang KC, Juler RG, McGaugh JL (1986). Modulating effects of posttraining epinephrine on memory: involvement of the amygdala noradrenergic system. Brain Res 368(1):125-133. 34. Ferry B, McGaugh JL (1999). Clenbuterol administration into the basolateral amygdala post-training enhances retention in an inhibitory avoidance task. Neurobiol Learn Mem 72(1):8-12. 35. Seidenbecher T, Reymann KG, Balschun D (1997). A post-tetanic time window for the reinforcement of long-term potentiation by appetitive and aversive stimuli. Proc Natl Acad Sci USA 94(4):1494-1499. 36. Rowan AJ, Tolunsky E (2003). Primer of EEG. Philadelphia: Butterworth-Heinemann. 37. Senior C, Russell T, Gazzaniga MS (2006). Methods is mind. Cambridge: The MIT press. 38. Rugg MD, Curran T (2007). Event-related potentials and recognition memory. Trends Cogn Sci 11(6):251257. 39. Friedman D, Johnson R (2000). Event-Related Potential (ERP) studies of memory encoding and retrieval: a selective review. Microsc Res Tech. 51(1):6-28. 40. Allan K, Wilding EL, Rugg MD (1998). Electrophysiological evidence for dissociable processes contributing to recollection. Acta Psychol 98(2-3):231-252. 41. Hamalainen M, Hari R, Ilmoniemi RJ, Knuutila J, Lounasmaa OV (1993). Magnetoencephalography – theory, instrumentation, and applications to noninvasive studies of the working human brain. Reviews of modern physics 65(2) :413-497. 42. Dhond RP, Witzel T, Dale AM, Halgren E (2005). Spatiotemporal brain maps of delayed word repetition and recognition. Neuroimage 28(2):293-304. 43. Tendolkar I, Rugg M, Fell J, Vogt H, Scholz M, Hinrichs H, Heinze HJ (2000). A magnetoencephalographic study of brain activity related to recognition memory in healthy young human subjects. Neurosci Lett 280(1):69-72. 44. Bridson NC, Muthukumaraswamy SD, Singh KD, Wilding EL (2009). Magnetoencephalographic correlates of processes supporting long-term memory judgments. Brain Res 1283:73-83. 45. http://www.wablieft.be 49 46. http://bop.vgc.be/tijdschriften/wablieft 47. Paivio A, Yuille JC, Madigan SA (1968). Concreteness, imagery and meaningfulness values for 925 nouns. J Exp Psychol 76(1):S1-25. 48. Rugg MD, Cox CJ, Doyle MC, Wells T (1995). Event-related potentials and the recollection of low and high frequency words. Neuropsychologia. 33(4):471-484. 49. Desrochers A, Bergeron M (2000). Valeurs de fréquence subjective et d'imagerie pour un échantillon de 1,916 substantifs de la langue Française. Can J Exp Psychol 54(4) :274-325. 50. http://www.ldc.upenn.edu/Catalog/readme_files/celex.readme.html 51. http://www.mrc-cbu.cam.ac.uk/ 52. Cabeza R, Nyberg L (2000). Imaging cognition II : an empirical review of 275 PET and fMRI studies. J Cogn Neurosci. 12(1):1-47. 53. Rugg MD, Henson RNA (2002). Episodic memory retrieval: an (event-related) functional neuroimaging perspective. In: The Cognitive Neuroscience of Memory Encoding and Retrieval. Parker A., Wilding EL, Bussey TJ, editors. New York: Psychology Press, pp. 3–37. 54. Konishi S, Wheeler ME, Donaldson DI, Buckner RL (2000). Neural correlates of episodic retrieval success. Neuroimage 12(3):276-286. 55. Henson RN, Rugg MD, Shallice T, Josephs O, Dolan RJ (1999). Recollection and familiarity in recognition memory: an event-related functional magnetic resonance imaging study. J Neurosci 19(10):3962-3972. 56. Herron JE, Henson RN, Rugg MD (2004). Probability effects on the neural correlates of retrieval success: an fMRI study. Neuroimage 21(1):302-310. 57. Maratos EJ, Dolan RJ, Morris JS, Henson RN, Rugg MD (2001). Neural activity associated with episodic memory for emotional context. Neuropsychologia 39(9):910-920. 58. Guerin SA, Miller MB (2009). Lateralization of the parietal old/new effect: An event-related fMRI study comparing recognition memory for words and faces. Neuroimage 44(1):232-242. 59. Spaniol J, Davidson PS, Kim AS, Han H, Moscovitch M, Grady CL (2009). Event-related fMRI studies of episodic encoding and retrieval- Meta-analyses using activation likelihood estimation. Neuropsychologia 47(8-9):1765-1779. 60. Vilberg KL, Rugg MD (2008). Memory retrieval and the parietal cortex : a review of evidence from a dualprocess perspective. Neuropsychologia 46(7):1787-1799. 61. Donaldson DI, Wheeler ME, Petersen SE (2010). Remember the source- dissociating frontal and parietal contrbutions to episodic memory. J Cogn Neurosci 22(2):377-391. 62. Rugg MD, Henson RN, Robb WG (2003). Neural correlates of retrieval processing in the prefrontal cortex during recognition and exclusion tasks. Neuropsychologia 41(1):40-52. 63. Dobbins IG, Wagner AD (2005). Domain-general and domain-sensitive prefrontal mechanisms for recollecting events and detecting novelty. Cereb Cortex 15(11):1768-1778. 64. Woodruff CC, Johnson JD, Uncapher MR, Rugg MD (2005). Content-specificity of the neural correlates of recollection. Neuropsychologia 43(7):1022-1032. 65. Cisek P (2006). Preparing for Speed. Focus on “Preparatory Activity in Premotor and Motor Cortex Reflects the Speed of the Upcoming Reach”. J Neurophysiol 96(6):2842-2843. 66. Henson RN, Cansino S, Herron JE, Robb WG, Rugg MD (2003). A Familiarity Signal in Human Anterior Medial Temporal Cortex? Hippocampus 13(2):301-304. 67. Montaldi D, Spencer TJ, Roberts N, Mayes AR (2006). The Neural System That Mediates Familiarity Memory. Hippocampus 16(5):504-520. 68. Bowles B, Crupi C, Mirsattari SM, Pigott SE, Parrent AG, Pruessner JC, Yonelinas AP, Köhler S (2007). Impaired familiarity with preserved recollection after anterior temporal-lobe resection that spares the hippocampus. Proc Natl Acad Sci U S A 104(41):16382-16387. 69. Pfurtscheller G, Lopes da Silva FH (1999). Event-related EEG/MEG synchronization and desynchronization : basic principles. Clin Neurophysiol 110(11):1842-1857. 50 Bijlagen i Bijlage 1: Ontstaan van een detecteerbaar magnetisch veld als gevolg van een tangentiële elektrisch bron. ......................................................................................................... iii Bijlage 2: Opgestelde paragrafen met geselecteerde woorden en meerkeuzevragen ................ iv Bijlage 3: lijst met oude en nieuwe woorden .......................................................................... xiv Bijlage 4: Metaal checklijst ................................................................................................... xviii Bijlage 5: MEG-MRI coregistratie .......................................................................................... xix Bijlage 6: Opmaak sferisch hoofdmodel .................................................................................. xx Bijlage 7: scores voorstelbaarheid verkregen via vragenlijsten .............................................. xxi Bijlage 8: gedragsresultaten geheugentaak ............................................................................ xxv Bijlage 9: ERF hits en correcte verwerpingen....................................................................... xxix Bijlage 10: verschil ERF hits en correcte verwerpingen ........................................................ xxx Bijlage 11: Spatiële topografie van het magnetisch veld ter hoogte van de schedel aangevuld met de dipolen verantwoordelijk voor de verschillen in ERF tussen hits en correcte verwerpingen ........................................................................................................ xxxi ii Bijlage 1: Ontstaan van een detecteerbaar magnetisch veld als gevolg van een tangentiële elektrisch bron. De rechterhandregel stelt dat elke elektrische stroom een magnetisch veld veroorzaakt. Om de richting van dit veld te bepalen, dien je met je duim van de rechterhand in de richting van de stroom te wijzen (dus van plus naar min). Door de vingers te krommen, geven die de richting aan van . Deze draait in cirkels rond . www.wikipedia.be Deze tangentiële bron is gelegen in een sulcus en creëert volgens de rechterhandregel een magnetisch veld ( staat. ) dat er loodrecht op verlaat duidelijk de hersenen en kan op deze manier worden gedetecteerd met I MEG. Radiale veroorzaken elektrische magnetische bronnen velden die evenwijdig lopen met de hersenoppervlak, waardoor deze aan de hand van MEG niet kunnen gedetecteerd worden. iii Bijlage 2: Opgestelde paragrafen met geselecteerde woorden en meerkeuzevragen Paragraaf 1 In de zomer kunnen we af en toe genieten van het mooie weer. Slechts 6 op 10 Belgen gebruiken regelmatig zonnecrème. Sommige mensen geloven dat een gewone hydraterende zalf voldoende bescherming biedt tegen de zon, maar dit is helemaal verkeerd. De zon heeft een goede invloed op onze gezondheid. Het licht van de zon helpt het lichaam om vitamine D aan te maken. Vitamine D geeft ons sterke botten en tanden. Het licht van de zon geeft veel mensen een goed gevoel. Toch kan de zon ook een gevaar zijn voor onze gezondheid. Ons lichaam heeft per dag maar een kwartier zonlicht nodig. Te veel zon heeft slechte gevolgen. Sommige gevolgen merk je meteen. Je kan een zonneslag of een ontsteking van het hoornvlies krijgen. Om een zonneslag te vermijden kun je best een hoed of een pet dragen. Sommige gevolgen zijn ook blijvend. Te veel zon maakt je huid sneller oud. Je krijgt dan meer en sneller rimpels. Het gevaarlijkste gevolg van te veel zon is huidkanker. Onze huid bestaat uit 3 lagen. Huidkanker ontstaat meestal in de bovenste laag. Huidkanker ontstaat meestal in het gezicht. In sommige gevallen gebeurt dat ook op de hand. Vroeger kregen vooral mensen die veel buiten werken, dit soort kanker. Dat zijn bijvoorbeeld boeren, tuinmannen en zeemannen. Dit veranderde vorige eeuw. Een bruine huid werd een teken van schoonheid. Mensen gaan daarom langer in de zon liggen. Huidkanker komt nu dus steeds meer voor. Ons lichaam beschermt zich al tegen de stralen van de zon. Dat gebeurt door het verdikken van de huid. Daardoor dringen stralen minder diep in de huid door. Een andere bescherming is het bruin worden van de huid. In onze huid zit een soort pigment. Bereikt het zonlicht de pigmenten? Dan geven deze pigmenten een bruine kleur af. Maar niet iedereen heeft evenveel pigmenten in de huid. Mensen met een blanke huid en lichte haarkleur hebben weinig pigmenten. Zij moeten de zon daarom zoveel mogelijk vermijden. Vraag 1 : Welke vitamine wordt in ons lichaam dankzij de zon aangemaakt? 1. Vitamine A 2. Vitamine B 3. Vitamine C 4. Vitamine D Vraag 2 : Welke uitspraak is er volgens het paragraaf correct ? 1. De huid kan zichzelf niet tegen de zon beschermen, daarom doe je best een zonnecrème op. 2. Mensen kunnen maar beter nooit in de zon lopen 3. Een hydraterende crème kan een zonnecrème vervangen. 4. Huidkanker ontstaat vooral op die plaatsen op de huid die het meest worden blootgesteld aan de zon. iv Paragraaf 2 Tijdens de Bioweek in Vaanderen stellen boeren, bedrijven en winkels met bio-producten hun deuren open. Mensen denken bij bio meestal aan gezonde voeding. Toch is bio veel meer. Bio is een andere manier van leven. Het is vooral een vorm van eerbied voor het milieu, voor plant en dier en voor de mens. Bio-landbouw gebeurt volgens de natuur. Daarbij sparen de boeren zoveel mogelijk het milieu. Zo gebruiken ze geen kunstmest of giffen tegen insecten. Die kunnen de bodem erg schaden. En er zijn nog meer slechte gevolgen. Het gif tegen insecten en kunstmest is bijvoorbeeld ook niet goed voor de mens. Bio-landbouw maakt de natuur sterker. Dat blijkt uit onderzoek. Bio-boeren bewerken dezelfde grond niet te lang. Zo voorkomen ze ziekten bij planten. Het houdt de bodem ook vruchtbaar. Dat zorgt voor meer soorten planten. Bij bio-landbouw telen boeren telkens andere gewassen na elkaar. Sommige gewassen laten bepaalde stoffen achter. Die beschermen andere gewassen heel goed tegen ziekten. Gewassen met diepe wortels houden dan weer onkruid tegen. Bio-boerderijen krijgen meer bezoek van vogels. Want bio-boeren zaaien meer gras en haver tussen het gewas. Zo krijgt onkruid minder kans. Dat voorkomt het afslijten van de bodem. Boeren moeten dan niet telkens de grond bewerken. Zo kunnen insecten langer overleven. En vogels eten veel insecten. Bio-landbouw wil voeding van hoge kwaliteit maken. Dat kan zonder de natuur te schaden. Bio-boeren kiezen daarom voor echte mest en compost. Dat maakt de bodem rijk aan goede stoffen. Die stoffen zijn ook goed voor de gezondheid van de mens. In bio-producten zitten meer vitamines en mineralen dan in andere groenten en fruit. Vraag 1: Welk product wordt door de bio-boeren WEL gebruikt? 1. Gif 2. Insecticides 3. Compost 4. Kunstmest Vraag 2: Welke uitspraak is er volgens het paragraaf correct? 