Deel I IVF, eicel pick-up en PGD - techniek

Voorwoord
Eerst en vooral wens ik verschillende mensen te bedanken.
Om te beginnen is dat mijn externe promotor Mr. Luc De Munck (hoofdverpleger OK - CRG
AZ - VUB te Jette) en Mr. Koen Van de Gucht (vroedman op het OK) voor het nalezen van
mijn werk, het formuleren van bemerkingen en voor het delen van hun ervaringen.
Ook wil ik mijn interne promotor Mevr. Lieve Vandendaele bedanken voor het nalezen van
mijn eindwerk en voor de begeleiding gedurende de moeilijke periodes in het maken van het
eindwerk.
Ook gaat mijn dank uit naar:
Mevr. Renilde Nihoul: Docente wetenschappelijke vaardigheden
Mr. Hans Leroy: Docent ICT
Mevr. Kathy Pletinckx: Eindwerkcoördinator
Dank ben ik ook verschuldigd aan alle verpleegkundigen - vroedkundigen van het
operatiekwartier, de verpleegeenheid 03 en de dienst counseling voor hun raadgevingen, hun
begeleiding en de toffe samenwerking. Zonder hen was het me ook niet gelukt om de gegevens
voor de enquête te verzamelen.
Naast alle verpleegkundigen van de afdeling OK - CRG wil ik ook alle koppels bedanken die
vrijwillig aan de enquête hebben meegewerkt.
Ook wil ik al de mensen bedanken die me het hele jaar door gesteund hebben en hierbij denk
ik in eerste instantie aan mijn ouders en mijn vriend.
Inhoudsopgave
Inleiding................................................................................................................................... 1
I. Theorie : Deel I
IVF, eicel pick-up en PGD - techniek.........................................................................................3
1 Inleiding................................................................................................................................. 3
1.1 Algemeen.....................................................................................................................3
1.2 Wat is fertiliteit?.......................................................................................................... 3
1.3 Wat is infertiliteit?....................................................................................................... 3
1.4 Onvruchtbaarheid en medische fertiliteitsbehandeling............................................... 4
2 In-Vitro Fertilisatie................................................................................................................ 4
2.1 Definitie....................................................................................................................... 4
2.2 Beschrijving van de IVF - procedure.......................................................................... 5
3 Indicaties voor IVF.............................................................................................................. 11
3.1 Oorzaken van infertiliteit als indicatie voor IVF.......................................................11
3.2 Wanneer is een ICSI - behandeling nu aangewezen?................................................13
3.2.1 ICSI met geëjaculeerde zaadcellen..................................................................... 13
3.2.2 ICSI met epididymaire zaadcellen...................................................................... 14
3.2.3 ICSI met testiculaire zaadcellen..........................................................................14
3.3 Preïmplantatie genetisch onderzoek als indicatie voor IVF...................................... 14
4 Wat verstaan we onder eicel pick-up?................................................................................. 17
4.1 Definitie..................................................................................................................... 17
4.2 Procedure................................................................................................................... 17
4.3 De lokale anesthesie.................................................................................................. 19
4.3.1 Wat is lokale anesthesie?.................................................................................... 19
4.3.2 Wat wordt toegediend?....................................................................................... 19
4.3.3 Hoe verloopt de procedure?................................................................................ 20
4.4 Algemene anesthesie................................................................................................. 21
4.4.1 Wat is algemene anesthesie?...............................................................................21
4.4.2 Hoe verloopt de procedure?................................................................................ 22
4.4.3 Wat wordt toegediend?....................................................................................... 24
II. Theorie : Deel 2
De verpleegkundige rol.............................................................................................................28
1 Inleiding............................................................................................................................... 28
2 De rol van de verpleegkundige tijdens de counseling......................................................... 28
3 Rol van de verpleegkundige tijdens de eicel pick-up.......................................................... 29
4 De technische rol van de verpleegkundige bij de eicel pick-up...........................................30
4.1 Inleiding.....................................................................................................................30
