Gezondheidsprofiel Groningen 2012 VERSIE 1 2

Gezondheidsprofiel
Groningen 2012
Eemsmond
De Marne
Loppers um
Win sum
Delfzijl
Bedum
Te n Boer
Zuidhorn
Slochteren
Groningen
Grootegast
Oldambt
Leek
Menterwolde
Marum
HoogezandSappemeer
H a ren
Bellingwe dde
Vee nda m
Pe ke la
Stadskanaal
Vlagtwedde
Samen werken aan gezondheid
Appingedam
Colofon
Gezondheidsprofiel Groningen 2012 is een uitgave van GGD Groningen
Redactie epidemiologie
Jan Broer, epidemioloog
Jeroen Kuiper, onderzoeker
tel: 06 2706 4638
tel: 050 367 4318
Druk
Repro HVD, november 2013
Correspondentie
GGD Groningen
epidemiologie
Postbus 584
9700 AN Groningen
mail: [email protected]
mail: [email protected]
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
2
Inhoudsopgave
SAMENVATTING ................................................................................................................................... 5
INLEIDING .............................................................................................................................................. 7
1. WERKWIJZE ...................................................................................................................................... 8
1.1. Regio-indeling en steekproef........................................................................................................... 8
1.2. Deelname ......................................................................................................................................... 9
2. BEVOLKING ..................................................................................................................................... 11
2.1. Leeftijdsopbouw ............................................................................................................................ 11
2.2. Herkomstland ................................................................................................................................ 13
2.3. Sociaal-economische status ........................................................................................................... 14
2.3.1. Sociaal-economische status naar postcodegebied .................................................................. 15
2.3.2. Opleidingsniveau .................................................................................................................... 16
2.3.3. Moeite met rondkomen .......................................................................................................... 16
3. GEBOORTE EN STERFTE ............................................................................................................. 17
3.1. Geboorte en vruchtbaarheid .......................................................................................................... 17
3.2. Levensverwachting en gezonde levensverwachting ...................................................................... 19
3.3. Perinatale sterfte, zuigelingen en kindersterfte ............................................................................. 20
3.4. Oorzaken van sterfte...................................................................................................................... 22
3.4.1. Gestandaardiseerde sterfte per gemeente ............................................................................... 22
3.4.2. Doodsoorzaken ....................................................................................................................... 22
3.4.4. Levensbeëindigend handelen.................................................................................................. 24
4. LICHAMELIJKE EN PSYCHISCHE GEZONDHEID................................................................. 25
4.1. Chronische ziekten, aandoeningen en beperkingen....................................................................... 25
4.1.1. Chronische ziekten en aandoeningen ..................................................................................... 25
4.1.2. Beperkingen............................................................................................................................ 28
4.2. Subjectief ervaren gezondheid ...................................................................................................... 29
4.3. Psychische gezondheidszorg ......................................................................................................... 32
4.3.1. Psychosociale problemen bij jongeren ................................................................................... 32
4.3.2. Psychosociale problemen bij volwassenen ............................................................................. 34
4.3.3. Gevoelens van geluk .............................................................................................................. 36
4.3.4. Eenzaamheid .......................................................................................................................... 38
4.3.5. Huiselijk geweld ..................................................................................................................... 41
4.3.6. Kindermishandeling ............................................................................................................... 43
4.3.7. Suïcide .................................................................................................................................... 44
5. ZORG .................................................................................................................................................. 45
5.1. Mantelzorg .................................................................................................................................... 45
5.1.1. Mantelzorg geven ................................................................................................................... 45
5.1.2. Mantelzorg ontvangen ............................................................................................................ 50
5.2. Zorggebruik ................................................................................................................................... 51
5.2.1. Gebruik van zorg. ................................................................................................................... 51
5.2.2. Gebruik van en tevredenheid over de bereikbaarheid zorg. ................................................... 52
5.2.3. Bevolkingsonderzoek baarmoederhalskanker ........................................................................ 53
5.2.4. Bevolkingsonderzoek borstkanker ......................................................................................... 54
5.3. Langdurige zorg ............................................................................................................................ 55
5.3.1. Huishoudelijke hulp (Wmo) ................................................................................................... 55
5.3.2. Thuiszorg (AWBZ) ................................................................................................................ 56
5.4. Geestelijke gezondheidszorg (GGZ) ............................................................................................. 58
5.5. Ziekenhuisopnamen....................................................................................................................... 58
5.6. Ambulancevervoer ........................................................................................................................ 60
5.7. Verslavingszorg ............................................................................................................................. 60
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
3
6. LEEFWIJZE....................................................................................................................................... 63
6.1. Alcoholgebruik .............................................................................................................................. 63
6.1.1. Alcohol drinken ...................................................................................................................... 64
6.1.2. Overmatig alcoholgebruik ...................................................................................................... 66
6.1.3. Zwaar alcoholgebruik ............................................................................................................. 69
6.1.4. Jongeren en alcohol drinken ................................................................................................... 72
6.2. Roken ............................................................................................................................................ 74
6.2.1. Volwassenen en roken ............................................................................................................ 74
6.2.2. Jongeren en roken ................................................................................................................... 78
6.3. Cannabis en harddrugs .................................................................................................................. 79
6.4. Overgewicht, lichaamsbeweging en voeding ................................................................................ 81
6.4.1. Overgewicht ........................................................................................................................... 81
6.4.2. Lichaamsbeweging ................................................................................................................. 86
7. OMGEVING EN SOCIALE RELATIES ........................................................................................ 93
7.1. Sociaal kapitaal.............................................................................................................................. 93
7.2. Tevredenheid woonomgeving ....................................................................................................... 95
7.3. Vrijwilligerswerk........................................................................................................................... 96
7.4. Ervaren milieuproblemen in de woonbuurt ................................................................................... 98
LITERATUURLIJST ............................................................................................................................ 99
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
4
SAMENVATTING
Het Gezondheidsprofiel Groningen 2012 geeft inzicht in de staat van de publieke gezondheid in de
provincie Groningen. Het gezondheidsprofiel levert de onderbouwing voor keuzes voor het preventief
lokaal gezondheidsbeleid voor de 23 Groninger gemeenten.
Het Gezondheidsprofiel 2012 bestaat uit gegevens van landelijke bronnen, de gezondheidsenquête voor
volwassenen en de jeugdgezondheidsenquête. In totaal hebben ruim 4.300 volwassenen en bijna
evenveel jongeren in de leeftijd van 12 tot en met 18 jaar deelgenomen aan dit onderzoek.
Belangrijkste bevindingen
Levensduur is licht toegenomen, maar de achterstand ten opzichte van Nederland neemt toe
De levensduur bij geboorte van Groningers is bijna 80 jaar. Vergeleken met de vorige meting is de
levensverwachting met 2 maanden toegenomen. Tussen 2005-2008 was het verschil tussen de provincie
en Nederland 3 maanden, tussen 2007-2010 is het verschil in levensverwachting bij geboorte opgelopen
tot 6 maanden.
Kanker is sinds 2009 de belangrijkste doodsoorzaak; levensjaren gaan vooral verloren door longkanker,
maar ook door coronaire hartziekten, suïcide en borstkanker.
Tussen 2007-2010 stierven er in de provincie Groningen gemiddeld 1.600 mensen per jaar aan kanker.
Bijna evenveel mensen stierven in deze periode gemiddeld per jaar aan ziekten aan hart en vaatstelsel
(zoals een hartinfarct en beroerte). Zowel de sterfte aan kanker als aan ziekten aan hart en vaatstelsel
zijn in de provincie significant verhoogd ten opzichte van Nederland en zijn sterk gerelateerd aan
leefstijl.
Bijna de helft van de volwassenen heeft een chronische ziekte
Evenals in 2010 heeft 45% van de volwassenen in de provincie Groningen een chronische ziekte. 13%
van de volwassenen heeft een beperking op het gebied van zicht, gehoor of mobiliteit (landelijk: 15%).
De kans op een functiestoornis en een chronische ziekte neemt toe naarmate men ouder wordt. Met het
oog op de vergrijzing zal het beroep op zorg om die reden sterk toenemen is de verwachting.
Van de volwassenen heeft 5,2% een hoog risicoprofiel op het ontstaan van depressie of angststoornis.
Daarbij voelt 7,5% van de volwassenen zich (zeer) eenzaam.
Achttien procent van de jongeren op het voortgezet vertoont psychosociale problematiek. Dit is hoger in
vergelijking met de meting in 2008 (13%).
Bereidheid om een ander te helpen is groot
Ten opzichte van 2012 is het percentage volwassenen dat afgelopen jaar mantelzorg heeft gegeven
toegenomen. Sinds deze editie van het Gezondheidsprofiel hanteert de GGD een strengere landelijke
definitie voor mantelzorg. Gebruikmakend van deze definitie blijkt dat 13% van de Groningers
mantelzorg geeft tegenover 12% gemiddeld in Nederland. Drie op de tien van deze mantelzorgers in de
provincie Groningen voelt zich zwaar belast. Van de volwassenen in de provincie Groningen die
mantelzorg geven voelen zich vergeleken met het Nederlandse referentiecijfer veel belast.
In 2010 bleek dat de bereidheid om een ander te helpen bij kleine huishoudelijk taken (zoals het doen
van boodschappen) onder de Groningers groot is. 54% van de volwassenen was hiertoe bereid.
Afgelopen twee jaar is deze bereidheid verder toegenomen tot 59%.
In Noord-Oost Groningen is het gebruik van huishoudelijke hulp, ook na correctie voor leeftijd en
geslacht, hoger dan gemiddeld in Nederland. Dit geldt nog in sterkere mate voor zorg zonder verblijf
(thuiszorg). In sommige gemeenten in de provincie Groningen is het gebruik van zorg zonder verblijf,
na correctie voor leeftijd en geslacht, 20 tot 60% hoger vergeleken met het landelijke gemiddelde.
Tenslotte is het aantal cliënten in de provincie Groningen dat is ingeschreven bij de verslavingszorg (62
per 10.000 inwoners) beduidend hoger dan landelijk (42 per 10.000 inwoners). Het totaal aan
ingeschrevenen ligt 42% hoger in vergelijking met landelijk. Vooral het aantal cliënten woonachtig in
de gemeente Groningen is hoog (102 per 10.000 inwoners), ook in vergelijking met andere grote steden.
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
5
Positieve en negatieve ontwikkelingen ten aanzien van leefstijl
In 2010 was de GGD gematigd optimistisch ten aanzien van de verbetering van leefwijze in de
provincie Groningen.
De alcoholconsumptie onder jongeren daalde tussen 2004 en 2008. Tussen 2008 en 2012 is de
alcoholconsumptie vooral onder 16-minners verder gedaald. Ook binge drinken nam af onder jongeren
op het voortgezet onderwijs (op het MBO niet!). Bij volwassenen is overmatig en zwaar alcoholgebruik
hoger dan landelijk (vooral in de stad).
Waar bij alcohol positieve ontwikkelingen te melden zijn, is de ontwikkeling in het rookgedrag minder
gunstig. Tussen 2008 en 2012 zijn meer jongeren op het voortgezet onderwijs gaan roken.
Vanaf de eerste meting van de gezondheidsenquête onder volwassenen daalde het percentage rokers in
de provincie van 39% in 1990 tot 24% in 2010. Tussen 2010 en 2012 is de dalende trend gestopt en lijkt
het percentage rokers in de provincie weer iets toe te nemen.
Ook met betrekking tot het gebruik van cannabis is de ontwikkeling allerminst positief. Zowel onder
volwassenen als onder jongeren neemt het gebruik toe. Vooral onder 19- tot en met 34-jarigen in de
provincie Groningen is het gebruik van cannabis toegenomen. Het actuele cannabisgebruik in deze
groep is bijna verdubbeld tussen 2006 en 2012. Van de jongeren in de leeftijd van 12 tot en met 18 jaar
is het gebruik van cannabis in de voorafgaande maand 15%, dit was 12% in 2008.
Overgewicht wordt veroorzaakt door een onbalans tussen (verkeerd en/of teveel) voeding en (te weinig)
beweging.
Tussen 1990 en 2006 steeg het percentage volwassenen met overgewicht van 37% naar 51%. Tussen
2006 en 2012 is de mate van overgewicht licht gedaald en gestabiliseerd op 49%. Op het eerste gezicht
een gunstige ontwikkeling. Echter, buiten het feit dat de helft van de volwassenen overgewicht heeft,
neemt overgewicht binnen bepaalde leeftijdscategorieën nog steeds toe (35- tot en met 49-jarigen).
Goed nieuws is dat in vergelijking met 6 jaar geleden voldoen meer volwassenen aan de Nederlandse
norm voor gezond bewegen. Er wordt vooral meer bewogen in ongeorganiseerd verband. Tussen 2006
en 2012 is het percentage volwassenen dat lid is van een sportvereniging afgenomen van 41% naar 31%.
Kwaliteit van de leefomgeving sinds 2006 onveranderd
Gemiddeld zijn Groningers al jaren tevreden met hun woonomgeving. Het rapportcijfer voor de
woonomgeving is een 7,8. Hondenpoep wordt traditioneel het vaakst genoemd als grootste
milieuprobleem, ook in 2012 (24%). Wel wordt dit milieuprobleem minder vaak genoemd vergeleken
twee jaar geleden. Ook geluidsoverlast wordt vaak genoemd (23%). De resultaten over geluids-, geuren lichthinder zijn beschreven in een afzonderlijk rapport.
Sociaal kapitaal kan omschreven worden als de hulpmiddelen die in een gemeenschap aanwezig zijn om
gemeenschapsactiviteiten en sociale steun te organiseren en participatie te stimuleren. Veel Groningers
wonen in een buurt met laag sociaal kapitaal. Wel is het sociaal kapitaal in veel buurten in de provincie
de afgelopen zes jaar verbeterd. Woonde in 2006 meer dan de helft van de respondenten in een buurt
met laag sociaal kapitaal, 6 jaar later is dit gedaald naar 44%.
Tot slot
Veel verschillen tussen regio’s in de provincie die in dit rapport zijn beschreven worden voor een groot
deel verklaard door de sociaal-economische status van een regio en de mate van vergrijzing. Groepen
met een lage sociaal-economische status hebben een minder gezonde leefwijze, bevinden zich in een
minder gezonde fysieke en sociale omgeving en lopen daardoor meer gezondheidsrisico’s, hebben een
slechtere gezondheid en een kortere (gezonde) levensverwachting. Zo hebben de inwoners uit de
provincie Groningen een lagere sociaal-economische status dan landelijk. Dit in combinatie met de
vergrijsde bevolking, zorgt er voor dat de provincie dubbel is ‘belast’.
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
6
INLEIDING
De gemeente heeft allerlei taken en verantwoordelijkheden rond de volksgezondheid. Die staan in de
Wet publieke gezondheid die aangeeft dat de gemeente de gezondheidstoestand van de burgers
periodiek in kaart te brengen. Dit dient op basis van epidemiologische analyse te gebeuren. Dat doet
GGD Groningen voor de gemeenten in de provincie Groningen.
Om de gezondheid van burgers in kaart te brengen nam GGD Groningen in het najaar van 2012 deel aan
een landelijk vragenlijstonderzoek. Bij dit grootschalige gezondheidsonderzoek werkten alle GGD’en in
Nederland samen met het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) en het Centraal
Bureau voor de Statistiek (CBS). In totaal kregen ruim 750.000 inwoners van 19 jaar en ouder in
Nederland een gezondheidsenquête van de GGD in de brievenbus. Hiervan waren ruim 9.700 inwoners
woonachtig in de provincie Groningen. Door deze samenwerking leverde het onderzoek naast regionale
cijfers ook gelijktijdig landelijke informatie op waarmee de provincie Groningen zich kan vergelijken.
GGD Groningen verzamelde informatie via een vragenlijst over gezondheid, zorggebruik, leefwijze en
woonomgeving. Met de gegevens kunnen gemeenten en GGD’en gerichte activiteiten organiseren om
de leefwijze van inwoners te verbeteren. Zijn er veranderingen vergeleken met eerdere
gezondheidsenquêtes? En hoe verhoudt de provincie Groningen zich tot het landelijke gemiddelde?
Deze informatie is opgenomen in het Gezondheidsprofiel Groningen 2012. Naast de gegevens uit de
gezondheidsenquête zijn diverse andere landelijke gegevensbronnen gebruikt en gepresenteerd in dit
rapport. Verder zijn resultaten opgenomen van het jeugdgezondheidsonderzoek onder jongeren op het
voortgezet onderwijs. Dit onderzoek is in het voorjaar van 2012 uitgevoerd.
In hoofdstuk 1 wordt de onderzoeksopzet van het vragenlijstonderzoek onder volwassenen beschreven.
Voor de onderzoeksopzet van het onderzoek onder jongeren op het voortgezet onderwijs verwijzen we
naar het rapport “Jeugdgezondheidsonderzoek Groningen 2012”. U kunt dit rapport vinden op de
website van GGD Groningen: http://ggd.groningen.nl/gezond-leven/gezondheidsenquete.
Hoofdstuk 2 beschrijft kenmerken als leeftijd en opleidingsniveau van de volwassen populatie van de
provincie Groningen. Met behulp van deze gegevens wordt bekeken in hoeverre de populatiekenmerken
overeenkomen met die van de steekproef.
Hoofdstuk 3 beschrijft de vruchtbaarheid, geboorte, levensverwachting en oorzaken van sterfte.
Hoofdstuk 4 gaat in op de lichamelijke en psychische gezondheid van de Groningers.
Hoofdstuk 5 geeft een beeld mantelzorg, zorggebruik, tevredenheid over zorgvoorzieningen en het
bereik van zorgvoorzieningen. Ook gegevens over langdurige zorg (Wmo en thuiszorg), ziekenhuiszorg,
geestelijke gezondheidszorg en verslavingszorg staan in dit hoofdstuk.
Hoofdstuk 6 schetst een beeld van de leefwijze van jongeren en volwassenen: alcohol, cannabis, roken,
lichaamsbeweging en overgewicht.
In hoofdstuk 7 komen de leefomgeving en de sociale relaties aan de orde. Relevant omdat de
leefomgeving en sociale relaties van invloed zijn op de (ervaren) gezondheid.
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
7
1. WERKWIJZE
1.1. Regio-indeling en steekproef
In oktober 2012 viel er bij 9.720 inwoners van de provincie Groningen een enquête op de deurmat met
een uitnodigingsbrief om een lange vragenlijst in te vullen. De maanden erop volgden nog twee
herinneringen om niet-deelnemers te motiveren tot deelname. De uitgenodigde mensen zijn een
representatieve steekproef van 2% van de bevolking van 19 jaar en ouder. Bij de verwerking zijn de 23
Groninger gemeenten geclusterd in negen regio’s (zie tabel 1). Op verzoek van de gemeente Eemsmond
wijkt de indeling iets af van de regio-indeling in 2010: gemeente Eemsmond is nu onderdeel van de
regio Noord-West in plaats van Noord-Oost.
Voor het opstellen van de vragenlijsten is gebruik gemaakt van landelijk gestandaardiseerde
vragenmodules uit de Monitor Volksgezondheid (GGD-NL, RIVM, TNO). GGD’en gebruiken in
gezondheidsenquêtes, waar mogelijk, landelijk uniforme vraagstellingen. Daardoor kunnen gegevens
vergeleken worden met gemeenten en regio’s. De Groninger gegevens zijn ook anoniem ter beschikking
gesteld aan het RIVM ten behoeve van de Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2014 (VTV 2014).
In de VTV rapporteert het RIVM elke vier jaar over de regionale en landelijke volksgezondheid.
Daarmee is de VTV het landelijke equivalent van het provinciale Gezondheidsprofiel Groningen.
De VTV 2014 is de zesde editie in de VTV-cyclus.
Volwassenen van 19 tot en met 64 jaar en 65 jaar en ouder hebben verschillende vragenlijsten
ontvangen. Beide vragenlijsten komen voor ongeveer 90% overeen. De vraag over het gebruik van
(verdovende) middelen is enkel aan personen van 19 tot en met 64 jaar voorgelegd. Personen van 65
jaar en ouder kregen alleen aanvullende vragen over het ontvangen van mantelzorg. De reden is dat 19tot en met 64-jarigen nauwelijks mantelzorg ontvingen en ouderen nauwelijks verdovende middelen
gebruiken. Zo is gebleken uit voorgaande edities van de gezondheidsenquête.
Tabel 1.1.1. Indeling in regio’s en gemeenten
Regio-indeling
Stad
Haren
Westerkwartier
Noord-West
Noord-Oost
Centrum-West
Centrum-Oost
Oldambt
Zuid-Oost
Gemeente(n)
Groningen
Haren
Leek, Marum, Grootegast, Zuidhorn
De Marne, Winsum, Bedum, Ten Boer, Eemsmond
Delfzijl, Appingedam, Loppersum
Hoogezand-Sappemeer, Slochteren
Veendam, Menterwolde, Pekela
Bellingwedde, Oldambt
Stadskanaal, Vlagtwedde
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
8
1.2. Deelname
In totaal hebben 9.720 volwassenen in de provincie Groningen een vragenlijst ontvangen. Deze is door
4.357 ingevuld teruggestuurd. De respons op de gezondheidsenquête kent sinds de start in 1990 een
dalende trend. In 1990 was de respons 65%, in 2006 was deze 55%, twee jaar geleden was de deelname
aan de gezondheidsenquête verder afgenomen naar 50%. In 2012 heeft 45% deelgenomen. De absolute
en relatieve respons naar regio is weergegeven in tabel 1.2.1. en 1.2.2.
Tabel 1.2.1. Deelname naar regio, geslacht en leeftijd, 2012 (aantallen)
Leeftijd
Geslacht
Regio
Stad
Haren
Westerkwartier
Noord-West
Noord-Oost
Centrum-West
Centrum-Oost
Oldambt
Zuid-Oost
Provincie Groningen
19-34 jaar
35-49 jaar
50-64 jaar
65 en ouder
Totaal
♂
♀
♂
♀
♂
♀
♂
♀
♂
♀
Totaal
180
6
35
29
24
12
22
13
19
340
317
6
41
37
32
29
32
25
22
541
164
12
53
41
42
33
36
39
39
459
172
20
67
69
38
53
43
41
43
546
179
27
73
70
56
54
64
66
58
647
225
31
71
101
53
56
71
78
48
734
134
26
54
68
57
49
34
53
53
528
155
34
54
50
50
57
54
54
54
562
657
71
215
208
179
148
156
171
169
1974
869
91
233
257
173
195
200
198
167
2383
1526
162
448
465
352
343
356
369
336
4357
De deelname bij vrouwen ligt beduidend hoger dan bij mannen. Vooral onder jongere mannen is het
bereik van dit onderzoek laag: slechts een kwart van de mannen in de jongste leeftijdscategorie stuurde
de vragenlijst ingevuld terug.
Tabel 1.2.2. Deelname naar regio, geslacht en leeftijd, 2012 (%)
Leeftijd
Geslacht
Regio
Stad
Haren
Westerkwartier
Noord-West
Noord-Oost
Centrum-West
Centrum-Oost
Oldambt
Zuid-Oost
Provincie Groningen
19-34 jaar
35-49 jaar
50-64 jaar
65 en ouder
Totaal
♂
♀
♂
♀
♂
♀
♂
♀
♂
♀
Totaal
24%
21%
36%
30%
31%
16%
26%
22%
23%
25%
42%
21%
42%
39%
41%
39%
37%
42%
27%
40%
38%
36%
37%
40%
36%
29%
29%
38%
35%
36%
40%
61%
47%
67%
33%
46%
35%
39%
39%
43%
45%
61%
54%
55%
53%
47%
52%
51%
46%
50%
56%
70%
53%
80%
50%
48%
58%
60%
38%
56%
60%
67%
58%
60%
59%
61%
46%
61%
58%
59%
69%
87%
58%
44%
52%
71%
73%
62%
59%
62%
36%
49%
46%
47%
45%
38%
38%
45%
41%
41%
48%
63%
50%
58%
44%
51%
49%
52%
41%
49%
42%
56%
49%
50%
45%
43%
42%
47%
43%
45%
Ruim 2% van de respondenten heeft een niet westerse achtergrond. Daarmee is deze groep slecht
vertegenwoordigd in het vragenlijstonderzoek, gezien het feit dat 6% van de Groningse bevolking een
niet-westerse achtergrond heeft (zie figuur 2.2.1.) op pagina 12.
Het CBS heeft in het kader van het Permanent Onderzoek Leefsituatie (POLS) gelijktijdig met GGD
Groningen vragen voorgelegd aan Groningers die identiek zijn aan de vragen in de gezondheidsenquête.
Vanwege de samenwerking met het CBS hebben wij eveneens gebruik kunnen maken van de
antwoorden van respondenten die het CBS heeft geïnterviewd. In totaal heeft het CBS 374 Groningers
geïnterviewd. Voor de analyse hebben wij gebruik gemaakt van antwoorden van in totaal 4.731
respondenten.
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
9
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
10
2. BEVOLKING
Leeftijd en etniciteit zijn belangrijke voorspellers van gezondheid en zorgbehoefte. Dit hoofdstuk
besteedt aandacht aan de leeftijdsstructuur en het herkomstland van de inwoners van de provincie
Groningen. Daarnaast is de sociaal-economische status van de bevolking van belang. Het
opleidingsniveau en de inkomenssituatie zijn in hoge mate bepalend voor gezondheid en zorgbehoefte.
Regionale gezondheidsverschillen worden voor een belangrijk deel verklaard door sociale en
economische factoren. Sociaal-economische gezondheidsverschillen (SEGV) vormen daarom een
belangrijk aanknopingspunt voor lokaal gezondheidsbeleid. Het verkleinen van SEGV overstijgt het
beleidsterrein van de volksgezondheid. Daarvoor zijn ook andere beleidsterreinen van belang (arbeid,
huisvesting, uitkeringen, onderwijs, welzijn, etc.).
2.1. Leeftijdsopbouw
De bevolkingsopbouw van de provincie Groningen is vergelijkbaar met het Nederlandse patroon.
Tussen regio’s in de provincie Groningen zijn er echter wel verschillen. In het Westerkwartier en in
Noord-West Groningen wonen relatief veel jongeren. In de stad Groningen zijn de 19- tot en met 34jarigen, voornamelijk studenten, oververtegenwoordigd. In de regio’s Haren, Noord-Oost, Oldambt en
Zuid-Oost wonen verhoudingsgewijs veel ouderen.