1. Door telkens andere gewassen na elkaar te planten, groeit er minder onkruid. 2. Door gewassen met diepe wortels te kiezen moeten bio-boeren hun grond minder vaak bewerken. 3. Haver en gras worden gepland om te verhinderen dat vogels het gewas beschadigen. 4. Bio-producten bezitten meer mineralen omdat ze groeien tussen het onkruid. v Paragraaf 3 Frank De Winne en zijn collega's voeren in de ruimte onderzoek uit. Dit gebeurt in het ISS. Deze hangt maar 347 kilometer boven de aardbol. Dat is ongeveer de afstand tussen Brussel en Parijs. De astronauten moeten tijdens de week 10 uur per dag werken. Op zaterdag werken ze 5 uur. Dan ruimen ze het station op. Op zondag hebben ze vrijaf. De astronauten slapen ongeveer 8 uur per dag. Elke astronaut slaapt in een apart hokje en neemt tijdens de vlucht zijn eigen eten mee. Vroeger was dat eten niet altijd lekker. Nu smaakt het al beter. Het eten komt uit pakjes en uit blik. Maar er is geen koelkast aan boord. Voedsel bewaren gebeurt op een andere manier. Zo is er gedroogd voedsel. Dat zijn vooral soepen, pasta en roereieren. De bewoners van het ISS moeten er dan zelf water bijdoen. In het ISS is er geen douche. De astronauten wassen zich met vochtige doeken. Om hun haar te wassen gebruiken zij een droge shampoo. Ook naar het toilet gaan is niet eenvoudig. In de ruimte zweeft alles. Het toilet aan boord zuivert ook de urine. De astronauten krijgen zo opnieuw drinkbaar water. De Winne deelt met 5 anderen voor een lange tijd een kleine ruimte. Het leven aan boord van een station is dus niet gemakkelijk. De astronauten mogen zich daarom af en toe ontspannen. Films, boeken en muziek nemen even de druk weg. Er zijn ook instrumenten, tijdschriften en spellen aan boord. De astronauten kunnen ook e-mails sturen en bellen naar hun familie op aarde. Vraag 1: Hoeveel uur per dag dient een astronaut in het ISS tijdens de week te werken? 1. 5 uur 2. 8 uur 3. 10 uur 4. 6 uur Vraag 2: Waarom hebben astronauten voldoende tijd nodig om te ontspannen? 1. Omdat zij veel werk dienen te stoppen in het klaarmaken van eten 2. Omdat zij niet lang kunnen slapen 3. Omdat zij aan boord weinig eigen ruimte hebben 4. Omdat zij de zondag ook dienen te werken vi Paragraaf 4 Kapingen voor de kust van Somalië zijn een echte plaag. In alle grote zeeën worden soms schepen gekaapt. Vooral aan de kusten rond de evenaar slaan piraten toe. Maar nergens gebeurt het zo vaak als in de Golf van Aden. De meeste piraten in de streek komen uit Somalië. Een piraat werkt voor grotere bazen. Die geven hen bootjes en wapens. Meestal zijn er meerdere bendes aan het werk. Die bendes maken afspraken met elkaar. Kaapte een bende een schip? Dan zullen de andere bendes dat schip niet opnieuw kapen. De piraten werken met heel moderne spullen. Ze varen met kleine snelle bootjes. Ze gebruiken zware wapens als granaten en kleine raketten. Ze raken aan boord van de schepen met haken, touwen of met een ladder. De piraten varen dan met het gekaapte schip naar de kust van Somalië. Meestal kapen de piraten de schepen niet om de lading. Ze vragen losgeld voor de bemanning en de lading. Piraten eisen meestal miljoenen euro's van de eigenaar van het schip. Amerika en Europa stuurden al schepen met soldaten naar de Golf van Aden. Die moeten de schepen met vracht bewaken. Die schepen van het leger konden al enkele kapingen voorkomen. Maar dat maakt piraten onrustig en gevaarlijk. Een gekaapt schip bevrijden moet daarom voorzichtig gebeuren. Bij vorige reddingen aarzelden piraten niet om de bemanning te doden. Kenners vragen politici eerst de problemen in Somalië aan te pakken. Er is al jaren veel armoede in het land. Veel mensen sterven er van honger. De regering in Somalië heeft echter heel weinig macht. De meeste mensen in het land houden zich niet aan de wetten. Dat zorgt voor heel veel misdaad. Veel piraten waren vroeger vissers. Maar grote schepen uit andere landen visten de zee voor Somalië bijna helemaal leeg. Veel vissers werden daarom piraat, want alleen zo verdienen ze nog geld. Vraag 1: Waarom zijn er volgens het paragraaf in Somalië zoveel piraten. 1. Door de armoede in het land 2. Door de druk die bendes in het land uitoefenen 3. Als protest tegen de regering 4. Omdat er in de Golf van Aden veel schepen voorbij varen Vraag 2: Uit het paragraaf valt af te leiden dat 1. het leger granaten en kleine raketten gebruikt om gekaapte schepen te bevrijden 2. piraten ongestraft kunnen verder kapen omdat de regering van Somalië niet streng genoeg optreedt. 3. verschillende bendes vaak hetzelfde schip proberen kapen 4. piraten in Somallië al eeuwen aan het werk zijn vii Paragraaf 5 Lawaai maakt je oren stuk. Maar het doet veel meer dan dat. Je wordt er onrustig van. Heb je lang en vaak last van lawaai? Dan kan je er slecht van slapen. En dat heeft dan weer een slechte invloed op je gezondheid. Sommige mensen zoeken het lawaai op. Vooral jongeren houden niet erg van stilte. Ze gaan graag naar een discotheek of naar optredens van muziekgroepen. Heel veel jongeren hebben een MP3-speler. Daarmee luisteren ze altijd en overal naar muziek. Maar veel jongeren zetten hun muziek te luid. Door de koptelefoontjes zit het lawaai in het oor. Het kan de oren erg schaden. Het geluid op het werk mag niet harder zijn dan 80 decibel. Dat staat in de wet. Toch is er in een fabriek of in een groot bedrijf vaak veel meer lawaai. Ook arbeiders in de bouw hebben vaak last van lawaai. Dat kan soms niet anders. Een groot machine maakt nu eenmaal veel lawaai. Werk je in veel lawaai? Dan draag je best oorbeschermers. Het verkeer maakt ook veel lawaai. De meest bekende klachten gaan over het vliegveld van Zaventem. Veel mensen in de buurt kunnen 's nachts niet slapen. Want de vliegtuigen vliegen laag boven de huizen. Ook verkeer op de weg houdt mensen uit hun slaap. Bijna 10 op 100 mensen kunnen vaak niet slapen door het lawaai van auto’s en vrachtwagens. Iets meer dan 1 op 100 ligt er zelfs bijna elke nacht wakker van. Heel veel mensen hebben last van lawaai. De Vlaamse overheid onderzocht dat. Net iets minder dan 30 op 100 mensen hebben hinder door lawaai in en om hun woning. Daarmee is lawaai één van de grootste problemen. Vraag 1: Wat is de maximale geluidsgrens op het werk? 1. 80 decibel 2. 140 decibel 3. 95 decibel 4. 110 decibel Vraag 2: Wat valt er uit het paragraaf af te leiden? 