Kijkdoos Maanfasen

Deze les is eerder verschenen in Opdrachtenkrant 47 van Technika10.
Introductie
Maankijkdoos
Informatie voor een maanles
Werkbladen bij maanles
Kopieerblad deksel maankijkdoos
1
2
4
8
10
Kerndoel 46
‘De leerlingen leren dat de positie van de aarde ten opzichte van de zon
leidt tot natuurverschijnselen, zoals seizoenen en dag/nachtritme’.
De verschillende gezichten van de maan worden veroorzaakt door de
positie van zon, aarde en maan ten opzichte van elkaar. Met behulp van
een maankijkdoos kunnen de kinderen eenvoudig begrijpen hoe dat
werkt. De maankijkdoos kan als demonstratiemodel voor jongere
kinderen, of met kinderen uit de hogere groepen gemaakt worden.
In dit document lees je hoe je een maankijkdoos kunt maken. Verder tref
je informatie aan waarmee je een maanles kunt geven en werkbladen om
als verwerkingsopdracht te gebruiken.
Voor je maanles is het handig om een lamp, wereldbol en kleinere bol
(maan) bij de hand te hebben. Plak op de wereldbol een poppetje
(bijvoorbeeld van lego), dat maakt dat kinderen zich makkelijker kunnen
voorstellen hoe zij vanaf de aarde het heelal in kijken.
© KleinKracht – Karin Heesakkers 2006-2011
1
www.kleinkracht.nl
Kies of je een schoendoos met een zaklamp gaat maken of met een
fietslampje.









Schoendoos (let op, sommige soorten zijn moeilijk prik/snijdbaar)
Smalle Zaklamp of fietslampje (zie ‘Extra techniek’)
Zwarte verf, ecoline of Oost Indische inkt
Balletje van ongeveer 5 cm doorsnede (pingpong, klei of
tempexballetje – zorg dat het balletje niet doorschijnt, dat geeft een
minder duidelijk effect, ik heb een pingpongballetje gebruikt dat
beschilderd is met acrylverf)
Zwart touwtje van ongeveer 40 cm
Grote kraal
Sterren (stickertjes of knippen van papier)
Het bijgeleverde kopieerblad (aardbolletjes en dekseltekst)
Schaar, lijm, naald, plakband, hobbymes of prikpen
1. Maak een gat voor het lampje in het midden van een korte zijde van de
schoendoos.
2. Maak kijkgaten. Om alle
maanstanden te kunnen zien
heb je in elke zijde van de doos
minstens één kijkgat nodig.
Zorg dat die gaten allemaal op
dezelfde hoogte zitten als het
lampje. Op deze hoogte komt
later ook onze maan te hangen
in het midden van de doos. De
gaten gemarkeerd met A
moeten goed in het midden van
de doos zitten. Vanaf deze
© KleinKracht – Karin Heesakkers 2006-2011
2
www.kleinkracht.nl
3.
4.
5.
6.
gaten kijk je straks recht op de maan en zie je de bekende fasen als
eerste kwartier en laatste kwartier. Gat B aan de kant van de lamp kan
natuurlijk niet precies op de maan kijken. Plaats dit gat zo dicht
mogelijk bij het midden maar zorg dat er genoeg ruimte is om met je
oog bij het gaatje te komen zonder dat je hoofd de lamp raakt. De
gaten C zijn optioneel, vanaf hier kun je de tussenstanden van de
maan zien.
Verf de binnenkant van de doos helemaal zwart.
Hang het balletje in het midden van de doos aan een zwart touwtje.
Het balletje moet precies tussen de kijkgaten A en de lamp komen te
hangen. In de voorbeelddoos is gebruik gemaakt van een geschilderd
pingpongballetje, waar ik met een naald een draadje doorheen
gestoken heb. Onder de maan maak je een knoopje waardoor de maan
op de juiste hoogte blijft hangen. Het bovenste draadje prik je van
binnenuit door de deksel omhoog. Wanneer het balletje op de juiste
hoogte hangt plak je de draad bovenop de deksel vast met plakband.