4.2 Voorbereiding met het oog op de ingreep................................................................. 30
4.3 Bij aankomst van de patiënt in de voorbereidingsruimte.......................................... 32
4.4 Naar de pick-up zaal.................................................................................................. 32
4.5 Tijdens de eicel pick-up.............................................................................................33
4.6 De nazorg...................................................................................................................34
5 De begeleidende rol van de verpleegkundige ..................................................................... 35
6 De informatieve rol van de verpleegkundige.......................................................................37
6.1 De voorbereiding bij de pick-up................................................................................37
6.2 De eicel pick-up.........................................................................................................37
6.3 De nazorg...................................................................................................................38
7 Besluit.................................................................................................................................. 39
III. Praktisch gedeelte............................................................................................................. 41
1 Inleiding............................................................................................................................... 41
2 Onderzoek............................................................................................................................ 41
2.1 Vraagstelling..............................................................................................................41
2.2 Methode van onderzoek ............................................................................................41
2.3 Onderzoekspopulatie en steekproef...........................................................................41
2.4 Verantwoording en beschrijving van het onderzoeksinstrument.............................. 42
2.5 De praktische organisatie...........................................................................................43
2.5.1 Praktisch verloop per enquête............................................................................. 43
2.5.2 Praktisch verloop van het volledig onderzoek.................................................... 45
2.6 Weergave en analyse van de resultaten..................................................................... 46
2.6.1 Deel 1: Persoonsgegevens...................................................................................46
2.6.2 Deel 2: Stress, pijn en andere ongemakken ten gevolge van de behandeling.....50
2.6.3 Deel 3: Stress, pijn en andere ongemakken uit de observatielijsten................... 54
2.6.4 Deel 4 : Samenvoegingen en vergelijkingen van enkele resultaten....................56
2.6.5 Deel 5 : Tevredenheid van de patiënten..............................................................63
2.7 Conclusie en discussie............................................................................................... 67
2.7.1 Inleiding.............................................................................................................. 67
2.7.2 Persoonsgegevens............................................................................................... 67
2.7.3 Stress, pijn en andere ongemakken bij de behandeling.......................................68
2.7.4 Conclusie van algemene tevredenheid................................................................ 71
3 Conclusie praktisch gedeelte................................................................................................72
IV. Algemeen besluit.............................................................................................................. 74
Bijlagen
BIJLAGE A : Een overzicht van de technische taken in de pick-up zaal volgens simultaan
verloop.
BIJLAGE B : De inleidende brief
BIJLAGE C : De enquête en observatielijst
BIJLAGE D : De verklarende woordenlijst
BIJLAGE E : Lijst van de figuren
BIJLAGE F : Lijst van de tabellen
BIJLAGE G : Lijst van de grafieken
REFERENTIELIJST
Inleiding
De laatste jaren hoorde ik in mijn directe omgeving over meer en meer koppels die te maken
kregen met fertiliteitsproblemen. Dit wakkerde mijn nieuwsgierigheid aan. Daar de
problematiek rond infertiliteit in mijn opleiding als verpleegkundige nauwelijks aan bod is
gekomen, wenste ik hierover zelf enige kennis te verwerven.
Ik vroeg me ook vaak af wat de taak was van een verpleegkundige op een fertiliteitsafdeling.
Men heeft daar toch te maken met mensen die niet ziek zijn.
Dit was al de eerste aanleiding om een eindwerk te maken rond In - Vitro Fertilisatie (IVF).
Tijdens de vakantie kreeg ik dan ook nog de kans om als verpleegkundige in opleiding op de
fertiliteitsafdeling van het Centrum voor Reproductieve Geneeskunde (CRG) in het AZ VUB te Jette te werken. Gedurende die periode heb ik enorm veel kennis verworven en heb ik
ervaren dat de verpleegkundige er toch een belangrijke rol heeft.
Naar aanleiding van mijn vakantiejob en mijn interesse in dit domein heb ik dan besloten om
de rol van de verpleegkundige op het operatiekwartier van het OK - CRG tijdens de eicel
pick-up (PU) te bespreken, meer specifiek de rol tijdens de eicel pick-up en de preïmplantatie
genetische diagnose (PGD - procedure).
