De calvinistische reformatie in de Lage Landen was minder

De calvinistische reformatie in de Lage Landen was minder calvinistisch dan het
hedendaagse spraakgebruik wil doen geloven. Toen predikanten in de jaren
vijftig van de zestiende eeuw vanuit het zuiden hun invloed in de Lage Landen
deden gelden, was hier de reformatie al in volle gang. Deze reformatie was in
gang gezet door dopers, lutheranen, humanisten, sacramentariers en andere
vernieuwingsgezinden. Deze predikanten vanuit het zuiden verkondigden
bovendien geen calvinisme maar een gereformeerd protestantisme. Deze
Zwitserse tak van de reformatie had Johannes Calvijn als belangrijk leidsman,
maar naast hem stond een Heinrich Bullinger. Deze Heinrich Bullinger, actief in
Zürich, vertegenwoordigde de tak binnen het gereformeerd protestantisme die
een slag anders dacht over predestinatie dan Calvijn, een andere verhouding
tussen kerk en staat voorstond dan Calvijn en ook nog eens grotere aarzelingen
had tegenover de lutheranen dan Calvijn. Deze Heinrich Bullinger werd in de
Lage Landen misschien wel net zo belangrijk als Calvijn. Zijn prekenboek ging in
ieder geval standaard mee op ieder VOC schip.
De Publieke Kerk die in de jaren van de opstand tegen Spanje in de Republiek
ontstond, zoog als een spons verschillende protestantse invloeden in zich op.
Protestantse helden waren er genoeg en roergangers van de Publieke Kerk
aarzelden niet om Wessel Gansvoort, Johannes Hus, Juan Waldes, Zwingli,
Erasmus, Calvijn, Bullinger, Luther en Melanchthon naast elkaar tot hun
geestelijke voorvaderen te rekenen. Deze breedte van blik, of annexatiedrang,
hielp om een belangrijke plaats in het religieuze landschap te claimen. Maar de
idee dat de Publieke Kerk vele voorvaderen had gekend, stemde deels ook met
de feiten overeen. Wie kijkt naar de Nederlandse vertalingen van Calvijn ziet een
voorliefde voor zijn bijbelcommentaren en ziet ook dat midden 17e eeuw de
belangstelling voor zijn geschriften taant. Pas Abraham Kuyper zou eind 19e
eeuw de belangstelling voor Calvijn nieuw leven inblazen. De belangstelling voor
Bullinger was op de Nederlandse markt groot; Melanchthon werd gebruikt bij
classicale examens; en kerkgangers in het oosten van het land zongen graag de
liederen van Luther.
Abraham Kuyper creëerde met succes het beeld van een calvinistische
reformatie die het Nederlandse volkskarakter tot in zijn haarvaten zou hebben
beïnvloed. Zijn leerlingen zeiden het hem graag na: volgens Rutgers was
niemand voor de Nederlandse reformatie zo belangrijk geweest als Calvijn. Dit
beeld van de geschiedenis paste wonderwel bij Kuypers visie op de samenleving.
Calvijn werd de grote roerganger van de vrijheid en democratie die Kuyper
nastreefde. Van deze vrije, democratisch geregeerde burgers waren gelovigen in
vluchtelingengemeentes volgens Kuyper de voorlopers geweest. Deze
protestantse vluchtelingen werden in Kuypers beschrijvingen voorlopers van de
leden van zijn gereformeerde kerk: gecommitteerd aan de gereformeerde
belijdenis, en zich vrijwillig scharend onder de kerkelijke tucht. Kuypers beeld
van de Nederlandse reformatie en van het calvinistisch karakter ervan heeft
algemene ingang gevonden.
Het reformatiejaar 2017 is een goede gelegenheid dit eenzijdige beeld te
corrigeren.