Vervolgens prik je de onderste draad door de bodem, zodat het balletje
niet gaat wiebelen als je de kijkdoos oppakt. Onder de doos hangt dan
nog ongeveer 20 cm touw, wat het mogelijk maakt om de deksel op te
tillen. Een kraal onderaan het touwtje voorkomt dat je bij het openen
van de doos per ongeluk het touwtje los trekt.
Nu kun je de doos mooi maken door er sterren op en in te plakken.
Plak aan de buitenkant onder de kijkgaten een aardbolletje (zie
kopieerblad). Deze helpen je herinneren dat je vanaf de aarde kijkt.
Plak op de deksel de speciale tekst met uitleg (zie kopieerblad).
Bevestig nu je zaklamp, of je elektrische schakeling, en klaar is je
kijkdoos.
Maak een elektrische schakeling zoals op de foto.
De fitting heeft gaatjes zodat je die eenvoudig met twee splitpennen aan
de doos bevestigt. Een drukschakelaartje maak je zelf door één
stroomdraad door te knippen en er een kartonnetje met twee splitpennen
tussen te plaatsen. Wanneer je de kopjes van de splitpennen tegen elkaar
aan drukt gaat de stroom lopen. De batterij kun je met dubbelzijdig
plakband aan de doos bevestigen.
Elektrische materialen zijn te koop bij Opitec (www.opitec.nl): fitting, lampje (0,4 A / 6 Volt), 4,5 Volt batterij
en 2 meetsnoertjes kosten samen een kleine 3 euro.
© KleinKracht – Karin Heesakkers 2006-2011
3
www.kleinkracht.nl
De maan is geen ster. De maan straalt zelf geen licht uit, maar
weerkaatst het licht van de zon. Afhankelijk van hoe de zon en de maan
ten opzichte van de aarde staan, zien wij de maan niet, slechts
gedeeltelijk of helemaal. Met behulp van de kijkdoos en het volgende
plaatje kunnen we dat wat beter uitleggen:
1. Eerste kwartier
Zo noemen we het wanneer je alleen de rechterkant van de maan ziet. De
zon (in onze kijkdoos de lamp) staat, wanneer we naar de maan kijken,
rechts van de aarde. Zij schijnt op de rechterkant van de maan. Wij zien
dan alleen het rechtergedeelte van de maan, omdat dat gedeelte zonlicht
naar ons toe weerkaatst.
2. Volle maan
De zon staat nu aan dezelfde kant van de maan als wij en verlicht dus de
hele kant van de maan waar wij ook tegenaan kijken.
3. Laatste kwartier
Nu zien we alleen de linkerkant van de maan. De zon staat nu links van de
aarde, en dus valt er alleen licht op de linkerkant van de maan.
4. Nieuwe maan
Zo noemen we de maanfase waarbij je helemaal geen maan ziet. De zon
schijnt nu tegen de achterkant van de maan, waardoor wij haar niet meer
kunnen zien.
De maan draait ongeveer in 4 weken een rondje om de aarde. Als we
beginnen bij volle maan, is het over een week laatste kwartier. Nog een
week later is het nieuwe maan en zie je hem dus helemaal niet. Weer een
© KleinKracht – Karin Heesakkers 2006-2011
4
www.kleinkracht.nl
week later is het eerste kwartier en nog een week later weer volle maan.
Tussen twee keer volle maan zit dus ongeveer 4 weken.
Op de aarde (een globe) zijn twee
legopoppetjes geplakt. De maan(een geel
geschilderde tempexbol) staat op
satéprikker s en de zon is een felle
bureaulamp.