Tabel 2.1.1. Leeftijdsopbouw bevolking naar regio, provincie Groningen en Nederland in 2012 (%)
Leeftijd
0-18 jaar
19-34 jaar
35-49 jaar
50-64 jaar
65-74 jaar
75+
Stad
Haren
Westerkwartier
Noord-West
Noord-Oost
Centrum-West
Centrum-Oost
Oldambt
Zuid-Oost
17%
22%
25%
23%
21%
22%
21%
20%
21%
38%
10%
15%
15%
15%
16%
16%
15%
15%
18%
19%
23%
21%
21%
23%
22%
21%
21%
16%
22%
21%
23%
23%
22%
22%
23%
22%
6%
13%
10%
10%
11%
10%
10%
12%
12%
5%
13%
7%
7%
9%
8%
8%
9%
10%
Provincie Groningen
20%
23%
21%
20%
9%
7%
Nederland
22%
20%
22%
20%
9%
7%
Regio
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
11
De demografische druk is een maat voor de verhouding tussen ‘groene druk’ en ‘grijze druk’. Beide
elementen van demografische druk geven inzicht in de verhouding van het niet-werkende deel van de
bevolking tot het werkende deel van de bevolking. ‘Groen’ staat voor jong: het aantal personen in de
niet-productieve leeftijdsgroep van 0 tot en met 19 jaar als percentage van de leeftijdsgroep 20 tot en
met 64 jaar. ‘Grijs’ zijn de mensen van 65 jaar en ouder als percentage van de 20- tot en met 64-jarigen.
De groene druk in Haren en het Westerkwartier is verhoudingsgewijs hoog.
De grijze druk is hoog in Haren, Oldambt en Zuid-Oost Groningen. In de gemeente Haren is het
werkende deel van de bevolking relatief klein. In het kader van zorg is vooral de grijze druk van belang.
Met het ouder worden nemen functiestoornissen toe en ontstaat vaker ziekte. Met name in de laatste
levensfase wordt de zorgbehoefte groter.
Figuur 2.1.1. Groene en grijze druk naar regio’s in provincie Groningen en Nederland, 2012 (%)
groene druk
Stad
16
grijze druk
28
Haren
45
29
Westerkwartier
46
30
Noord-West
42
36
Noord-Oost
39
30
Centrum-Oost
37
35
35
Oldambt
38
38
Zuid-Oost
Provincie Groningen
27
Nederland
27
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
38
31
Centrum-West
50
35
38
12
2.2. Herkomstland
Door het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) wordt iemand tot de groep allochtonen gerekend
indien een of beide ouders niet in Nederland geboren is. Hierbij wordt een onderscheid gemaakt tussen
de eerste en tweede generatie allochtonen. De eerste generatie bestaat uit personen die zelf in het
buitenland geboren zijn en de tweede generatie uit personen die in Nederland zijn geboren met
tenminste één in het buitenland geboren ouder. Van belang is ook het onderscheid tussen niet-westerse
en westerse allochtonen: tot niet-westerse allochtonen worden gerekend personen die hun herkomst
hebben in Turkije, Afrika, Azië en Latijns-Amerika.
De gezondheidstoestand van niet-westerse allochtonen is anders dan die van de westerse allochtonen en
autochtonen. De leeftijdsopbouw van deze bevolkingsgroepen is relatief jong. Door de emigratie,
belaste voorgeschiedenis (geweldservaringen), de nieuwe omgeving, een andere levenswijze, culturele
verschillen en maatschappelijke achterstand staat de gezondheidstoestand van deze allochtonen onder
druk. Om voorgenoemde redenen vergt de medische zorg voor allochtonen en niet-Nederlanders meer
inspanning.
In figuur 2.2.1. is de omvang van de groep niet-westerse allochtonen ten opzichte van de totale
bevolking weergegeven. Het percentage niet-westerse allochtonen in de provincie Groningen is lager
dan het landelijk gemiddelde (6,0% versus 11,5%). De hoogste concentraties niet-westerse allochtonen
zijn te vinden in de regio’s Centrum-West (vooral gemeente Hoogezand-Sappemeer) en Stad (gemeente
Groningen). Het aandeel inwoners van Marokkaanse en Turkse afkomst is in de provincie Groningen
beduidend lager in vergelijking met landelijke referentiecijfers.
Figuur 2.2.1. Niet-westerse allochtonen naar regio en Nederland, CBS, 2012 (%)
Turkije
Stad
Marokko
Suriname & Antillen
3,5
Haren
0,7
0,5
1,3
Noord-West
0,5
1,3
1,9
Centrum-West
5,1
2,3
Westerkwartier
Noord-Oost
overig niet-westers
2,1
2,2
2,2
3,7
Centrum-Oost
0,9
Oldambt
1,9
1,8
1,8
Zuid-Oost
0,5
Provincie Groningen
2,2
0,8 0,3
Nederland
1,9
2,3
0
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
3
2,2
2
2,9
4
6
4,1
8
10
12
14
13
2.3. Sociaal-economische status
De sociaal-economische status (SES) van personen wordt bepaald door de positie die mensen innemen
in de maatschappij. Daarbij kan een klasse- en statuscomponent worden onderscheiden. De klassecomponent laat zien over welke materiële hulpbronnen iemand beschikt (inkomen, woning, bezit).
De statuscomponent gaat over de verschillen in kennis, houding en gedrag (leefwijze, risicofactoren).
In dit profiel hanteren wij de statuscomponent voor een indeling naar SES.
Er bestaan in Nederland aanzienlijke verschillen in gezondheid naar sociaal-economische status,
gemeten naar opleiding, inkomen of beroepsniveau. Iemand met alleen basisonderwijs leeft gemiddeld
zes tot zeven jaar korter dan iemand met een hbo- of universitaire opleiding. Het gemiddelde verschil
tussen hoog- en laagopgeleiden in het aantal jaren dat in minder goed ervaren gezondheid wordt
doorgebracht, is zelfs zeventien jaar. Deze verschillen zijn de afgelopen jaren niet afgenomen. De
minder goede gezondheid van mensen met een lage sociaal-economische status komt voor een deel
doordat ze ongezonder gedrag vertonen. Daarnaast kan er ook sprake zijn van gezondheidsselectie; dat
wil zeggen dat gezondheidsproblemen hebben geleid tot een lagere sociale positie.
Veel ziekten en aandoeningen komen vaker voor bij mensen met een lage sociale status dan bij mensen
met een hoge sociale status. De sociaal-economische verschillen in ziekten en aandoeningen bestaan
zowel onder mannen als onder vrouwen.
De sociaal-economische positie van de bevolking weerspiegelt zich ook in de ziekte- en sterftecijfers.
Het gebruik van zorg wordt vooral bepaald door leeftijd, geslacht, sociaal-economische status en
herkomstland. Ouderen en vrouwen gebruiken meer zorgvoorzieningen. Daarnaast hebben groepen met
een lage sociaal-economische status een minder gezonde leefwijze (meer risicogedrag) en een hogere
medische consumptie. Binnen sociale klassen bestaan weer verschillen naar geboorteland (CBS, 2013).
Dit hogere gebruik van medische voorzieningen wordt vooral verklaard doordat betreffende groepen
meer functiestoornissen hebben, zich zieker voelen, meer chronische ziekten hebben en een slechtere
kwaliteit van leven hebben. Uit onderzoek van het RIVM blijkt dat de zorgconsumptie van lager
opgeleide mensen beduidend hoger is dan van hoger opgeleide mensen (Nationaal kompas, 2013).
Alleen tandartsbezoek is lager bij personen met een lagere sociaal-economische status.
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
14
2.3.1. Sociaal-economische status naar postcodegebied
Het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) heeft voor elk vierpositie postcodegebied een sociaaleconomische statusscore berekend (Knol, 1998).
Voor deze score worden vier variabelen gebruikt:
• gemiddeld inkomen;
• percentage huishoudens met een laag inkomen;
• percentage inwoners zonder betaalde baan;
• percentage huishoudens met gemiddeld een lage opleiding.
In onderstaande figuur zijn de postcodegebieden ingedeeld in kwintielen. 20% (1e kwintiel) van de
postcode gebieden in Nederland heeft een zeer hoge sociaal-economische status. Deze gebieden komen
vooral centraal in de provincie voor. De 20% (5e kwintiel) van de postcodegebieden in Nederland met
een zeer lage sociaal-economische status komen vooral in het noorden en oosten van de provincie voor.
De provincie Groningen kenmerkt zich vooral door relatief veel ‘rode’ postcodegebieden (lage sociaaleconomische status).
Figuur 2.3.1. Sociaal-economische status per postcodegebied, SCP/ bew. GGD Groningen, 2010 (%)
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
15
2.3.2. Opleidingsniveau
In figuur 2.3.2. is de sociaal-economische status per regio en naar leeftijd weergegeven aan de hand van
het zelf gerapporteerde hoogst voltooide opleidingsniveau. Vooral in de gemeente Haren en in de stad
Groningen wonen naar verhouding veel hoog opgeleiden (ook t.o.v. het landelijk gemiddelde).
Figuur 2.3.2. Opleidingsniveau (hoogst voltooide opleiding) naar regio en naar leeftijd, 2012 (%)
lager onderwijs
6,4
16
Haren 4,6
18
Stad
Westerkwartier
7,5
Noord-West
9
Noord-Oost
10
Centrum-West
7,7
havo, vwo, mbo
43
24
53
44
31
24
35
Oldambt
12
Zuid-Oost
11
8,5
25
35
39
34
13
hbo, wo
35
25
Centrum-Oost
Provincie Groningen
mavo, lbo
16
36
30
23
36
37
21
33
36
18
38
26
15
36
30
2.3.3. Moeite met rondkomen
Het inkomen van Groningers is gemiddeld lager dan landelijke. In het tabellenboek staat voor de
deelnemers aan de gezondheidsenquête 2012 de verdeling van inkomens per gemeente (tabel 2.3.1.).
Uit de gezondheidsenquête 2012 blijkt dat 24% van de respondenten enige tot grote moeite ervaart met
rondkomen. Dit was twee jaar geleden 21%. Vooral in het noordoosten van de provincie en de stad
Groningen hebben inwoners meer moeite gekregen met rondkomen de afgelopen twee jaar. Moeite met
rondkomen komt beduidend minder voor bij personen van 65 jaar en ouder. Het landelijke
referentiecijfer voor enige tot grote moeite met rondkomen bedraagt 23%.
Tabel 2.3.1. Deel van de bevolking dat moeite heeft met rondkomen naar regio, 2012 (%)
Leeftijd 19-34 jaar
2012
35-49 jaar
2012
50-64 jaar
2012
65-plus
2012
Totaal
2012
Stad
Haren
Westerkwartier
Noord-West
Noord-Oost
Centrum-West
Centrum-Oost
Oldambt
Zuid-Oost
32
26
28
17
30
13
21
32
27
33
22
23
22
30
29
31
25
29
23
19
23
25
23
18
31
25
25
16
2
8
8
14
17
21
16
17
29
15
21
19
24
20
27
24
24
Totaal
2010
24
19
20
21
24
19
19
21
18
Provincie Groningen
28
29
24
14
24
21
Regio
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
16
3. GEBOORTE EN STERFTE
In de laatste decennia is het aantal geboorten afgenomen en de levensverwachting sterk toegenomen.
Dit wordt verklaard door een combinatie van factoren waarvan een verbetering in leefomstandigheden,
hoger opleidingsniveau, hoger inkomen, verbeterde verkeersveiligheid en gezondere leefwijze de
belangrijkste zijn. De sterfte rond de geboorte is in Nederland, in vergelijking met andere Europese
landen, verhoudingsgewijs hoog en daalt ook langzamer dan in andere landen.
De levensverwachting is een maat voor de lengte van het leven. De impact van infectieziekten op jonge
en middelbare leeftijd is afgenomen. Chronische ziekten spelen een grotere rol in de levensloop hetgeen
deels wordt verklaard door vroegere signalering (bijvoorbeeld diabetes). Daarom is informatie over
alleen de levensverwachting niet meer voldoende. De gezonde levensverwachting is het aantal jaren dat
de gemiddelde persoon kan verwachten te leven in een goede gezondheid.
3.1. Geboorte en vruchtbaarheid
Er bestaan in Nederland regionale verschillen in vruchtbaarheid. In de provincie Groningen was en is de
vruchtbaarheid van oudsher laag (figuur 3.1.1.). Na het beschikbaar komen van betrouwbare
anticonceptie in de jaren zestig daalde het kindertal in heel Nederland snel tot gemiddeld 1,6 kind per
vrouw. Dit is beduidend lager dan het benodigde niveau waarmee de bevolkingsomvang op termijn
gelijk zou blijven (gemiddeld 2,1 kind). Na 1995 is de vruchtbaarheid weer toegenomen tot 1,8 in het
jaar 2012 (tabellenboek tabel 3.1.1.). De gemiddelde leeftijd van de moeder bij de geboorte van het
eerste kind is de afgelopen decennia toegenomen van 24,5 jaar in 1970 naar 29,5 jaar in 2010 (figuur
3.1.2). De gemiddelde leeftijd van moeders in Groningen is iets lager dan landelijk. Binnen de provincie
Groningen is de leeftijd van de moeder in de stad Groningen hoger en in Oost-Groningen lager (figuur
3.1.2.). Een hoge leeftijd van de moeder geeft ook risico’s. Oudere vrouwen lopen meer risico op
complicaties tijdens de zwangerschap.
Figuur 3.1.1. Vruchtbaarheid per provincie 1988-2010
Figuur 3.1.2. Leeftijd moeder 1e kind
In Nederland zijn er weinig tienermoeders. Jong moederschap is overigens niet per definitie een
probleem. In sommige gemeenschappen is het geaccepteerd om al op jonge leeftijd moeder te worden.
Sinds 2004 is een daling te zien in het aantal tienermoeders, vanaf 2008 blijft het aantal stabiel.
Landelijk is het percentage in 2010: 0,65% (aantal moeders van 15 t/m 19 ten opzichte van het totaal
aantal 15 t/m 19-jarige vrouwen). Dit komt overeen met 3.207 tienermoeders. Binnen de provincie
Groningen zijn er in noordoost Groningen iets meer tienerzwangerschappen.
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
17
De groei van de bevolking is ongelijk verdeeld zowel binnen Nederland als in de provincie Groningen.
Met name in noordoost Groningen neemt de bevolkingsomvang af. Het aantal inwoners van de stad
Groningen nam het afgelopen decennium sterk toe (deels door ontgroening van de omliggende
gemeenten en deels door de aanwas van buitenlandse studenten). Het voor leeftijd gestandaardiseerde
vruchtbaarheidscijfers van de inwoners van de stad Groningen ligt echter beduidend lager dan elders in
de provincie en Nederland (tabellenboek tabel 3.1.1.). Het gestandaardiseerde vruchtbaarheidscijfer
(berekend op het aantal vrouwen van 15 tot 50 jaar) in de provincie Groningen is 43 per 1.000 inwoners
vergeleken met 47 per 1000 als landelijk referentiecijfer.
Het aantal geboorten in de gemeente Groningen is de afgelopen jaren toegenomen (figuur 3.1.3). Dit
komt deels door de bevolkingsgroei van jong volwassenen in de stad (figuur 3.14). Deels ook doordat
meer vrouwen uit het ommeland voor een bevalling naar een ziekenhuis in de stad worden verwezen
voor een (poli)klinische bevalling. In het tabellenboek (figuur 3.1.1.) staan cijfers over het aantal
geboorten per gemeente.
Figuur 3.1.3. Geboorten 2012 t.o.v. 2000 (verhoudingsgetal)
120
stad Groningen
provincie Groningen
Nederland
109
100
86
80
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012
Figuur 3.1.4.Bevolkingsgroei en krimp
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
18
3.2. Levensverwachting en gezonde levensverwachting
De levensverwachting bij geboorte is het aantal jaren dat iemand verwacht te leven als de huidige
sterftekansen gelijk blijven. De levensverwachting is voor Nederlandse mannen 2 jaar hoger en voor
Nederlandse vrouwen 0,1 jaar hoger dan het Europese gemiddelde. De gemiddelde levensverwachting
bij geboorte in de periode 2007-2010 in Nederland is 80,5 jaar en in de provincie Groningen 79,9 jaar
(figuur 3.2.1.). De levensverwachting van Groningers bij geboorte is gemiddeld 6 maanden lager dan
het Nederlandse referentiecijfer (tabel 3.2.). In de afgelopen 15 jaar is de levensverwachting met 3 jaar
toegenomen. Binnen de provincie Groningen bestaat een spreiding in de levensverwachting. In het
tabellenboek (tabel 3.2.1.) staat de levensverwachting per gemeente weergegeven.
Figuur 3.2.1. Levensverwachting 2007-2010
Een gezonde levensverwachting is het gemiddeld aantal ‘in
gezonde gezondheid’ doorgebrachte levensjaren. Hierbij
wordt de lengte en kwaliteit van leven in één getal
gecombineerd. Er zijn meerdere maten:
(i) in goede ervaren gezondheid (goed tot zeer goed),
(ii) in goede geestelijke gezondheid
(iii ) zonder beperkingen en
(iv) zonder chronische ziekten
In tabel 3.2. zijn deze voor de provincie Groningen
weergegeven. De levensverwachting in goede ervaren
gezondheid is in de provincie Groningen significant lager
dan het landelijk gemiddelde. In Groningen worden de
laatste 17 jaren in minder goede gezondheid doorgebracht.
Mensen met een hogere opleiding hebben, dit geldt zowel voor mannen als voor vrouwen, een hogere
levensverwachting. Het verschil in levensverwachting tussen mensen met als opleiding alleen
basisonderwijs en mensen die hbo of universiteit hebben afgerond, is bij mannen 7,3 en bij vrouwen 6,4
jaar (Nationaal Kompas Volksgezondheid, 2013). De extra levensjaren die er in de afgelopen jaren zijn
bijgekomen worden grotendeels in goede gezondheid en zonder lichamelijke beperkingen doorgebracht.
Wel blijken steeds meer mensen meerdere ziekten te hebben en ook in de toekomst zal het aantal
chronische ziekten toenemen. Dit gegeven heeft niet geleid tot een minder goed ervaren gezondheid.
De toename van het aantal ziekten is het gevolg van vroegere opsporing en van een betere overleving.
De toename van de levensverwachting komt ook door een toename van de welvaart, een meer gezonde
leefwijze (minder rokers, stabilisatie overgewicht, afname alcoholgebruik), een veilige leefomgeving en
een goede gezondheidszorg (vroege opsporing, preventieve medicatie, aandacht voor gezonde leefwijze
door zorgverleners).
Tabel 3.2.1. Levensverwachting bij geboorte naar geslacht periode 2007-2010 (%)
provincie Groningen
♂
Totaal
77,5 **
op 65-jarige leeftijd
17,0 *
In goede ervaren gezondheid
64,9 **
In goede geestelijke gezondheid
73,5
Zonder beperkingen
68,4
Zonder chronische ziekte(n)
46,3
* significant lager >> ** 99% zeker; * 95% zeker
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
Nederland
♀
totaal
♂
♀
totaal
81,9 **
20,3 **
60,7 **
72,7
69
38,3
79,9 **
18,8 **
62,7 **
73,2
68,7
42,1
78,3
17,3
63,7
82,5
20,7
63,5
80,5
19,2
63,4
48,4
42,5
45,5
19
3.3. Perinatale sterfte, zuigelingen en kindersterfte
Al decennia daalt de sterfte rond en na de geboorte. Deze dalende trend in de perinatale sterfte
(doodgeboren en sterfte 1e week) en sterfte eerste levensjaar (zuigelingensterfte) zijn in de tweede helft
van de jaren negentig afgevlakt. In andere Europese landen is de perinatale sterfte sterker gedaald dan in
Nederland. Daardoor heeft Nederland nu een relatief hoge perinatale sterfte in vergelijking met andere
landen in Europa. In Nederland daalde de perinatale sterfte van 2004 en 2010 van 10,5 naar 9 per
duizend zwangerschappen (zwangerschapsduur 22 weken of langer). Dat betekent de 24e plaats binnen
een lijst van 29 Europese landen. Bij een berekening vanaf 28 weken zwangerschapsduur (waarmee
verschillen in registratie tussen landen recht getrokken worden) is het Nederlandse cijfer 5,1 per 1.000
(en dan staat Nederland op 18e plaats). De daling van de perinatale sterfte in Nederland komt onder
andere door minder roken door zwangeren en de invoering van de 20 weken echo en de combinatietest
in 2007. Nederland was laat met het invoeren van deze testen (waarmee aangeboren afwijkingen eerder
worden vastgesteld) waarna ouders kunnen besluiten tot onderbreking tot 24 weken zwangerschapsduur.
De perinatale sterfte in de provincie Groningen (2006-2009) was 11 per 1.000 vergeleken met 9 per
1.000 in Nederland (zie figuur 3.3.1.). In de provincie Groningen overleden per jaar 65 kinderen (43
doodgeboren en 22 baby’s in de 1e week na de geboorte). In het tabellenboek (tabel 3.3.1.) staan per
regio een aantal kengetallen van de perinatale zorg opgesomd. Daaruit blijkt dat Groninger vrouwen
vroeg starten met prenatale zorg. In noordoost Groningen zijn er meer premature bevallingen. In de hele
provincie Groningen zijn baby’s gemiddeld zwaar voor de zwangerschapsduur. In de stad Groningen
zijn verhoudingsgewijs veel vrouwen die na 35 jaar van hun eerste kind bevallen en ook veel vrouwen
die tijdens de bevalling naar een ziekenhuis worden verwezen.
Figuur 3.3.1 Perinatale sterfte per regio gemiddeld 2006-2009 (aantal/ 1000 geboorten 22+ weken)
4
4
3
3
6
6
7
Nederland
Noord-West Groningen
Stad
4
9
7
Noord-Oost Groningen Provincie Groningen
Binnen Nederland is de perinatale sterfte hoger in (achterstandswijken van) de 4 grote steden en
daarnaast ook in enkele wijken in de stad Groningen en enkele gemeenten in noordoost Groningen.
Uit landelijk onderzoek in 2010 blijkt dat 82% van de perinatale sterfte te maken heeft met 3 situaties:
aangeboren afwijkingen, vroeggeboorte en groeivertraging (te laag gewicht van het kind voor de duur
van de zwangerschap). Daarbij zijn onder andere de volgende risicofactoren van invloed: roken voor en
tijdens de zwangerschap, hoge bloeddruk, onder- en overgewicht en een late start van de verloskundige
zorg. De perinatale sterfte kan onder andere verder teruggedrongen worden door: (1) tijdige signalering
van groeivertraging tijdens prenatale controles en (2) meer doelmatige ondersteuning van stoppen met
roken.
In 2012 is een samenwerkingsverband ‘Zwangerschap en Geboorte Noord Nederland’ gestart waarin
alle partijen in de keten van perinatale zorg deelnemen. GGD Groningen participeert actief in de
stuurgroep. De doelstelling is de perinatale sterfte te verminderen door goede samenwerking in de keten
van verloskundige zorg en betere risicosignalering. Hierdoor kunnen kwetsbare vrouwen betere
begeleiding krijgen voor, tijdens en na de zwangerschap. Zorgdragen voor prenatale voorlichting is ook
een verantwoordelijkheid van gemeenten. Mede vanwege de hogere perinatale sterfte in de provincie
Groningen worden er preventieve interventieprojecten uitgevoerd. Om er enkele te noemen:
ontwikkelen van een goede methode van prenatale voorlichting (centering pregnancy), doelmatige
risicoselectie bij zwangeren (Healthy Pregnancy for All) en betere kwaliteit van perinatale zorg door het
invoeren van verbeterpunten uit de perinatale auditbijeenkomsten.
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
20
De zuigelingensterfte (kinderen 0-1 jaar) was in de periode 2004-2009 in de provincie Groningen 4,7
per 1.000 levendgeborenen, dit is vergelijkbaar met het Nederlandse referentiecijfer (CBS, 2013).
Figuur 3.3.2. Zuigelingensterfte in Nederland 1950-2011 (aantal/ 1000 levendgeborenen)
27
18
13
1950
1960
1970
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
8,6
1980
7,1
5,1
4,8
3,8
3,6
1990
2000
2005
2010
2011
21
3.4. Oorzaken van sterfte
3.4.1. Gestandaardiseerde sterfte per gemeente
Na correctie voor leeftijd is de totale sterfte in de provincie Groningen significant hoger dan het
landelijke referentiecijfer. De totale sterfte per gemeente is significant hoger in de stad Groningen en
een aantal gemeenten in Oost-Groningen. In twee gemeenten (Bedum, Eemsmond) is de totale sterfte
significant lager dan het Nederlands gemiddelde (zie figuur 3.4.1. en in het tabellenboek tabel 3.4.1.).
Figuur 3.4.1. Totale sterfte per gemeente gemiddelde 2007-2010, referentiecijfer Nederland=100 (met
95% betrouwbaarheidsintervallen)
provincie Groningen
Zuidhorn
Winsum
Vlagtwedde
Veendam
Stadskanaal
Slochteren
Pekela
Oldambt
Menterwolde
Marum
de Marne
Loppersum
Leek
Hoogezand
Haren
Grootegast
Groningen
Eemsmond
Delfzijl
ten Boer
Bellingwedde
50
Bedum
100
Appingedam
Verhoudingsgetal (SMR)
150
3.4.2. Doodsoorzaken
In de provincie Groningen overleden in de periode 2007-2010 gemiddeld 5.214 mensen per jaar. Kanker
is de belangrijkste doodsoorzaak (1.604 overledenen; 31%) gevolgd door hart- en vaatziekten (1.594
overledenen, 31%). Dan volgen ziekten aan de ademhalingswegen (497 overledenen, 10%) en
uitwendige doodsoorzaken (205 overledenen, 4%). In de provincie Groningen was de sterfte na
standaardisatie voor leeftijdsopbouw 5% hoger dan landelijk.
In het tabellenboek is het aantal overledenen naar afzonderlijke doodsoorzaak weergegeven evenals het
voor leeftijd gestandaardiseerd verhoudingsgetal (tabel 3.4.2.). De hogere sterfte in de provincie
Groningen doet zich voor bij kanker (long, slokdarm, maag) en hartvaatziekten (hartinfarct, hartfalen).
Deze doodsoorzaken worden mede veroorzaakt door roken. De sterfte is significant lager voor
longontsteking, AIDS en accidentele val.
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
22
De top-10 van belangrijkste doodsoorzaken is hieronder weergegeven (figuur 3.4.2.).
Figuur 3.4.2. Top-10 doodsoorzaken provincie Groningen 2007-2010 (aantal doden per jaar)
coronaire hartziekten (waaronder hartinfarct)
480
376
longkanker
325
beroerte
305
psychische ziekten (waaronder dementie)
256
cara
darmkanker
176
longontsteking
174
diabetes
140
126
borstkanker
prostaatkanker
96
In de provincie Groningen is de sterfte door coronaire hartziekten al sinds 1980 de belangrijkste
doodsoorzaak. Vanaf het hoogtepunt van de epidemie van deze welvaartziekte, halverwege de jaren
zeventig, is de sterfte aan coronaire hartziekten in Nederland en ook in Groningen met meer dan 50%
gedaald. Erkende risicofactoren voor coronaire hartziekten zijn roken, hoge bloeddruk, verhoogd
cholesterolgehalte in het bloed, overgewicht en te weinig lichaamsbeweging. De sterfte door diabetes is
in de provincie Groningen significant hoger dan landelijk. De meest voorkomende vorm van diabetes
wordt veroorzaakt door een te hoge energie-inname met als gevolg overgewicht (de helft van de
volwassen Groningers heeft overgewicht; zie hoofdstuk 6.4.).