1. Mensen dragen vaak oordoppen om te slapen omwille van het geluid van auto’s 2. Een MP3 speler zal enkel schade aan de oren veroorzaken als je er onvoorzichtig mee omspringt 3. Een machine in een fabriek kan meer schade aan de oren veroorzaken dan uitgaan in een discotheek 4. De regering wil de luchthaven van Zaventem sluiten omwille van de geluidsoverlast die het veroorzaakt viii Paragraaf 6 Hoe schattig reuzenpanda’s er ook uitzien, ze zijn niet altijd even lief en bovendien bezitten ze buitengewone sterke tanden. Om deze dieren echt te kunnen temmen, dienen zij op zeer jonge leeftijd te worden gevangen en in gevangenschap op te groeien met voldoende liefdevolle zorg, net zoals de weinige panda’s die vandaag in de dierentuin verblijven. Zelfs in dat geval kunnen zij op oudere leeftijd humeurig en gevaarlijk worden. In het wild leven panda’s in de bergen op een hoogte van 1500m tot 4200m. De hellingen waarop zij leven zijn bedekt met dikke wouden van sparren, eiken en bamboe. Deze bamboe jungles kunnen zo dichtbebost zijn dat jagers vaak slechts een meter ver kunnen kijken. Door de zwevende mist krijgt die hoge wildernis bovendien een geheimzinnige sfeer. Dit beschermt de panda’s niet alleen tegen de jagers, maar het versterkt ook het mysterie rond deze dieren. Het feit dat bamboe tot zo hoog in de bergen kan groeien, is erg zeldzaam en vormt een wonder van de natuur. Hoewel bamboe de karakteristieken draagt van een boom is het in werkelijkheid een plant die groeit op velden in warme of tropische klimaten. Op de ene of andere manier is deze plant erin geslaagd om te groeien op grote hoogtes, in ijle lucht, op plaatsen waar er het grootste deel van het jaar sneeuw valt. Indien op die plaatsen geen bamboe groeide, zouden er daar ook geen panda’s leven. Bamboe van deze specifieke soort vormt de voornaamste bron van voeding voor deze dieren. In de lente en de zomer eten zij enkel de heerlijke jonge groene scheuten en de bladeren op. Ze eten ook andere planten zoals sommige wijnstokken en irissen. Vraag 1: Het dieet van een panda bestaat voornamelijk uit: 1. Wijnstokken 2. Bamboe 3. Irissen 4. Gras Vraag 2: Wat probeert de auteur van deze paragraaf ons duidelijk te maken? 1. Panda’s zijn altijd rustig als ze zich in hun natuurlijke omgeving bevinden 2. Panda’s worden tammer met de jaren 3. Panda’s kunnen onverwacht agressief uit de hoek komen 4. Panda’s zijn geen koppige dieren ix Paragraaf 7 Volgens sommigen zijn wij sinds de jaren 80 in een periode van kleur gestapt. Het is immers mogelijk om radio’s en elektrische ventilators in lavendelblauw en roze te kopen. In restaurants wordt de nadruk gelegd op bloemen en kleurrijke borden. Ook auto’s worden nu in het roze en in het appelblauwzeegroen ontworpen. Zelfs accessoires bedoeld voor de badkamer worden gemaakt in het oranje of het paars. Opmerkelijk is dat de kleur van een voorwerp bepalend is voor het gevoel dat je bij een bepaald voorwerp hebt. Bijvoorbeeld, je verlangt van een stofzuiger dat die er licht en gemakkelijk uitziet, met als gevolg dat die een pastelkleur of een lichte kleur mag hebben. Gerief om te tuinieren of te sporten daarentegen dient er krachtig uit te zien. Daarom zal je nooit een roze hark vinden. Die zal eerder rood zijn. Nog niet zo lang geleden waren lakens altijd wit en werden koelkasten uitgebracht in kleuren zoals gebroken wit of olijfgroen. Nu worden deze beschouwd als ouderwets. Populaire kleuren veranderen continu, dit gebeurt onder invloed van de modewereld. In feite ontspringen nieuwe kleuren vaak uit deze mode industrie. Het is immers goedkoper om een hemd of een rok te creëren in een nieuwe welbepaalde kleur dan bijvoorbeeld een zetel. Nadat mensen gewoon zijn geworden om een bepaalde kleur te zien in het modebeeld, zijn ze er klaar voor om die kleur te aanvaarden in tapijten, koelkasten of auto’s. Zogenaamde kleur-consulenten liggen de laatste jaren dan ook erg goed in de markt. Mensen willen de meest flatterende kleuren kiezen voor hun make-up en kleren en roepen daarvoor de hulp in van experts. Sommige auto-ontwerpers beweren zelfs dat mensen in de toekomst op deze manier ook de kleur van hun wagen zullen kiezen. Dit klinkt op dit moment nog behoorlijk extreem, maar alles is mogelijk. Vraag 1: Wat is er volgens dit paragraaf de dag van vandaag NIET populair? 1. Kleurconsulenten 2. Kleurrijke wagens 3. Olijfgroene koelkasten 4. Pastelkleuren Vraag 2: Indien je de redering volgt aangegeven in dit paragraaf, welk toestel kan dan in licht roze ontworpen worden? 1. Een voetbal 2. Sportschoenen 3. Een hamer 4. Een stofzuiger x Paragraaf 8 Op dit moment kent de interesse in Indiaanse kunst in Canada een heropleving. Door de stijgende kwaliteit van de kunstwerken worden er steeds meer winkels geopend. In de staat Columbia alleen al, zijn er meer dan 2000 Indianen die hun vast inkomen halen uit het maken van hand- en kunstwerken. Deze herwaardering vindt net op het goede moment plaats. In de jaren 70 was er ook al eens een grote vraag naar snijwerk in zeepsteen. Als gevolg van die grote vraag werd de markt overspoeld door middelmatig werk. In de jaren 80 kende de industrie een algemene economische crisis. Beide factoren resulteerden samen in een daling van de verkoopcijfers. Het recente enthousiasme voor Indiaanse kunst stimuleerde de aanmaak van werk van hogere kwaliteit. Zowel de Indianen als de Inuïten bezitten gemiddeld meer artiesten in vergelijking met de blanke Canadezen. Een van de redenen hiervoor is dat hun cultuur voor de aankomst van blanken geen geschreven taal kende. In plaats daarvan uitten zij hun cultuur en geloof via snijwerk, tekeningen, manden,… . Kunst werd een manier van leven. Een tweede reden voor het groot aantal artiesten is hun economie. Indianen verkopen hun kunst- en snijwerken sinds meer dan honderd jaar, meer bepaald sinds het begin van de 17e eeuw. Een derde factor die meespeelt is dat kunst historisch gezien een tijdsdodende bezigheid is geweest voor de Inuïten die in tijden van felle koude hun woning niet konden verlaten. Vraag 1: Indianen begonnen hun kunst te verkopen 1. in de jaren 70 2. in de vroege jaren 80 3. in de 17e eeuw 4. onlangs Vraag 2: Volgens dit paragraaf is de kwaliteit van Indiaanse kunst verbeterd door 1. de hogere verkoopcijfers van