Na het lezen van de literatuur, het opdoen van ervaring via vakantiewerk en stage, het
opstellen, afnemen en het verwerken van een enquête kwam dit eindwerk tot stand.
Het eindwerk bestaat uit een theoretisch en een praktisch gedeelte.
Het theoretisch gedeelte bestaat uit twee delen. Hiervan geeft het eerste deel een algemeen
beeld over infertiliteit en IVF. Ook de techniek van IVF, PGD en de eicel pick-up wordt
besproken. In het tweede deel worden meer specifiek de verpleegkundige rol bij een eicel
pick-up onder lokale anesthesie bij een IVF behandeling besproken.
Het praktisch gedeelte bestaat uit een onderzoek over de beleving van de hele behandeling
door de patiënt, alsook de tevredenheid over die behandeling. Dit via een enquêtering en een
observatie. De enquête, die de patiënt invult, peilt naar de ervaren ongemakken vóór, tijdens
en na de eicel pick-up. De enquête peilt ook naar de tevredenheid over de hele behandeling en
meer specifiek de tevredenheid over de verpleegkundige begeleiding en zorg. De
observatielijsten, die ingevuld worden door de verpleegkundigen, peilen eveneens naar
geobserveerde pre - per en postoperatieve ongemakken bij de patiënt, maar ook naar hoe deze
behandeld werden.
De resultaten worden hierna geanalyseerd en vervolgens onderling vergeleken en kritisch
geïnterpreteerd.
1
2
I. Theorie : Deel I
IVF, eicel pick-up en PGD - techniek
1 Inleiding
1.1
Algemeen
Wanneer een zwangerschap ongewild uitblijft, kunnen koppels beroep doen op “de
medisch-technisch helpende hand” om het menselijk en gerechtvaardigd verlangen naar
een kind te verwezenlijken door de onvruchtbaarheidstoornis weg te werken en een
zwangerschap te bewerken.
Vooral de methode van IVF heeft voor een doorbraak gezorgd. Onder lokale anesthesie
worden eicellen aangeprikt (de eicel pick-up), die vervolgens In - Vitro worden
bevrucht. Gezonde bevruchte eicellen worden hierna bij de vrouw ingebracht. De
laatste jaren wordt ook de preïmplantatie genetische diagnose (PGD) aanzien als een
indicatie voor IVF.
1.2
Wat is fertiliteit?
Fertiliteit betekent vruchtbaarheid en deze wordt uitgedrukt als de maandelijkse kans op
een zwangerschap die leidt tot de geboorte van een levend kind. De European Society
of Human Reproduction and Embryology (ESHRE) definieert fertiliteit als het bereiken
van een zwangerschap binnen de twee jaar bij regelmatig seksuele betrekkingen.
(ESHRE, 1996).
Bij een regelmatige cyclus van de vrouw (gemiddeld 28 dagen), rijpt er elke maand één
eicel uit een follikel. De ovulatie vindt plaats en de eicel komt via de tuba in de uterus
terecht. Een goede spermacel (vormbeweeglijkheid) moet in staat zijn om de
vrijgekomen eicel op het juiste moment (vierentwintig uur vanaf de eisprong) te
bevruchten. Tenslotte moet de bevruchte eicel zich innestelen in het endometrium dat
door het hormoon oestrogeen werd opgebouwd.
1.3
Wat is infertiliteit?
Infertiliteit, mannelijk of vrouwelijk, kan gedefinieerd worden als de onmogelijkheid
van een koppel om een zwangerschap te bekomen na minstens één jaar of meer van
regelmatige betrekkingen. (ESHRE, 1996)
Onvruchtbaarheid is een emotioneel geladen onderwerp. Voor koppels die ermee
geconfronteerd worden, is het een bron van verdriet en doelloosheid.
Na meer dan één jaar mag men veronderstellen dat er mogelijk één of meerdere
storende factoren aanwezig zijn die de maandelijkse conceptiekans verlagen.