De hoge sterfte door longkanker is in eerdere gezondheidsprofielen gesignaleerd. De belangrijkste
oorzaak is roken. Het percentage rokers in de provincie Groningen is al decennia hoger dan het landelijk
gemiddelde. Kanker door roken wordt 30 tot 40 jaar na het beginnen met roken zichtbaar en enkele
jaren later in de sterftestatistieken. De daling in het aantal rokers zal zich op termijn in
gezondheidswinst vertalen. Groningers roken anno 2012 meer dan gemiddeld in Nederland (zie figuur
6.2.1. en 6.2.2.). De hogere maagkankersterfte in de provincie Groningen is al vele decennia bekend.
De landelijke trend, ook in Groningen, is dat het aantal nieuwe gevallen van maagkanker geleidelijk
afneemt waardoor ook de sterfte door maagkanker daalt. Per jaar overlijden in de provincie Groningen
8 vrouwen aan baarmoederhalskanker. Dat is conform het landelijke referentiecijfer.
De sterfte door melanoom (de meest voorkomende vorm van kwaadaardige huidkanker) is vanaf 1980
sterk toegenomen. Melanoom komt vaker voor in Noord-Europa doordat mensen met een lichtere
huidskleur, door de ultraviolette straling in het zonlicht, meer risico lopen. Nederland behoort tot de top3 landen binnen Europa waar deze kanker het meest voorkomt. Binnen Nederland komt melanoom
vaker voor in de provincie Groningen.
Een andere manier om de sterfte in beeld te brengen is door vroegtijdig verloren levensjaren te
berekenen. Uitgaande van de bovengrens van 80 jaar wordt het aantal levensjaren geteld per
doodsoorzaak. De impact van sterfte die zich op jonge leeftijd voordoet wordt dan zichtbaar (zie
tabellenboek tabel 3.4.5.). De rangorde van doodsoorzaken verandert aanzienlijk. Hoe jonger sterfte
gemiddeld optreedt hoe zwaarder dat meetelt. De vijf belangrijkste doodsoorzaken zijn dan longkanker,
coronaire hartziekten, overige hartziekten, zelfdoding en borstkanker. Dit illustreert bijvoorbeeld dat de
sterfte bij zelfdoding zich vaak op middelbare leeftijd manifesteert.
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
23
3.4.3. Uitwendige doodsoorzaken
Per jaar overlijden in de provincie Groningen (2007-2010) gemiddeld 205 personen door een
uitwendige doodsoorzaak en dat is vergelijkbaar met het landelijke referentiecijfer. Deze doodsoorzaak
wordt niet door een behandelend arts vastgesteld, maar door een forensisch arts van de GGD.
Per jaar gaat het om 124 gevallen (ongeval, suïcide, moord; zie tabellenboek tabel 3.4.2. voor details).
In de provincie Groningen overlijden (in de periode 2007-2010) per jaar gemiddeld 60 personen aan
zelfdoding. Het voor leeftijd gestandaardiseerde verhoudingsgetal is 16% hoger dan landelijk (SMR
116). Vooral in de gemeente Groningen (SMR=159) en Oldambt (SMR=168) is de sterfte door
zelfdoding significant hoger dan landelijk. De hogere suïcidesterfte manifesteert zich vooral bij mannen.
Personen met een langdurige psychiatrische ziekte hebben een hoger suïciderisico. Risicogroepen
wonen vaker in een stedelijke omgeving. De toegepaste zelfdodingsmethode (afkomstig uit de
registratie van Groninger forensisch artsen van de GGD) in de afgelopen jaren was: verhanging (51%),
vergiftiging (13%), sprong van hoogte (9%), verdrinking (6%), vuurwapen of stekend voorwerp (5%) en
overig (15%).
3.4.4. Levensbeëindigend handelen
In Nederland is het wettelijk toegestaan aan artsen om levensbeëindigend te handelen bij ondraaglijk en
uitzichtloos lijden. Daarvoor is een vrijwillige weloverwogen wilsverklaring van een patiënt nodig.
Voordat tot euthanasie mag worden overgegaan krijgt de patiënt bezoek van een onafhankelijk scenarts. Nadat deze arts heeft vastgesteld of aan de nodige zorgvuldigheidseisen is voldaan, kan de
euthanasie worden uitgevoerd. Na het overlijden wordt de forensisch arts van de GGD geïnformeerd.
Deze komt ter plekke voor de lijkschouw en beoordeelt of de levensbeëindiging zorgvuldig is
uitgevoerd en welke middelen gebruikt zijn. De beschikbare documentatie wordt meegenomen en door
de GGD verzonden naar de onafhankelijke regionale toetsingscommissie voor Noord-Nederland. In
verreweg de meeste gevallen is er zorgvuldig gehandeld. In 2012 zijn er in Nederland 4.188
euthanasiemeldingen gedaan (3.965 keer actieve levensbeëindiging door een arts, 185 keer hulp bij
zelfdoding (waarbij de patiënt zelf een sterk slaapmiddel drinkt) en 38 gevallen van een combinatie van
beide). Het aantal gevallen van euthanasie was in Noord-Nederland (2,7%) en is iets lager dan het
landelijk referentiecijfer (3%). In Noord-Nederland (Groningen, Friesland, Drenthe gecombineerd) was
de toetsingscommissie in 2012 slechts in 1 geval van mening dat niet aan de benodigde
zorgvuldigheidseisen was voldaan. In Noord-Nederland werd in 2012 in 94% van de gevallen de
melding gedaan door een huisarts. In de meeste gevallen ging het om patiënten met kanker (80%),
hartvaatziekte (4%), zenuwstelsel (6%) en in 10% om een combinatie van aandoeningen. Meestal
gebeurt euthanasie thuis (85%) en de overige gevallen deden zich voor in een ziekenhuis (3%),
verzorgingshuis (5%), verpleeghuis (2%), hospice (3%) of bij familie (2%).
Er is in het noorden sprake van een geleidelijke toename van gemelde euthanasie: van 1,5% (2006) naar
2,7% (2012) (zie figuur 3.4.3.). Dat is conform de landelijke trend.
Figuur 3.4.3. Aantal meldingen van euthanasie in Noord-Nederland, 2006-2012
2012
433
373
2011
2010
327
2009
326
2008
2007
2006
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
280
234
229
24
4. LICHAMELIJKE EN PSYCHISCHE GEZONDHEID
De gezondheidstoestand van de bevolking kan in beeld worden gebracht aan de hand van subjectieve en
objectieve indicatoren. In het vorige hoofdstuk worden de objectieve indicatoren beschreven, zoals
levensverwachting. In dit hoofdstuk wordt een overzicht gegeven van subjectieve zelfgerapporteerde
(chronische) ziekten en aandoeningen, beperkingen, subjectief ervaren gezondheid en psychische
gezondheid.
4.1. Chronische ziekten, aandoeningen en beperkingen
4.1.1. Chronische ziekten en aandoeningen
Bij de term chronische ziekte hebben de meeste mensen wel een beeld (Nationaal Kompas, 2013).
Mensen met een chronische ziekte zijn geen homogene en duidelijk omschreven categorie patiënten.
Uit een opsomming van chronische ziekten blijkt dat het gaat om onomkeerbare aandoeningen zonder
uitzicht op volledig herstel en met een relatief lange ziekteduur. Een chronische ziekte onderscheidt zich
verder door een langdurig beroep op de zorg.
Men is gevraagd om in een (niet uitputtende) lijst een of meer chronische ziekten aan te kruisen
waarvoor men op dat moment of in de voorafgaande 12 maanden onder behandeling is geweest van een
arts. Mensen met één of meer chronische ziekten hebben een verminderde kwaliteit van leven in
vergelijking met mensen zonder een chronische ziekte (Nationaal Kompas, 2013). Gemiddeld heeft 47%
van de volwassenen in Nederland een chronische ziekte, tegenover 45% van de Groningers.
Het aandeel ouderen dat in de afgelopen 12 maanden een chronische ziekte had, ongeacht of men
hiervoor onder behandeling is geweest, is in de provincie Groningen hoger. Van de volwassenen had
57% de afgelopen 12 maanden een chronische ziekte. Voor Nederland is dit percentage 58%.
Leeftijd en geslacht zijn de belangrijkste voorspellers van het hebben van een chronische ziekte (figuur
4.1.1.). Naarmate men ouder wordt nemen de chronische ziekten toe, zo blijkt uit onderstaande figuur.
Van de mannen geeft 40% aan in de afgelopen 12 maanden door een arts onder behandeling te zijn
geweest voor een ziekte, voor vrouwen is dit 50%. In het tabellenboek (tabel 4.1.1.en figuur 4.1.1.) staat
het voorkomen van chronische ziekte per regio en gemeente weergegeven.
Figuur 4.1.1
Chronische ziekte (onder behandeling van arts) in voorafgaand jaar
naar leeftijd en geslacht, provincie Groningen, 2012
wel chronische ziekte
Totaal Nederland
47
Totaal provincie
45
Vrouwen
53
55
50
Mannen
50
40
60
75-plus
77
50-64 jaar
23
55
35-49 jaar
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
14
86
65-74 jaar
19-34 jaar
geen chronische ziekte
45
36
21
64
79
25
In figuur 4.1.2. staan de gerapporteerde chronische ziekten in rangorde van voorkomen afgebeeld.
Hoge bloeddruk, gewrichtsklachten en suikerziekte komen het meest voor onder volwassenen in de
provincie Groningen.
Figuur 4.1.2.
Chronische ziekten onder volwassenen waarbij men de afgelopen 12 maanden onder
behandeling of controle van arts is geweest, provincie Groningen 2012 (%)
hoge bloeddruk
15,8
gewrichtsslijtage
7,4
diabetes
6,8
astma of COPD
6,5
ernstige aandoening aan nek of schouder
6,3
ernstige aandoening aan de rug
5,9
een vorm van kanker
4,3
migraine
4,1
ernstige aandoening van elleboog, pols of hand
3,8
chronische gewrichtsontsteking
3
ernstige of hardnekkige darmstoornissen
3
chronisch eczeem
2,8
duizeligheid met vallen
2,5
onvrijwillig urine verlies
2,3
andere ernstige hartaandoening
2,3
vernauwing bloedvaten in buik of benen
2,1
hartinfarct
2
psoriasis
1,3
beroerte, hersenbloeding, herseninfarct
1,3
Figuur 4.1.3. Gebruik van medicatie voor diabetes naar regio in 2012 (bron CVZ/GIP 2012).
Het gebruik van geneesmiddelen voor diabetes stijgt
met 3% per jaar. Deze stijging hangt samen met de
vergrijzing en het hoge aantal ouderen met
overgewicht (64%). Het gebruik van bloedsuikerverlagende middelen is hoog in de provincie
Groningen (figuur 4.1.3). Vijf procent van de
Groninger gebruikt medicatie voor diabetes.
Verder is ook het gebruik van medicatie voor het
verlagen van cholesterol en medicatie voor astma en
COPD in de provincie Groningen hoger dan landelijk.
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
26
Uit figuur 4.1.1. bleek dat, naarmate men ouder wordt, de kans op een chronische ziekte toeneemt. Hoge
bloeddruk is bij ouderen een veel voorkomende chronische ziekte (tabel 4.1.1.). Maar liefst vier op de
tien ouderen is hiervoor de afgelopen 12 maanden onder behandeling van een arts geweest. Bijna een op
de vijf 65-plussers heeft te maken met gewrichtsslijtage.
Tabel 4.1.1.
Belangrijkste chronische ziekten onder 65-plussers waarbij men onder behandeling of
controle van arts is geweest provincie Groningen,2012 (%)
Leeftijd
65-74 jaar
75-plus
65-plus
42
16
18
12
10
6,9
6,1
5,8
4,3
4,6
3,5
4,5
3,5
2,3
4,0
41
25
18
15
12
9,4
8,3
7,5
9,0
8,0
9,5
7,7
8,0
8,3
3,6
41
20
18
13
11
7,9
7,0
6,5
6,2
6,0
5,9
5,8
5,3
4,8
3,9
Chronische ziekten
hoge bloeddruk
gewrichtsslijtage
diabetes
kanker
astma, chronische bronchitis, cara
ernstige aandoening rug (hernia)
ernstige aandoening nek en/of schouder
hartinfarct
vernauwing bloedvaten buik of benen
andere ernstige hartaandoeningen
onvrijwillig urineverlies
ernstige aandoening pols, elle boog, hand
chronische gewrichtsontsteking
duizeligheid met vallen
hersenbloeding, herseninfarct, beroerte
Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt dat, gemiddeld genomen, mensen met multi-morbiditeit de
kwaliteit van leven slechter ervaren dan mensen die aan één chronische ziekte lijden (Gijssen et al.
2011). Multi-morbiditeit is de algemene term voor het tijdens een bepaalde periode optreden van meer
dan één chronische ziekte in een individu (Nationaal Kompas, 2013).
De multi-morbiditeit neemt met het ouder worden toe. Van de 19- tot en met 34-jarigen met een
chronische ziekte heeft twee derde een chronische ziekte. Van de 75-plussers met een chronische ziekte
heeft een derde één chronische ziekte (figuur 4.1.4).
5,5% van de 19- tot en met 34-jarigen met een chronische ziekte heeft vier chronische ziekten of meer.
Vergeleken met de 75-plussers met een chronische ziekte is dit percentage bijna verzesvoudigd.
Figuur 4.1.4.
Multi-morbiditeit onder chronische zieken in het voorafgaand jaar naar leeftijd,
provincie Groningen, 2012 (%)
Totaal
75-plus
65-74 jaar
50-64 jaar
20
33
12
17
11
2 chronische aandoening
3 chronische aandoeningen
17
9,7
22
66
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
21
25
54
19-34 jaar
17
30
42
16
30
27
35
35-49 jaar
1 chronische aandoening
25
47
12
7,2
5,5
4 chronische aandoeningen of meer
27
4.1.2. Beperkingen
Lichamelijk functioneren betreft het uitvoeren van lichamelijke en dagelijkse routine-activiteiten zoals
lopen, eten, aan- en uitkleden en boodschappentassen dragen. Moeilijkheden hiermee worden aangeduid
als 'beperkingen'. Beperkingen hebben onder andere te maken met horen, zien en mobiliteit.
De respondenten hebben vragen ingevuld over of ze een gesprek kunnen volgen met 3 of meer
personen, een gesprek kunnen voeren met 1 persoon, kleine letters kunnen lezen in een krant, iemand
kunnen herkennen op 4 meter afstand, een voorwerp van 5 kilo 10 meter kunnen dragen, kunnen staan
en buigen om iets van de grond op te pakken en of ze 400 meter kunnen lopen zonder stil te staan.
Men kon aangeven of ze de hierboven beschreven vaardigheden zonder moeite, met enige moeite, met
grote moeite of niet kunnen uitvoeren. Het gaat hier niet om problemen van voorbijgaande aard.
Van de volwassenen in de provincie kampt 13% met een of meer beperkingen. Landelijk is dit 15%.
Bijna een kwart van de 65-plussers kampt met mobiliteitsproblemen (tabel 4.1.2.). 45 procent van de
75-plussers heeft problemen met en/of het gehoor en/of het gezichtsvermogen en/of de mobiliteit.
Tabel 4.1.2.
Beperkingen bij ouderen provincie Groningen en Nederland, 2012 (%)
65-74 jaar
2012
75-plus
2012
65-plus
2012
Mobiliteitsproblemen
Gezichtsproblemen
Gehoorproblemen
15
6,5
5,4
39
14
11
25
9,8
7,9
65-plus
2012
Nederland
23
8,9
8,4
Mobiliteit en/of gezicht en/of gehoor
21
45
31
30
Leeftijd
Soort problemen:
In figuur 4.1.5. wordt het hebben van een chronische ziekte of beperking weergegeven naar 5-jaars
leeftijdscategorieën. De aanwezigheid van een chronische ziekte neemt geleidelijk toe naargelang men
ouder wordt. Vooral na het 75e levensjaar neemt de kans op een beperking sterk toe.
Figuur 4.1.5.
Mensen met chronische ziekte of beperking naar 5-jaarscategorie,
provincie Groningen, 2012 (%)
89
79
77
89
86
84
77
68
66
57
55
48
46
34
23
20
27
23
1,5
3,4
2,1
19-24
jaar
25-29
jaar
30-34
jaar
25
6,2
7,5
35-39
jaar
40-44
jaar
14
13
13
45-49
jaar
50-54
jaar
55-59
jaar
Minimaal 1 beperking
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
16
18
60-64
jaar
65-69
jaar
70-74
jaar
28
75-79
jaar
80-84
jaar
85-89
jaar
90-94
jaar
Minimaal 1 chronische ziekte
28
4.2. Subjectief ervaren gezondheid
De indicator ervaren gezondheid (ook wel subjectieve gezondheid genoemd) weerspiegelt het oordeel
over de eigen gezondheid. Ervaren gezondheid is een samenvattende gezondheidsmaat van alle
gezondheidsaspecten die relevant zijn voor de persoon in kwestie. De uitkomst geeft een robuuste
voorspelling van de algemene gezondheid. Hoe slechter iemand zijn eigen gezondheid ervaart, hoe
hoger de kans op overlijden. Dit lijkt een open deur maar er zijn weinig maten die zo sterk voorspellend
zijn voor sterfte. Een minder goede ervaren gezondheid hangt samen met leeftijd, geslacht, sociaaleconomische status en een voorgeschiedenis als asielzoeker of vluchteling.
Figuur 4.2.1. Goed ervaren gezondheid naar GGD-regio in 2012 (%)
Groningers blijken zich net zo (on)gezond te
voelen als gemiddeld in Nederland. 77 procent
van de Groningers versus 76 procent van de
Nederlanders ervaren hun gezondheid als (zeer)
goed. De figuren 4.2.1. en 4.2.2. illustreren dit.
In de GGD-regio’s Friesland, Gooi &
Vechtstreek, Hollands Midden en IJsselland
ervaart meer dan 80% van de bevolking zijn of
haar gezondheid als (zeer) goed. Het minst
positief over hun gezondheid is de bevolking in
Zuid-Limburg; hoewel in deze regio nog steeds
70,4% van de volwassenen zijn of haar
gezondheid (zeer) goed vindt.
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
29
Regionaal ervaren naar verhouding veel inwoners uit de regio Westerkwartier hun gezondheid als (zeer)
goed. Centrum-West en Zuid-Oost kenmerken zich juist door een vrij hoog percentage volwassen
inwoners dat hun gezondheid als slecht ervaart.
De resultaten worden vertekend door verschillen in leeftijdsverdeling per regio. Ouderen beoordelen
over het algemeen hun gezondheid als minder goed vergeleken met jongeren. De oostelijke regio’s zijn
meer vergrijst dan het Westerkwartier en de gemeente Groningen. Een uitzondering hierop is de
gemeente Haren. In deze gemeente wonen juist vrij veel ouderen, maar hebben relatief veel mensen een
goed ervaren gezondheid. In het tabellenboek (figuur 4.2.1.) staan cijfers per gemeente.
Figuur 4.2.2. Ervaren gezondheid naar regio, provincie Groningen, 2012 (%)
24
23
24
Pr
ov
inc
ie
Ol
da
m
-O
os
t
Erv aren gezondheid (gaat w el-zeer slecht)
30
76
de
rla
nd
28
77
Ne
31
70
Zu
idOo
st
Gr
on
ing
en
76
bt
72
Ce
ntr
um
No
69
-W
es
t
25
W
es
te
rkw
ar
tie
r
23
Oo
st
18
Ce
ntr
um
20
75
No
or
d-
20
77
or
dW
es
t
82
Ha
re
n
80
Gr
on
ing
en
80
Erv aren gezondheid (goed - zeer goed)
In onderstaande figuur is een patroon herkenbaar dat minder goed ervaren gezondheid toeneemt
naarmate men ouder wordt. Van de jongeren op het voortgezet onderwijs ervaart 98% een (zeer) goede
gezondheid, van de 80-plussers ervaart nog maar de helft (of minder) een (zeer) goede gezondheid.
Figuur 4.2.3. Ervaren gezondheid naar geslacht en leeftijd provincie Groningen, 2012 (%)
32
98
90
89
85
86
83
76
74
71
72
67
63
59
51
52
68
2
12-18
jaar*
10
11
15
19-24
jaar
25-29
jaar
30-34
jaar
14
17
35-39
jaar
40-44
jaar
24
26
28
29
33
45-49
jaar
50-54
jaar
55-59
jaar
60-64
jaar
65-69
jaar
Ervaren gezondheid (gaat wel-zeer slecht)
37
41
70-74
jaar
75-79
jaar
49
48
80-84
jaar
85-89
jaar
90-94
jaar
Ervaren gezondheid (goed - zeer goed)
*
De antwoordcategorieën van de vraag over ervaren gezondheid van jongeren verschilt met die van volwassenen.
De antwoordcategorieën van de jeugdgezondheidsenquête waren: heel goed, goed, gaat wel, niet zo best en slecht.
De antwoordcategorieën van de volwassenenenquête is zeer goed, goed, gaat wel, slecht en zeer slecht.
In deze figuur gaan we ervan uit dat de categorieën zeer goed (volwassenen) en heel goed (jongeren) vergelijkbaar.
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
30
Mensen met een lage opleiding hebben over het algemeen een minder goede ervaren gezondheid (gaat
wel – zeer slecht) dan hoog opgeleiden. Van de mensen met de hoogste opleiding (hbo en universiteit)
ervaart 12% hun gezondheid als minder goed en van de mensen met de laagste opleiding (alleen
basisonderwijs) is dit 46%. Deze cijfers zijn niet ‘gecorrigeerd’ voor leeftijd. Voor de interpretatie is dit
belangrijk omdat de groep mensen met een laag opleidingsniveau voor een groot deel bestaat uit
ouderen.
Figuur 4.2.4. geeft per leeftijdscategorie en opleidingsniveau de mate van minder goed ervaren
gezondheid weer. Door ervaren gezondheid uit te splitsen naar leeftijd én opleidingsniveau wordt
duidelijk hoe belangrijk het opleidingsniveau is (rekening houdend met de vertekening door leeftijd)
voor de ervaren gezondheid. Wat opvalt is dat de ervaren gezondheid beter wordt naarmate het
opleidingsniveau hoger wordt.
Figuur 4.2.4. Minder goede ervaren gezondheid naar opleidingsniveau en leeftijd in 2012 (%)
laag
midden-laag
midden-hoog
51
hoog
46
39
37
32
32
24
18
13
15
11
7,7
19-34 jaar*
24
23
18
26-49 jaar
50-64 jaar
65 en ouder
** De respons onder laag opgeleide 19- tot en met 34 jarigen is laag (n=11).
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
31
4.3. Psychische gezondheidszorg
Volgens de World Health Organisation (WHO) hebben psychisch gezonde personen een subjectieve
beleving van welzijn, autonomie en competentie (Nationaal Kompas, 2013). Ze voelen zich in staat de
eigen intellectuele en emotionele mogelijkheden te verwezenlijken. Psychisch ongezonde mensen
hebben last van psychische klachten of zelfs van psychische stoornissen.
Bij een optimale psychische gezondheid is er sprake van succesvol functioneren wat resulteert in
productieve activiteiten, bevredigende relaties met anderen en de mogelijkheid tot aanpassen en omgaan
met tegenslagen (Nationaal Kompas, 2013). Psychische klachten omvatten gevoelens van psychische
verstoring, zoals gevoelens van angst, depressie, slaapverstoring en stress. Dit kan leiden tot zichtbaar
leed, een (gedeeltelijk) onvermogen tot functioneren en een verhoogd risico op sterfte, pijn en
beperkingen. Psychische stoornissen zijn onder andere dementie, schizofrenie, depressie,
angststoornissen, stoornissen in het middelengebruik en verstandelijke handicap.
Wanneer heftige angstklachten optreden zonder een reële bedreiging, is er mogelijk sprake van een
angststoornis. Het ontbreken van een reële dreiging onderscheidt angststoornissen van normale
gevoelens van vrees of angst. De symptomen zijn in beide gevallen hetzelfde: hartkloppingen, een droge
mond, een beklemd gevoel, nerveuze spanning, prikkelbaarheid, rusteloosheid, verhoogde spierspanning
of slaap- en concentratieproblemen.
Depressie is een stemmingsstoornis. Iemand met een depressieve stoornis heeft last van een hevige
neerslachtigheid. Die neerslachtigheid klaart niet na een paar dagen vanzelf op, maar duurt minimaal
twee weken. Bij een depressieve stoornis is de neerslachtigheid hevig en tast het dagelijks functioneren
aan.
4.3.1. Psychosociale problemen bij jongeren
Een veel gebruikte vragenlijst om de psychosociale gezondheid bij de jeugd te meten is de ‘Strenghts
and Difficulties Questionnaire’ (SDQ) (Goodman, 1997). Met behulp van deze vragenlijst kunnen
psychosociale problemen bij jeugdigen worden gesignaleerd. Daarnaast komen ook de sterke kanten van
het kind naar voren, evenals de invloed van eventueel aanwezige psychosociale problemen op het
dagelijks functioneren. Psychosociale problemen wordt als overkoepelend begrip gebruikt voor
emotionele problemen, gedragsproblemen, sociale problemen en aandachtsproblemen.
De SDQ-vragenlijst bestaat uit 25 vragen die betrekking hebben op de volgende subschalen:
hyperactiviteit/aandachttekort, emotionele problemen, problemen met leeftijdsgenoten,
gedragsproblemen en pro-sociaalgedrag. De SDQ is bedoeld om kinderen met een hoog risico op
psychosociale problemen te signaleren. Daarnaast meet de SDQ ook een aantal sterke kanten van de
jongeren. De score ‘verhoogd’ op de SDQ geeft een indicatie van psychosociale problematiek. De
totaalscore ‘grensgebied’ geeft een indicatie van mogelijke aanwezigheid van lichtere problematiek.
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
32
Bijna 8 procent van de jongeren op het voortgezet onderwijs en ruim 5 procent op het middelbaar
beroepsonderwijs heeft psychosociale problemen (gele balkjes in figuur 4.3.1.). Voor de jongeren op het
voortgezet onderwijs betreft dit een toename van 4 procentpunten in vier jaar.
Figuur 4.3.1.
Milde of ernstige psychosociale problemen in het voortgezet onderwijs
per geslacht, leeftijd, schooltype in 2012/2008 (%)
De psychosociale problemen zijn het grootst op het vmbo en praktijkonderwijs: een op de tien jongeren
heeft psychosociale problemen (figuur 4.3.2).
Figuur 4.3.2.
Milde of ernstige psychosociale problemen in het voortgezet onderwijs
naar opleidingsniveau in 2012 (%)
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
33
4.3.2. Psychosociale problemen bij volwassenen
Aan de respondenten die deelnamen aan de gezondheidsenquête voor volwassenen is de ‘Kessler
psychological distress scale’ (K10) voorgelegd. De K10 brengt het risico op een angststoornis of
depressie in beeld. De K10 bestaat uit tien vragen naar de mate waarin bepaalde gevoelens in de
afgelopen maand zijn voorgekomen. Er wordt gevraagd naar vermoeidheid, zenuwachtigheid,
rusteloosheid, hopeloosheid, onrust, somberheid, depressiviteit en eigenwaarde.
