De toekomst van de kerk in Nederland in relatie met Youth for Christ

De toekomst van de kerk in Nederland
op het missionaire vlak
Sinds een aantal jaar maak ik in een voorjaar een trektocht door de Schotse hooglanden. Met
een tentje op mijn rug, een kaart in de hand, dwars door de natuur, wild kamperen en genieten
van de eenzaamheid. Tijdens een van mijn trektochten kwam ik door een voormalige Schotse
vulkaan. Miljoenen jaren geleden heeft deze vulkaan een groot gedeelte van dit gebied
gevormd, maar nu ligt hij leeg en ontkracht zo maar in het Schotse landschap.
Ik moest aan deze vulkaan denken, toen ik onlangs door een christelijke organisatie gevraagd
werd om een presentatie te komen geven over de toekomst van de kerk in Nederland op het
missionaire vlak voor de komende 10 jaar. Nu ben ik om eerlijk te zijn geen expert op het
gebied van toekomsttrends, maar het zette mij wel aan het denken.
De Nederlandse kerk zou je kunnen vergelijken met een vulkaan. Een actieve
vulkaan bestaat uit twee delen: een buitenkant van rots, rust en stabiliteit en een
onderstroom van lava, onrust en activiteit. In de beginjaren van de eerste kerk
stond zij bekend als een uitbarstende vulkaan vol activiteit, onrust, passie en
beweging. Als je naar de Nederlandse kerk van de afgelopen 20 jaar kijkt,
zie je voornamelijk stabiliteit. Er is rust, kennis, welvaart, tevredenheid. De
Nederlandse kerk van nu kan je vergelijken met een passieve vulkaan.
Wat we wel zien optreden, is een mate van erosie op het gebied van
kerkverlating, vergrijzing en het sluiten van kerken binnen bepaalde
aspecten van de kerk. Maar de evangelische wereld heeft ‘gelukkig’
van deze erosie nauwelijks last. Sterker nog; deel van de groei in
onrust
ons gebied van de vulkaan komt door kleine lawines van hoger
gelegen gebieden. Sommige stenen die daar wegvallen, rollen
niet van de berg af maar komen bij ons tot rust. Het gaat blijkbaar goed met ons. Zo staat deze
vulkaan schijnbaar onaangetast in haar omgeving.
rust
Maar een vulkaan komt tot uitbarsting als er veranderingen plaatsvinden in de aardlagen onder
de vulkaan. Hoe staat het met de aardlagen onder de Nederlandse kerk.? In onze cultuur
bevinden we ons al een aantal jaren in een grote stroom van verandering. De invloed van het
postmodernisme, de opkomst van het postchristendom, de toenemende secularisatie en
multiculturele samenleving, de razend snelle ontwikkelingen op het gebied van media en
techniek; zijn deze veranderingen sterk genoeg om de balans van rust en onrust in de
Nederlandse kerk te verschuiven? Staat de vulkaan op uitbarsten of houdt onze welvaart alles
in stand? Wat moet er gebeuren in de economie om de vulkaan weer goed in beweging te
brengen?
Ik weet niet of de vulkaan de komende jaren gaat uitbarsten. Stabiliteit en rust lijken de
komende jaren de overhand te blijven houden, hoewel er gelukkig ook kleine uitbrekingen van
onrust op de horizon loeren.
Wat gaat er op missionair gebied de komende 10 jaar in de Nederlandse kerk gebeuren?
Niemand weet dit zeker, maar als ik probeer om naar de kerk in 2017 te kijken, zie ik…
Een verdere terugtrekking van de gevestigde kerken in de steden
Veel Katholieke kerken en PKN kerken in de stad worden over het algemeen kleiner en grijzer.
Veel van hun betrokkenheid is voornamelijk sociaal in plaats van missionair. Daarom zien ze
geen tot weinig nieuwe instroom. Meer kerken zullen gaan fuseren en zich verder terugtrekken
uit de binnenstad en de oude stadswijken. De betrokkenheid met de bevolking rondom de
De toekomst van de kerk in Nederland op het missionaire vlak
Matthijs Vlaardingerbroek - augustus 2007
1
kerken wordt kleiner. In elke stad ontstaan wel een aantal grote PKN kerken die veel jongeren,
studenten, jonge gezinnen aantrekken.