zeepsteen snijwerken 2. de nieuwe interesse in hun kunst 3. de lagere verkoopcijfers in de vroege jaren 80 4. de economische crisis xi Paragraaf 9 Uit een rondvraag van het christelijke ziekenfonds CM blijkt dat één op vijf ouders zijn kinderen nooit straf geeft. Het gaat goed met de relatie tussen ouders en kinderen in Vlaanderen. Zo omschrijven bijna acht op de tien kinderen de band met hun ouders als openhartig, vertrouwelijk, vriendschappelijk of liefdevol. De meeste gezinnen werken ook behoorlijk democratisch. Zo bepalen ruim vier op de tien ouders de regels en afspraken samen met hun kinderen. In slechts een op drie van de gezinnen beslissen de ouders alleen. Het merendeel van de ouders geeft hun kinderen ook de nodige speelruimte, enkel het gebruik van tabak of drugs is niet onderhandelbaar. Amper 6% zegt het onderwerp bespreekbaar te vinden. Kinderen die de gemaakte afspraken niet naleven, kunnen in vier op de vijf gevallen op een stevige sanctie rekenen. De populairste straf is om de kinderen de toegang tot de computer, gsm of televisie voor geruime tijd te ontzeggen of te beperken. Op de tweede plaats komt de fysieke straf, waarbij kinderen in de hoek moeten staan, straf schrijven of klusjes moeten doen. De top drie wordt vervolledigd door het geven van huisarrest. Opvallend is nog dat jongere ouders vaak veel strenger zijn dan oudere. Jongere ouders van gemiddeld 38 jaar verkiezen strenge en duidelijke regels, terwijl veertigers meer voor keuzevrijheid en inspraak te vinden zijn. Nog oudere koppels, gemiddeld 46 jaar, verkiezen dan weer de totale vrijheid. De meeste ouders geven hun eigen kroost vaak ook de opvoeding die ze zelf als kind kregen. Uit het onderzoek blijkt voorts dat negen op tien van de ouders opvoeding als hun exclusieve bevoegdheid zien. Amper 2% vindt dat de grootste rol wellicht weggelegd is voor een school of een andere pedagogische instelling. Vraag 1: Welke straf wordt volgens het paragraaf het meest gegeven? 1. huisarrest 2. gsm in beslag nemen 3. in de hoek staan 4. tabak verbieden Vraag 2: Wat valt uit het vorige paragraaf af te leiden? 1. Jonge ouders laten vaker toe dat hun kinderen roken in vergelijking met wat oudere ouders 2. Binnen de meeste gezinnen laten ouders hun kinderen niet toe inspraak te hebben in de opgestelde regels 3. Ouders die als kind veel straf kregen geven hun eigen kinderen meer speelruimte 4. Het gebruik van tabak en drugs wordt in de meeste gezinnen afgekeurd xii Paragraaf 10 Vroeger werden tatoeages gebruikt om ziektes of boze geesten af te weren. De afbeelding van een sterk dier (leeuw of draak) moest de drager van de tatoeage extra kracht geven. Ook kregen misdadigers en oorlogsgevangenen een tatoeage, zodat ze altijd herkenbaar waren. Het woord "tatoeage" is afgeleid van het woord "tattau". "Tattau" is een woord uit Haiti en betekent: "markeren". Tegenwoordig nemen mensen een tatoeage vooral om hun lichaam te versieren. Vroeger werd met een scherp voorwerp een snee in de huid gemaakt. In de wond werd dan een kleurstof gelegd die uit planten werd gehaald. Ook werd met scherpe punten van een plant in de huid geprikt. Daarna werd in de wond roet en bessensap gewreven. Tegenwoordig wordt een machine gebruikt die een naald snel laat trillen. De naald gaat door een buisje, zodat de naald recht blijft en geen verkeerde bewegingen kan maken. De tatoeage veroorzaakt een soort schaafwonde in de huid. De korst die hierbij ontstaan mag niet worden afgekrabd. 6 weken lang mag de tatoeage niet in de felle zon komen, want dan gaat de kleur van de tatoeage verbleken. Degene die de tatoeage uitvoert, heeft meestal handschoenen aan en gebruikt schone naalden. Eerst maakt hij de huid waar de tatoeage moet komen, schoon en haalt met een scheermes alle huidhaartjes weg. Een speciaal schoonmaakmiddel desinfecteert de huid. Dan tekent hij met een stift de vormen van de tatoeage. Voor een spiegel kan de klant bekijken, of de tekening op de goede plaats zit. Als de klant tevreden is, kan de tatoeage beginnen. Vraag 1: Wat is de oorspronkelijke betekenis van het woord ‘tatoeage’? 1. Krassen 2. Kleuren 3. Markeren 4. Snijden Vraag 2: Wat is er correct volgens deze paragraaf? 1. Misdadigers kregen vroeger tatoeages zoals een leeuw of een draak 2. Vroeger gebruikte men scherpe planten in plaats van een naalden bij het zetten van tatoeages. 3. Tatoeages worden al jaren gezet omdat mensen dat mooi vinden 4. Roet en bessensap werden vroeger gebruikt om de schaafwonde te onstmetten xiii Bijlage 3: lijst met oude en nieuwe woorden Oude woorden Woord 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 PET GIF ZALF MEST KUST BOUW MIST HARK BAND SNEE ROET FRUIT MARKT STRAF LEEUW NAALD KORST BODEM HAVER ZETEL KOUDE TABAK EIKEN VLUCHT VRACHT SNEEUW KROOST DOUCHE TOILET PIRAAT LADDER LAWAAI WAPENS BERGEN MANDEN VOEDING ONKRUID AARDBOL STATION MISDAAD FABRIEK MAKE-UP SPIEGEL RIMPELS STRALEN JUNGLES WINKELS KOPPELS ARMOEDE MACHINE INKOMEN ZONLICHT KOELKAST SCHEUTEN log frequentie (0,3-1,9) voorstelbaarheid (4-7) 1,2788 0,699 0,9031 0,699 1,7243 1,3222 1,0414 0,301 1,8751 0,7782 0,4771 0,699 1,8325 1,6902 1,3617 1,2041 1,1139 1,6902 0,4771 1,1761 0,6021 1,1139 1,0414 1,7634 0,699 1,5911 0,4771 1,2304 1,2788 0,6021 1,1461 1,4914 1,8513 1,7404 1,301 1,415 0,8451 0,4771 1,6532 1,3424 1,6435 0,7782 1,7076 1,0414 1,3802 1 1,7782 0,699 1,3222 1,7853 1,6435 1,3617 0,9031 0,9031 6,8 4,43 5,83 5,9 6,43 5,33 6,1 6,4 6,27 6,23 5,21 6,21 6,35 4,77 6,65 6,58 5,67 5,43 5,23 5,63 5,2 6,5 6,43 5,47 5,03 6,8 5,53 6,48 6,47 5,4 6,73 6,43 5,97 6,6 4,27 4,33 5,5 6,37 6,73 4,77 5,97 6,43 6,76 5,57 5,03 6,07 4,47 4,33 4,43 5,47 (Fr) 4,1 6,17 5,7 4,75 xiv Letters Lettergrepen 3 3 4 4 4 4 4 4 4 4 4 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 8 8 8 E/M 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 2 2 2 2 2 1 1 1 1 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 3 3 3 2 2 2 E E E E E E E E E E E E E E E E E E E E E E M E E E E E E E E E M M M E E E E E E E E M M M M M E E E E E M 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 BADKAMER COMPUTER TAPIJTEN VLIEGVELD INDUSTRIE ARTIESTEN DISCOTHEEK DIERENTUIN STOFZUIGER INSTELLING TUINMANNEN BESCHERMING RESTAURANTS VRACHTWAGENS HANDSCHOENEN TIJDSCHRIFTEN 1,3802 1,6902 1,2304 1,301 1,5051 0,7782 0,4771 0,8451 0,4771 