Figuur 4.3.3. Risico op angst- of depressiestoornis naar opleiding, provincie Groningen, 2012 (%)
54
67
81
88
46
33
19
Lager Onderwijs
mavo, lbo
12
havo, vwo, MBO
Ervaren gezondheid (gaat wel-zeer slecht)
HBO, wo
Ervaren gezondheid (goed - zeer goed)
In de provincie Groningen heeft 5,2% van de volwassenen een hoog risico op angst en depressie. In de
provincie zijn de volwassenen daarmee psychisch iets gezonder vergeleken met het Nederlandse
referentiecijfer.
In de gemeente Groningen hebben vergeleken het provinciale gemiddelde minder mensen een laag of
geen risico op angst en depressie stoornissen (figuur 4.3.4.). In het tabellenboek (tabel 4.3.3.) staan
cijfers per gemeente.
Vaak wordt verondersteld dat er in de grote steden meer psychische ongezondheid voorkomt dan in
rurale gebieden, omdat het leven in de stad stressvoller zou zijn (Nationaal Kompas, 2013). Dat is maar
een deel van het verhaal. Stadsbewoners verschillen van plattelandsbewoners op meerdere factoren: zo
hebben ze gemiddeld een lagere sociaal-economische status en ze wonen in slechtere huizen. Een derde
verklaring voor het verschil is dat mensen met psychische stoornissen, of een verhoogde kans daarop,
vaak naar de stad trekken.
Figuur 4.3.4. Mate van risico op een angst- of depressie naar regio en Nederland in 2012 (%)
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
Matig risico
34
33
34
60
62
60
Ne
de
en
ing
rla
nd
5,7
st
68
idOo
62
5,2
Gr
on
Ce
n
or
dOo
st
No
No
ord
-W
Laag of geen risico
58
Zu
65
5,6
Pr
ov
inc
ie
67
26
bt
66
30
5,3
Ol
da
m
66
38
st
31
tru
mOo
29
8
es
t
31
4,8
Ce
n
30
tru
mW
4,4
es
t
4,2
rkw
ar
t ie
r
Gr
on
i ng
en
58
2,1
W
es
te
36
4,1
Ha
re
n
6
Hoog risico
34
Vrouwen hebben meer last van angst- en depressiestoornissen dan mannen. Tussen de verschillende
leeftijdscategorieën zijn er geen grote verschillen met betrekking tot het risico op angst- en
depressiestoornissen.
Figuur 4.3.5. Risico op angst- of depressie stoornissen naar geslacht en leeftijd provincie Groningen,
2012 (%)
4,2
6,2
5,1
6,4
4,9
4,2
36
30
32
31
37
57
59
63
63
65
Vrouw
19-34 jaar
35-49 jaar
50-64 jaar
65-74 jaar
28
67
Man
Laag of geen risico
Matig risico
4,6
37
59
75-plus
Hoog risico
Uit de literatuur blijkt dat de psychische gezondheid samenhangt met de sociaal-economische status
(Reijneveld en Schene, 1998). Hetzelfde beeld komt ook naar voren in figuur 4.3.6. Hoog risico op
angst- en depressiestoornissen komt onder laag opgeleiden (lager onderwijs) drie keer vaker voor dan
onder hoogopgeleiden (hbo en wo).
Figuur 4.3.6. Risico op angst- of depressiestoornis naar opleiding, provincie Groningen, 2012 (%)
8,9
6,4
35
5,2
32
2,8
31
39
52
Lager Onderwijs
Laag of geen risico
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
59
62
67
mavo, lbo
havo, vwo, MBO
HBO, wo
Matig risico
Hoog risico
35
4.3.3. Gevoelens van geluk
Geluk heeft betrekking op hoe mensen het leven ervaren (SCP, 2013). Veelal heeft geluk in de
spreektaal die betekenis van een enkele kortstondige gebeurtenis die ervoor zorgt dat iemand zich
(tijdelijk) blij voelt. Daarnaast heeft geluk ook betekenis als evaluatie van het leven als geheel. In plaats
van geluk kan ook gesproken worden van levenstevredenheid. De vraag in de gezondheidsenquête over
gevoelens van geluk heeft betrekking op die laatste betekenis.
Respondenten hebben de vraag voorgelegd gekregen hoe vaak men de afgelopen vier weken gelukkig
was. 18 procent van de volwassenen in de provincie is soms, zelden of nooit gelukkig. Dit percentage is
onveranderd vergeleken met twee jaar geleden.
Er zijn grote verschillen tussen de regio’s gevonden. In het Westerkwartier wonen de meeste gelukkige
mensen. Twee derde van de volwassenen is altijd of meestal gelukkig. In de regio’s Centrum-West en
Centrum-Oost is het percentage volwassenen dat soms, zelden of nooit gelukkig het hoogst. Voor cijfers
per gemeente zie tabellenboek (tabel 4.3.5.).
Figuur 4.3.7. Mate van geluk naar regio, 2012 (%)
22
24
26
26
26
52
55
57
58
56
Vaak
in g
en
Pr
ov
in c
ie
Gr
on
mb
t
Ol
da
t
-O
os
tru
m
Ce
n
rd
-O
os
t
No
o
es
t
No
or
dW
rtie
r
rkw
a
es
te
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
18
62
56
Altijd en meestal
16
-W
es
t
65
59
19
23
30
W
Gr
on
ing
en
53
Ha
re
n
28
22
st
24
25
22
idOo
15
Zu
14
rum
12
16
Ce
nt
19
Soms, zelden en nooit
36
Mannen zijn even gelukkig (of ongelukkig) als vrouwen. Voor de mate van geluk naar leeftijd is het
beeld diffuus. Er zijn meer ouderen soms, zelden of nooit gelukkig dan jongeren. Daarentegen zijn (ook)
ouderen het vaakst altijd/meestal gelukkig. Binnen de groep 75-plussers is men uitgesprokener over de
mate van geluk die men ervaart.
Figuur 4.3.8. Mate van geluk naar geslacht en leeftijd provincie Groningen, 2012 (%)
12
18
17
25
27
57
56
Man
Vrouw
17
21
28
25
58
54
54
19-34 jaar
35-49 jaar
50-64 jaar
19
30
Altijd en meestal
Vaak
22
25
15
59
60
65-74 jaar
75-plus
Soms, zelden en nooit
Vooral lager opgeleiden zijn minder vaak gelukkig. Het deel van de bevolking dat soms, zelden of nooit
gelukkig is neemt af naarmate het opleidingsniveau hoger is.
Figuur 4.3.9. Mate van geluk naar opleiding, provincie Groningen, 2012 (%)
30
22
15
12
27
30
23
17
54
55
58
58
Lager Onderwijs
mavo, lbo
havo, vwo, MBO
HBO, wo
Altijd en meestal
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
Vaak
Soms, zelden of nooit
37
4.3.4. Eenzaamheid
Eenzaamheid is een negatieve situatie, gekenmerkt door gemis en teleurstelling (Nationaal Kompas,
2013). Het is de uitkomst van een persoonlijke waardering van een situatie waarin iemand zijn
bestaande relaties afweegt tegen zijn eigen wensen of verwachtingen ten aanzien van relaties.
Eenzaamheid is dus een persoonlijke, subjectieve ervaring. Het is moeilijk van buitenaf waar te nemen
(De Jong Gierveld & Tilburg, 2007). Gevoelens van eenzaamheid hebben vooral betrekking op
gebreken in de kwaliteit van relaties. Maar iemand kan zich ook eenzaam voelen doordat het aantal
contacten lager is dan gewenst.
Eenzaamheid is een onvrijwillige situatie in het leven die korter of langer kan duren. Tijdelijke
eenzaamheid ontstaat bijvoorbeeld na een levensgebeurtenis zoals verhuizing. Na verloop van tijd went
de persoon die eenzaam is aan de nieuwe situatie en verdwijnt de eenzaamheid. Het overlijden van de
partner is een ingrijpende levensgebeurtenis die vaak tot langdurige eenzaamheid leidt. Het duurt een
aantal jaren voordat men deze gebeurtenis heeft verwerkt (Guiaux, 2010). Chronische eenzaamheid
komt meestal door duurzame problemen zoals het onvermogen zich open te stellen voor anderen. Deze
vorm van eenzaamheid gaat niet gemakkelijk vanzelf over (De Jong Gierveld & Tilburg, 2007).
Er zijn twee soorten eenzaamheid (Van Tilburg, 2007):
Emotionele eenzaamheid: Als iemand een sterk gemis ervaart van een intieme relatie, een emotioneel
hechte band met een partner of vriend(in), dan is er sprake van emotionele eenzaamheid.
Sociale eenzaamheid: Van sociale eenzaamheid is sprake als iemand betekenisvolle relaties met een
bredere groep mensen zoals kennissen, collega’s, buurtgenoten of mensen met dezelfde belangstelling
mist. Een intieme partnerrelatie kan sociale eenzaamheid niet opheffen.
De meest bekende Nederlandse vragenlijst om eenzaamheid te meten is de eenzaamheidsschaal (schaal
van de Jong-Gierveld). Deze bestaat uit elf uitspraken over emotionele eenzaamheid en sociale
eenzaamheid. Voorafgaand aan de uitspraken staat de vraag: 'Wilt u van elk van de volgende uitspraken
aangeven in hoeverre die op u, zoals u de laatste tijd bent, van toepassing is?', met de toelichting 'U kunt
antwoorden met nee, min of meer, ja'. Een uitspraak voor het meten van emotionele eenzaamheid is
bijvoorbeeld ‘Ik mis een echte goede vriend of vriendin’. Sociale eenzaamheid wordt gemeten met
onder andere de uitspraak: ‘Wanneer ik daar behoefte aan heb, kan ik altijd bij mijn vrienden terecht’.
Tussen 2006 en 2012 is het percentage (zeer) ernstig eenzame volwassenen vrijwel stabiel gebleven.
In 2012 was 7,5% van de volwassenen (zeer) ernstig eenzaam. Het percentage niet eenzame
volwassenen stijgt ligt. Het gaat vooral om sociale eenzaamheid. 39% van de volwassenen is in
bepaalde mate sociaal eenzaam, terwijl een kwart emotioneel eenzaam is.
Figuur 4.3.10. Mate van eenzaamheid 2006-2012 (%)
Niet eenzaam
Matig eenzaam
(Zeer) ernstig eenzaam
2012
63
30
7,5
2010
62
32
6,8
2006
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
56
37
7,2
38
Voor wat betreft eenzaamheid zijn er grote verschillen tussen regio’s. In het Westerkwartier is 69
procent niet eenzaam, terwijl dit in Centrum-Oost 58 procent is. Een verschil van meer dan 10
procentpunten. Zie tabellenboek voor cijfers per gemeente (tabel 4.3.6.)
Figuur 4.3.11. Mate van eenzaamheid naar regio, 2012 (%)
32
63
61
59
58
Niet eenzaam
tru
mOo
Ce
n
ntr
um
-W
Ce
Matig eenzaam
5,6
7,5
8,4
29
30
30
30
63
65
63
61
Zu
i dPr
Oo
ov
st
i nc
ie
Gr
on
ing
en
Ne
de
rla
nd
32
8
mb
t
33
Ol
da
31
st
9,9
es
t
8,9
rd
-O
os
t
rtie
r
W
es
ter
kw
a
6,2
es
t
69
5,6
No
o
26
Ha
re
n
ge
n
27
67
62
Gr
on
in
4,9
rd
-W
29
6,3
No
o
8,6
(Zeer) ernstig eenzaam
Vrouwen zijn over het algemeen iets eenzamer dan mannen. Ouderen zijn vaker eenzaam dan jongeren.
Naarmate de leeftijd toeneemt, neemt de kans op eenzaamheid eveneens toe. Meer dan 10 procent van
de 75-plussers is (zeer) ernstig eenzaam.
Figuur 4.3.12. Mate van eenzaamheid naar geslacht en leeftijd provincie Groningen,2012(%)
6,8
8,3
31
29
5
25
8,2
8,5
8
29
31
33
11
39
62
Man
63
Vrouw
Niet eenzaam
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
70
63
60
59
19-34 jaar 35-49 jaar 50-64 jaar 65-74 jaar
Matig eenzaam
50
75-plus
(Zeer) ernstig eenzaam
39
Lager opgeleiden zijn vaker (zeer) ernstig eenzaam dan hoger opgeleiden. Slechts de helft van de lager
opgeleiden is niet eenzaam, terwijl dit onder hoogopgeleiden bijna 70% is.
Figuur 4.3.13. Mate van eenzaamheid naar opleiding, provincie Groningen, 2012 (%)
15
5,6
4,7
28
27
66
68
havo, vwo, MBO
HBO, wo
11
33
35
50
Lager Onderwijs
Niet eenzaam
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
56
mavo, lbo
Matig eenzaam
(Zeer) ernstig eenzaam
40
4.3.5. Huiselijk geweld
Huiselijk geweld is geweld dat door iemand uit de huiselijke kring wordt gepleegd, zoals gezinsleden,
familieleden, (ex)partners en vrienden. Slachtoffers en daders van geweld kunnen zowel vrouwen,
kinderen als mannen zijn. Het kan gaan om:
• Psychisch of emotioneel geweld (getreiterd, gekleineerd of uitgescholden worden, etc.);
• Lichamelijk geweld (mishandeld, schoppen, slaan, etc.);
• Ongewenste seksuele toenadering (seksueel getinte opmerkingen, ongewenst aangeraakt, etc.);
• Seksueel misbruik (aanranding of verkrachting).
In de provincie Groningen heeft 8,9% van de volwassenen ooit met één van bovengenoemde vormen
van huiselijk geweld te maken gehad (in 2010 betrof dit 6,2% en in 2006 rapporteerden wij 8,2%). Van
diegene die ooit slachtoffer is geweest van huiselijk geweld, is dat in 11% korter dan een jaar geleden.
Voor bijna 70% van de slachtoffers van huiselijk geweld is het langer dan 5 jaar geleden.
Figuur 4.3.14.Ooit slachtoffer van huiselijk geweld (%)
Figuur 4.3.15. Hoe lang geleden (%)
11
8,9
20
Slachtoffer ja
1 jaar geleden of
korter
Tussen 1 en 5 jaar
geleden
Slachtoffer nee
Langer dan v ijf jaar
geleden
69
91
Vooral vrouwen en 35- tot en met 64-jarigen zijn (ooit) in aanraking gekomen met huiselijk geweld.
Figuur 4.3.16. Slachtoffer huiselijk geweld naar geslacht en leeftijd provincie Groningen, 2012 (%)
5,2
95
Man
13
9,1
87
91
Vrouw
12
10
5
2,2
88
90
95
98
19-34 jaar 35-49 jaar 50-64 jaar 65-74 jaar
Slachtoffer ja
Slachtoffer nee
75-plus
In de gezondheidsenquête is, als onderdeel van de vraag over huiselijk geweld, gevraagd naar het soort
geweld waarmee het slachtoffer te maken heeft gehad. Driekwart van de slachtoffers heeft te maken
gehad met psychisch of emotioneel geweld en bijna 60 procent met lichamelijk geweld. Seksueel
misbruik en ongewenste seksuele toenadering komt (gelukkig) minder voor.
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
41
Echter, omdat het om gevoelige informatie gaat is het mogelijk (en aannemelijk) dat er sprake is van
onderrapportage. Wat gemeld wordt vormt de ondergrens van een frequenter fenomeen (zie verder).
Figuur 4.3.17. Type huiselijk geweld waar slachtoffer mee te maken had prov. Groningen, 2012 (%)
Seksueel misbruik
13
Ongewenste seksuele toenadering
87
16
84
Lichamelijk geweld
58
Psychisch of emotioneel geweld
42
74
Ja
26
Nee
Het vaakst is de dader de (inmiddels) ex-partner of de ouders van het slachtoffers. In 17% van de
gevallen is de (huidige) partner van het slachtoffer de dader.
Figuur 4.3.18. Wie is de dader bij het huiselijk geweld provincie Groningen, 2012 (%)
Dader is ex-partner
36
64
Dader is (stief) ouders
36
64
17
Dader is partner
83
Andere dader
10
90
Dader is (stief) broers zussen
10
90
Dader is ander familielid
8,9
91
Dader is huisvriend
6
Dader is (stief) kind
3,8
94
96
Ja
Nee
In 2012 werden bij de politie 3.300 meldingen gedaan van huiselijk geweld en dat resulteerde in 948
aangiften en 112 huisverboden. Bij het Steunpunt Huiselijk Geweld kwamen 537 meldingen binnen (zie
tabellenboek tabel 4.3.7. en tabel 4.3.8.). In de periode 2006-2012 is dat gemiddeld 1 geval per 1.000
inwoners per jaar.
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
42
4.3.6. Kindermishandeling
Kindermishandeling in de gezinssituatie wordt vaak veroorzaakt door problematiek bij de ouders. Bij
het Advies- en Meldpunt Kindermishandeling (AMK) kunnen vermoedens van kindermishandeling door
burgers en professionals worden voorgelegd. Nederland heeft per provincie een AMK. Iemand die zich
zorgen maakt over een kind in zijn of haar omgeving kan contact opnemen met een AMK voor advies of
een melding. De woonplaats van het kind is bepalend voor welk AMK de zaak behandelt. De
bekendheid van het AMK en de wijze waarop instellingen in de regio samenwerken is van invloed op
het aantal meldingen. AMK's registreren alle contacten. Deze contacten kunnen worden onderverdeeld
in adviezen, consulten en meldingen. Bij een advies maakt de AMK-medewerker samen met de beller
een inschatting van de situatie. De verantwoordelijkheid voor het ondernemen van verdere stappen ten
aanzien van de gesignaleerde situatie over mishandeling blijft bij de adviesvrager.
Figuur 4.3.19. AMK contacten in 2011 per 1000 kinderen 0-17 jaar.
Een advies kan leiden tot een vervolgcontact of een melding. Een professional die een melding doet
wordt geacht de ouders hierover te informeren. Er is sprake van een melding wanneer de AMKmedewerker besluit om de verantwoordelijkheid op zich te nemen en te onderzoeken of er inderdaad
sprake is van kindermishandeling en welke hulp geboden kan worden. Uit figuur 4.3.6. blijkt dat in de
provincie Groningen verhoudingsgewijs vaak contact gezocht wordt met het AMK. Een hoger aantal
contacten kan zowel wijzen op een grotere alertheid, een grotere aangiftebereidheid als op het vaker
voorkomen van kindermishandeling. In de provincie Groningen was in 2012 het aantal bevestigde
gevallen van kindermishandeling 409. Dat betekent 3,7 per 1.000 kinderen. In de periode 2006 t/m 2012
varieerde dit aantal tussen 3,0 en 3,8 per 1.000 jongeren van 0-17 jaar. In het tabellenboek staat in tabel
4.3.9. het aantal gevallen per gemeente.
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
43
4.3.7. Suïcide
De sterfte door zelfdoding was in 2007-2010 na standaardisatie voor leeftijd 16% hoger in de provincie
Groningen. Met name in de gemeenten Groningen en Oldambt was de sterfte hoger. Zelfdoding komt
vaker voor bij mannen en neemt toe met de leeftijd. Acht procent van de bevolking heeft ooit serieus
aan zelfdoding gedacht. Het risico op suïcide is verhoogd bij psychiatrische problemen (depressie,
schizofrenie, alcohol- en drugsverslaving), relatieproblemen en sociaal-economische tegenslag
(financieel, werk). Suïcidaal gedrag wordt verklaard door verlieservaringen en hoe een persoonlijkheid
daarmee omgaat. Mensen die gevoelig zijn voor verlieservaringen, beperkte probleemoplossende
vaardigheden hebben en neigen tot hopeloosheid, zijn kwetsbaarder voor suïcide. De neiging tot
suïcidaal gedrag wordt geleidelijk ingebed in de persoonlijkheid. Uit onderzoek onder jongeren blijkt
dat het gemiddeld 30 maanden duurt van de 1e gedachte aan suïcide tot de 1e poging. De omgeving
merkt suïcidale gedachten vaak in een laat stadium op en pas na een 1e poging wordt suïcidaal gedrag
bespreekbaar. Na een 1e poging neemt suïcidaal gedrag meestal af maar bij een deel van deze mensen
eindigt een suïcidaal proces met een geslaagde suïcide. Op lange termijn overlijdt ongeveer 10% van de
suïcidepogers door een geslaagde zelfdoding. Professionele begeleiding van suïcidepogers kan het
suïcidaal proces gunstig beïnvloeden. In de meeste gevallen van zelfdoding is sprake van voorafgaande
contacten met de geestelijke gezondheidszorg. Bij diegenen die vlak voor de zelfdoding onder
behandeling waren in de Geestelijke Gezondheidszorg, heeft meer dan de helft ruchtbaarheid gegeven
aan de wens er een einde aan te willen maken. De meesten mensen die overlijden door suïcide zijn op
dat moment niet in behandeling bij de GGZ (58%).
In 2011 werden in de provincie Groningen 465 personen voor een suïcidepoging in een ziekenhuis
opgenomen (9% meer dan landelijk). Vanaf begin tachtiger jaren daalde de sterfte door suïcide in
Nederland tot aan 2007 waarna er weer een toename optrad. In de provincie Groningen deden zich van
2005-2007 54 suïcides per jaar voor en dat nam toe in de periode 2010-212 tot 69 personen per jaar. De
daling tot 2007 hangt samen met de toename van de welvaart en toegenomen alertheid (binnen de
gezondheidszorg) op signalering en behandeling van depressie (Kerkhof & van Gemert, 2013).
Vergeleken met andere Europese landen is de Nederlandse suïcidesterfte relatief laag.
Suïcidepreventie kan worden onderscheiden in universele preventie, selectieve en geïndiceerde
preventie (Trimbos instituut 2007). Universele preventie omvat onder andere publieksvoorlichting en
verlagen van drempel om hulp te zoeken bij psychische problemen.
Ook het versterken van beschermende factoren (familieverbanden, bevorderen zelfbeeld, integratie,
deelname sociale leven, culturele waarden) vermindert de kans op zelfdoding. Het verminderen van
toegang tot bepaalde middelen (vuurwapens, gevaarlijke medicatie) is een belangrijke universele
maatregel.
Selectieve preventie richt zich op het ondersteunen van risicogroepen (jeugdtrauma, psychiatrische
problemen, alcohol- en druggebruik). Een belangrijke voorwaarde is het trainen van intermediairs
(docenten, zorgverleners) in identificatie en signalering van personen met een hoog risico.
Geïndiceerde preventie richt zich op het verlenen van zorg na een zelfmoordpoging. Het gaat om
spoedeisende hulpverlening na een suïcidepoging.
In Nederland werd in 2012 de richtlijn ‘Diagnostiek en behandeling van suïcidaal gedrag’ gepresenteerd
evenals een kwaliteitsdocument voor ketenzorg. In de provincie Groningen wordt deze richtlijn
geïmplementeerd door betrokken zorginstanties. Omdat de meeste mensen die overlijden door suïcide
op dat moment niet in behandeling zijn moeten ook familieleden, vrienden en andere (bij risicogroepen
betrokken personen) betrokken worden bij suïcidepreventie. Door het betrekken van familie en
kennissen kan de toeleiding naar zorg verbeterd worden.
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
44
5. ZORG
5.1. Mantelzorg
In ons land is zorgen voor iemand uit het sociale netwerk een vanzelfsprekende, onbetaalde en
vrijwillige zaak. Deze zorg wordt ook wel informele hulp of mantelzorg genoemd. Meestal gaat het om
de hulp aan zieken of gehandicapten. Schattingen van het aantal mantelzorgers lopen sterk uiteen.
Bij een brede definitie waren er in 2001 3,7 miljoen helpers en bij een strenge definitie 750.000.
Uit recent onderzoek blijkt dat er 1,5 miljoen actieve mantelzorgers waren in 2012. Dit blijkt uit de
landelijke cijfers van de eerste gezamenlijke Gezondheidsmonitor van GGD’en, Centraal Bureau voor
de Statistiek (CBS) en het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM).
Mantelzorg is de zorg die men geeft aan een bekende (partner, familie, buren of vrienden) als deze
persoon voor langere tijd ziek, hulpbehoevend of gehandicapt is. Deze zorg kan bestaan uit helpen bij
het huishouden, wassen/aankleden, gezelschap houden, vervoer, geldzaken regelen, enzovoort.
Informele zorgverleners betalen een hoge prijs voor hun hulp, in de vorm van tekort aan vrije tijd, een
tekortschieten in het nakomen van verplichtingen en vermoeidheid (Nationaal Kompas, 2012). Als zij
bijvoorbeeld door ziekte onverhoopt uitvallen denkt 80% dat andere familieleden, huisgenoten of
vrienden hun taken zullen overnemen. Een op de tien denkt dat als zij hun hulpverplichtingen niet meer
kunnen nakomen, opname in verpleeg- of verzorgingshuis onvermijdelijk is. Ook ervaringen van
verzorgingshuisbewoners duiden hierop: een derde geeft aan dat de informele zorg onvoldoende was en
(mede) aanleiding vormde voor de opname. Een goed functionerend sociaal netwerk kan dus een
verhuizing naar een intramurale instelling uitstellen of zelfs voorkomen.
5.1.1. Mantelzorg geven
Schattingen van het aantal mantelzorgers lopen afhankelijk van de definitie, zoals gezegd, sterk uiteen.
Bij de voorgaande edities van de gezondheidsenquête was de definitie het geven van mantelzorg in de
afgelopen 12 maanden. De nieuwe definitie komt overeen met die van het SCP/CBS, te weten: de
mantelzorger geeft op dit moment minimaal drie maanden of minsten 8 uur per week mantelzorg.
Vanaf deze editie van het Gezondheidsprofiel committeert GGD Groningen zich aan de definitie van het
SCP/CBS. Echter, voor de trendanalyse, gebruiken we ook de definitie van voorgaande edities.
Onder de volwassenen in de provincie Groningen wordt meer mantelzorg gegeven dan in 2010 en 2006.
Achttien procent van de volwassenen heeft het afgelopen jaar mantelzorg gegeven, 14% doet dat nu
nog.
Figuur 5.1.1. Afgelopen jaar mantelzorg gegeven (oude definitie), prov Groningen, 2006-2012 (%)
4,0
5,0
3,9
14
12
9
2006
2010
2012
Afgelopen jaar mantelzorg gegev en, op dit moment niet
Geeft op dit moment mantelzorg
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
45
Onder de nieuwe definitie van mantelzorg is 13% van de volwassenen in de provincie mantelzorger
tegenover 12% in Nederland. In de regio’s Zuid-Oost, Noord-Oost en Centrum-West wordt door relatief
veel volwassenen mantelzorg gegeven. In de regio Oldambt wordt juist minder mantelzorg gegeven
vergeleken met het provinciale gemiddelde.