3
1.4
Onvruchtbaarheid en medische fertiliteitsbehandeling
Vruchtbaarheid is voor de meeste mensen iets vanzelfsprekend. Toch worden
vruchtbaarheidsproblemen om verschillende redenen een steeds omvangrijker
fenomeen in onze westerse wereld. Uit onderzoek blijkt dat één op zes echtparen niet
zwanger worden zonder medische hulp. (Hull, 1993- Vermeulen, J. 2005). Bij deze
onvruchtbare koppels ligt de oorzaak voor ongeveer 1/3 bij de man, voor 1/3 bij de
vrouw en in de overige gevallen gaat het om een combinatie van verminderde
vruchtbaarheid bij beide partners. (Osmanagaoglu Kaan, 2005)
Velen van hen krijgen met simpele of ingrijpende medische behandelingen uiteindelijk
toch een kind. Anderen blijven ongewild kinderloos.
Uit de hele reeks van deze medische fertiliteitsbehandelingen zou ik hier graag IVF,
eicel pick-up en PGD willen toelichten. (Een uitgebreide lijst met een beknopte uitleg
over de andere fertiliteitsbehandelingen is terug te vinden in het portfolio.)
2 In-Vitro Fertilisatie
2.1
Definitie
Als zwanger worden op de gewone manier niet lukt of andere behandelingen niet tot
zwangerschap hebben geleid, dan kan In - Vitro Fertilisatie (IVF) de oplossing zijn.
“In - Vitro Fertilisatie” kortweg IVF ook wel “reageerbuisbevruchting” genoemd kan
men als volgt verklaren. “Fertilisatie” betekent “ bevruchting”.
“In - Vitro” betekent “ in glas; het gaat om een bevruchting buiten het lichaam van de
vrouw; in een glazen schaaltje of een petrischaaltje.
Door gebruik te maken van deze techniek worden een aantal stappen in het
vruchtbaarheidsproces medisch gecontroleerd. (Van Steirteghem, A.,2004)
Samengevat gebeurt IVF in verschillende stappen.
De natuurlijke menstruatiecyclus wordt tijdelijk vervangen door een medisch
gecontroleerde. Daarbij worden hormonen toegediend om de ovaria te stimuleren. De
bedoeling daarvan is verscheidene eicellen tot ontwikkeling te brengen. Deze eicellen
bevinden zich in follikels.
Vlak voor de eisprong worden de ovaria met een fijne, holle naald aangeprikt en de
rijpe eicellen verzameld (de eicel pick-up).
In het laboratorium worden de eicellen bevrucht met de zaadcellen van de partner of
met donorsperma. Bij In - Vitro Fertilisatie worden enkele duizenden zaadcellen bij een
eicel gebracht. Men brengt dus een eicel en een aantal zaadcellen buiten het lichaam in
een petrischaaltje samen om zo de bevruchting mogelijk te maken.
Drie tot vijf dagen na de eicel pick-up, zal men de embryo’s die “In - Vitro” tot
ontwikkeling zijn gekomen, terug plaatsen in de uterus met regelmatige opvolging
(bloedafnamen,...).
4
2.2
Beschrijving van de IVF - procedure
Procedure:
IVF bestaat uit 4 fasen en neemt, afhankelijk van het schema en de gebruikte hormonen
ongeveer 4 weken in beslag.
 De rijping van de eicellen: de stimulatie
 Het aanprikken van de follikels: de eicel pick-up
 De laboratoriumfase: de bevruchting
 Het in de baarmoeder plaatsen van de bevruchte eicellen (embryo’s): de
embryotransfer (ET).
De stimulatiefase:
Tijdens de stimulatiefase worden de ovaria aangezet om meerdere eicellen te produceren. De behandeling wordt kort na of op de eerste dag van de menstruatie gestart. Om
organisatorische redenen kan de cyclus die de menstruatie voorafgaat verschoven
worden door middel van hormoontoediening (b.v.de pil). Die planning heeft als
voordeel dat men de startdatum kan plannen, zodanig dat het IVF - team zich goed kan
voorbereiden en dat de patiënt alles vooraf kan regelen; bijvoorbeeld de afwezigheid op
haar werk.