1,8451 0,8451 1,5911 1,6532 1,301 1,1139 1,5911 6,63 6,5 6,13 6,23 (Eng) 5,77 5,63 5,57 6,65 6,73 (Fr) 5,18 6,1 4,63 6,41 6,43 6,56 6,3 log frequentie (0,3-1,9) 1,2304 1,4472 1,0414 1,7634 1,6335 0,7782 0,301 0,699 1 0,699 0,6021 1,8062 1,0792 1,0792 1,8129 0,4771 1,5682 1,2553 1,5682 1,4624 0,4771 1,5682 1,8325 1 1,5185 0,301 1,4771 1,1461 1,4314 1,8633 1,6128 1,6532 voorstelbaarheid (4-7) 5,96 6,63 4,24 6,82 6,13 6,5 5,8 6,67 6,6 4,77 6,67 5,77 4,16 6,3 6,87 6,37 5 6,65 5,3 6,63 6,27 6,7 6,27 5,7 6,13 4,73 4,35 6,63 6,8 5,7 4,47 6,63 8 8 8 9 9 9 10 10 10 10 10 11 11 12 12 13 3 3 3 2 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 E E M E E M E E E E M E M M M M Gemiddelde log frequentie: 1,194 Gemiddelde voorstelbaarheid: 5,817 Nieuwe woorden Woord 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 ERF IJS EED BUS KAMP KURK FUIF POMP WORM WORP WESP DONS ECHO OVEN MAAN WILG LIED SNOR CHEF VLAG SLEE KLOK PRINS BEURS PLEIN PLONS SCHOT KRAAN LAARS SPOOR TOCHT BRAND xv Letters Lettergrepen 3 3 3 3 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 E/M 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 E E E E E E E E E E E E E E E E E E E E E E E E E E E E E E E E 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 GRAAF SLANG DEKEN KOPER NEGER ZEGEL AREND OLIJF BALIE BELEG MOLEN GEBIT VODDEN KIPPEN SCHOFT SCHELP GRACHT VLECHT GRIJNS SCHERM STRAND STRUIK MASKER BALPEN LETSEL SPELER BALLET CADEAU KRATER STAPEL BOCHEL FLESJE KAMPEN STENEN TRONEN COUPES OEVERS AKKER STEKKER PORTIER CONCERT SCHEDEL VOETBAL MONSTER GEWICHT DRUPPEL STADION RECHTER AFGROND KAUWGOM DAGBOEK KETTING YOGHURT GEHUCHT VLEKKEN TRAPPEN TOETSEN KNOPPEN KRASSEN DANSERS LENGTES ZOLDERS FEESTEN 1,3802 1,4314 1,6232 1,1761 1,4624 0,7782 0,6021 0,4771 0,9031 0,7782 1,0414 1,0414 5,7 1,5185 1 0,9542 1,1139 0,7782 1,1139 1,301 1,7076 1,4771 1,2553 0,301 0,4771 1,4914 0,6021 0,7782 0,699 1,4314 0,4771 1 1,6335 1,3979 0,4771 0,9542 1,4914 1,2041 0,301 1,4914 1,1761 1,2788 0,7782 1,3424 1,6232 1,415 0,699 0,301 1,0792 0,301 1,3802 1,301 0,4771 0,699 1,4314 1,3979 1,3617 1,4771 0,7782 0,6021 1,4314 1,301 1,7782 4,53 6,7 6,17 4,03 6,63 6,23 6,1 6,36 5,47 5,17 6,87 6,73 5,7 6,73 4,5 6,63 6,47 6,3 5,63 6,37 6,71 6,45 6,3 6,9 5,31 4,8 6,4 6,03 5,97 5,37 6,2 6,9 6,13 6,77 5,83 5,1 6,26 6,13 6,57 5,9 5,4 6,37 6,63 6,07 4,9 6,13 6,5 5,67 6,03 6,13 6,07 6,37 6,41 6,33 5,97 6,68 4,8 6,1 5,17 6,1 4,3 6,73 6,07 xvi 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 1 1 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 1 1 1 1 1 1 1 1 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 E E E E E E E E E E E E M M E E E E E E E E E E E E E E E E E E M M M M M M E E E E E E E E E E E E E E E E M M M M M M M M M 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 MOORDEN GALERIJ MAZELEN MASSAGE RECLAME THEATER PARAPLU SCHUTTER SCHILDER PASPOORT ROLSTOEL SCHERVEN KOSTUUM ROLLETJE OVERHEMD TELEGRAM DEFENSIE KONIJNEN RECEPTEN HOOFDPIJN TOESPRAAK WANDELING ONDERKANT GERECHTEN GEVECHTEN BUITENLAND VOORZITTER ACHTERBANK GYMNASTIEK SLAAPKAMER VERKIEZING SPIEGELTJE AFBEELDING VIERKANTEN STRELINGEN SLACHTOFFER SINTERKLAAS PRESIDENTEN BOOMGAARDEN SCHOENMAKERS GROOTMOEDERS VERJAARDAGEN ONDERBROEKEN VERPLEEGSTERS VUILNISBAKKEN 1,6532 0,9542 0,4771 0,6021 1,3424 1,2304 0,9542 0,6021 1,4472 1,1761 0,7782 1 1,0792 0,301 1,301 0,9542 1,0414 1,3617 1,2788 1,301 1,1461 1,4914 0,9542 1,3802 1,3802 1,5051 1,6812 0,8451 0,6021 1,6335 1,3424 0,301 1,2041 1,4314 0,4771 1,716 0,9031 1,7076 0,9031 0,6021 1,4624 1,3222 0,9031 1,4314 0,699 4,9 5,57 4,9 5,77 5,07 6,03 6,7 5,57 6,23 6,63 6,83 6,6 6,3 5,4 6,65 6,4 4,97 6,63 5,3 4,03 5,67 5,7 4,33 5,03 4,9 5,73 5,77 6 5,8 6,35 4,2 6,76 4,93 6,13 5,6 4,87 6,97 6,13 6,37 5,58 6,5 4,33 6,6 6,73 6,63 Gemiddelde log frequentie: 1,152 Gemiddelde voorstelbaarheid: 5,918 xvii 7 7 7 7 7 7 7 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 9 9 9 9 9 9 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 11 11 11 11 12 12 12 12 13 13 2 3 3 3 3 3 3 2 2 2 2 2 2 3 3 3 3 3 3 2 2 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 M E E E E E E E E E E M M E E E E M M E E E E M M E E E E E E E E M M E E M M M M M M M M Bijlage 4: Metaal checklijst Datum NAAM Gewicht Allergieën Studie VOORNAAM Geboortedatum Heeft u ooit al één van volgende chirurgische interventies ondergaan: -cardiovasculair -neurologisch Heeft u onlangs een chirurgische interventie ondergaan (voorbije 3 maanden) Ja/neen Ja/neen Ja/neen Heeft u ooit een oogverwonding opgelopen (bv door een metalen voorwerp) Ja/neen Draagt u één van volgende voorwerpen: -Pacemaker -Clips of vasculaire stents (agv een aneurysma) -Artificiële hartklep -Geïmplanteerde neurostimulator (pijn,Parkinson, epilepsie,..) -Auditief of cochleair implantaat -Minipomp (insuline, pijnstillers,…) -Spiraaltje -Kunstgewricht of prothese -Botfracturen die werden hersteld adhv een metalen draad, platen, vijzen, nagels,… -Metalen hechtingen -Obussplinters -Tandprotheses -Tatoeages, permanente make-up, piercing -Andere (gelieve te vermelden) Heeft u volgende voorwerpen correct achtergelaten in de vestiaire: -Bril -Verwijderbare mondstukken -Oorapparaten -Juwelen (oorringen, ketting, armband, haarspelden, piercing, ring,..) -Uurwerk -Portefeuille -Magnetische kaarten (bankkaart, reiskaart,..) -Potloden en balpennen -Sleutels -Muntstukken -Zakmes, nagelknipper, nagelvijl, -Aanstekers -Metalen knoppen -Riem -Schoenen -GSM,bieper Heeft u ooit al een MR scan ondergaan? Zoja, wanneer: Ja/neen Ja/neen Ja/neen Ja/neen Ja/neen Ja/neen Ja/neen Ja/neen Ja/neen Ja/neen Ja/neen Ja/neen Ja/neen Ja/neen Ja/neen Ja/neen Ja/neen Ja/neen Ja/neen Ja/neen Ja/neen Ja/neen Ja/neen Ja/neen Ja/neen Ja/neen Ja/neen Ja/neen Ja/neen Ja/neen Ja/neen xviii Bijlage 5: MEG-MRI coregistratie 1. 2. 1. Digitalisatie van linker en rechter tragus, nasion, hoofd- en gezichtpunten, EEG elektroden en HPI coils met het Polhemus Fastrak systeem geeft aanleiding tot een hoofd coördinatenstelsel. 