Er ontstaan hoopvolle pionierprojecten vanuit de PKN
Vanuit de PKN gaan de komende jaren kleine missionaire pionierprojecten ontstaan die vanuit
het voorbeeld van ‘Fresh Expressions’ in Engeland proberen om crosscultureel gemeente te
zijn. Zij gaan vormen van kerk creëren die sterk vernieuwend zijn en aangepast aan de
doelgroepen die zij willen bereiken. Dit zullen spannende en leerzame experimenten worden.
Er komt een predikanten en voorgangerstekort
Er ontstaat in diverse kerkgenootschappen een predikanten- en voorgangerstekort wanneer de
babyboom generatie (1945 - 1950) met pensioen gaat. Er komt een overdracht naar nieuw
jonger leiderschap. Een belangrijke vraag zal zijn of dit jongere leiderschap de gemeenten in
een veranderingsproces gaat meenemen om postchristendom kerk te zijn of dat ze zich gaan
richten op gemeentegroei processen, maar de kerk in het algemeen bij het oude laten.
Evangelische groeikernen springen op, maar blijven ze ook?
Sommige evangelische en pinkstergemeenten worden groeikernen. Dit zijn grote regiokerken
die expansief zullen groeien, voornamelijk met christenen uit andere kerken en vaak ten koste
van andere gemeenten. Deze regiokerken zijn momenteel sterk verbonden aan een
charismatische leider. De grote vraag is wat er met deze kerken gaat gebeuren bij een wisseling
van leiderschap.
Weinig hoop of verandering te verwachten binnen de evangelische wereld
Vanuit de meerderheid van de evangelische en pinkstergemeenten zal er geen tot heel weinig
verandering te verwachten te zijn. Ze hebben niet de mate van wanhoop bereikt, die in andere
geloofsgenootschappen wel aanwezig is, waardoor verandering nodig blijkt. In mijn opzicht
hebben deze gemeente in het algemeen een onrealistische hoop voor de toekomst. Hoop is
voor hen verbonden aan gemeentelijke groei en groei lijkt in hun ogen nog zeer mogelijk. De
reden voor deze optimistische blik op groei is meervoudig. Veel gemeenten kijken naar de groei
van een aantal bekende regiogemeenten en zien hierin een voorbeeld van de groei die binnen
hun gemeente ook nog steeds mogelijk lijkt. Anderen werken met verschillende gemeentegroei
principes die groei beloven. Daarnaast staat de evangelische wereld meer dan andere
geloofsgemeenschappen open voor de diverse groei ‘golven’ vanuit het buitenland zoals
bijvoorbeeld: de Toronto Blessing, Willow Creek, Doelgericht gemeente-zijn en het soaken.
De betrokkenheid van de meerderheid van deze gemeenten met hun omgeving is minimaal en
zal dit de komende jaren ook blijven. De missionaire invloed van een groot gedeelte van de
evangelische en charismatische gemeenten is waarschijnlijk te verwaarlozen. Veel van hun
missionaire activiteiten is gebaseerd op aantrekkingskracht. Door gebruik te maken van
aantrekkelijke diensten en bijvoorbeeld een Alpha cursus hopen ze nieuwe mensen met het
evangelie te bereiken. Helaas trekken zij hiermee voornamelijk randkerkelijke mensen, maar
hebben hun activiteiten op de meerdermeid van de mensen in hun omgeving jammer genoeg
geen invloed.