De medicatie die voor stimulatie gebruikt wordt is:
 Suprefact® (Busereline): dit is een synthetische substantie analoog aan het
natuurlijke LHRH. Dit initieert de uitrijping van de follikels. Door deze
werking zullen de oestrogeenspiegels bij de vrouw in een eerste fase van
overstimulatie stijgen boven de normale waarden en dan geleidelijk dalen.
 Humegon® (Humaan menopausaal Gonadotrofine of HMG). Dit bevat een
mengsel van Follikel Stimulerend Hormoon (FSH) en Luteïniserend
Hormoon (LH) dat wordt bekomen uit de urine van postmenopausale
vrouwen. Het zorgt voor de ontwikkeling van meerdere eicellen tegelijk.
 Pergonal®: dit bevat een mengsel van Follikel Stimulerend Hormoon
(FSH) en Luteïniserend Hormoon (LH). Het heeft een gelijkaardige
werking als Humegon®.
 Pregnyl®: dit bevat HCG (Humane Chorion - Gonadotrofine). Dit is het
zwangerschapshormoon dat wordt bekomen uit de urine van zwangere
vrouwen. De stimulatiekuur wordt afgerond met deze HCG - inspuiting.
Het wekt binnen de 36 uur tot 42 uur een eisprong op. Het stimuleert de
productie van progesteron. Dit zorgt voor de finale uitrijping van de
eicellen en initieert de ovulatie.
 Profasi®: dit bevat HCG zoals Pregnyl®
5
 Utrogestan®: Dit zijn capsules die progesteron bevatten. Deze tabletten
moet men nemen om de innesteling van de embryo’s in het
baarmoederhalsslijmvlies te bevorderen.
Bij de stimulatiefase kan men 2 methodes kiezen namelijk:
A. de long protocol stimulatie
Dag 1 of dag 21 van de cyclus moet er een bloedafname gebeuren en dan wordt er
aan de hand van de bekomen resultaten beslist of men start met de medicatie. Op dag
1 of dag 21 van de cyclus start men de behandeling met Suprefact® (neusspray 6x 1
puff) gespreid over de hele dag, afwisselend in het linker en rechter neusgat.
Na het starten van de neusspray wordt er elke week een bloedstaal en een echografie
afgenomen. Aan de hand van de bloedresultaten en de echografie zal het RIA - labo
(laboratorium voor andrologie) beslissen wanneer en met hoeveel ampullen HMG er
gestart zal worden onder de vorm van intramusculaire inspuitingen. Het RIA - labo
beslist ook wanneer opnieuw bloedafnamen en echografieën moeten gebeuren.
Men moet steeds verder gebruik blijven maken van de neusspray.
36uur na de injectie met HCG (Pregnyl® of Profasi®) zal de eicel pick-up
plaatsvinden. Vanaf dit moment wordt er ook er ook gestart met Utrogestan® 3x2
tabletjes per dag tot het labo vertelt dat de patiënt ermee mag stoppen.
B. de short protocol stimulatie:
Op dag 1 en dag 7 van de cyclus gebeurt er een bloedafname. Op dag 1 van de
cyclus start men ook de behandeling met Suprefact® 6x1 puff gespreid over een hele
dag, afwisselend in linker - en rechter kant.
Op dag 4 - 5 - 6 wordt er 1 ampul HMG ingespoten en vanaf dag 7 zal het labo op
basis van de bloedresultaten meedelen wanneer en hoeveel ampullen HMG moet
genomen worden. Het labo beslist ook wanneer er opnieuw bloedafnamen en
echografieën moeten gebeuren. Ondertussen blijft men verder gaan met het nemen
van de Suprefact®.
Aan de hand van de resultaten van al de onderzoeken wordt het tijdstip van de HCGinjectie bepaald en zal de eicel pick-up 36 uur later plaatsvinden. Vanaf dat moment
wordt er ook gestart met Utrogestan® tabletjes.