2. Manuele alignering van de gedigitaliseerde punten met de NMR beelden van de proefpersoon (= MEG-MRI coregistratie). xix Bijlage 6: Opmaak sferisch hoofdmodel Om een sferisch hoofdmodel te verkrijgen dient men punten vast te leggen op de NMR beelden zodanig dat de volledige hersencortex (cerebrum en cerebellum) wordt afgebakend. Vervolgens wordt de best passende sfeer berekend die deze punten omvat. xx Bijlage 7: scores voorstelbaarheid verkregen via vragenlijsten Woorden paragrafen met voorstelbaarheid <4 Woorden paragrafen Woorden paragrafen met oorspronkelijk Franse of Engelse voorstelbaarheid WOORD Fruit Groei Contrast Uitstel Vakbond Roet Manden Waarheid Kern Tochten Bonen Aanblik Bergen Kroost Vandaag Industrie Voorjaar Leger Aandacht Bescherming Gok Test Winkels Artiesten Diploma Conflict Vracht Bron Machine Glorie Mosselen Hervorming Suiker Voeding Geboorte Hiaat Douche Programma Leeuw Inenting Jacht Maat Heimwee Naald Korst Dierentuin Aangelegenheid Bouw Jargon PP1 5 2 3 1 2 7 7 1 6 4 7 4 7 5 2 5 5 5 1 4 1 2 6 5 3 2 6 3 5 1 7 1 5 4 4 1 7 4 7 4 4 2 1 7 7 7 2 5 1 PP2 7 1 2 1 4 6 7 3 5 3 7 4 6 5 2 3 5 5 3 3 6 4 7 6 6 6 5 6 7 5 7 1 7 7 7 1 7 7 7 7 7 3 2 7 7 7 1 4 3 PP3 6 2 3 1 3 5 7 1 4 3 7 4 7 6 2 6 1 7 1 3 1 3 6 6 7 2 6 4 7 1 7 1 7 7 5 1 7 4 7 6 6 1 1 7 7 7 2 5 1 PP4 7 3 3 3 3 5 7 2 4 4 7 5 7 5 4 5 4 7 5 5 3 7 7 7 7 6 3 3 6 5 7 2 7 7 7 1 7 2 7 7 5 3 2 7 7 7 1 5 1 xxi PP5 7 2 4 1 5 5 7 1 4 4 7 5 7 3 2 7 1 7 4 5 1 7 7 6 6 5 5 7 6 1 7 1 7 6 6 1 7 5 7 5 6 2 1 7 5 7 1 5 1 GEMIDDELDE 6,40 2,00 3,00 1,40 3,40 5,60 7,00 1,60 4,60 3,60 7,00 4,40 6,80 4,80 2,40 5,20 3,20 6,20 2,80 4,00 2,40 4,60 6,60 6,00 5,80 4,20 5,00 4,60 6,20 2,60 7,00 1,20 6,60 6,20 5,80 1,00 7,00 4,40 7,00 5,80 5,60 2,20 1,40 7,00 6,60 7,00 1,40 4,80 1,40 SD 0,89 0,71 0,71 0,89 1,14 0,89 0,00 0,89 0,89 0,55 0,00 0,55 0,45 1,10 0,89 1,48 2,05 1,10 1,79 1,00 2,19 2,30 0,55 0,71 1,64 2,05 1,22 1,82 0,84 2,19 0,00 0,45 0,89 1,30 1,30 0,00 0,00 1,82 0,00 1,30 1,14 0,84 0,55 0,00 0,89 0,00 0,55 0,45 0,89 Kleuterschool Indeling Hectares Kampen Streng Handeling Klas Thee Trut Ingreep Scheuten Straf Snee Tapijten Tuinmannen Vliegveld Totaal Wapens Zeehond Tijdschriften Koelkast Eiland Appels Wolk Tip Brandhout Inval Markt Kust Toilet Vorst Centrum Instinct Stofzuiger Vlucht Eiken Inzet Tabak Schandaal Bewoners Handelaars Zalf Kabaal Spiegel Trui Onkruid Kanker Staart Hark Pet Eieren Komeet Kalmte Oogst Kleuters Kenmerk Kreeften Gif Mist Organen Richtlijn Gas Keuze 5 2 4 4 3 3 3 4 2 2 5 2 6 7 5 6 1 7 7 6 7 4 6 6 1 6 1 5 4 6 5 2 1 7 5 5 2 6 1 3 3 6 6 6 6 6 5 6 7 7 7 6 2 2 5 2 6 2 5 5 1 5 1 7 2 4 6 3 3 6 7 5 6 6 5 6 7 7 7 1 7 7 7 7 7 7 7 1 7 2 7 7 7 5 4 3 7 4 3 3 7 4 5 5 7 6 7 7 7 7 7 7 7 7 7 3 7 7 2 7 3 7 7 2 7 1 6 2 5 5 1 1 6 7 6 1 7 6 7 7 7 7 4 7 7 7 7 7 7 7 2 6 1 5 6 7 3 4 1 7 3 5 1 6 1 4 6 7 1 7 7 7 4 6 7 7 7 7 2 5 6 2 7 7 7 6 1 6 2 7 3 2 2 4 1 7 7 6 5 1 4 6 7 7 7 2 7 7 7 7 7 7 7 1 7 5 7 7 7 2 5 1 7 7 2 1 6 2 5 5 7 3 7 7 7 4 7 5 7 7 3 2 3 7 2 7 6 7 5 2 2 1 xxii 6 1 3 4 4 1 7 7 5 1 2 5 6 7 6 7 1 7 6 7 7 4 7 7 1 5 1 5 6 7 4 3 2 7 6 6 3 7 5 4 4 7 5 7 7 7 5 7 6 7 7 7 5 5 6 1 7 4 7 6 3 6 4 6,20 2,00 3,60 4,20 3,00 1,80 5,80 6,40 4,80 3,00 4,20 4,40 6,20 7,00 6,40 6,80 1,80 7,00 6,80 6,80 7,00 5,80 6,80 6,80 1,20 6,20 2,00 5,80 6,00 6,80 3,80 3,60 1,60 7,00 5,00 4,20 2,00 6,40 2,60 4,20 4,60 6,80 4,20 6,80 6,80 6,80 5,00 6,60 6,40 7,00 7,00 6,00 2,80 4,40 6,20 1,80 6,80 4,40 6,60 5,80 1,80 5,20 1,80 0,84 0,71 1,14 1,48 1,22 1,10 1,64 1,34 1,64 2,35 2,59 1,52 0,45 0,00 0,89 0,45 1,30 0,00 0,45 0,45 0,00 1,64 0,45 0,45 0,45 0,84 1,73 1,10 1,22 0,45 1,30 1,14 0,89 0,00 1,58 1,64 1,00 0,55 1,82 0,84 1,14 0,45 2,17 0,45 0,45 0,45 1,22 0,55 0,89 0,00 0,00 1,73 1,30 1,95 0,84 0,45 0,45 2,07 0,89 0,84 0,84 1,92 1,30 Stralen Handschoenen Vet Neerslag Schimmel Fabriek Klacht Rang Ronde Knollen Specht Koers Rimpels Krabben Pels Klimaat Schorsing Band Aardbol Kast Inkomen Sterren Hoofdstad Principe Komst Spraak Zetel Olie Badkamer Sneeuw Geleerde Lawaai Tarwe Mest Leraar Koude Make-up Kracht Plaag Tenen Voedsel Misdaad Snavel Kritiek Soort Computer Instelling Maïs Station Restaurants Weekend Nieuws Kwaliteit Boomstam Mode Kwestie Vrachtwagens Bodem Lafaard Pinksteren Manier Armoede Student 5 5 5 6 5 5 1 1 1 5 6 2 5 4 5 5 1 2 6 7 1 6 2 1 1 6 6 6 6 7 3 6 5 6 4 6 6 2 1 6 3 3 5 1 1 6 1 5 6 6 3 1 2 5 5 1 5 3 1 2 1 5 4 3 7 7 7 7 7 3 2 7 7 7 7 7 7 7 3 2 7 7 7 4 7 5 4 3 3 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 5 4 7 7 7 7 3 3 7 7 7 7 7 6 7 3 7 7 4 7 7 2 1 1 3 7 6 7 5 6 6 7 1 1 3 6 7 5 6 7 6 2 2 2 6 7 6 6 6 1 4 4 7 7 7 7 6 5 6 7 7 6 6 4 4 6 7 4 6 2 2 6 5 7 7 7 5 4 2 6 6 1 7 6 2 1 1 4 6 3 7 7 7 7 7 2 3 3 6 7 7 7 7 7 4 1 5 7 7 2 7 4 1 1 2 7 7 7 7 5 2 7 7 7 6 7 2 1 7 7 2 7 2 1 7 2 7 7 7 3 5 3 7 6 1 7 6 3 3 3 7 7 xxiii 5 7 6 5 6 6 2 5 5 6 6 6 6 7 5 5 1 6 7 7 5 7 4 1 2 4 7 6 7 7 5 5 6 7 6 5 6 5 3 7 6 6 6 3 2 7 7 7 7 7 5 6 3 6 5 1 7 6 4 3 1 7 5 4,40 6,60 6,00 6,20 6,20 6,40 1,80 2,40 3,80 6,00 6,60 5,40 6,20 6,40 6,00 3,80 1,40 4,40 6,60 7,00 3,60 6,60 4,20 1,60 2,20 3,80 6,80 6,60 6,80 7,00 5,20 5,00 6,20 6,80 6,20 6,00 6,40 3,60 2,60 6,60 6,00 4,40 6,20 2,20 1,80 6,60 4,40 6,60 6,80 6,80 4,40 4,60 2,60 6,20 5,80 1,60 6,60 5,60 2,40 2,00 1,40 5,20 5,80 1,34 0,89 1,00 0,84 0,84 0,89 0,84 1,67 2,28 0,71 0,55 2,07 0,84 1,34 1,00 1,30 0,55 2,30 0,55 0,00 2,07 0,55 1,48 1,34 1,30 1,48 0,45 0,55 0,45 0,00 1,48 1,87 0,84 0,45 1,30 0,71 0,55 1,52 1,52 0,55 1,73 2,07 0,84 0,84 0,84 0,55 2,79 0,89 0,45 0,45 1,34 2,30 0,55 0,84 0,84 1,34 0,89 1,52 1,14 1,00 0,89 1,79 1,30 Besmetting Munten Zonlicht Proeven Meting Milt Jungles Serie Bandieten Piraat Meerderheid Landschap Haver Misbruik Situatie Koppels Discotheek Sensatie Psycholoog Mening As Ladder Spreiding Talent Steun 2 2 6 2 2 1 6 1 7 7 1 5 6 1 1 4 6 2 3 1 6 7 2 1 1 7 7 7 7 5 7 7 6 7 7 1 7 7 3 2 7 7 5 3 3 7 7 1 1 1 5 7 7 3 2 5 6 2 6 7 3 4 4 1 1 5 7 2 6 1 5 6 2 2 2 6 7 7 5 3 7 6 1 7 7 2 6 6 2 1 5 7 3 5 1 6 7 2 1 1 xxiv 4 7 6 4 4 4 6 5 6 7 4 6 5 3 1 6 7 5 5 1 6 7 2 2 2 4,80 6,00 6,60 4,20 3,20 4,80 6,20 3,00 6,60 7,00 2,20 5,60 5,60 2,00 1,20 5,40 6,80 3,40 4,40 1,40 6,00 6,80 1,80 1,40 1,40 1,92 2,24 0,55 1,92 1,30 2,49 0,45 2,35 0,55 0,00 1,30 1,14 1,14 1,00 0,45 1,14 0,45 1,52 1,34 0,89 0,71 0,45 0,45 0,55 0,55 1=P1 xxv 6=P6 7=P7 DUUR HERKENNNING = 19min 27sec 1 1 1 1 restaurants badkamer stofzuiger hark zetel tapijten make-up R I I I I I I I 7/7 0 1 6 winkels inkomen markt industrie artiesten manden koude 8=P8 R I I I I I I I 7/7 R I I I I I I I 7/7 TOTAAL RECALL = 70/70 H I I I I 0 I I 6/7 3=P3 aardbol station vlucht koelkast douche toilet tijdschriften 1 1 H I I I I I I I 7/7 1 0 R I I I I I I I 7/7 6 5 R H I I I I I I I I I