Figuur 5.1.2 Norm mantelzorg geven (>3 mnd. of > 8 uur per week) naar regio, 2012 (%)
85
86
90
Ol
da
87
88
Pr
ov
inc
ie
Ce
nt
-W
es
t
rum
Ce
nt
or
d-O
o
No
ing
Gr
on
Geen mantelzorger of voldoet niet aan norm
84
d
84
er
lan
88
Ne
d
86
12
en
86
13
ing
88
16
Gr
on
9,7
st
14
Zu
idOo
15
mb
t
16
ru
mOo
st
12
st
14
Ha
ren
W
es
t er
kw
ar
t ie
r
No
or
dW
es
t
14
en
12
Is mantelzorger volgens norm
Er zijn naar verhouding meer vrouwelijke mantelzorgers dan mannelijke. Meer dan een vijfde van de
50- t/m 64-jarigen is mantelzorger. Dit patroon is vergelijkbaar voor de Nederlandse populatie.
Het opleidingsniveau speelt geen rol bij het geven van mantelzorg. Het verschil tussen hoog- en
laagopgeleiden voor wat betreft het geven van mantelzorg is zeer klein.
Figuur 5.1.3. Norm mantelzorg geven (>3 maanden of > 8 uur per week) naar geslacht en leeftijd
provincie Groningen, 2012 (%)
10
90
Man
4,5
13
16
21
14
15
86
85
65-74 jaar
75-plus
96
87
84
Vrouw
19-34 jaar
35-49 jaar
Geen mantelzorger of voldoet niet aan norm
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
79
50-64 jaar
Is mantelzorger volgens norm
46
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
47
Aan wie wordt mantelzorg verleend
Mantelzorgers kregen onder andere de vraag voorgelegd aan wie zij mantelzorg verlenen. Mantelzorg
wordt vooral verleend aan (schoon) ouders en in mindere mate echtgeno(o)t(e) of partner.
Tabel 5.1.6. Aan wie verleent men mantelzorg in de provincie Groningen 2012 (%)
aan kinderen
17
aan andere familieleden
18
aan buren/vrienden/kennissen
18
aan echtgeno(o)t(te) of partner
24
Aan (schoon)ouders
43
Het is afhankelijk van de leeftijd van de mantelzorger aan wie men (voornamelijk) mantelzorg verleent.
De 19- tot en met 34-jarige mantelzorgers geven vooral aan (schoon)ouders en andere familieleden
mantelzorg. De 35- tot en met 64-jarigen geven eveneens vooral aan (schoon)ouders mantelzorg. Waar
de meeste 65- tot en met 74-jarige mantelzorgers zorg verlenen aan buren, vrienden en kennissen,
verlenen 75-jarige mantelzorgers vooral mantel zorg aan de echtgeno(o)t(e).
Tabel 5.1.7. Aan wie verleent men mantelzorg naar leeftijd in de provincie Groningen 2012 (%)
64
56
56
45
38
37
34
21
14
17
12
15
19
15
19
17
19
14
12
13 13
13
11
15
2,5
19-34 jaar
35-49 jaar
50-64 jaar
Aan echtgeno(o)t(e)
aan kinderen
aan andere familieleden
aan buren, vrienden of kennissen
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
65-74 jaar
75-plus
aan (schoon)ouders
48
Behoefte aan ondersteuning van mantelzorgers
Ruim 4 op de 5 mantelzorgers heeft geen behoefte aan hulp in verband met hun werkzaamheden als
mantelzorger. Vergeleken met 2010 is er wat betreft behoefte aan ondersteuning niets veranderd.
De rest heeft vooral behoefte aan praktische (informatie en advies) en emotionele ondersteuning.
Tabel 5.1.8. Waar heeft de mantelzorger behoefte aan in de provincie Groningen 2012 (%)
aan belangenbehartiging
2,8
aan ontspannen activiteiten
4,1
aan vervangen i.v.m. vrije dagen
vakantie
4,8
aan emotionele steun
5
aan informatie en advies
8
Bereidheid om een ander te helpen
Bijna zes op de tien van de respondenten is, op basis van vrijwilligheid, bereid om een ander te helpen
bij het doen van boodschappen of huishoudelijke activiteiten. In vergelijking met het landelijk
gemiddelde is de bereidheid om een ander te helpen in de provincie Groningen groot. Deze bereidheid is
in onze provincie bij jong en oud groot.
De bereidheid om een ander te helpen is tussen 2010 en 2012 toegenomen met vijf procentpunten.
Tabel 5.1.9. Bereidheid om een ander te helpen in de provincie Groningen 2012 (%)
59
59
62
58
62
61
59
54
42
Man
Vrouw
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
19-34 jaar 35-49 jaar 50-64 jaar 65-74 jaar 75-plus
Totaal
Totaal
provincie provincie
2012
2010
49
.
5.1.2. Mantelzorg ontvangen
Alle respondenten van 65 jaar en ouder kregen vragen voorgelegd over het ontvangen van mantelzorg.
In 2010 werden alle respondenten gevraagd of men mantelzorg ontving, en daaruit bleek dat 1% van de
19- tot en met 34-jarigen, 1,5% van 35- tot en met 49-jarigen en 2,5% van de 50- tot en met 64- jarigen
mantelzorg ontving. Vanwege deze zeer lage percentages hebben 65-minners tijdens deze meting geen
vragen over mantelzorg ontvangen. Bewoners van verpleeghuizen kregen geen vragenlijst toegezonden;
personen in verzorgingshuizen wel.
Vanzelfsprekend ontvangt men met het ouder worden steeds vaker mantelzorg. 4,3 procent van de 65tot en met 74-jarigen ontving op het moment van invullen van de vragenlijst mantelzorg. Dit percentage
is vergelijkbaar met twee jaar geleden. Bij de 75-plussers is het deel dat mantelzorg ontvangt sterk
gestegen de afgelopen twee jaar van 15% naar 25%.
Het is aannemelijk dat de feitelijk ontvangen mantelzorg nog hoger is omdat sommige vragenlijsten niet
werden ingevuld vanwege de ‘te hoge leeftijd’ van mensen.
Tabel 5.1.10 Heeft u het afgelopen jaar mantelzorg gegeven in 2010 en 2012 provincie Groningen
25
15
4,3
4,3
2
1,2
2010: 65-74 jaar 2012: 65-74 jaar
Ik kreeg mantelzorg, nu niet meer
1,9
0,6
2010: 75-plus
2012: 75-plus
Ik krijg mantelzorg
Bijna driekwart van de mensen die mantelzorg ontvangt, krijgt hulp bij huishoudelijk werk. Dit is hulp
in de huishouding en/of het klaarmaken van warme maaltijden. 28 procent van de mantelzorgers krijgt
mantelzorg bij dagelijkse verzorging/ medische verzorging.
15% van de mensen die mantelzorg ontvangt, geeft aan dat het aantal uren niet voldoende is. Twee jaar
geleden vond 14% van de mensen die mantelzorg ontving dat ze hiervan niet voldoende kregen.
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
50
5.2. Zorggebruik
Het Rijk en de gemeenten geven jaarlijks miljarden uit aan de gezondheidszorg. De kosten zullen de
komende jaren alleen maar toenemen omdat de vergrijzingsgolf in Nederland nog maar net op gang is
gekomen en de dure medisch technische mogelijkheden toenemen. In 2010 bereikten de eerste
babyboomers de pensioengerechtigde leeftijd van 65-jaar. Omdat de meeste ziekten bij ouderen
voorkomen, zal de ziektelast toenemen en daarmee ook het zorggebruik.
5.2.1. Gebruik van zorg.
De huisarts is het eerste aanspreekpunt voor mensen met vragen of problemen over gezondheid en
ziekte (Nationaal Kompas, 2013). Om op een veelheid van vragen antwoord te kunnen geven, biedt de
huisartsenzorg een breed pakket aan diagnostische, therapeutische en preventieve medische zorg.
Daarnaast begeleidt en adviseert de huisarts mensen tijdens en na hun ziekte.
Huisartsen verwijzen patiënten in 4% van alle contacten door naar andere hulpverleners en vervullen
een belangrijke poortwachtersrol in het zorgsysteem (Cardol et al., 2004). Hierbij heeft de
huisartsenzorg ook de functie van gids in de gezondheidszorg (NHG, 2002b). Ze helpen patiënten vaak
op weg in de overige (eerstelijns)zorgverlening.
De poortwachtersfunctie van de huisarts gaat versterkt worden door het onlangs afgesloten zorgakkoord
basis-GGZ. Kort gezegd is afgesproken dat de huisarts meer taken overneemt van de (duurdere)
tweedelijnszorg (zoals GGZ en de ouderenzorg). Veel GGZ-patiënten die nu nog in de tweede lijn
behandeld worden, zullen behandeld gaan worden in de eerste lijn. Voor 2018 zal de GGZ 30% van de
bedden opheffen. Dit zal gebeuren door een kortere opnameduur en sneller ontslag en begeleiding door
praktijkverpleegkundigen in de huisartspraktijk en psychologen. De eerste lijn krijgt extra budget voor
begeleiding van mensen met psychische problemen. De huisarts en praktijkverpleegkundigen gaan ook
meer chronische zieken begeleiden die sneller zullen worden ontslagen uit specialistische zorg
(diabetes, hartvaatziekten, chronische longziekten).
Bijna 70% van de volwassen bevolking heeft het afgelopen jaar contact gehad met de huisarts.
Vergeleken met 2010 is dit percentage niet gewijzigd. De verschillen naar leeftijd zijn beperkt. 19- tot
en met 34-jarigen maken evenveel gebruik van de huisarts als 50- tot en met 64-jarigen. Vanaf 65 jaar
begint het gebruik van huisartsenzorg te stijgen.
Het bezoek aan een specialist is duidelijk sterker gerelateerd aan leeftijd. Het gebruik van dit type zorg
stijgt gestaag tussen de leeftijdscategorieën van relatief weinig (19- tot en met 34-jarigen) tot relatief
veel (75-plussers). 34% van de volwassenen heeft het afgelopen jaar een specialist bezocht. Ook dit
percentage is vergelijkbaar met 2010.
Figuur 5.2.1. Bezoek aan een huisarts / specialist afgelopen jaar, provincie Groningen, 2012 (%)
81
74
67
69
66
69
48
52
37
34
30
23
19-34 jaar
35-49 jaar
50-64 jaar
65-74 jaar
75-plus
Totaal prov incie
2012
Bezoek aan een huisarts (afgelopen jaar)
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
Bezoek aan specialist (afgelopen jaar)
51
Vrouwen hebben in een jaar vaker contact met de huisarts dan mannen (76% versus 62%). Ook
bezoeken vrouwen vaker de specialist dan mannen (37% versus 30%).
De tandarts wordt door veel 19- tot en met 64-jarigen bezocht, daarna neemt het gebruik af. Bijna 30%
van de 75-plussers maakt gebruik van thuiszorg en 14% van diezelfde ouderen heeft het afgelopen jaar
een bezoek gebracht aan de Doktersdienst Groningen (huisarts buiten kantooruren).
Tabel 5.2.1. Type zorg waarvan gebruik is gemaakt naar leeftijd in het afgelopen jaar,
provincie Groningen, 2012 (%)
Doktersdienst Groningen
Tandarts
Fysiotherapeut
Thuiszorg
Alternatieve behandelaar
19-34 jaar
35-49 jaar
50-64 jaar
65-74 jaar
75-plus
Provincie
Groningen
11
75
16
1
5,2
10
81
23
2
6,9
7,1
71
22
3,1
6,4
8,9
52
22
7,2
4
14
35
23
29,4
3,1
9,9
69
21
5
5,6
5.2.2. Gebruik van en tevredenheid over de bereikbaarheid zorg.
Aan personen die aangaven het afgelopen jaar gebruik te hebben gemaakt van een of meer
hulpverlener(s) is de vraag voorgelegd ‘Hoe tevreden bent u over de bereikbaarheid van…’.
In figuur 5.2.2. worden de resultaten weergegeven.
De tandarts/mondhygiënist scoort na de fysiotherapeut het beste als het gaat om de bereikbaarheid
volgens patiënten. De GGZ heeft de laagste score wat betreft de bereikbaarheid onder klanten.
Figuur 5.2.2. Tevredenheid over dienstverlening door hulpverleners, provincie Groningen, 2012 (%)
Tevreden
GGZ
Doktersdienst Groningen
Medisch Specialist
Huisartsen
Thuiszorg
Tandarts/ Mondhygiënist
Fysiotherapeut
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
Neutraal
57
Ontevreden
33
67
9,9
24
75
8,3
22
80
2,5
16
83
5
15
86
90
1,3
12
2,1
9
1,2
52
5.2.3. Bevolkingsonderzoek baarmoederhalskanker
Door periodiek een uitstrijkje te maken van de baarmoederhals kunnen voorstadia van kanker
vroegtijdig opgespoord worden. Daarom wordt vanaf 1990 het bevolkingsonderzoek
baarmoederhalskanker georganiseerd. Het onderzoek is voor vrouwen in de leeftijd van 30 t/m 60 jaar.
Zij worden één keer per vijf jaar opgeroepen voor deelname aan dit bevolkingsonderzoek: op de leeftijd
van 30, 35, 40, 45, 50, 55 en 60 jaar. Na de 1e schriftelijke oproep tot deelname aan dit
bevolkingsonderzoek ontvangen vrouwen die niet verschijnen bij hun huisarts nog een
herinneringsuitnodiging. Het uitstrijkje wordt gemaakt door de eigen huisarts(assistente), of indien
gewenst in een andere huisartsenpraktijk. Sinds 2010 kent Nederland vijf screeningsorganisaties, die
verantwoordelijk zijn voor de uitvoering van de bevolkingsonderzoeken baarmoederhalskanker,
borstkanker en (met ingang van 2014) darmkanker. Bevolkingsonderzoek Noord is werkzaam in de
provincies Groningen, Friesland en Drenthe.
Het percentage deelname aan het bevolkingsonderzoek baarmoederhalskanker in de regio Noord lag in
2012 op 64%. Dit is vergelijkbaar met het landelijke gemiddelde. In onderstaande tabel is de
ontwikkeling van de deelname in afgeronde percentages per geboortecohort te zien in de provincie
Groningen (deelname in uitnodigingsjaren 2000, 2005, 2009 en 2012). De deelname van vrouwen van
35-45 jaar is de afgelopen jaren duidelijk toegenomen. De deelname van vrouwen van 30 en van 60 jaar
is laag. In het tabellenboek staan de deelnamecijfers per gemeente (tabel 5.2.1).
Figuur 5.2.3. Deelname bevolkingsonderzoek baarmoederhalskanker 2000-2012,
provincie Groningen, (%)
In de opkomstcijfers is geen rekening gehouden met het zogenaamde na-ijleffect. Cliënten maken zelf
een afspraak voor het bevolkingsonderzoek. Hieraan is geen termijn gebonden. Het kan dus zijn dat
cliënten een jaar (of nog langer) na de uitnodigingsdatum alsnog een afspraak maken voor het
onderzoek. Ervaring leert dat de uiteindelijke deelname ongeveer vijf tot zes procent hoger ligt dan de
genoemde deelname (een jaar na de oproep).
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
53
5.2.4. Bevolkingsonderzoek borstkanker
Borstkanker is de meest voorkomende vorm van kanker bij vrouwen en komt in Nederland vaak voor.
Een op de acht vrouwen krijgt in de loop van haar leven borstkanker. Bekende risicofactoren voor
borstkanker zijn: eerste menstruatie op jonge leeftijd, geboorte 1e kind op hoge leeftijd, kinderloosheid,
gebruik van orale anticonceptie en borstkanker in de familie. Verder zijn belangrijke risicofactoren:
(matig) overgewicht na de overgang, overmatig alcoholgebruik en weinig lichaamsbeweging. Bij matig
overgewicht (BMI van 25-30) is er 30-50 % meer kans op het krijgen van borstkanker. Bij weinig
lichaamsbeweging is er 20-40 % meer kans.
In Nederland is in de jaren negentig van de vorige eeuw het bevolkingsonderzoek borstkanker
ingevoerd. Door het bevolkingsonderzoek kan borstkanker in een vroeg stadium opgespoord worden.
Uit onderzoek blijkt dat vrouwen die regelmatig deelnemen aan het bevolkingsonderzoek borstkanker
(meer dan drie keer) de helft minder kans lopen om aan borstkanker te overlijden. Dankzij deze
screening is de sterfte aan borstkanker met 30% gedaald. Om de twee jaar worden alle vrouwen van 50
t/m 75 jaar uitgenodigd om een mammografie te laten maken. Dit onderzoek wordt uitgevoerd door
Bevolkingsonderzoek Noord. Het gemiddelde opkomstpercentage in 2011-2012 voor de provincie
Groningen is 82% (voor gemeentelijke cijfers zie tabellenboek tabel 5.2.2). In 2011-2012 zijn er in
totaal 1.241 vrouwen doorverwezen met een verdacht screeningsmammogram (16,6 per 1.000). Bij 41%
van deze vrouwen werd een mammacarcinoom gediagnosticeerd.
Bevolkingsonderzoek darmkanker
Vanaf 2014 wordt het bevolkingsonderzoek darmkanker ingevoerd. Dit bevolkingsonderzoek is bedoeld
voor mannen en vrouwen in de leeftijd van 55 tot en met 75 jaar. Gezien de grote omvang van de
doelgroep (132.000 personen in de provincie Groningen) wordt het bevolkingsonderzoek gefaseerd over
enkele jaren ingevoerd. Darmkanker is een veel voorkomende kanker (zie figuur 3.4.2.). Met het
geplande bevolkingsonderzoek kan darmkanker eerder opgespoord worden (via een test op bloed in de
ontlasting) en kunnen op langere termijn sterfgevallen worden voorkomen.
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
54
5.3. Langdurige zorg
5.3.1. Huishoudelijke hulp (Wmo)
De Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) bestaat sinds 1 januari 2007. Het doel van deze wet om
ervoor te zorgen dat mensen zo lang mogelijk zelfstandig kunnen blijven wonen en mee kunnen doen in
de samenleving. Als meedoen of zelfstandig wonen niet lukt zonder hulp, kan iemand de gemeente
vragen om ondersteuning, zoals hulp in de huishouding of een rolstoel. Gemeenten voeren de Wmo uit
en iedere gemeente legt andere accenten. Voordat een zorgvrager voor hulp in het huishouden in
aanmerking komt, beoordeelt de gemeente of deze persoon hier recht op heeft. Vaak loopt dit via het
Wmo-loket van een gemeente. Met de invoering van de Wmo in 2007 is de gehele huishoudelijke
verzorging uit de AWBZ onder verantwoordelijkheid van de gemeente gekomen.
Gegevens over het gebruik van huishoudelijke hulp en Thuiszorg zijn afkomstig van het Centraal
Administratiekantoor (CAK). Voor bepaalde voorzieningen (zoals huishoudelijke hulp in het kader van
de Wmo) moeten mensen een eigen bijdrage betalen die wordt geïnd door het CAK. De hoogte van de
eigen bijdrage is afhankelijk van het aantal personen binnen een huishouden, leeftijd en gezinsinkomen
en het Wmo-beleid van de gemeente waar men woont. Hierbij is geen zicht op:
1. hulp die door personen zelf bekostigd wordt, niet via de Wmo;
2. hulp die via een persoonsgebonden budget (pgb) loopt (persoon regelt alle hulp zelf);
3. hulp die via informele zorg en mantelzorg wordt verleend.
Figuur 5.3.1. Gebruik huishoudelijke hulp in 2011 (aantal per 1.000 personen 18 jaar en ouder)
In figuur 5.3.1. is weergegeven, per gemeente, hoeveel
volwassenen huishoudelijke hulp ontvingen in 2011.
Gemiddeld 42,7 personen per 1.000 inwoners van 18 jaar
of ouder (in 2008 was dit nog 38,6 per 1.000 en dat
betekent een toename van 11% in 3 jaar). Het gebruik van
huishoudelijke hulp is hoger in noordoost Groningen maar
dit kan deels door de vergrijzing verklaard worden.
Figuur 5.3.2. Gebruik huishoudelijke hulp in 2011 gecorrigeerd voor leeftijd (verhoudingsgetal)
Het gebruik van huishoudelijke hulp in heel Nederland is
als indexcijfer gesteld op 100. Een gestandaardiseerd
gebruik boven 100 (paarse kleur) of onder 100 (groene
kleur) duidt op respectievelijk een hoger of lager gebruik
dan gemiddeld in Nederland. In figuur 5.3.2. is te zien dat,
na correctie voor leeftijdsopbouw, het gebruik van
huishoudelijke hulp beduidend hoger ligt in Bellingwedde,
Pekela, Stadskanaal en Vlagtwedde. Een hoger gebruik, zij
het in mindere mate, doet zich voor in Appingedam,
Eemsmond, gemeente Groningen, Hoogezand-Sappemeer,
Menterwolde, Oldambt en Veendam (zie ook tabel 5.3.1. in
het tabellenboek).
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
55
5.3.2. Thuiszorg (AWBZ)
Figuur 5.3.3. Aanspraak AWBZ 2013 per gemeente
Voordat een burger voor zorg zonder verblijf in
aanmerking komt, beoordeelt het Centrum Indicatiestelling
Zorg (CIZ) eerst of deze persoon hier recht op heeft. Het
CIZ beoordeelt de vraag naar zorg en stelt vast hoeveel en
welke zorg noodzakelijk is. Het aantal cliënten met een
geldige indicatie voor AWBZ-zorg op 1 januari 2013 is per
gemeente in de afbeelding links in kaart gebracht. In totaal
hadden in Nederland 802.065 cliënten een indicatie door
het CIZ geïndiceerd (4,8%). In totaal hebben 443.040
cliënten (2,6%) een geldige indicatie op AWBZ-zorg
zonder verblijf en 359.020 met verblijf (2,1%). In figuur
5.3.3. staat het aantal personen dat in 2013 aanspraak kan
maken op langdurige zorg per gemeente vermeld (CIZindicatie). Dit hoeft niet overeen te komen met het aantal
cliënten dat daadwerkelijk zorg gebruikt. Iemand kan een
indicatie hebben zonder die te verzilveren bij een zorgaanbieder. In het noordoosten van Nederland kan
meer dan gemiddeld aanspraak gemaakt worden op AWBZ-zorg. De gemeenten waar meer ouderen
wonen hebben veelal hoger percentage langdurige zorg. Er zijn zes grondslagen voor een CIZ-indicatie
voor langdurige zorg. De landelijke verdeling van deze categorieën is: somatische aandoeningen (44%),
verstandelijke handicap (20%), psychiatrische aandoeningen (16%), psychogeriatrische aandoeningen
(13% ), lichamelijke aandoeningen/beperkingen (6%), en zintuiglijke handicap (1%). De totale AWBZzorg kan onderverdeeld worden in aanspraak op extramurale (zonder verblijf) en intramurale (met
verblijf) zorg. In de provincie Groningen is in Appingedam, Hoogezand-Sappemeer en Stadskanaal het
aantal CIZ-indicaties het hoogst en in ten Boer het laagst.
Figuur 5.3.4. Aanspraak AWBZ zorg zonder verblijf per gemeente in 2013
Een burger kan alleen aanspraak maken op AWBZ-zorg als
een grondslag kan worden vastgesteld. Een grondslag is een
aandoening, beperking of handicap waardoor de verzekerde
kan zijn aangewezen op zorg. Voordat een zorgvrager voor
Zorg zonder verblijf (ZZV) in aanmerking komt, beoordeelt
het Centrum Indicatiestelling Zorg (CIZ) eerst of deze
persoon hier recht op heeft en stelt daarna vast hoeveel en
welke zorg wenselijk/noodzakelijk is. Zorg zonder verblijf
(ZZV) wordt meestal door Thuiszorg geleverd maar kan ook
via een verpleeg/verzorgingshuis geleverd worden. Het doel
van ZZV is om de hulpvrager in staat te stellen zich te
handhaven in de thuissituatie. ZZV omvat zowel kort- als
langdurende verpleging en verzorging. Intensieve zorg thuis
vervangt soms een langere opname in een ziekenhuis of
opname in een verpleeghuis. Oudere mensen met chronische
ziekten vormen de grootste doelgroep van de ZZV. Leeftijd
en gezondheidstoestand zijn belangrijke voorspellers van de vraag naar langdurige zorg. Gemeenten met
een vergrijsde bevolking krijgen te maken met een hogere vraag naar langdurige zorg en dat is in de
meeste Groninger gemeenten het geval. Deze vraag is mede afhankelijk van de beschikbaarheid van
mantelzorg. In de figuur 5.3.4. is het aantal cliënten per gemeente te zien met een geldige indicatie voor
AWBZ-zorg zonder verblijf. Gemiddeld heeft in Nederland 2,6% van de totale bevolking een geldige
indicatie voor extramurale AWBZ-zorg. In noordoost Groningen wordt gemiddeld meer aanspraak
gedaan op AWBZ-zorg zonder verblijf. In Nederland heeft gemeente Stadskanaal met 5,3% het hoogste
percentage (zie tabellenboek tabel 5.3.2.). Hoewel de gemeente Groningen weinig vergrijsd is zijn er in
2013 veel CIZ-indicaties. Dit kan samenhangen met de aanwezigheid van andere risicogroepen die zorg
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
56
nodig hebben (zoals chronisch psychiatrische aandoeningen). De gemeente Winsum heeft ondanks een
vergrijsde bevolking weinig CIZ-indicaties.
Figuur 5.3.5. Budgethouders PGB per gemeente in 2012(bron CVZ, Nationale Atlas VGZ)
Iedereen die door een ziekte, handicap of door ouderdom
AWBZ-zorg nodig heeft, kan in aanmerking komen voor
een persoon gebonden budget (PGB). Dit PGB stelt
cliënten in staat zelf hun hulpverlener te kiezen en te
bepalen op welk moment de zorg wordt verleend. Ook
bepalen cliënten zelf welke AWBZ-functies zij inkopen.
Figuur 5.3.5. toont de regionale verschillen in het aantal
budgethouders van een PGB per 100.000 inwoners per
zorgkantoorregio. Het aantal PGB-houders in de provincie
Groningen valt in de hoogste categorie. In de periode
2006-2012 is het aantal budgethouders met meer dan 35%
gestegen.
Figuur 5.3.6. Gebruik zorg zonder verblijf niet gecorrigeerd voor leeftijd 2011 (verhoudingsgetallen)
In figuur 5.3.6. staat het aantal personen met ZZV (aantal
per 1.000 inwoners 18+) zonder correctie voor
leeftijdsopbouw. De donkergroen gekleurde gemeenten in
Noord-Oost Groningen betekenen een hoger gebruik van
ZZV. Leeftijd is een belangrijke voorspeller van de vraag
en gebruik van ZZV/thuiszorg. In gemeenten met een
vergrijsde bevolking is deze zorgvraag hoger. De vraag
naar professionele ZZV kan lager zijn als er voldoende
mantelzorg beschikbaar is.