Dat werkt het zelfde als met de zon. Doordat
de aarde elke dag om haar as draait zie je
de zon opkomen in het Oosten en ondergaan
in het Westen. Dit kun je zien door met de aardbol te draaien en te kijken
waar het legopoppetje de zon ziet. Ook de maan komt op in het Oosten
en gaat onder in het Westen. Alleen doet ze dat op hele andere tijden dan
de zon. Die tijden veranderen omdat de maan telkens op een andere plek
ten opzichte van aarde en zon staat. Op de foto staat een legomeisje in
Australië. Bij haar is het midden op de dag, want de zon staat recht boven
haar hoofd. De maan staat voor haar in het Westen en is aan het
ondergaan. Bij het jongetje in Nederland is het nacht. Hij ziet de maan in
het Oosten opkomen. Naarmate de tijd vordert (draai de aarde verder) zal
ook bij hem midden op de dag de maan in het Westen ondergaan. Over
twee weken staat de maan aan de andere kant van de aarde. Dan zien
beide poppetjes de maan opkomen in de loop van de middag, en
ondergaan ergens rond middernacht.
Elke dag draait de aarde om haar as. Dat veroorzaakt dag en nacht en
maakt dat je de zon en de maan langs de hemel ziet bewegen.
Elke maand draait de maan om de aarde. Dat veroorzaakt dat de maan in
de loop van de maand telkens een andere vorm heeft.
Elk jaar draait de aarde (samen met de maan) om de zon. Dat
veroorzaakt de seizoenen.
Wanneer de aarde precies tussen de zon en de maan in staat, staat de
maan in de schaduw van de aarde. Dat gebeurt alleen bij volle maan
(immers dan staat de zon aan dezelfde kant van de maan als wij).
Waarom hebben we dan niet elke maand een maansverduistering, zul je
denken? Omdat de maan niet precies in het vlak van de aarde en de zon
om de aarde draait. In onderstaande tekening kun je de gevolgen zien. In
beide posities is het volle maan. In positie A staat de maan niet in de
© KleinKracht – Karin Heesakkers 2006-2011
5
www.kleinkracht.nl
aardschaduw omdat ze buiten het baanvlak aarde-zon staat. In positie B
staat de maan wel in de aardschaduw en is er sprake van een
maansverduistering.
Dat werkt net andersom: wanneer de maan precies tussen de zon en de
aarde in staat, werpt zij een schaduw op de aarde. Wanneer je je op
aarde precies in die schaduw bevindt ervaar je een volledige
zonsverduistering. Het wordt dan bijna helemaal donker en ook kouder.
Mensen die dit meemaken vinden het een bijzondere ervaring. Heel lang
geleden dachten de mensen in China bijvoorbeeld dat de zon aangevallen
werd door een grote onzichtbare draak. Door veel kabaal te maken met
trommels en vuurwerk joeg men de draak weg en kwam het daglicht
terug.
Kinderen kunnen prachtige vragen stellen. Natuurlijk hoef je niet op elke
vraag het antwoord te weten. Soms is een reactie: ik weet het niet, wat
denken jullie – een mooie aanleiding voor een fantasierijk gesprek. Of je
grijpt de gelegenheid aan om samen eens op internet te gaan zoeken. Een
paar slimme vragen wil ik jullie niet onthouden.
Is altijd dezelfde kant van de maan verlicht?
Nee, de maan draait om haar as, net zoals de aarde. Ze draait één rondje
om haar as in dezelfde tijd dat ze één rondje om de aarde draait. Daarom
zien wij op aarde altijd dezelfde kant van de maan. Je kunt dit leuk
uitleggen door twee kinderen elkaars handen vast te laten houden. Eén
kind is de aarde. Zij laat het andere kind, de maan, om zich heen draaien
terwijl ze de handen vast houden. Het aardekind ziet voortdurend de
voorkant van het maankind. Het maankind is echter na één rondje om de
aarde ook om haar as gedraaid. Ze heeft immers met haar neus alle
richtingen van het klaslokaal opgewezen.
Zijn de maan en de zon precies even groot?
Dat lijkt wel zo aan de hemel, maar dat is niet zo in het echt. De
doorsnede van de zon is ongeveer 400x zo groot als de maan, maar de
© KleinKracht – Karin Heesakkers 2006-2011
6
www.kleinkracht.nl
zon staat ook ongeveer 400 keer zo ver weg. Daardoor lijkt hun
doorsnede aan de hemel even groot. De verhouding zon-maan kun je
zichtbaar maken met een erwtje als maan (een halve cm), en een zon van
2 meter (over de breedte van het schoolbord of met stoepkrijt op het
schoolplein). Met een touwtje, een punaise en een potlood kun je cirkels
tekenen net zo groot als je wilt. Dat dingen kleiner lijken als ze ver weg
staan kun je al laten zien met een pingpongbal en een tennisbal. Leg de
tennisbal op tafel, neem de pingpongbal in je hand. Je hoeft niet zover
weg te lopen of de pingpongbal lijkt al groter dan de tennisbal!