I I I I I 7/7 7/7 2=P2 8 fruit voeding gif bodem onkruid haver mest 6 dierentuin bergen jungles mist eiken sneeuw scheuten DUUR LEZEN = 64min LEESDUUR (MIN) MC FEITELIJK LOGISCH PARAGRAAF WOORDEN R H zalf I I bescherming I 0 pet I I rimpels I I tuinmannen I I stralen I I zonlicht I I 7/7 6/7 LEESDUUR (MIN) 7 MC FEITELIJK 1 LOGISCH 0 PARAGRAAF WOORDEN CV 9=P9 0 1 6 straf band tabak computer koppels kroost instelling 1 1 7 kust piraat wapens ladder vracht armoede misdaad 4=P4 R I I I I I I I 7/7 R I I I I I I I 7/7 H I I I I I I I 7/7 H I I I I I I I 7/7 10=P10 1 1 6 leeuw snee roet handschoenen naald korst spiegel 1 0 7 discotheek fabriek bouw machine vliegveld vrachtwagens lawaai 5=P5 R I I I I I I I 7/7 R I I I I I I I 7/7 H I I I I I I I 7/7 H I 0 0 I I I I 5/7 TOTAAL HERKENNING oud = 61/70 nieuw= 138/140 H I 0 0 I I I I 5/7 H I 0 0 I I 0 I 4/7 Bijlage 8 : gedragsresultaten geheugentaak xxvi MC MC DUUR LEZEN = 54min 1 1 R H I I I I I I I I I I I X I I 7/7 6/7 R H I I I I I 0 I I I 0 0 0 I I 6/7 4/7 7=P9 1 1 6 straf band tabak computer koppels kroost instelling 1 1 6 kust piraat wapens ladder vracht armoede misdaad 2=P4 R H I I I 0 I I I I I I I X 0 I 6/7 5/7 R H I I I I 0 I I I 0 0 I X 0 X 4/7 4/7 DUUR HERKENNNING = 19min 38sec 6 LEESDUUR (MIN) FEITELIJK LOGISCH restaurants badkamer stofzuiger hark zetel tapijten make-up 6=P7 WOORDEN PARAGRAAF 1 0 4 LEESDUUR (MIN) FEITELIJK LOGISCH discotheek fabriek bouw machine vliegveld vrachtwagens lawaai 1=P5 WOORDEN LDB PARAGRAAF 8=P3 R H I I I I I I 0 I I I I 0 I I 6/7 6/7 R H I I I 0 I I I I I I I I I I 7/7 6/7 TOTAAL RECALL = 62/70 1 0 5 aardbol station vlucht koelkast douche toilet tijdschriften 1 1 5 zalf bescherming pet rimpels tuinmannen stralen zonlicht 3=P1 9=P2 R 0 I I I 0 I I 5/7 R I I I I I I I 7/7 H 0 X I I I I I 5/7 H I I I I I I I 7/7 TOTAAL HERKENNING 1 0 6 fruit voeding gif bodem onkruid haver mest 1 1 6 winkels inkomen markt industrie artiesten manden koude 4=P8 10=P6 R H I I I I I I I I I I I I I I 7/7 7/7 R H I I I I I I I I I I I I I I 7/7 7/7 oud = 57/70 nieuw= 128/140 1 0 5 dierentuin bergen jungles mist eiken sneeuw scheuten 1 1 5 leeuw snee roet handschoenen naald korst spiegel 5=P10 xxvii DUUR LEZEN = 62min LEESDUUR (MIN) MC FEITELIJK LOGISCH WOORDEN PARAGRAAF LEESDUUR (MIN) MC FEITELIJK LOGISCH WOORDEN JV PARAGRAAF 7=P2 R H I I I I I I I I 0 I I I I I 6/7 7/7 R H I I I I I I I I I I 0 X I I 6/7 6/7 DUUR HERKENNNING = 19min 17sec 1 1 0 1 fruit voeding gif bodem onkruid haver mest 7 R H I I I I I I I I I I I I I I 7/7 7/7 6 restaurants badkamer stofzuiger hark zetel tapijten make-up 1 1 1 1 6=P7 2=P6 dierentuin bergen jungles mist eiken sneeuw scheuten 6 R H I 0 I I I I I I I 0 I I I I 7/7 5/7 7 kust piraat wapens ladder vracht armoede misdaad 1=P4 8=P8 1 1 6 9=P10 discotheek fabriek bouw machine vliegveld vrachtwagens lawaai 4=P5 R I I I I I 0 I 6/7 R I I I I I I I 7/7 H I I I I I I I 7/7 H I I I I I I I 7/7 TOTAAL HERKENNING 0 0 R H I I leeuw I I snee I I roet I I handschoenen I I naald I I korst I I spiegel 7/7 7/7 6 R H I 0 I I I I I I I I I I 0 0 6/7 5/7 TOTAAL RECALL = 63/70 0 1 6 winkels inkomen markt industrie artiesten manden koude 1 1 5 straf band tabak computer koppels kroost instelling 3=P9 10=P3 R H I I I I I I 0 0 0 0 I I I I 5/7 5/7 R H I I I I I I I I I I 0 0 I 0 6/7 5/7 oud = 61/70 nieuw= 136/140 1 1 6 aardbol station vlucht koelkast douche toilet tijdschriften 1 1 7 zalf bescherming pet rimpels tuinmannen stralen zonlicht 5=P1 xxviii 1=P3 0 1 7 kust piraat wapens ladder vracht armoede misdaad 7=P10 R H I I I I I I I 0 I I I I 0 X 6/7 5/7 DUUR HERKENNNING = 18min 50sec 1 1 R H R H I I leeuw I I I I snee I I I I roet I I I I handschoenen I I I I naald I I I I korst 0 I I I spiegel I I 7/7 7/7 6/7 7/7 6 0 0 0 1 6=P4 2=P8 winkels inkomen markt industrie artiesten manden koude 6 R H I I 0 0 0 0 I X I I I I I I 5/7 4/7 6 aardbol station vlucht koelkast douche toilet tijdschriften DUUR LEZEN = 64min LEESDUUR (MIN) MC FEITELIJK LOGISCH WOORDEN PARAGRAAF LEESDUUR (MIN) MC FEITELIJK LOGISCH WOORDEN AR PARAGRAAF 8=P5 R H I I I I I I I I I I I I I I 7/7 7/7 R H I I I I 0 I I I I I 0 I I I 5/7 7/7 TOTAAL RECALL = 59/70 1 1 6 discotheek fabriek bouw machine vliegveld vrachtwagens lawaai 1 1 7 dierentuin bergen jungles mist eiken sneeuw scheuten 4=P6 9=P1 R I I I I I I I 7/7 R I I 0 I 0 I I 5/7 H I I I I I I I 7/7 H I I I I I I I 7/7 TOTAAL HERKENNING 0 1 5 zalf bescherming pet rimpels tuinmannen stralen zonlicht 1 1 7 straf band tabak computer koppels kroost instelling 4=P9 10=P7 R H I 0 I I I I 0 I I I I I 0 I 5/7 6/7 R H I I I I I I I I I I 0 I I I 6/7 7/7 oud = 64/70 nieuw=137 /140 0 1 8 restaurants badkamer stofzuiger hark zetel tapijten make-up 1 0 6 fruit voeding gif bodem onkruid haver mest 5=P2 Bijlage 9: ERF hits en correcte verwerpingen Rechter frontotemporaal verschil Linker frontaal verschil ERF ERF MEG0313 (fT/cm) 20 MEG1211 200 (fT) 10 100 -200 200 400 600 800 1000 1200 1400 -10 200 -200 -20 -30 600 800 -100 Tijdstip Hit Correcte Verwerping 400 Hit Correcte Verwerping (ms) 1000 1200 1400 Tijdstip (ms) Rechts Links Linker pariëtaal verschil ERF MEG1812 (ft/cm) 40 20 200 -200 400 600 800 1000 1200 1400 -20 -40 Hit Correcte Verwerping xxix Tijdstip (ms) Bijlage 10: verschil ERF hits en correcte verwerpingen Linker frontaal verschil ERFhit-ERFcv MEG0313 (fT/cm) Rechter frontotemporaal verschil ERFhit-ERFcv MEG1211 (fT) 200 20 100 10 200 -200 400 800 600 1000 1200 -200 1400 400 600 800 1000 1200 1400 -100 -10 -20 200 Tijdstip SD= 3,81 fT/cm (ms) -200 Tijdstip SD= 16,18 fT (ms) Linker pariëtaal verschil 30 MEG1812 ERFhit-ERFcv (fT/cm) 20 Legende 10 -200 -10 SD = standaard deviatie 200 400 -20 SD= 4,87 fT/cm -30 600 800 1000 1200 1400 Tijdstip (ms) xxx = magnetisch signaal van 2SD tot 3 SD/ -2SD tot -3SD = magnetisch signaal van -2SD tot 2 SD Bijlage 11: Spatiële topografie van het magnetisch veld ter hoogte van de schedel aangevuld met de dipolen verantwoordelijk voor de verschillen in ERF tussen hits en correcte verwerpingen = dipool 1. Linker pariëtaal verschil tijdstip= 477ms post-stimulus Hits Correcte verwerpingen xxxi 2. Linker frontaal verschil tijdstip= 831ms post-stimulus Hits Correcte verwerpingen xxxii 3. Rechter frontotemporaal verschil stimulus tijdstip= 962ms post- Hits Correcte verwerpingen xxxiii