Het aanprikken van de follikels: de eicel pick-up:
Op het moment dat het koppel verteld wordt de HCG - inspuiting toe te dienen, wordt
met het koppel het uur van de eicel pick-up en het afleveren van het spermastaal
besproken. De eicel pick-up gebeurt namelijk het best 32 uur tot 36 uur na de HCG toediening (zwangerschapshormoon), daar de eisprong meestal 36 uur tot 40 uur na de
inspuiting gebeurt.
6
De opname van de patiënt op de verpleegeenheid 03 gebeurt enkele uren (2-tal uur)
voor de eicel pick-up. Alle pre - operatieve onderzoeken gebeuren tijdens de
stimulatieperiode (bloedonderzoek, echografie,…).
Een eicel pick-up of eicelaspiratie is een interventie waarbij door puncties van de
follikels in het ovarium getracht wordt één of meerdere oöcyten te verkrijgen. Dat kan
op verschillende wijzen gebeuren. In het ziekenhuis AZ - VUB wordt onder
echografische controle de transvaginale punctie verricht, dat wil zeggen dat men langs
vaginale weg een naald onder echografische controle voert tot in het kleine bekken, zo
bereikt men de ovaria en aldus de eicellen in de follikels.
De eicel pick-up gebeurt onder steriele omstandigheden. Enerzijds om organisatorische
redenen (uur pick-up, uur semenstaal) en anderzijds om de patiënt op een directe
manier te kunnen begeleiden wordt het aantal personen (inclusief de partner) tot een
minimum beperkt tijdens de eicel pick-up (protocol OK – CRG).
De laboratoriumfase: de bevruchting:
Na 2 uur tot 4 uur incubatie in het fertiliteitsmedium zal men de eicellen in contact
brengen met de gecapaciteerde spermacellen eveneens in het fertiliteitsmedium. Van
die gecapaciteerde spermacellen is vooraf de concentratie bepaald zodat men ongeveer
3000 zaadcellen per eicel kan toevoegen of eventueel meer indien bij het morfologisch
onderzoek een zeer slechte spermakwaliteit werd aangetoond.
Vervolgens worden de kweekschaaltjes voor een verdere incubatieperiode van 18 uur in
de CO2-incubator geplaatst.
Evaluatie van de eicellen:
Ongeveer 24 uur na de inseminatie wordt er gekeken of er bevruchting is opgetreden.
Dit gebeurt echter nadat men de eicellen ontdaan heeft van een laagje coronacellen en
cumuluscellen die tijdens de voorbije incubatieperiode als een dicht web rond de eicel
gegroeid zijn. Het verwijderen van die cellen gebeurt met een pasteurpipet met een fijne
punt. Eens de eicel is vrijgemaakt, kan men met de invert microscoop zien of er zich
twee pronuclei in de cel hebben gevormd, wat betekent dat de zaadcel de eicel is
binnengedrongen en deze heeft bevrucht.
Ziet men geen pronuclei, dan is er waarschijnlijk geen bevruchting opgetreden. Ziet
men drie of meerdere pronuclei dan betekent dit dat er meerdere zaadcellen zijn
binnengedrongen. Deze polyspermische bevruchting geeft aanleiding tot een niet
leefbaar polyploied embryo.
Na de bevruchtingscontrole worden de correct bevruchte eicellen overgebracht in een
groeimedium dat 15% serum bevat en zullen zich gedurende de eerstvolgende 24 uur
tot meercellige embryo’s ontwikkelen in de CO2-incubator.
7
In het preëmbryo - stadium (4 tot 8-cellig) kan men eveneens de resterende embryo’s
gaan invriezen voor latere embryotransferpogingen.
Het in de baarmoeder plaatsen van de bevruchte eicellen (embryo’s): de embryotransfer
(ET):
Op dag 3 tot dag 5 na de eicel pick-up vindt de embryotransfer plaats.