Een kleine opkomst van de ‘Emerging church’
De emerging church is een beweging van voornamelijk jonge westerse christenen die in de
bestaande kerk zijn opgegroeid, maar die uit onvrede met de kerk zijn gaan nadenken over een
vernieuwde theologie en blik ten opzichte van de kerk. Veel van hun onrust ten opzichte van de
kerk is o.a. verbonden aan de huidige kerkvormen, de missionaire impasse, de vervreemding
met de cultuur en een gebrekkige spiritualiteit. In hun denken en experimenten trachten zij
nieuwe vormen van kerk-zijn te creëren, die passen binnen de plaatselijke tijd en cultuur. De
komende jaren zal een kleine opkomst te zien zijn van de emerging church in Nederland; in de
vorm van Nederlandstalige boeken, blogs, ontmoetingen en nieuwe projecten. Emerging church
bevat een breed scala van nieuwe vormen van kerk-zijn, zoals huisgemeenten, celkerk,
De toekomst van de kerk in Nederland op het missionaire vlak
Matthijs Vlaardingerbroek - augustus 2007
2
organisch gemeente-zijn, cafekerk, jeugdkerk, etc. Veel van de toekomstige PKN
pionierprojecten en gemeentestichtende projecten vallen hier ook onder.
Toch wil ik in een onderscheid maken tussen emerging church projecten en andere
gemeentestichtende initiatieven. Mijn verwachting is namelijk dat ‘emerging church’ achtige
projecten de komende jaren nog steeds sterk in de experimentele fase zullen blijven, dat ze
minder sterk gericht zullen zijn op missionair gemeente-zijn en meer gericht op experimenteren
met nieuwe vormen met daarbij een grote kans op introversie in het beginstadium. Uiteindelijk
verwacht ik wel dat de emerging church beweging een missionaire inhaalslag zal maken en dat
sommige van de nieuwe vormen van kerk-zijn die zij gecreerd hebben, toegepast zullen worden
in sommige bestaande kerken.
Meer aandacht voor missionair gemeentestichten en meer projecten
Missionair gemeentestichting komt landelijk meer op de kaart te staan. Studiedagen, nieuwe
Nederlandse literatuur, theologisch onderwijs, het werk van Amsterdam in Beweging, de invloed
van Redeemer, het werk van www.gemeentestichting.nl en Urban Expression Nederland zullen
het stichten van nieuwe missionaire gemeenten bespoedigen. Veel van het gemeentestichten
zal doelgroep georiënteerd zijn met groeiende aandacht voor crossculturele en contextuele
gemeentestichting.
Jeugdkerken op laatste benen
Het fenomeen jeugdkerken zoals wij dit nu kennen, nadert haar einde. Sommige jeugdkerken
worden echte kerken die zich met name zullen richten op jongeren, maar over verloop van jaren
gaan uitgroeien naar kerken voor alle leeftijden. Andere jeugdkerken blijven maandelijkse
interkerkelijke jeugddiensten houden. Een groot aantal zal sluiten wegens gebrek aan
vrijwilligers en trekkers, nadat de eerste en tweede generatieleiders van de jeugdkerk gestopt
zijn.
Grotere afstand tussen kerken en cultuur
De invloed van postmodernisme en het postchristendom in Nederland zet zich door. De afstand
tussen kerken en de huidige Nederlandse cultuur wordt groter. Binnen de kerk treedt een sterke
mate van vervreemding ten opzichte van de cultuur op. Geschiedenis laat ons zien dat in deze
situatie de oude cultuur gaat conserveren en de nadruk gaat leggen op het bewaren van het
goede wat het heeft. Zoals Nederlanders die in de jaren vijftig naar Nieuw Zeeland geëmigreerd
zijn, ‘Nederlandser’ zijn dan wij nu, zo zal in het geval van de Nederlandse kerk, de kerk een
nog sterkere behoudende rol gaan spelen. Dit bemoeilijkt de integratie van de onkerkelijke
mensen naar de kerk. Met name de integratie van onkerkelijke jongeren, die nu al eigenlijk
onmogelijk is.
Een ander gevolg van de vergrotende kloof tussen de cultuur en het kerk is dat een hele
generatie jongeren onder de 30 opgroeit met weinig tot absoluut geen kennis van het christelijke
geloof en de kerk. Dit betekent dat wij bijvoorbeeld in ons evangelisatiewerk veel verder terug
zullen moeten gaan, dan bijvoorbeeld de Alpha cursus dit nu doet.
Groeiende groep postkerkelijke christenen
Er ontstaat een groeiende groep jonge christenen die uitgekeken zijn op de kerk, maar niet op
het geloof. Vaak zijn dit juist ‘radicale’ jonge gelovigen die ‘het’ niet meer vinden in een
bestaande kerk. Pete Ward zag deze tendens al een tien jaar geleden gebeuren en beschrijft dit
uitvoerig in zijn boek ‘Kerk als water’.