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
57
Figuur 5.3.7. Gebruik zorg zonder verblijf gecorrigeerd voor leeftijd 2011 (verhoudingsgetallen)
In afbeelding 5.3.7. staan de verhoudingsgetallen van
ZZV na correctie voor leeftijdsopbouw. Het landelijke
referentiecijfers is ‘100’. Een paarse kleur betekent een
hoger ZZV gebruik. Duidelijk wordt dat in 2011 in de
gemeenten in Noord-Oost Groningen en in de stad meer
ZZV werd gebruikt vergeleken met landelijke
referentiecijfers (zie ook tabel 5.3.2. in het
tabellenboek), ook als er rekening wordt gehouden met
leeftijd en geslacht.
Naast ZZV is er ook zorg met verblijf die in
verzorgings- en verpleeghuizen wordt geleverd (voor
patiënten met grotere zorgzwaarte). In Nederland
kregen in 2011 bijna 516.000 personen ZZV (39,2 per
1.000 inwoners 18 + jaar). Dat is een toename van 30%
t.o.v. 2008 (30,2 per 1000 18+). In tabel 5.3.2.
(tabellenboek) staan aantallen per afzonderlijke
Groninger gemeente.
5.4. Geestelijke gezondheidszorg (GGZ)
De productiecijfers over specialistische, op genezing gerichte, geestelijke gezondheidszorg zijn
geanalyseerd door de GGD. Het gaat om cijfers over diagnose behandelcombinaties (DBC van lopende
behandelingen) voor het jaar 2010 voor de provincie Groningen. Daaruit blijkt dat in de provincie
Groningen 14% meer personen in de curatieve GGZ behandeld zijn dan landelijk (Groningen 10%
versus 9% landelijk). Uitgesplitst naar diagnosegroep blijkt dat de hoge productie vooral herleidbaar is
‘stoornissen in de kindertijd’ (39% hoger), cognitieve stoornissen (38% hoger), ‘ander probleem als
reden voor zorg’ en ‘niet-duidelijk omschreven diagnosen’ (zie tabel 5.4.1 in het tabellenboek). Het
hogere aantal DBC’s in Groningen in niet gelijk voor leeftijdsgroepen zie tabel 5.4.2 in het
tabellenboek). Uitgesplitst naar leeftijd 0-17 jaar (50% meer DBC’s), 18-41 jaar (6% meer), 42-64 jaar
(3% meer) en 65 jaar en ouder (16% meer).
5.5. Ziekenhuisopnamen
Het aantal ziekenhuisopnames is de afgelopen jaren fors toegenomen maar de gemiddelde verpleegduur
per opname is juist afgenomen naar gemiddeld 5,5 dagen per opname (tabel 5.5.1.). Hoewel de
bevolking van de provincie Groningen verder vergrijsd is (15,9% 65-plussers in 2011 vergeleken met
15, 6% in Nederland) is het aantal ziekenhuisopnames 5% lager dan het landelijk referentiecijfer. Het
aantal verpleegdagen in Groningen was in 2011 wel iets lager dan landelijk. In het tabellenboek is in
tabel 5.5.1. per diagnosegroep weergegeven. In Groningen werden in vergelijking met landelijk meer
personen opgenomen voor kanker, diabetes mellitus, COPD en poging tot zelfdoding. Dit zijn ook de
diagnosen waarbij sprake is van een verhoogd sterftecijfer. Het aantal ziekenhuisopnames voor
coronaire hartziekten (hartinfarct) was vergelijkbaar met het landelijke maar het sterftecijfers voor deze
diagnose is significant hoger dan landelijk. Het is aannemelijk dat meer Groningers buiten het
ziekenhuis overlijden door een hartinfarct wat in de jaren negentig al werd vastgesteld in GGDonderzoek.
Tabel 5.5.1. Ziekenhuisopnames (klinisch) Groningen en Nederland 2011* (bron CBS/LMR)
2000
Opnamen
Per 1000 inwoners
Nederland
Groningen
148
146
779
775
8,4
8,2
2005
2011
192
255
707
643
740
693
6,8
5,3
7
5,5
Jaar
184
242
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
Verpleegdagen
per 1000 inwoners
Groningen
Nederland
Gemiddelde verpleegduur
per klinische opname
Groningen
Nederland
58
De ziekenhuisopnamen betreffen zowel klinische opnamen en dagopnames en het totale aantal
ziekenhuisopnamen. Dagopnames worden gebruikt voor geplande ingrepen, behandelingen of
onderzoeken die binnen één dag kunnen worden afgerond. In de provincie Groningen is het aantal
dagopnames 13% lager dan het landelijke referentiecijfer (figuur 5.5.1). Het aantal dagopnames neemt
vooral toe vanaf de leeftijd van 65 jaar.
Figuur 5.5.1. Dagopname ziekenhuis in 2011 naar leeftijd (aantal per 1000 inwoners)
Nederland
Groningen
299
296
264
134
160
116
Totaal
85
75
0 jaar
60
58
1-19 jaar
84
273
141
62
20-44 jaar
45-64 jaar
65-79 jaar
80+
Klinische opnamen betreffen de overige ziekenhuisopnamen en duren meestal langer dan één dag.
Jaarlijks wordt 12% Groningers in een ziekenhuis opgenomen (opnames en heropnames). Nuljarigen
worden het meest opgenomen en van de personen van 80 jaar en ouder 360 opnames per 1.000
personen. Het aantal klinische opnames is 3% hoger dan het landelijke referentiecijfer (figuur 5.5.2).
In Groningen worden kinderen iets vaker in een ziekenhuis opgenomen dan elders in Nederland.
Figuur 5.5.2. Klinische opname ziekenhuis in 2011 naar leeftijd (aantal per 1000 inwoners)
974
Nederland
991
Groningen
249
122
126
totaal
35
0 jaar
43
1-19 jaar
83
79
20-44 jaar
114
257
358
360
122
45-64 jaar
65-79 jaar
80+
Het ziekenhuisbezoek in Nederland kan in kaart gebracht worden met behulp van Diagnose
Behandeling Combinaties (DBC-trajecten). Een DBC is een zorgpakket met alle informatie over de
diagnose en behandeling die een patiënt in een ziekenhuis krijgt voor een aandoening. In 2010 zijn er
gemiddeld ongeveer 90 trajecten per 100 inwoners geleverd. Op het niveau van gemeenten varieert dit
cijfer van ongeveer 50 tot 130. Met name in Oost-Groningen zijn er meer DBC’s toegekend (figuur
5.3.5.3). Deze gemeentelijke verschillen kunnen deels verklaard worden door verschillen in
bevolkingssamenstelling (leeftijdsopbouw). Vooral bij 0-jarigen en ouderen is het aantal DBC’s per
inwoner hoger. Ook na correctie voor leeftijd en geslacht blijven er verschillen bestaan tussen
gemeenten. Er zijn kennelijk andere redenen voor deze variatie (slechtere gezondheidstoestand
waardoor hoger zorggebruik en/of andere administratieve werkwijze zorgaanbieders). In figuur 5.3.5.4.
zijn de voor leeftijd gecorrigeerde waarden weergegeven als indexcijfers (waarbij het Nederlandse
gemiddelde is gesteld op 100). Een cijfer boven of onder de 100 duidt op respectievelijk hoger of lager
aantal DBC-trajecten per inwoner dan Nederland (gecorrigeerd voor bevolkingssamenstelling).
Het hogere ziekenhuisgebruik wordt vooral verklaard door het hoge aantal DBC’s in Oost-Groningen.
Dit hogere zorggebruik heeft betrekking op een breed scala van aandoeningen (interne geneeskunde,
cardiologie, heelkunde). De kosten van ziekenhuisbezoek zijn gemiddeld ongeveer 900 euro per
inwoner. De gemeentelijke verschillen in kosten per inwoner komen overeen met die van het aantal
DBC-trajecten (RIVM, 2013).
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
59
Figuur 5.5.3. DBC per gemeente in 2010.
Figuur 5.5.4. DBC per gemeente in 2010 .
na correctie voor leeftijd en geslacht
5.6. Ambulancevervoer
Figuur 5.6.1. Aantal spoedeisende ritten per 1000 inwoners
In 2012 zijn er in Nederland meer dan 1,1 miljoen ambulanceinzetten uitgevoerd waarvan 46% met urgentie klasse A1. Bij
deze inzetten is er sprake van een levensbedreigende situatie of is
er kans op blijvende invaliditeit. Een ambulance rijdt dan met
sirene en zwaailichten en moet binnen 15 minuten na melding ter
plaatse zijn. Van de A1- ritten was in de provincie Groningen
96% binnen 15 minuten ter plaatse. Naast A1-inzetten zijn er ook
A2- (25%; binnen 30 minuten ter plaatse; zonder
zwaailicht/sirene) en B-inzetten (30%; niet spoedeisend gepland
vervoer). Het aantal A1- ritten verschilt sterk per regio. Deze
regionale verschillen worden niet veroorzaakt door de ernst van
de meldingen, maar door een andere beoordeling van urgentie op
de meldkamer.
In de provincie Groningen wordt vaker dan landelijk gebruik
gemaakt van een A1- ritten per ambulance.
In 2012 was per 1.000 inwoners het aantal A1-, A2- en B-ritten in de provincie Groningen
respectievelijk 35, 18 en 27.
5.7. Verslavingszorg
Het gebruik van alcohol is eerder norm dan uitzondering en veel jongeren experimenteren met drugs.
Bij de meeste mensen is het gebruik van genotsmiddelen verantwoord. Echter bij een deel ontwikkelt
overmatig gebruik tot een verslaving en worden mensen afhankelijk van genotsmiddelen. Bij verslaving
heeft de gebruiker de controle over het gebruik van het middel verloren. Tegenwoordig wordt
verslaving gezien als een chronische ziekte die mede verklaard wordt door een biologische
kwetsbaarheid. Er is sprake van een verstoord beloningssysteem in de hersenen, waarbij mensen steeds
meer afhankelijk worden van een middel. Door een wisselwerking van biologische, psychische en
sociale factoren ontwikkelt een verslaving zich geleidelijk tot een chronische ziekte met steeds meer
verlies van de zelfstandigheid. Dit heeft vaak negatieve gevolgen voor de sociale omgeving
(relatieproblemen, ontremd gedrag, werk). Het gevolg is gevaar voor eigen gezondheid en voor anderen
(bijvoorbeeld bij deelname aan het verkeer). Het duurt vaak jaren voordat problematisch gebruik wordt
onderkend en men hulp zoekt. Verslavingszorg bestaat uit hulp aan mensen die problemen ervaren met
het gebruik van drugs, tabak, alcohol, slaapmiddelen en kansspelen. De ondersteuning van
verslavingszorg betreft vooral drugs en alcohol. Hulp aan mensen die verslaafd zijn aan tabak en/of
geneesmiddelen wordt ook gegeven door andere hulpverleners. Verslavingszorg wordt ingedeeld naar
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
60
primaire problematiek. Echter bij 40% van de cliënten is sprake van meervoudige problematiek (d.w.z.
gebruik van 2 of meer soorten middelen). Vooral harddrugsgebruikers hebben bijkomende
afhankelijkheid van alcohol en tabak. Het overgrote deel van de verslavingszorg betreft ambulante
contacten die gericht zijn op het verminderen van schade en niet op ontwennen of afkicken.
Figuur 5.7.1. Ingeschreven cliënten in de verslavingszorg (2012)
Het aantal cliënten in de verslavingszorg is in Groningen hoger dan
landelijk (figuur 5.7.1.). Dit wordt vooral verklaard door het aantal
ingeschreven hulpvragers in de gemeente Groningen. Het aantal
cliënten in de verslavingszorg is in de gemeente Groningen meer
dan twee keer zo hoog als het landelijke gemiddelde. Dit geldt ook
voor het aantal nieuwe hulpvragers voor de verslavingszorg (figuur
5.7.2). De meeste hulpvragers zijn in zorg bij Verslavingszorg
Noord-Nederland (95% van de cliënten) en de overige cliënten zijn
in zorg bij kleinere aanbieders. In de provincie Groningen is de
verdeling naar primaire verslaving als volgt: alcohol (45%),
opiaten (22%), cannabis (16%), cocaïne (9%) en overige
verslavingen (8%). In 2012 is het aantal cliënten in de
verslavingszorg gedaald na een aantal jaren van toename. Mogelijk
is er sprake van een trendbreuk.
Figuur 5.7.2. Ingeschreven cliënten in de verslavingszorg in 2012 (Ladis, 2012)
nieuw ingeschreven per 10.000 inwoners
aantal ingeschreven per 10.000 inwoners
102
68
62
55
46
37
15
19
25
15
49
43
35
27
20
48
23
29
25
13
30
14
39
45
31
24
13
10
41
23
16
23
15
21
17
8
42
38
30
24
13
46
42
25 22
22
14
17
10
0
In de provincie Groningen is 12% van de volwassenen zware drinker (zie hoofdstuk 6.1.) en op termijn
vertaalt zich dat in problemen (gezondheid, sociale relaties). Slechts een klein deel van de
problematische alcoholgebruikers is in contact bij de verslavingszorg (0,3% van de volwassenen). In het
tabellenboek is het aantal cliënten naar type verslaving per gemeente weergegeven (tabel 5.7.3.).
Bij opiaten is het beeld omgekeerd. Een groot deel van de groep die harddrugs gebruikt is in
behandeling in de verslavingszorg (ongeveer 80%). De meeste cliënten (65%) waren in voorgaande
jaren reeds in behandeling. Driekwart van de cliënten is man en de gemiddelde leeftijd is 41 jaar. De
leeftijd wisselt naar type verslaving en ligt hoger voor alcohol en opiaten. Niet-westerse allochtonen in
de verslavingszorg zijn oververtegenwoordigd (17% van de cliënten is niet-westerse allochtoon, terwijl
binnen de bevolking 11% niet-westerse allochtoon is.
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
61
Figuur 5.7.3. Aantal hulpvragers verslavingszorg 2011 naar leeftijd per 1000 inwoners (bron Ladis)
provincie Groningen
Nederland
12
8,8
7,5
8,4
8
5,1
2,3
6
6
6,2
4,2
1,6
12-18 jaar
19-24 jaar
25-39 jaar
40-64 jaar
65+ jaar
Totaal
In de afgelopen jaren is het aantal cliënten in de verslavingszorg sterk toegenomen. Vooral doordat meer
personen met problematisch gebruik van alcohol en cannabis in zorg zijn gekomen (tabellenboek tabel
5.7.1 t/m 5.7.3.). Het aantal hulpvragers in de provincie Groningen (6,2 per duizend) is beduidend hoger
dan het landelijke referentiecijfer (4,2 per 1000). Dit kan komen doordat het bereik van de
verslavingszorg hoger is in Groningen maar ook dat er meer mensen verslaafd zijn.
In de provincie Groningen (vooral in de stad Groningen) zijn verhoudingsgewijs veel mensen verslaafd
aan opiaten. Het ging in 2011in de provincie Groningen om 700 opiaatverslaafde personen.
Figuur 5.7.4. Aantal hulpvragers opiaten per 100.000 inwoners in 2003 (links) en 2012 (rechts)
Sinds enkele jaren zijn problematische GHB-gebruikers in beeld gekomen bij de politie en op
afdelingen voor spoedeisende hulp van ziekenhuizen. Verder hebben zich ook personen met GHBverslaving aangemeld bij de verslavingszorg. In 2011 waren in de provincie Groningen 39 personen met
GHB-verslaving in zorg.
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
62
6. LEEFWIJZE
Gedrag is een belangrijke voorspeller van gezondheid en ziekte in de toekomst. Gezond gedrag
kenmerkt zich door matig alcoholgebruik, niet-roken en voldoende lichaamsbeweging.
Met name een combinatie van risicofactoren verhoogt het risico op het ontstaan van ziekte. Ongezond
gedrag is soms te herleiden tot een gebrek aan feitenkennis, soms tot een vertekend zicht op het eigen
gedrag en soms tot het ontbreken van gedragsalternatieven. Door doelmatig preventief beleid kan
gezond gedrag gestimuleerd worden. Gezond gedrag leidt in de toekomst tot gezondheidswinst voor
mensen en bespaart de maatschappij op lange termijn vermijdbare kosten.
6.1. Alcoholgebruik
Het risico op gezondheidsschade door alcohol hangt af van het totale alcoholgebruik van de drinker,
maar ook van het drinkpatroon dat iemand heeft (Nationaal Kompas, 2013). Het drinkpatroon houdt in
hoeveel alcohol iemand per keer drinkt en hoe vaak. In het algemeen geldt:
• Hoe hoger de totale consumptie van alcohol, hoe groter het risico op schade.
• Hoe meer alcohol per keer wordt gedronken, des te ernstiger de schade (de aandoening of
verwonding).
Alcoholgebruik heeft invloed op bijna alle organen in het lichaam en hangt samen met ongeveer zestig
verschillende aandoeningen (Cargiulo, 2007; Anderson & Baumberg, 2006; Room et al., 2005).
Hieronder vallen zowel chronische aandoeningen als acute aandoeningen en verwondingen.
Voor de meeste aandoeningen geldt: hoe meer alcohol gedronken wordt, des te groter het risico op die
aandoening. Voor een aantal aandoeningen geldt dat vooral langdurig hoog alcoholgebruik bijdraagt aan
een hoger risico.
In vergelijking tot andere leefstijlfactoren draagt alcoholgebruik relatief sterk bij aan de totale ziektelast.
Met ziektelast wordt bedoeld de hoeveelheid gezondheidsverlies in een populatie die veroorzaakt wordt
door een bepaalde leefstijl. Na roken (13%), overgewicht (9,7%) en verhoogde bloeddruk (7,8%) komt
alcoholgebruik namelijk op de vierde plaats van determinanten van ziekten, met een bijdrage van 4,5%.
Mensen die teveel alcohol drinken verliezen gemiddeld genomen 0,6 levensjaren en 0,9 gezonde
levensjaren. Dat is minder dan het verlies aan levensjaren en gezonde levensjaren voor rokers en
mensen die te zwaar zijn (Hoeymans et al., 2010). Overigens is bij de berekening van de ziektelast in
DALY's1 niet alle alcoholgerelateerde gezondheidsschade meegerekend. De berekeningen zijn gedaan
op basis van 56 ziekten. De bijdrage van ongevallen is niet meegeteld.
1
Disability-Adjusted Life Years (DALY) is een maat voor de totale last die ontstaat door ziektes. De DALY meet niet alleen
het aantal mensen dat vroegtijdig sterft door ziekte, maar ook het aantal jaren dat mensen leven met beperkingen door ziekte.
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
63
6.1.1. Alcohol drinken
In de provincie Groningen drinkt, in het voorafgaande jaar, 84% van de volwassenen alcohol.
Dit is vergelijkbaar met het Nederlandse referentiecijfer (82%).
Figuur 6.1.1. Volwassenen die alcohol drinken, provincie Groningen naar regio, 2012 (%)
82
80
83
78
79
84
82
13
12
16
15
18
20
17
22
21
16
18
an
Ne
de
rl
Ol
da
mb
t
Drinkt niet (afg. jaar) of heeft nooit gedronken
d
85
Zu
idPr
Oo
ov
i nc
st
ie
Gr
on
in g
en
84
Ha
re
n
W
es
t er
kw
art
ier
No
or
dW
es
t
No
or
dOo
st
Ce
ntr
um
-W
es
t
Ce
nt
rum
-O
os
t
87
St
ad
87
Drinkt alcohol
Meer mannen dan vrouwen drinken alcohol (89% versus 78%), daarbij neemt het aandeel
geheelonthouders toe naarmate de leeftijd toeneemt. Van de 19- tot en met 34-jarigen is een op de tien
een geheelonthouder, van de 75-plussers drinkt een derde van de mensen geen alcohol.
Figuur 6.1,2. Volwassenen die alcohol drinken naar geslacht, leeftijd provincie Groningen, 2012 (%)
65
67
78
89
90
84
83
16
17
78
35
33
22
11
Man
10
Vrouw
12-18 jaar 19-34 jaar 35-49 jaar 50-64 jaar 65-74 jaar
Drinkt niet (afgelopen jaar) of heeft nooit gedronken
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
22
75-plus
Drinkt alcohol
64
Nog geen 10% van de hoger opgeleiden is geheelonthouder. Van de lager opgeleiden drinkt ongeveer
40% niet. De lager opgeleiden worden echter voor een groot deel vertegenwoordigd door 75-plussers,
waardoor het verschil tussen hoger opgeleiden en lager opgeleiden deels door leeftijd wordt verklaard.
Figuur 6.1.3. Volwassenen die alcohol drinken naar opleiding, provincie Groningen, 2012 (%)
62
79
87
90
13
10
havo, vwo, MBO
HBO, wo
38
21
Lager Onderwijs
mavo, lbo
Drinkt niet (afgelopen jaar) of heeft nooit gedronken
Drinkt alcohol
In de provincie Groningen is het deel van de volwassenen dat alcohol drinkt tussen 2006 – 2012 licht
gestegen. Een stijging van het percentage volwassenen dat alcohol heeft gedronken heeft zich ook
voorgedaan in de regio’s Centrum-Oost, Noord-Oost, Noord-West en Stad.
Figuur 6.1.4. Volwassenen die alcohol drinken in afgelopen jaar, naar regio, 2006 - 2012 (%)
2006
2010
2012
88
87
82
85
8384
83
82
79 79
82
81
80
79
78 78
85 84
87
85
8180
78
ad
St
Ha
re
n
art
ier
es
te
rkw
es
t
W
No
or
d-W
ord
-O
os
t
No
-W
es
t
um
Ce
n tr
mOo
st
bt
Ce
ntr
u
Ol
da
m
Zu
id Oo
st
Pr
ov
inc
ie
Gr
on
in
ge
n
72
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
65
6.1.2. Overmatig alcoholgebruik
Overmatig alcoholgebruik betekent voor vrouwen meer dan 14 drankjes per week en voor mannen meer
dan 21 drankjes per week. In deze hoeveelheden verhoogt alcoholconsumptie de kans op verschillende
ziekten. Gemiddeld is landelijk het aandeel overmatige drinkers lager (8,4%) dan in de provincie
Groningen (9,9%). In de gemeente Groningen drinken er, vergeleken met het provinciale gemiddelde,
veel volwassenen overmatig. Cijfers per gemeente: zie tabellenboek 6.1.1.
Figuur 6.1.5. Volwassenen die overmatig alcohol drinken naar regio, provincie Groningen, 2012 (%)
7,4
9,9
8,4
92
91
91
94
90
92
94
93
90
92
Ce
d
rla
n
Ne
de
Gr
on
in
Pr
ov
in c
ie
Ol
-W
es
t
rum
Ce
nt
or
d-O
o
No
No
or
dW
es
ter
kw
a
re
n
ge
n
6,1
Zu
id Oo
st
8,3
da
mb
t
10
ntr
um
-O
os
t
5,7
st
9,4
es
t
9,1
W
Ha
St
ad
87
7,9
rtie
r
13
Geen overmatige drinker, of drinkt niet
Overmatige drinker
Vooral veel mannen en jongeren (19 tot en met 34 jaar) drinken overmatig alcohol.
Figuur 6.1.6. Volwassenen die overmatig alcohol drinken naar geslacht en leeftijd,
provincie Groningen 2012 (%)
13
87
Man
7,1
93
Vrouw
13
87
19-34 jaar
Geen overmatige drinker, of drinkt niet
8,5
10
8,1
5,5
92
90
92
94
35-49 jaar
50-64 jaar
65-74 jaar
75-plus
Overmatige drinker
Er zijn kleine verschillen tussen de diverse opleidingsniveaus wat betreft overmatig alcoholgebruik.
Van de laagopgeleiden drinkt 11% procent overmatig alcohol en van de hoogopgeleiden 9,5%.
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
66
Figuur 6.1.7. Volwassen die overmatig alcohol drinken naar opleiding, provincie Groningen, 2012 (%)
11
7,6
12
9,5
89
84
88
90
Lager Onderwijs
mavo, lbo
havo, vwo, MBO
HBO, wo
Geen overmatige drinker, of drinkt niet
Overmatige drinker
In onderstaande figuur wordt overmatig drinken weergegeven naar leeftijd en opleidingsniveau.
Wat opvallend is, is dat binnen de ene leeftijdscategorie overmatig alcohol gebruik afneemt naarmate
het opleidingsniveau hoger wordt (34 t/m 49 jaar), terwijl bij een andere leeftijdscategorie het
overmatige alcoholgebruik juist toeneemt, naarmate het opleidingsniveau hoger is (65-plussers). Onder
hoog opgeleide ouderen komt overmatig alcoholgebruik ruim twee keer zo vaak voor als onder laag
opgeleide ouderen.
Figuur 6.1.8. Overmatig alcoholgebruik naar opleidingsniveau en leeftijd in 2012 (%)
laag
midden-laag
midden-hoog
19
hoog
17
16
13
9,7
6,8
9
8,1
6,4
7,7
9,1
6,7
8,1
10
4
19-34 jaar
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
35-49 jaar
50-64 jaar
65 en ouder
67
In de provincie wordt weliswaar meer overmatig alcohol gedronken dan landelijk, maar er wordt minder
overmatig gedronken door Groningers in de periode 2006-2012. Dit geldt voor alle regio’s.
Figuur 6.1.9. Overmatig alcoholgebruik afgelopen vier weken 19+ naar regio, 2006 - 2012 (%)
2006
2010
2012
1313
12
11
10
10
10
9
9,1
9
7,9
7,4
6,1
Ha
re
n
es
ter
kw
a
es
t
or
dOo
st
No
es
t
tru
mW
Ce
n
tru
mOo
st
Ce
n
Ol
da
m
bt
st
-O
o
Zu
id
i ng
en
Pr
ov
i nc
ie
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
rtie
r
5,7
5
Gr
on
9,1
8,3
No
or
dW
8
11
10
9,4
St
ad
12
1414
13
W
12
11
10
13
12
68
6.1.3. Zwaar alcoholgebruik
Bij vorige metingen, onder andere in 2006 en 2010, was de definitie voor zwaar alcoholgebruik voor
mannen en vrouwen gelijk: minstens 1 dag per week 6 glazen of meer. Op basis van landelijke
afspraken is deze definitie bij de meting voor 2012 aangepast voor vrouwen. De aangepaste definitie
van zwaar drinken voor vrouwen luidt als volgt: minstens 1 dag per week 4 glazen of meer.
Het is niet mogelijk om deze definitie met terugwerkende kracht voor de metingen in 2006 en 2010 te
wijzigen door een veranderende vraagstelling. Voor een vergelijking in de tijd van het zware
alcoholgebruik maken we nog gebruik van de oude definitie (zie figuur 6.1.15). Evenals bij overmatig
drinken zijn er, vergeleken met het landelijke gemiddelde, veel Groningers die zwaar drinken.
In Nederland is 1 op de 10 een zware drinker in de provincie Groningen is dat bijna 1 op de 8.