Dit is een pijnloze, kortdurende ingreep die geen verdoving vereist.
De aanwezigheid van de man bij de embryotransfer wordt aangemoedigd, daar dit
gebeuren, althans symbolisch, de belangrijkste stap is in hun poging om een kind te
krijgen.
Na een evaluatie van de kwaliteit van de embryo’s en hun aantal wordt in overleg met
de gynaecoloog, de bioloog en het koppel besloten een aantal embryo’s terug te
plaatsen.
Volgens de Belgische wetgeving wordt bij een 35 jarige vrouw, indien het om een
eerste en tweede poging gaat, slechts 1 embryo ingeplant. Bij een derde poging worden
maximaal 2 embryo’s ingeplant. Bij een vrouw ouder dan 35 jaar en jonger dan 40 jaar
worden bij een eerste en tweede poging maximum 2 embryo’s ingeplant. Bij een derde
en volgende pogingen maximum 3 embryo’s. Bij ouder dan 40 jaar wordt er geen
maximum aantal opgelegd.
De embryo’s worden opgezogen in een speciale katheter samen met transfermedium.
De gynaecoloog brengt de katheter met de embryo’s via vaginale weg in tot op 1 cm
van de uterusfundus, waarna de embryo’s voorzichtig worden ingespoten.
Na de transfer wordt de katheter microscopisch nagekeken om uit te sluiten dat een
embryo nog aan de wand van de katheter kleeft. De totale duur bedraagt ongeveer 5
minuten.
De patiënt blijft hierna nog een drietal uur in bed, waarbij het bed zo geplaatst wordt dat
het bekken gekanteld is door het voeteinde van het bed hoger te plaatsen.
(Trendlenburg). Deze rust is aangewezen om het ingebrachte medium de kans te geven
te resorberen. Anderzijds is het psychisch ook geruststellend omdat de angst voor het
verlies van de embryo’s meestal sterk aanwezig is.
Ongeveer 14 dagen na de embryotransfer zal bloed afgenomen worden om een
eventuele beginnende zwangerschap al dan niet te bevestigen.
Indien de IVF behandeling heeft geleid tot een zwangerschap, voorziet men prenatale
extra zorgen. Dit gebeurt voornamelijk door middel van echografieën.
Soms zijn er meer gespecialiseerde onderzoeken aangewezen zoals: vlokkentest,
vruchtwaterpunctie of navelstrengpunctie. Met deze drie onderzoeken kunnen ongeveer
dezelfde afwijkingen worden opgespoord.
8
Figuur 1: Verschillende stappen van een In-Vitro Fertilisatie
A. Microscopisch beeld van een eicel na de eicel pick-up. De eicel (1) is omgeven van een
dichte wolk cumuluscellen (2).
B. Onmiddellijk na de eicel pick-up worden de eicellen uit het follikelvocht gezocht.
C. Iedere eicel krijgt zijn plaats in een aparte kamer gevuld met cultuurmedium, de 4 well
cultuurplaatjes kunnen zo 4 eicellen herbergen. Hierbij wordt sperma aan toegevoegd.
D. Vandaar gaan de eicellen en de spermacellen in de broedstoof die elektronisch geregeld en
gecontroleerd een ideale omgeving moet creëren voor een goede bevruchting van de eicel en
later de ontwikkeling van de embryo’s.
E. Het embryo op dag drie bij IVF (achtcellig)
F. Het embryo op dag vijf bij IVF (blastocyst)
(uit boek: Zwanger worden…ook voor ons?, 2003)
(uit brochure : Medisch geassisteerde bevruchting CRG, 2004)
9
ICSI procedure
Sinds het begin van de jaren negentig bestaat er ook een andere laboratoriumtechniek
om eicellen te bevruchten namelijk ICSI of intracytoplasmatische sperma-injectie.
Bij IVF met ICSI wordt slechts 1 enkele zaadcel tot diep in het cytoplasma van de eicel
gebracht.
ICSI is een van de vormen van micro-inseminatie, waarbij de eicel wordt doorboord.