De postkerkelijke christenen kan je onderverdelen in drie groepen. De eerste groep zijn mensen
die wisselende kerkdiensten van diverse kerken zullen bezoeken en uitkiezen wat hen
aanspreekt zonder één vaste kerk te hebben. Als je het fenomeen ‘kerk’ onder verdeelt in de
drie aandachtsgebieden ‘aanbidding’, ‘missie’ en ‘gemeenschap’ zie je dat deze groep hun vorm
van ‘aanbidding’ zoekt in bijvoorbeeld een maandelijkse aanbiddingsdienst in kerk A. ‘Missie’
De toekomst van de kerk in Nederland op het missionaire vlak
Matthijs Vlaardingerbroek - augustus 2007
3
vertalen ze als betrokken zijn in een sociaal project zoals een voedselbank, een Youth for Christ
project of een missionair project van kerk B. ‘Gemeenschap’ vinden ze niet tijdens het
koffiedrinken na afloop van de dienst of in de huiskring, maar thuis met andere bevriende
christenen in de vorm van een diner of een gezellig avondje.
De tweede groep postkerkelijke christenen bezoeken helemaal geen kerkdiensten meer, maar
zijn conferentie- of festivalchristenen of beleven hun christen-zijn online. De laatste groep staat
helemaal los van de kerk en van georganiseerde christelijke activiteiten en organisaties.
Eventuele verandering en hoop ligt in de marges
Alle onderzoeken gaan ervan uit dat de invloed en groei van de kerk in Nederland de komende
jaren afneemt. In sommige kerkgenootschappen wordt een bepaalde mate van wanhoop reeds
gevoeld. Anderen steken hun hoofd in het zand of blijven onredelijk optimistisch. De
meerderheid van de kerken in Nederland zou je kunnen vergelijken met een echtpaar op
middelbare leeftijd. Ze hebben hun kinderen groot gebracht, vaste tradities en patronen zijn in
hun leven opgebouwd. Er is een bepaalde mate van zekerheid en geborgenheid. Ze zijn klaar
om de komende 20 jaar samen oud te worden. Niet alleen de PKN en de Katholieke kerk, maar
ook de evangelische, pinkster en charismatische gemeenten kan je in deze groep
onderbrengen. Wijsheid, kennis, invloed, geborgenheid, zekerheid, middelen zijn in deze groep
te vinden, maar hoop en verandering echter niet.
Mijn stelling is dat de kerk in Nederland deze hoop en verandering wel nodig heeft om voorbij
de komende twintig jaar op een gezonde manier kerk te kunnen zijn in een postchristelijke en
postpostmoderne cultuur. Deze verandering is niet te verwachten vanuit de grote kern van de
Nederlandse kerk, maar vanuit de kleine marges. Zoals een stel kleinkinderen een opa kunnen
doen veranderen van een stijve oude man naar een speelse stoeiende jongen, zo kunnen vele
kleine nieuwe projecten, kerkvormen en missionaire initiatieven de bestaande kerk verjongen en
helpen om in een veranderingsproces te komen.
Nieuwe projecten kunnen experimenteren in een mate dat de bestaande kerk dit niet kan. Door
een proces van evolutie en creatie, fouten maken en leren van de fouten, het proberen van
nieuwe dingen, ontstaan er hele nieuwe culturele vormen van kerk-zijn die in meer of mindere
mate de bestaande kerk zullen gaan beïnvloeden. Vanuit het experimenteren aan de marges en
de voorbeelden van vele nieuwe vormen van kerk-zijn zal de bestaande kerk in Nederland
hopelijk bepaalde vernieuwende facetten in hun wezen opnemen waardoor zij op een betere
manier kerk kunnen zijn in de komende vijftig jaar.
Matthijs Vlaardingerbroek
Den Haag, augustus 2007
De toekomst van de kerk in Nederland op het missionaire vlak
Matthijs Vlaardingerbroek - augustus 2007
4