* Werkblad Maan
* Werkblad Maanobservatie
Laat de kinderen het Werkblad Maan maken met
de kijkdoos bij de hand. De juiste antwoorden
zijn te zien op deze foto:
Door het dagelijks invullen van het Werkblad
Maanobservatie gaan de kinderen echt letten op
de veranderingen in de vorm van de maan, en
zullen ze ook ontdekken dat de maan telkens op
een andere tijd zichtbaar is. Het is leuk om
gedurende deze maand de opstelling met lamp en bollen in de klas te
houden en af en toe eens te kijken waar de maan nu moet zijn.
Meer weten of moeilijke vragen? Interesse in andere sterrenkundige
onderwerpen?
Kijk op www.kleinkracht.nl en neem contact op met Karin Heesakkers.
In de Tondeldoos (het verenigingsblad van VONK) van juni 2007 is een
artikel over deze maanles verschenen. Hierin worden ervaringen van de
leerkracht en reacties van de kinderen uiteengezet.
© KleinKracht – Karin Heesakkers 2006-2011
7
www.kleinkracht.nl
Prik de stippellijntjes en vouw de flapjes rechtop. Kleur in onderstaande
tekeningen het gedeelte van de maan dat je kunt zien. Denk goed aan
wat je zag in de kijkdoos!
Prik de stippellijntjes en vouw de flapjes rechtop. Kleur de pijlen waar de
zonnestralen vandaan komen.
`
© KleinKracht – Karin Heesakkers 2006-2011
8
www.kleinkracht.nl
Kijk eens een maandje naar de maan, dan zie je alle vormen die de maan
kan krijgen! Teken elke dag wat je ziet en schrijf erbij hoe laat je hebt
gekeken.
Dag:
Dag:
Dag:
Dag:
Dag:
Dag:
Dag:
Tijd:
Tijd:
Tijd:
Tijd:
Tijd:
Tijd:
Tijd:
Dag:
Dag:
Dag:
Dag:
Dag:
Dag:
Dag:
Tijd:
Tijd:
Tijd:
Tijd:
Tijd:
Tijd:
Tijd:
Dag:
Dag:
Dag:
Dag:
Dag:
Dag:
Dag:
Tijd:
Tijd:
Tijd:
Tijd:
Tijd:
Tijd:
Tijd:
Dag:
Dag:
Dag:
Dag:
Dag:
Dag:
Dag:
Tijd:
Tijd:
Tijd:
Tijd:
Tijd:
Tijd:
Tijd:
Dag:
Dag:
Dag:
Dag:
Dag:
Dag:
Dag:
Tijd:
Tijd:
Tijd:
Tijd:
Tijd:
Tijd:
Tijd:
© KleinKracht – Karin Heesakkers 2006-2011
9
www.kleinkracht.nl
Laatste kwartier
De Zon (de lamp) staat, wanneer we naar de
maan kijken, links van de aarde. Vanaf de aarde
zien we de linkerhelft van de maan licht
weerkaatsen.
© KleinKracht – Karin Heesakkers 2006-2011
10
www.kleinkracht.nl
De zon ( de lamp) staat,
wanneer we naar de maan
kijken, aan de andere kant van
de maan en beschijnt het
gedeelte van de maan dat wij
vanaf de aarde niet kunnen zien.
© 2007 KleinKracht
www.kleinkracht.nl
Nieuwe maan
Volle maan
De zon (de lamp) staat, wanneer
we naar de maan kijken, aan de
zelfde kant van de maan als de
aarde (eigenlijk onder onze
voeten) en beschijnt precies het
gedeelte van de maan dat wij
kunnen zien.
Maankijkdoos