Korte samenvatting John Bowlby and ethology: A study of cross

Korte samenvatting
John Bowlby and ethology: A study of cross-fertilization
F.C.P. van der Horst
Vijftig jaar geleden liep een Britse psychiater rond in een Amerikaans laboratorium vol resusapen.
De jonge aapjes waren geïsoleerd van soortgenoten opgesloten. Het gedrag dat de dieren lieten
zien was stereotiep en volkomen gestoord: ze zaten in een hoek van hun kooi, maakten
wiegende bewegingen en een indringend, huilend geluid. Ondanks dit verstoorde gedrag was het
precies wat de psychiater gehoopt had te zien. Het bevestigde zijn vermoeden dat moederliefde
voor de mentale ontwikkeling van deze resusapen net zo belangrijk was als vitaminen en eiwitten
voor hun fysieke gezondheid.
Elk kind heeft moederliefde nodig. Het lijkt zo vanzelfsprekend. Toch dacht men hier tachtig jaar
geleden geheel anders over. Juist een te liefdevolle opvoeding zou een kind kunnen verpesten.
De invloedrijke deskundige Watson schreef in 1928 dat baby’s het beste konden worden
behandeld alsof ze jonge volwassenen waren. De moeder diende het kind met zorg en aandacht
te kleden en te wassen. Verder moest het gedrag naar het kind altijd objectief en vriendelijk
resoluut zijn. Daarnaast drukte Watson moeders op het hart de kinderen niet te knuffelen, ze
nooit te zoenen en nooit op schoot te laten zitten. Watson: “Als het echt moet, kus ze dan één
maal op het voorhoofd.”
De omgang met zuigelingen werd in het Interbellum mede door de ideeën van Watson
gekenmerkt door afzondering en emotionele distantie. Juist tegen de gevolgen van deze
emotionele onderstimulering probeerde John Bowlby, de eerder genoemde psychiater, zich te
verzetten. Hij veronderstelde dat de band tussen moeder en kind cruciaal was voor de
emotionele ontwikkeling van het individu. Wat zou er mis gaan als een dergelijke emotionele
band tussen ouder en kind niet gevormd zou worden? En hoe wordt de band tussen moeder en
kind gevormd? Het waren vragen die Bowlby bezighielden. Bestaande ideeën (bijvoorbeeld uit
Freuds psychoanalytische theorie) over voeding als basis voor de moeder-kindrelatie gaven wat
Bowlby betreft een weinig bevredigend antwoord.
Bowlby vond een verklaring in de ethologie, de nieuwe manier om dierlijk gedrag te bestuderen,
die sinds de jaren dertig uitgedragen werd door de latere Nobelprijswinnaars Konrad Lorenz en
Niko Tinbergen. Lorenz’ observaties van ganzen toonden aan dat er in een gevoelige fase na de
geboorte een band met het eerst bewegende object ontstond. Bowlby ging in ethologische
termen denken over de band tussen moeder en kind bij mensen. Hij veronderstelde dat het
zoeken van de nabijheid van de verzorger, net als bij ganzen, aangeboren was, omdat het
overlevingswaarde heeft gehad in de evolutionaire geschiedenis van de mens. In een omgeving
waar roofdieren een grote bedreiging vormden voor een kind, was nabijheid vanzelfsprekend een
eerste noodzaak tot overleven.
Empirische ondersteuning voor zijn ideeën vond Bowlby uiteindelijk in het laboratorium van Harry
Harlow. Harlows baanbrekende onderzoek naar scheiding bij resusapen toonde aan dat wanneer
de jonge aapjes konden kiezen tussen een voedende moeder van ijzerdraad en een nietvoedende moeder van badstof, zij het grootste deel van de tijd doorbrachten bij de zachte, nietvoedende moeder. Blijkbaar was er voor de band tussen moeder en kind meer nodig dan voeding
alleen: de experimenten van Harlow toonden aan dat er voor een emotionele band tussen
moeder en kind liefde nodig was. Bowlby zou zijn ideeën hierover uiteindelijk uitwerken tot de
gehechtheidstheorie.
In dit proefschrift is achtereenvolgens aandacht voor de volgende zaken: ten eerste de
verschillende scheidingservaringen die Bowlby deden beseffen dat het langdurig verbreken van
de band tussen moeder en kind schadelijke gevolgen heeft voor de ontwikkeling van het kind; ten
tweede Bowlby’s kennismaking met de ethologie als nieuw theoretisch raamwerk en de nauwe
samenwerking met de Britse etholoog Robert Hinde; en ten slotte de empirische ondersteuning
van zijn ideeën door Harlows experimenten met resusapen.