Figuur 6.1.10.Volwassen met zwaar alcoholgebruik naar regio provincie Groningen, 2012 (%)
11
12
10
92
90
92
89
93
91
92
89
88
90
de
rla
n
en
Ne
ing
Gr
on
Pr
ov
inc
ie
Ol
da
tru
m
-O
os
t
es
t
Ce
n
mW
nt r
u
Ce
No
or
dOo
No
Geen zware drinker, of drinkt niet
d
7,8
Zu
i dOo
st
9,1
mb
t
7,3
st
11
or
dW
es
t
8,1
rkw
art
ier
10
W
es
te
St
ad
83
8,3
Ha
re
n
17
Zware drinker
Figuur 6.1.11. Volwassenen die zwaar drinken naar GGD regio (RIVM, CBS, 2012)
In Nederland is 10,4% van de bevolking van 19 jaar en ouder
een zware drinker: minstens één keer per week ten minste
vier (voor vrouwen) of zes (voor mannen) glazen per dag.
Het percentage zware drinkers is het laagst in Flevoland en
de ‘Bible Belt’. In andere regio’s, waaronder de provincie
Groningen, zijn er twee keer zo veel zware drinkers.
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
69
Vooral mannen zijn zware drinkers. Zestien procent van de mannen drinkt wekelijks, minimaal 1 dag in
de week, 6 glazen of meer. Van de vrouwen drinkt acht procent zwaar. De mate van zwaar drinken
onder 19- tot en met 34-jarigen is hoog vergeleken met de andere leeftijdscategorieën. Bijna 1 op de 5
van deze groep is een zware drinker.
Figuur 6.1.12. Volwassen die zwaar drinken naar geslacht en leeftijd, provincie Groningen, 2012 (%)
8
16
84
Man
19
92
Vrouw
81
11
9,4
6,3
6
89
91
94
94
19-34 jaar 35-49 jaar 50-64 jaar 65-74 jaar
Geen zware drinker, of drinkt niet
75-plus
Zware drinker
Alleen het percentage hoger opgeleiden dat zwaar drinkt is zichtbaar lager in vergelijking met overige
inwoners. Voor het overige zijn de verschillen klein.
Figuur 6.1.13. Volwassen die zwaar drinken naar opleiding, provincie Groningen, 2012 (%)
14
11
14
10
86
89
86
90
Lager Onderwijs
mavo, lbo
havo, vwo, MBO
HBO, wo
Geen zware drinker, of drinkt niet
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
Zware drinker
70
Uit figuur 6.1.14. komt naar voren dat, met uitzondering van de 19- tot en met 34-jarigen, naarmate het
opleidingsniveau hoger is er minder Groningers zwaar drinken. Jong volwassenen (19-34 jaar) vormen
een uitzondering hierop omdat relatief veel studenten met een (midden tot hoge) afgeronde opleiding
zwaar drinken.
Figuur 6.1.14. Zwaar drinken naar opleidingsniveau en leeftijd in 2012 (%)
laag
midden-laag
22
15
midden-hoog
18
17
15
hoog
13
11
10
7
8,4
8,9
7,1
7,6
3,6
3,3
19-34 jaar
35-49 jaar
50-64 jaar
65 en ouder
In de trendanalyse in figuur 6.1.15. wordt, zoals eerder vermeld, gebruik gemaakt van de oude definitie
van zwaar drinken (waarbij zowel mannen als vrouwen zware drinkers zijn zodra ze ten minste op 1 dag
in de week 6 glazen of meer drinken). Uit deze analyse blijkt dat zwaar drinken licht is toegenomen
tussen 2006 en 2012. Vooral in de stad is de trend stijgend. Zie voor de gemeentelijke cijfers
tabellenboek tabel 6.1.3.
Figuur 6.1.15. Zwaar drinken door volwassenen in de afgelopen vier weken naar regio, 2006-2012 (%)
2006
2010
2012
14
13
12
10
9,1
7,9
7,3
8,8
8
5,7
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
8,1
7,2
7,8
6,5
9,3
10
7,4
7 7
6
re
n
St
ad
rkw
a
Ha
rtie
r
t
es
es
te
W
or
dW
No
or
d-
Oo
s
t
t
No
ru
mW
es
t
nt
ru
mOo
s
nt
Ce
Ol
da
mb
t
st
Zu
i dOo
9,9 9,8
9
8,6
4,9
Pr
ov
i nc
ie
Gr
on
in g
en
5,3
6,4
Ce
9,79,8
8,8
71
6.1.4. Jongeren en alcohol drinken
Het alcoholgebruik stijgt navenant met de leeftijd van de jongeren op het voortgezet onderwijs en
middelbaar beroepsonderwijs. In vergelijking met vier jaar geleden hebben binnen elke afzonderlijke
leeftijdsgroep minder jongeren afgelopen maand alcohol gedronken. Vooral jongeren die jonger zijn dan
16 jaar drinken in vergelijking met vier jaar geleden minder.
Figuur 6.1.16. Alcoholgebruik in de afgelopen 4 weken in het VO/MBO, 2008-2012 (%)
81
79
73
77
60
49
40
26
23
18
11
9,3
12 jaar
13 jaar
14 jaar
15 jaar
2008
16 jaar
17 jaar
2012
Binge drinken is het drinken van 5 glazen alcohol of meer bij één gelegenheid in de afgelopen 4 weken.
Drie op de tien jongeren op het voortgezet onderwijs heeft afgelopen maand binge gedronken (zie figuur
6.1.17.). Het provinciale percentage voor binge drinken, binnen het voortgezet onderwijs, is gelijk aan
het landelijke percentage.
Sociaal-economische status speelt een duidelijke rol bij het binge drinken. Het aandeel scholieren op het
Vmbo dat binge drinkt is vijf procent hoger dan op Havo/Vwo. Binnen elke onderwijssoort op het
voortgezet onderwijs is het aandeel scholieren dat binge drinkt afgenomen tussen 2008 en 2012. Op het
middelbaar beroepsonderwijs daarentegen is het percentage binge drinkers toegenomen.
Figuur 6.1.17. Binge drinken door jongeren in de voorafgaande vier weken,
naar geslacht, leeftijd en opleiding, provincie Groningen 2012 (%)
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
72
In figuur 6.1.18. wordt op het voortgezet onderwijs het percentage binge drinkende jongeren per regio
weergegeven. In Haren hebben veel 16-plussers de afgelopen maand binge gedronken. Dit terwijl
relatief weinig jongeren onder de zestien in Haren binge drinken. In Centrum-Oost heeft meer dan een
kwart van de 16-minners op het voortgezet onderwijs afgelopen maand binge gedronken. Dit is
vergeleken met de rest van de provincie veel.
Figuur 6.1.18. Binge drinken door jongeren in de voorafgaande vier weken naar regio in 2012 (%)
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
73
6.2. Roken
In 2011 overleden in totaal bijna 19.000 mensen ten gevolge van een aan roken gerelateerde aandoening
(Nationaal Kompas, 2013). Roken is bij mensen boven de twintig jaar verantwoordelijk voor een groot
deel van de sterfgevallen door longkanker (85% van de sterfgevallen door roken), COPD (80%) en een
aantal vormen van kanker in het hoofdhalsgebied (54% tot 85%). Daarnaast is circa 17% van de sterfte
aan coronaire hartziekten, 7% van de sterfte aan beroerte en 12% van de sterfte aan hartfalen te wijten
aan roken (CBS Doodsoorzakenstatistiek, bewerkt door het RIVM).
Roken verhoogt vooral het risico op longkanker, strottenhoofdkanker, COPD, mondholte- en keelkanker
en slokdarmkanker. Daarnaast is door roken het risico op veel andere aandoeningen verhoogd.
Rokers hebben bovendien een grotere kans op postoperatieve complicaties aan de ademhalingswegen en
verminderde heling van wonden. Ook is bij rokers het risico op allerlei luchtwegklachten groter, zoals
verminderde longgroei, respiratoire symptomen (hoesten, slijm, piepen en ademnood), vroege
achteruitgang in longfunctie en (moeite met het onder controle houden van) astma gerelateerde
symptomen (Surgeon General, 2004). Tot slot kan roken het beloop van een ziekte ongunstig
beïnvloeden; roken versnelt bijvoorbeeld bij patiënten met multiple sclerose de overgang naar een
volgende ziektefase.
Roken gaat ook gepaard met een slechtere kwaliteit van leven, meer ziekteverzuim en een hoger
zorggebruik (Surgeon General, 2004). In vergelijking met andere leefstijlfactoren is de bijdrage aan de
totale ziektelast bij roken hoog. Ten opzichte van niet-rokers verliezen rokers in Nederland gemiddeld
4,1 levensjaren en 4,6 gezonde levensjaren (Hoeymans et al., 2010). In vergelijking met andere
risicofactoren is het verlies aan levensjaren voor roken het grootst.
6.2.1. Volwassenen en roken
In 2010 werd geconstateerd dat de dalende trend in roken voor Nederland is gestopt. Echter nu blijkt dat
tussen 2010 en 2012 het percentage rokende volwassenen sterk is gedaald in Nederland. Het percentage
rokers in de provincie Groningen is gestabiliseerd rond 25 procent.
Figuur 6.2.1. Trend in roken volwassenen, provincie Groningen en Nederland, 1990 - 2012 (%)
Nederland
36
39
1990
34 35
1994
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
35 35
1998
provincie Groningen
31
34
2002
27 28
2006
28
24
2010
23 25
2012
74
Figuur 6.2.2. Deel van de volwassenen dat rookt naar GGD-regio, GGD’en, RIVM, CBS, 2012,
Gemiddeld rookt 22,8% van de Nederlandse bevolking van
12 jaar en ouder (Nationaal Kompas, 2013). Vooral in de
meest verstedelijkte gebieden in de Randstad (waaronder
Haaglanden, GGD Rotterdam-Rijnmond en de GGD regio's
Amsterdam en Utrecht) en de landelijke GGD-regio’s in het
noorden (Groningen, Friesland en Drenthe), oosten (Twente)
en zuiden (Zuid-Limburg) van het land wordt het veel
gerookt. Het percentage rokers is het hoogst in de GGDregio Amsterdam (26,1%). In de GGD-regio's LimburgNoord, Zuid-Holland-Zuid en Noord- en Oost-Gelderland
wordt het minst gerookt (ongeveer één op de vijf).
Het percentage rokers is onder volwassenen Groningers vanaf 1990 geleidelijk gedaald. Deze trend
heeft zich voortgezet tussen 2006 en 2010. De afgelopen twee jaar is het percentage rokers
gestabiliseerd. Onder 19- tot en met 49-jarigen en onder jongeren is het percentage rokers zelfs gestegen
de afgelopen 2 jaar. Alleen bij de 65-plussers zet de dalende trend door.
Figuur 6.2.3. Roken van volwassenen naar leeftijd provincie Groningen in de periode, 1990-2012 (%)
1990
1994
1998
2002
2006
2010
2012
48
42
43 41
42
39 41
34
28
20
17
12-18 jaar*
31
39
39
32
26
29
39
36 36 34
28
25 26
20
19-34 jaar
35-49 jaar
50-64 jaar
35 36 34
28
22
18 18
24 25
15 15 14 13
65 en ouder
totaal (20+)
* De gegevens voor de jongeren op het voortgezet onderwijs in de leeftijd van 12 tot en met 18 jaar zijn afkomstig uit het
jeugdgezondheidsonderzoek uit 2004, 2008 en 2012.
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
75
In de regio’s Oldambt en Zuid-Oost roken naar verhouding veel mensen. In Haren wordt door
volwassenen naar verhouding weinig gerookt. Zie voor de gemeentelijke cijfers tabellenboek
tabel 6.2.1.).
Figuur 6.2.4. Roken van volwassenen naar regio, provincie Groningen, 2012 (%)
23
77
76
76
77
75
71
71
75
77
d
rla
n
de
Ne
Gr
on
in
Pr
ov
in c
ie
Ce
Ol
-W
es
t
Ce
nt
rum
or
d-O
o
No
es
ter
kw
a
re
n
Rookt niet
ge
n
25
Zu
id Oo
st
29
da
mb
t
29
ntr
um
-O
os
t
25
st
23
rtie
r
24
W
Ha
St
ad
24
es
t
84
74
23
No
or
dW
16
26
Rookt
Er wordt vooral onder mannen en 19- tot en met 34-jarigen veel gerookt. Bijna 30% van de mannen en
meer dan 30% van de 19- tot en met 34-jarigen rookt. Onder 65-plussers wordt relatief weinig gerookt.
Figuur 6.2.5. Roken naar geslacht en leeftijd, provincie Groningen, 2012 (%)
29
71
Man
16
20
21
31
69
71
92
74
12-18 jaar 19-34 jaar 35-49 jaar 50-64 jaar 65-74 jaar
Rookt niet
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
26
84
80
79
Vrouw
29
8,2
75-plus
Rookt
76
Onder hoog opgeleiden (HBO en wo) wordt minder gerookt dan onder niet-hoog opgeleiden. Het
verschil tussen beide groepen is om en nabij 10 procentpunten.
Figuur 6.2.6. Roken volwassenen naar opleiding, provincie Groningen, 2012 (%)
17
27
28
28
73
72
72
Lager Onderwijs
mavo, lbo
havo, vwo, MBO
83
HBO, wo
Rookt niet
Rookt
Roken is sterk afhankelijk van het opleidingsniveau. Alleen onder 65-plussers speelt opleidingsniveau
geen rol. Bij de overige leeftijdscategorieën roken laag opgeleiden meer dan hoog opgeleiden.
Figuur 6.2.7. Roken naar opleidingsniveau in 2010 (%)
laag
50
midden-laag
55
midden-hoog
41
38
41
25
16
19-34 jaar
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
hoog
35-49 jaar
29
20
24
18
50-64 jaar
13
13
12
14
65 en ouder
77
6.2.2. Jongeren en roken
In 2012 rookt 20 procent van de leerlingen in het voorgezet onderwijs in de provincie Groningen
(vergeleken met 19% in Nederland). Jongeren roken in 2012 meer dan in 2008. Binnen het
praktijkonderwijs roken jongeren het meest.
Figuur 6.2.8 Roken door jongeren in de afgelopen maand
naar leeftijd, geslacht en opleiding, provincie Groningen, 2012 (%)
Er wordt onder Groningse jongeren op het voortgezet onderwijs ongeveer evenveel gerookt als
gemiddeld in Nederland. Naarmate de leeftijd van jongeren op het voortgezet onderwijs toeneemt, roken
er meer jongeren. Vooral vanaf 14 jaar neemt het aandeel rokende jongeren sterk toe. Vanaf 18 jaar
rookt 34 procent van de jongeren op het voortgezet onderwijs.
Figuur 6.2.9 Roken door jongeren in de afgelopen maand
naar leeftijd in provincie Groningen (2012) en Nederland (2011) (%)
34
31
26 27
28
30
19 20
16
Nederland (2011)
14
7,6
Groningen (2012)
9 9,4
3,6
12 jaar
13 jaar
14 jaar
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
15 jaar
16 jaar
17/ 18 jaar
Totaal VO
78
6.3. Cannabis en harddrugs
Cannabisproducten (hasj, wiet/marihuana) zijn over het algemeen niet sterk verslavend, maar het risico
van afhankelijkheid neemt wel toe bij langdurig frequent gebruik (Nationaal Kompas, 2013).
Mogelijke gevolgen van cannabisgebruik zijn:
• Vermindering van het reactie- en concentratievermogen en het korte termijn geheugen.
Cannabisgebruik beïnvloedt school- en werkprestaties en het verkeersgedrag negatief.
• Bij het roken van cannabis komen veel kankerverwekkende stoffen in het lichaam terecht, wat
schadelijk is voor de longen.
• Het cognitief functioneren gaat na langdurig en intensief gebruik achteruit. Dit verdwijnt
meestal binnen een aantal dagen tot weken na stopzetting van het cannabisgebruik.
• Er is een toenemend wetenschappelijk bewijs dat cannabis psychotische symptomen kan
uitlokken, met name bij personen die veel gebruiken en een aanleg hebben voor psychosen.
• Bij jongeren die regelmatig blowen ontwikkelt de intelligentie zich ongunstig. Naarmate ze
langer blowen loopt het IQ verder terug. Gemiddeld is het IQ van mensen die regelmatig
cannabis gebruiken op latere leeftijd 8 punten lager dan toen ze 13 waren.
Drugsgebruikers lopen een verhoogd risico op aandoeningen die samenhangen met de wijze van
drugsgebruik, de kwaliteit van de drug (zoals bij XTC) en de leefstijl van de gebruiker. Zo kunnen
gebruikers in geval van intraveneus toedienen van drugs een besmetting met virussen (hepatitis B,
hepatitis C of hiv) of een bloedvergiftiging oplopen. Ook bestaat er een verhoogd risico op het krijgen
van longaandoeningen als gevolg van het roken van een rookbare vorm van cocaïne (‘crack’) en op het
ontstaan van abcessen door het gebruik van niet-steriele spuiten.
Volgens de laatste stand van de wetenschap leidt gebruik van XTC waarschijnlijk tot een langdurige
verstoring van hersenfuncties, met name het geheugen, het concentratievermogen en de stemming, bij
gebruikers en ex-gebruikers van XTC.
Cannabisgebruik en volwassenen
Vooral veel 19- tot en met 34-jarigen gebruiken cannabis. Dat was in 2012 het geval, maar dat was ook
het beeld twee en zes jaar daarvoor. Onder deze leeftijdscategorie neemt het gebruik daarnaast sterk toe
van 5,2% in 2006 tot 9,5% in 2012.
Figuur 6.3.1. Trend in gebruik van cannabis naar leeftijd, 2006-2010-2012 (%)
afgelopen 4 w eken
9,5
2012 19-34 jaar
2006 19-34 jaar
nooit
36
6,9
2010 19-34 jaar
> 4 w eken geleden
55
34
5,2
60
24
2012 35-49 jaar 2,1
71
21
2010 35-49 jaar 2,5
77
17
2006 35-49 jaar 2,5
81
14
83
2012 50-64 jaar 1,8
10
88
2010 50-64 jaar 1,1
10
89
2006 50-64 jaar 1,4 5,5
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
93
79
Gebruik cannabis en harddrugs door jongeren
16- tot en met 18-jarigen gebruiken nog meer cannabis dan 19- tot en met 34-jarigen (15% versus
9,8%). Ook hier is het recente gebruik, tussen 2008 en 2012, toegenomen. Het cannabisgebruik onder
12- tot en met 15-jarigen lijkt ook toe te nemen.
Figuur 6.3.2. Trend in gebruik van cannabis naar leeftijd, 2008- 2012 (%)
afgelopen 4 weken
2012 16-18 jaar
15
2008 16-18 jaar
12
2012 12-15 jaar
5,6 5,1
> 4 weken geleden
13
72
19
2008 12-15 jaar 4,5 3,4
nooit
69
89
92
Harddrugsgebruik en volwassenen
Vooral veel 19- tot en met 34-jarigen hebben ooit harddrugs gebruikt. Onder harddrugs wordt hier
verstaan: XTC, cocaïne, paddo’s, amfetaminen, methadon, heroïne, GHB en LSD. Het gebruik (ooit)
lijkt onder alle leeftijdscategorieën, maar vooral onder 19- tot en met 34-jarigen, toe te nemen. Doordat
het gebruik van harddrug een gevoelig onderwerp is, is onderrapportage aannemelijk. Zie voor de
regionale cijfers tabellenboek tabel 6.2.2. en 6.2.3.
Figuur 6.3.3. Trend in gebruik van harddrugs, 2006-2010-2012 (%)
afgelopen 4 weken
2012 19-34 jaar
2
11
2010 19-34 jaar 1,9
2006 19-34 jaar 0,7
8,7
6,3
2012 35-49 jaar 1,4
5,8
> 4 weken geleden
87
89
93
93
2010 35-49 jaar 0,7 2,8
96
2006 35-49 jaar0,6 4,1
95
2012 50-64 jaar0,2 3,1
97
2010 50-64 jaar0,3 2,9
97
2006 50-64 jaar0,61,2
98
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
nooit
80
6.4. Overgewicht, lichaamsbeweging en voeding
Er zijn diverse factoren die samenhangen met overgewicht: te hoge energie-inname, te weinig
lichamelijke activiteit, psychosociale factoren en emoties, de fysieke en sociale omgeving en genetische
aanleg. In deze paragraaf passeert naast overgewicht onder volwassenen en jongeren ook de
lichaamsbeweging de revue.
Overgewicht en ernstig overgewicht (obesitas) kunnen leiden tot verschillende ziekten en aandoeningen.
Het risico wordt groter naarmate de body mass index (BMI) of de buikomvang toeneemt
(Gezondheidsraad, 2003a).
Volwassenen met een BMI hoger dan 30 hebben 5-12 keer zoveel kans op diabetes mellitus type 2, en
een 2-4 keer zo hoge kans op hartziekten en een aantal vormen van kanker, dan volwassenen met
een gezond gewicht (Van Kreijl et al., 2004). Daarbij is de hoeveelheid buikvet de belangrijkste
risicofactor voor het optreden van diabetes mellitus type 2 en hart- en vaatziekten. Het gaat dan vooral
om het vet aanwezig in de buikholte, rondom en in de organen (Gezondheidsraad, 2003a, CBO, 2007b).
Geschat is dat ongeveer één op de zeven gevallen van hart- en vaatziekten in Nederland toegeschreven
kan worden aan overgewicht (Van Dis et al., 2009).
Andere aandoeningen die in verband staan met (ernstig) overgewicht zijn: aandoeningen van het
bewegingsstelsel, waaronder artrose, aandoeningen van de ademhalingswegen en onvruchtbaarheid
(Gezondheidsraad, 2003a). Voor mensen met klachten aan het bewegingsstelsel hangt (ernstig)
overgewicht bovendien samen met het erger worden van de symptomen en het optreden van
lichamelijke beperkingen (Visscher et al., 2003, Tukker et al., 2009).
Mensen met overgewicht lopen meer risico op psychosociale problemen, stigmatisering en discriminatie
dan mensen met een gezond gewicht (Stunkard & Wadden, 1992). Mensen met ernstig overgewicht
hebben bijvoorbeeld vaker angststoornissen of een depressie (Jansen et al., 2008; Scott et al., 2008).
Het is niet altijd duidelijk of het hebben van overgewicht hier een oorzaak of een gevolg van is. Zo kan
overgewicht bij mensen met een depressie het gevolg zijn van gewichtsverhogende effecten van
antidepressiva (Ouwens et al., 2009).
6.4.1. Overgewicht
We spreken van overgewicht als iemand te zwaar is voor zijn of haar lengte. Als maat voor overgewicht
is de Body Mass Index (BMI) gebruikt. De BMI, ook wel Quetelet Index genoemd, is een index voor
het gewicht in verhouding tot lichaamslengte. De BMI wordt berekend door het lichaamsgewicht in
kilo’s te delen door het kwadraat van de lichaamslengte (uitgedrukt in meters).
De BMI geeft een schatting van het gezondheidsrisico van het lichaamsgewicht. De BMI vertoont een
relatie met de hoeveelheid lichaamsvet, maar de BMI-waarden geven niet het percentage lichaamsvet
aan. BMI-waarden voor volwassenen tussen de 25 en 30 duiden op matig overgewicht. Bij een BMIwaarde van 30 of hoger is sprake van ernstig overgewicht (obesitas). Voor jongeren zijn de grenzen
(afkappunten) voor matig overgewicht en obesitas afhankelijk van de leeftijd en het geslacht van de
jongere.
Begin 1980 was landelijk een derde van de volwassenen te zwaar (VTV 2010). Sindsdien is het
percentage Nederlanders dat te zwaar is, gestegen tot bijna de helft van alle volwassenen in 2008.
Het valt op dat de laatste decennia matig overgewicht vooral bij mannen voorkwam en ernstig
overgewicht vooral bij vrouwen.
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
81
Figuur 6.4.1. Overgewicht volwassenen naar GGD-regio, GGD’en, RIVM, CBS, 2012
In Nederland is 48% van de volwassenen te zwaar.
Utrecht en Amsterdam kennen de laagste percentages
volwassenen met overgewicht (respectievelijk 38 en
41%). Dat wil zeggen dat deze personen een BMI van
25 of hoger hebben. Het percentage volwassenen met
overgewicht is het hoogst in Zuid-Holland Zuid,
Twente, Drenthe en Zuid-Limburg. In de provincie
Groningen heeft bijna 49% van de volwassenen
overgewicht.
In de provincie Groningen is het percentage volwassenen met overgewicht tot 2006 sterk gestegen.
Echter, tussen 2006 en 2010 daalde het percentage volwassenen met matig overgewicht licht en
stabiliseerde het percentage met ernstig overgewicht. Daarmee volgt de provincie Groningen de
landelijke trend: het aandeel volwassenen met overgewicht stabiliseert rond 50%. De laatste meting uit
2012 bevestigt dit beeld. Alleen bij de 35- tot en met 49-jarigen stijgt het aandeel volwassenen met
overgewicht gestaag.
Figuur 6.4.2. Trend in overgewicht naar leeftijd, 1990 – 2012 (%)
1990
48 48
27
30
33
37 38
1994
51 52
1998
2002
51 50
55
61 61 59
2006
56
2010
2012
58
54 56
62
65
61
64
49 51 49 49
42
37
40
43
28 29
17 19
19-34 jaar
35-49 jaar
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
50-64 jaar
65+ jaar
Totaal
82
Ook het gemiddelde Nederlandse referentiecijfer van overgewicht is bijna 50 procent. Binnen de
provincie zijn er wel grote verschillen. In de Stad heeft 37% van de volwassenen overgewicht,
vergeleken met Oldambt en Zuid-Oost is het verschil 24 procentpunten. Vooral de regio’s Oldambt en
Centrum-Oost kenmerken zich door obesitas. Meer dan een vijfde van de volwassen bevolking kampt
met obesitas. Het grote verschil tussen de gemeente Groningen en de oostelijke regio’s wordt voor een
groot deel verklaard door de relatief jonge bevolking van de gemeente Groningen.
Zie voor de gemeentelijke cijfers tabellenboek tabel 6.4.1.
Figuur 6.4.3. Volwassenen met overgewicht en vetzucht naar regio, provincie Groningen, 2012 (%)
17
12
18
22
17
21
12
14
13
35
35
9,5
8,6
rla
n
d
ge
n
Pr
ov
i nc
ie
Ne
de
Gr
on
in
da
mb
t
tru
mOo
st
Ce
n
rum
-W
es
t
st
Ce
nt
or
d-O
o
No
es
t
No
or
dW
rtie
r
es
ter
kw
a
re
n
W
Ha
43
39
35
Zu
i dOo
st
40
31
28
St
ad
42
37
Ol
40
Overgewicht
Obesitas
Vooral mannen hebben overgewicht. Meer dan de helft van de mannen is te zwaar. Obesitas
daarentegen is omvangrijker onder vrouwen. Onder jongeren komt overgewicht minder frequent voor
dan onder ouderen. Twee derde van de 65-74-jarigen is te zwaar.
Figuur 6.4.4. Volwassenen met overgewicht en obesitas naar geslacht en leeftijd provincie Groningen,
2012 (%)
19
17
12
14
17
15
6,5
40
48
38
39
42
30
1,4
22
9,2
Man
Vrouw
12-18 jaar 19-34 jaar 35-49 jaar 50-64 jaar 65-74 jaar
Overgewicht
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
75-plus
Obesitas
83
Onder volwassenen met lager onderwijs als hoogst genoten opleiding komt overgewicht twee keer zo
veel voor als onder hoger opgeleiden. Voor obesitas is het verschil nog groter. Obesitas komt onder laag
opgeleiden 3,5 keer zo vaak voor als onder hoger opgeleiden.
Figuur 6.4.5. Volwassenen met overgewicht of obesitas naar opleiding, provincie Groningen, 2012 (%)
30
18
11
8,6
42
40
36
29
Lager Onderwijs
mavo, lbo
havo, vwo, MBO
Overgewicht
HBO, wo
Obesitas
De resultaten in figuur 6.4.5. zijn lastig te interpreteren. Lager opgeleiden zijn gemiddeld ouder dan
hoger opgeleiden waardoor het effect van het opleidingsniveau versterkt wordt. Uit figuur 6.4.6. blijkt
dat het opleidingsniveau een belangrijke rol speelt bij overgewicht.
Figuur 6.4.6. Volwassenen met obesitas naar opleiding en leeftijd in 2012 (%)
laag
midden-laag
midden-hoog
hoog
33
29
28
19
19
13
12
6,2
16
16
11
10
16
12
3,9
19-34 jaar*
35-49 jaar
50-64 jaar
65 en ouder
* Vanwege de representativiteit (n<30) is het % overgewicht onder laagopgeleide 19- tot en met 34-jarigen niet weergegeven.
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
84
In figuur 6.4.7. wordt het percentage scholieren met matig en extreem (obesitas) overgewicht
weergegeven. Obesitas is het hoogst binnen het Praktijkonderwijs. Op Havo/Vwo is obesitas onder de
jongeren minder vaak aanwezig volgens de zelfgerapporteerde informatie.
In het schooljaar 2007-2008 heeft GGD Groningen in klas 2 op het voortgezet onderwijs de leerlingen
gemeten en gewogen. Uit deze objectieve meting blijkt dat de zelf gerapporteerde BMI-scores een
onderschatting zijn van de objectieve, door de GGD gemeten, BMI-scores. Vijf jaar geleden was het
objectief gemeten overgewicht onder de leerlingen in klas 2 twintig procent.
Figuur 6.4.7. Jongeren op het voortgezet onderwijs met overgewicht of obesitas (%),
provincie Groningen, 2012
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
85
6.4.2. Lichaamsbeweging
Matig intensieve activiteit heeft een gunstig effect op de gezondheid, mits deze activiteit regelmatig
wordt verricht. Voorbeelden van matig intensieve activiteiten zijn sport, fietsen van en naar het werk of
school, stevig wandelen en tuinieren. Ook kan men lichamelijk actief zijn op het werk of door het
verrichten van huishoudelijke bezigheden. Onvoldoende beweging verhoogt de kans op vroegtijdig
overlijden en op het ontstaan van ziekten. Het betreft ziekten zoals coronaire hartziekten (CHZ),
diabetes, beroerte, botontkalking, dikke darmkanker en borstkanker. Ook zijn er steeds meer
aanwijzingen dat onvoldoende beweging meer risico geeft op dementie en depressie. Voldoende
lichamelijke activiteit zorgt behalve voor het behoud van gezondheid ook voor een gunstiger beloop van
ziekten. Dit laatste is vooral het geval voor CHZ, beroerte, diabetes, botontkalking en depressie. Het
lichaamsgewicht wordt bepaald door de inname van voeding en de hoeveelheid beweging. Wie te veel
eet of te weinig beweegt, wordt dikker. En dat is precies wat er in Nederland in de afgelopen jaren is
gebeurd.
De Nederlandse norm gezond bewegen (NNGB) adviseert jongeren dagelijks één uur matig intensieve
lichamelijke activiteit. Om fit te blijven moeten zij daarnaast ook minimaal twee keer per week
kracht-, lenigheid- en coördinatieoefeningen uitvoeren. De beweegnorm voor volwassenen en ouderen
is minimaal een half uur per dag matig intensief bewegen, gedurende minimaal 5 dagen per week. De
norm om fit te blijven houdt in dat zij minstens drie keer per week minimaal 20 minuten zwaar
intensieve lichamelijke activiteit moeten doen, zomers en ‘s winters. Mensen worden inactief genoemd
als zij op geen enkele dag per week een half uur matig intensief bewegen.
Afgelopen zes jaar zijn Groningers meer gaan bewegen. Zeventig procent van de volwassenen voldoet
aan de NNGB norm in 2012. Dit is vijf procentpunten hoger vergeleken met 6 jaar geleden.
Figuur 6.4.8. Trend volwassenen die voldoen aan de Nederlandse Norm Gezond Bewegen,
2006 en 2012 (%)
Voldoet niet aan de NNGB
2012
2006
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
30
35
Voldoet aan de NNGB
70
65
86
In de regio Centrum-Oost wordt, vergeleken met het provinciale gemiddelde, weinig bewogen.
Het meest wordt bewogen door volwassenen uit de gemeente Haren en Groningen. Zie voor de
gemeentelijke cijfers tabellenboek tabel 6.4.2.
Figuur 6.4.9. Volwassen die voldoen aan de Nederlandse Norm Gezond Bewegen
naar regio, provincie Groningen, 2012 (%)
63
67
69
70
66
d
rla
n
de
Ne
Pr
ov
i nc
ie
Ce
n
Voldoet aan de NNGB
ge
n
34
Gr
on
in
-W
es
t
Ce
nt
rum
or
d-O
o
No
es
ter
kw
a
re
n
30
Zu
i dOo
st
68
31
da
mb
t
67
33
Ol
70
37
tru
mOo
st
70
st
32
es
t
33
W
Ha
St
ad
30
rtie
r
76
74
30
No
or
dW
24
26
Voldoet niet aan de NNGB
Mannen bewegen meer dan vrouwen, van de mannen voldoet 72% aan de NNGB norm, van de vrouwen
voldoet 69% aan deze norm. Ouderen bewegen meer dan jongeren blijkt uit onderstaande figuur.
Figuur 6.4.10. Volwassenen die voldoen aan de Nederlandse Norm Gezond Bewegen
naar geslacht en leeftijd provincie Groningen, 2012 (%)
28
72
Man
31
29
69
71
Vrouw
71
25
19
36
39
75
81
64
61
12-18 jaar 19-34 jaar 35-49 jaar 50-64 jaar 65-74 jaar
75-plus
Voldoet aan de NNGB
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
29
Voldoet niet aan de NNGB
87
Het opleidingsniveau heeft geen of slechts een beperkte invloed. Er zijn slechts kleine verschillen naar
opleidingsniveau.
Figuur 6.4.11. Volwassenen die voldoen aan de Nederlandse Norm Gezond Bewegen
naar opleiding, provincie Groningen, 2012 (%)
33
29
28
31
67
71
72
69
Lager Onderwijs
mavo, lbo
havo, vwo, MBO
HBO, wo
Voldoet aan de NNGB
Voldoet niet aan de NNGB
Voor jongeren is de Nederlandse Norm Gezond Bewegen dagelijks ten minste 60 minuten matig
intensieve lichamelijke activiteit.
Veel jongeren op het voortgezet onderwijs voldoen aan de norm, dit komt vooral door de reisafstand
met de fiets van school naar huis en vice versa. Verder valt op dat meisjes over het algemeen minder
bewegen dan jongens. Tenslotte is de jonge scholier lichamelijk actiever dan de oudere scholier.
Figuur 6.4.12. Jongeren op het voortgezet onderwijs die (niet) voldoen aan de Nederlandse Norm
Gezond Bewegen naar geslacht, leeftijd en opleiding, provincie Groningen, 2012 (%)
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
88
Naast de NNGB die zich vooral richt op matig intensieve beweging wordt de Fitnorm gebruikt.
De fitnorm is voor jong en oud gelijk en vereist ten minste drie keer per week gedurende minimaal
20 minuten zwaar intensieve lichamelijke activiteit. Een kwart van de volwassenen in de provincie
Groningen voldoet aan de Fitnorm. Groningen wijkt hiermee niet af van het Nederlandse gemiddelde.
Figuur 6.4.13. Volwassenen die voldoen aan de Fitnorm, provincie Groningen en Nederland, 2012 (%)
Voldoet aan de fitnorm
Voldoet niet aan de fitnorm
provincie Groningen
25
75
Nederland
24
76
Door zowel de NNGB als de Fitnorm te combineren krijg je de combinorm. Deze norm geeft inzicht in
het deel van de bevolking dat onvoldoende matig intensief of zwaar intensief beweegt.
28% van de Groningers voldoet niet aan de Combinorm, tegenover een derde gemiddeld in Nederland.
Figuur 6.4.14. Volwassenen die voldoen aan de Nederlandse Norm Gezond Bewegen of de Fitnorm,
provincie/ Nederland, 2012 (%)
Voldoet niet aan een van beide normen
provincie
Nederland
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
28
33
Voldoet aan een van beide normen
72
67
89
Een manier om aan de norm voor bewegen te voldoen is door te sporten in georganiseerd verband.
Ondanks dat Groningers de laatste jaren meer zijn gaan bewegen, zijn er minder Groningers lid van een
sportvereniging. Groningers zijn blijkbaar meer gaan bewegen in ongeorganiseerd verband.
Figuur 6.4.15. Volwassenen die lid zijn van een sportvereniging, 2006 en 2012 (%)
Niet lid van een sportvereniging
2012
Lid van een sportvereniging
35
65
59
2006
41
Binnen de provincie Groningen zijn vooral in de gemeenten Groningen en Haren veel inwoners lid van
een sportvereniging. Dit wordt, naast een breed aanbod van verenigingen, mede verklaard door een
gemiddeld jonge en hoog opgeleide bevolking (gemeente Groningen) en naar verhouding hoge sociaaleconomische status (Haren).
Figuur 6.4.16. Deel van de volwassen bevolking dat lid is van een sportvereniging
naar regio, provincie Groningen, 2012 (%)
Niet lid van een sportvereniging
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
74
65
ing
ro
n
bt
da
m
Ol
tru
mOo
en
63
Ce
n
tru
mW
Ce
n
74
-O
os
t
67
35
Pr
ov
i nc
ie
G
70
24
37
Zu
id
70
26
st
33
es
t
30
No
or
dOo
st
30
es
t
rd
-W
64
No
o
59
60
W
es
t er
kw
ar
t ie
r
36
Ha
re
n
40
St
ad
41
Lid van een sportvereniging
90
Vooral jongeren zijn over het algemeen lid van een sportvereniging.
Figuur 6.4.17. Lid sportvereniging naar geslacht en leeftijd provincie Groningen, 2012 (%)
35
35
25
35
26
17
13
24
39
44
61
56
50
64
65
65
75
65
74
83
87
76
50
36
Man
Vrouw
12-18
jaar
19-34
jaar
35-49
jaar
50-64
jaar
Niet lid van een sportvereniging
65-74
jaar
75-plus
LO
LBO
mavo
havo- HBO-WO
mbo-vwo
Lid van een sportvereniging
Hoger opgeleiden zijn relatief vaak lid van een sportvereniging. Naarmate het opleidingsniveau hoger is
zijn er meer mensen lid van een sportvereniging. Zie voor de gemeentelijke cijfers tabellenboek tabel
6.4.3.
Figuur 6.4.18. Lid sportvereniging naar opleiding, provincie Groningen, 2012 (%)
Er zijn ook landelijke cijfers beschikbaar (NOCNSF). In 2011 zijn er in totaal 4,4 miljoen
mensen lid van een of meer van de 76 bij NOCNSF aangesloten sportbonden. Gemiddeld heeft
27% een lidmaatschap. Personen kunnen
meerdere keren voorkomen. Daardoor zijn de
percentages in figuur 6.4.18. hoger dan de
voorgaande staafdiagrammen. Het aantal sportlidmaatschappen is in de Groninger gemeenten
lager dan elders in Nederland (m.u.v. gemeente
Haren).
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
91
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
92
7. OMGEVING EN SOCIALE RELATIES
Gemeenten zijn medeverantwoordelijk voor het inrichten van de leefomgeving met bedrijfsterreinen,
wegen, woningen, scholen, speelterreinen en recreatiegebieden. Instrumenten die gemeenten daarvoor
hebben zijn ruimtelijke planning, openbare werken, verlening van milieu- en bouwvergunningen, en
handhaving.
De leefomgeving en sociale relaties kunnen op verschillende manier de gezondheid beïnvloeden. Steun
van sociale relaties kan leiden tot een betere psychische gezondheid omdat men zich meer gewaardeerd
voelt en er meer hulp beschikbaar is in geval van nood. Weinig steun kan daarentegen leiden tot het
ontstaan van een depressie, burnout en verhoging van het ziekteverzuim.
Maar ook de fysieke omgeving is van grote invloed op de gezondheid, zowel rechtstreeks als via de
beleving van omgevingsfactoren. Daarbij gaat het onder andere om ervaren veiligheid, geur- en
geluidhinder maar ook om de hoeveelheid groen (voorzieningen) in directe leefomgeving
7.1. Sociaal kapitaal
Sociaal kapitaal gaat om de voordelen die je kunt halen uit contacten met andere mensen. Mensen
maken deel uit van verschillende netwerken en zijn geneigd anderen in deze netwerken te vertrouwen en
dezelfde normen en waarden te hanteren. Daardoor kunnen deze netwerken je toegang geven tot hulp,
informatie en middelen (Kleinhans, 2005).
Het sociaal kapitaal in de buurten van de provincie Groningen neemt de laatste zes jaar geleidelijk toe.
Van alle buurten in de provincie heeft 44% een laag sociaal kapitaal, tegen 52% in 2006.
Figuur 7.1.1. Sociaal kapitaal in de buurt, provincie Groningen, 2006 - 2012 (%)
Laag sociaal kapitaal
2012
2010
2006
44
48
52
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
Gemiddeld sociaal kapitaal
Hoog sociaal kapitaal
39
16
12
40
38
9,8
93
Vooral in de gemeente Groningen hebben veel buurten een laag sociaal kapitaal, gevolgd door de
oostelijke regio’s. Het Westerkwartier en Noord-West kenmerken zich door buurten met een naar
verhouding hoog sociaal kapitaal. Zie voor de gemeentelijke cijfers tabellenboek tabel 7.1.1.
Figuur 7.1.2. Sociaal kapitaal in de buurt naar regio, provincie Groningen, 2012 (%)
12
19
22
23
15
15
19
17
18
16
41
43
35
36
38
39
45
42
46
46
45
44
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
Gemiddeld sociaal kapitaal
i ng
en
Gr
on
rum
-W
es
t
st
Ce
nt
or
d-O
o
No
es
t
No
or
dW
es
ter
kw
ar
tie
r
W
Ha
re
n
St
ad
Laag sociaal kapitaal
Pr
ov
i nc
ie
32
Zu
i dOo
st
30
34
51
da
mb
t
46
Ol
43
Ce
n
51
tru
mOo
st
36
Hoog sociaal kapitaal
94
7.2. Tevredenheid woonomgeving
Inwoners van de provincie Groningen geven de woonomgeving gemiddeld een 7,8. De gemeente Haren,
scoort met gemiddeld een 8,3 het hoogst, maar ook regio’s als het Westerkwartier en Noord-West en het
Oldambt scoren hoog. De inwoners van de Stad geven gemiddeld het laagste cijfer aan hun regio.
Figuur 7.2.1. Trend tevredenheid met de woonomgeving naar regio, 2006 - 2012 (%)
2006
2010
2012
8,3
8,1
8,1
8
8
8,1
8,1
8
7,9
7,8
7,8 7,8
7,8
7,8
7,8
7,8
7,7 7,7
7,7
St
ad
Ha
r
en
rk
wa
rtie
r
W
No
ord
es
te
-W
es
t
st
No
o
rd
-O
o
es
t
um
-W
Ce
nt r
tru
Ce
n
Ol
da
mOo
st
mb
t
st
Oo
Zu
id -
Pr
ov
inc
ie
G
ron
i ng
en
7,6
Het deel van de bewoners in de provincie dat vindt dat de buurt is achteruit is gegaan in balans met het
percentage inwoners dat vindt dat zijn of haar buurt vooruit is gegaan. Vooral jongeren zijn positief over
de ontwikkeling van de buurt, ouderen zijn over het algemeen negatiever.
Figuur 7.2.2. Is uw woonbuurt vooruit of achteruit gegaan?
naar geslacht en leeftijd, provincie Groningen, 2012 (%)
17
69
14
16
71
70
14
15
14
Man
Vrouw
Totaal
Achteruit gegaan
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
20
68
12
17
15
12
68
70
73
15
16
15
19-34 jaar 35-49 jaar 50-64 jaar 65-74 jaar
Gelijk gebleven
6,8
76
17
75-plus
Vooruit gegaan
95
7.3. Vrijwilligerswerk
Voor de betrokkenheid bij de bredere samenleving wordt onder andere gekeken naar het verrichten van
vrijwilligerswerk. Ten opzichte van 2006 is het percentage vrijwilligers vrijwel gelijk gebleven in de
provincie Groningen. Vooral in Zuid-Oost is de deelname aan het vrijwilligerswerk toegenomen. In de
regio Noord-West verrichten de meeste volwassenen vrijwilligerswerk. Zie voor de gemeentelijke
cijfers tabellenboek tabel 7.3.1.
Figuur 7.3.1. Volwassenen die vrijwilligerswerk verrichten naar regio, 2006 - 2012 (%)
2010
2012
38 39 38
36 36 36
34
34
26
St
ad
kw
ar
27 27
es
ter
rd
n
tie
es
t
r
25
-W
-O
os
W
mtru
27
t
es
t
os
t
W
ru
mO
t
Ce
nt
Ol
da
mb
Zu
idO
os
t
n
on
i ng
e
Pr
ov
inc
ie
26
No
ord
24
23
Gr
29 29
28
26 26
Ce
n
29 30 29
36
30 31
No
o
31 30
34
Ha
re
2006
19- tot en met 34-jarigen en 75-plussers geven over het algemeen minder mantelzorg dan 35- tot en met
64-jarigen. Van de eerste groep doet ongeveer een kwart vrijwilligerswerk, van de 75-plussers is een
vijfde vrijwilliger.
Figuur 7.3.2. Deel van de volwassen bevolking dat vrijwilligerswerk verricht, geslacht en leeftijd
provincie Groningen, 2012 (%)
29
28
26
71
72
74
Man
Vrouw
19-34 jaar
Geen v rijw illiger
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
20
32
30
30
68
70
70
35-49 jaar
50-64 jaar
65-74 jaar
80
75-plus
Vrijw illiger
96
Naarmate het opleidingsniveau toeneemt wordt er meer vrijwilligerswerk gedaan. Er moet wel worden
aangetekend dat onder lager opgeleiden relatief veel 75-plussers zitten, die over het algemeen minder
vrijwilligerswerk verrichten.
Figuur 7.3.3. Volwassenen die vrijwilligerswerk doen naar opleiding, provincie Groningen, 2012 (%)
13
24
30
36
87
76
Lager Onderwijs
mavo, lbo
Geen vrijwilliger
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
70
havo, vwo, MBO
64
HBO, wo
Vrijwilliger
97
7.4. Ervaren milieuproblemen in de woonbuurt
Respondenten konden uit 14 milieuproblemen een top drie grootste milieuproblemen in de buurt
aankruisen. Het meest genoemde milieuprobleem in de provincie Groningen is nog steeds hondenpoep.
Zonder uitzondering is dit probleem in elke regio wel minder geworden de afgelopen vier jaar.
Ten opzichte van 2010 is geen enkel milieuprobleem toegenomen.
Het percentage mensen dat geluidsoverlast ervaart is gestabiliseerd in de provincie Groningen.
In de Stad en Zuid-Oost is dit milieuprobleem toegenomen.
Tenslotte valt op dat slecht onderhouden wegen en rommel op straat minder worden genoemd in de top3 milieuproblemen.
Tabel 7.4.1. Trend meest genoemde milieuproblemen in de buurt per regio in 2006 – 2012(%)
Milieuproblemen
Hondenpoep
Geluidsoverlast
Rommel op straat
Slecht onderhouden
wegen
Milieu belasting door
verkeer
2012
2010
2006
2012
2010
2006
2012
2010
2006
2012
2010
2006
2012
2010
2006
Stad
Haren
Westerkwartier
Noord-West
Noord-Oost
Centrum-West
Centrum-Oost
Oldambt
Zuid-Oost
21
18
24
23
27
27
30
25
25
33
33
33
38
34
34
37
36
30
38
25
33
43
40
34
38
40
28
39
18
13
11
14
18
14
13
18
36
21
18
13
16
22
14
14
15
28
20
16
11
13
18
16
15
18
27
9
8
9
17
18
11
12
12
32
17
17
16
16
21
21
15
20
30
15
17
15
17
20
16
17
16
11
7
16
14
21
12
15
25
15
13
10
16
22
27
16
17
27
16
12
10
11
19
23
14
18
23
19
9
8
6
4
5
4
4
4
6
11
5
7
7
4
8
4
4
5
10
8
8
5
3
4
4
4
4
Provincie Groningen
24
34
37
23
23
19
18
22
21
15
17
16
7
7
6
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
98
LITERATUURLIJST
Anderson P, Baumberg B. Alcohol in Europe: a public health perspective. London: Institute of Alcohol
Studies, 2006.
Bos GAM van den, Danner S, Haan RJ de, Schadé E (red.). Chronisch zieken en gezondheidszorg.
Maarssen: Elsevier, 2000.
Cardol M, Dijk L van, Jong JD de, Bakker DH de, Westert GP. Tweede Nationale Studie naar Ziekten
en Verrichtingen in de huisartspraktijk. Huisartsenzorg: wat doet de poortwachter? Utrecht: NIVEL,
2004.
CBS 2013. Arme Surinamers en Antillianen maken hoogste zorgkosten. NRC 2013-09-20.
CBS Doodsoorzakenstatistiek. Gegevens omtrent de doodsoorzaken van alle in Nederlandse
bevolkingsregisters ingeschreven overledenen.
Dis I van, Kromhout D, Geleijnse JM, Boer JM, Verschuren WM. Body mass index and waist
circumference predict both 10-year nonfatal and fatal cardiovascular disease risk: study conducted in
20,000 Dutch men and women aged 20-65 years. Eur J Cardiovasc Prev Rehabil, 2009; 16: 729-34.
Factsheet Psychosociale problemen: cijfers en risicogroepen in de regio Nijmegen, GGD Regio
Nijmegen, 2012.
Gezondheidsraad. Overgewicht en obesitas. Den Haag: Gezondheidsraad, 2003a; 07.
Gijsen R, Hoeymans N, Schellevis FG, Ruwaard D, Satariano WA, Bos GAM van den. Causes and
consequences of comorbidity: a review. J Clin Epidemiol, 2001; 54: 661-674.
Goodman R. The Strengths and Difficulties Questionnaire: A Research note. Journal of Child
Psychology and Psychiatry, 1997a; 38: 581 – 586
Guiaux M.Social adjustment to widowhood: changes in personal relationships and loneliness before and
after partner loss (PhD Dissertation). Amsterdam: Vrije Universiteit, 2010.
Heijmans MJWM, Rijken PM, Schellevis FG, Bos GAM van den. Meer dan een ziekte. De gevolgen
van comorbiditeit vanuit het perspectief van chronisch zieken en gehandicapten. Utrecht: NIVEL, 2003.
Hoeymans N, Melse JM, Schoemaker CG (red.). Gezondheid en determinanten. Deelrapport van de
Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2010 Van gezond naar beter. RIVM-rapport nr. 270061006.
Bilthoven: RIVM, 2010.
Jansen A, Havermans R, Nederkoorn C, Roefs A. Jolly fat or sad fat? Subtyping non-eating disordered
overweight and obesity along an affect dimension. Appetite, 2008; 51: 635-640.
Jong Gierveld J de, Tilburg T van Uitwerking en definitie van het begrip eenzaamheid. In: Tilburg T
van, Jong Gierveld J de, editors. Zicht op eenzaamheid: achtergronden, oorzaken en aanpak. Assen: Van
Gorcum, 2007a: 7-14.
Kleinhans RJ. Sociale implicaties van herstructurering en herhuisvesting. Delft: Onderzoeksinstituut
OTB, TU Delft, 2005.
Kreijl CF van, Knaap AGAC, Busch MCM, Havelaar AH, Kramers PGN, Kromhout D, Leeuwen FXR
van (eds), et al. Ons eten gemeten. Gezonde voeding en veilig voedsel in Nederland. RIVM-rapport nr.
270555007. Houten: Bohn Stafleu Van Loghum, 2004.
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
99
Montrouge France: John Libbey Eurotext Ltd, 2003; 596-603.
NHG, Nederlands Huisartsen Genootschap.Toekomstvisie Huisartsenzorg. Utrecht: NHG, 2002b.
Cargiulo T. Understanding the health impact of alcohol dependence. Am J Health-Syst Pharm, 2007;
64(Supll 3): s5-s11.
Ouwens MA, Strien T van, Leeuwe JF van. Possible pathways between depression, emotional and
external eating. A structural equation model. Appetite, 2009; 53: 245-8.
Reijneveld S, Schene AH. Higher prevalence of mental disorders in socioeconomically deprived urban
areas in the Netherlands: community of personal disadvantage? J Epid Comm Health 1998; 52: 2-7.
Room R, Babor T, Rehm J.Alcohol and public health. Lancet, 2005; 365: 519-530.
Scott KM, Bruffaerts R, Simon GE, Alonso J, Angermeyer M, De Girolamo G, et al. Obesity and
mental disorders in the general population: results from the world mental health surveys. Int J Obes
(Lond), 2008; 32: 192-200.
Struijs JN, Baan CA, Schellevis FG, Westert GP, Bos GAM van den. Comorbidity in patients with
diabetes mellitus: impact on medical health care utilization. BMC Health Services Research, 2006; 6:
84.
Stunkard AJ, Wadden TA. Psychological aspects of severe obesity. Am J Clin Nutr, 1992; 55(2 Suppl):
524S-532S.
Surgeon General. Surgeon General's Health Report. The Health Consequences of Smoking: A report of
the Surgeon General. Surgeon General, 2004.
Tilburg T van.Typen van eenzaamheid. In: Tilburg T van, Jong Gierveld J de, editors. Zicht op
eenzaamheid: achtergronden, oorzaken en aanpak. Assen: Van Gorcum, 2007a: 31-37.
Tukker A, Visscher TLS, Picavet HS. Overweight and health problems of the lower extremities:
osteoarthritis, pain and disability. Public Health Nutr, 2009; (12): 359-68.
Visscher TLS, Heliövaara M, Picavet HSJ, Rissanen A, Seidell JC. Obesity and musculoskeletal
disorders. In: Medeiros-Neto G, Halpern A, Bouchard C (eds.) Progress in obesity research: 9.
Website van het Sociaal en Cultureel Planbureau: www.scp.nl/geluk.
Westert GP, Satariano WA, Schellevis FG, Bos GAM van den. Patterns of comorbidity and the use of
health services in the Dutch population. Eur J Publ Health, 2001; 11: 365-72.
Gezondheidsprofiel Groningen 2012
100