De via follikelpunctie verkregen eicel wordt met een pipet voorzichtig aangezogen
zodat men deze vast kan houden. Er wordt zoveel mogelijk zorg voor gedragen dat de
eicel zelf bij de techniek niet wordt beschadigd. De zaadcellen worden onbeweeglijk
gemaakt in een speciale vloeistof. Eén zaadcel wordt in een kleinere, zeer scherpe
glazen micromanipulator (pipet) opgezogen en die direct in het cytoplasma van de eicel
wordt gebracht. (Devroey, A., Van Steirteghem, A., 2004)
Directe intracytoplasmatische sperma-injectie (ICSI) in de eicel kan worden toegepast
bij gevallen van ernstige mannelijke subfertiliteit of bij afwezigheid van fertilisatie na
In-Vitro Fertilisatie (IVF). (Van Steirteghem, A.C., 1993)
Deze techniek die nu wereldwijd wordt toegepast, werd ontwikkeld door het
fertiliteitsteam onder leiding van Prof. Dr. Devroey aan de VUB.
Figuur 2: De ICSI - procedure
1
2
3
4
1.Het zaad wordt eerst “geprepareerd”
2.De labo - opstelling voor ICSI
3.Een zaadcel wordt uit het sperma in de naald gezogen…
4….en in de eicel geïnjecteerd
(uit brochure : Medisch geassisteerde bevruchting CRG, 2004)
10
3 Indicaties voor IVF
Het indicatiebeleid voor IVF heeft zich de afgelopen jaren sterk uitgebreid tot bijna alle
indicaties die een oorzaak kunnen zijn voor infertiliteit. Ook is preïmplantatie genetisch
onderzoek een belangrijke indicatie geworden voor IVF.
3.1
Oorzaken van infertiliteit als indicatie voor IVF
De aanvaarde frequentie van 10% tot 15% ongewenste kinderloosheid wijst erop dat dit
probleem zonder twijfel kan beschouwd worden als een probleem van openbare
gezondheid.
De voornaamste oorzaken van infertiliteit zijn:




Vrouwelijke factoren
Mannelijke factoren
Onverklaarde of idiopatische infertiliteit
Seksuele problemen
45%
30%
20%
5%
(Van Steirteghem A.C. en Devroey P., 1990)
Vrouwelijke oorzaken
 Ovariële oorzaken: het totaal achterwege blijven van ovulaties komt zelden
voor. Veel vaker vindt men als oorzaak het onregelmatig optreden of het
langdurig uitblijven van de ovulatie. Bij luteale insufficiëntie kan verdere
uitgroei van de zwangerschap worden verhinderd. De meeste ovariële
oorzaken hangen samen met een dysfunctie van het systeem van de
hypothalamus, de hypofyse en het ovarium. Stoornissen kunnen op elk
niveau plaatsvinden.
 Corporele oorzaken: het cavum uteri van de uterus kan verstoord zijn door
chronische endometritis, zoals na incomplete abortus of bij tuberculose.
Poliepen, submuqueze myomen en intra-uteriene synechiae kunnen de
implantatie eveneens verhinderen. Vormafwijkingen van het cavum uteri
(zoals bij een septum) verhinderen de bevruchting niet maar zijn wel
aanleiding voor een herhaaldelijk mislukte uitgroei van de jonge
zwangerschap.
 Endometriose: is een goedaardige woekering van functionerend
baarmoederslijmvlies op plaatsen waar het normaal niet voorkomt.
Endometriose kan de tuba beschadigen en de ovulatoire functie remmen.
 Tubaire factoren: een afsluiting van de tuba maakt het transport van zowel
de spermatozoa als van het bevruchte ovum onmogelijk. Een complete
afsluiting kan overal in de tuba worden aangetroffen, zowel in het
intramurale gedeelte, de isthmus als in de ampulla. Ook gedeeltelijke
11
vergroeiingen van de fimbriae kunnen infertiliteit veroorzaken. De oorzaak
van een complete of gedeeltelijke tubablokkade is meestal salpingitis of
opstijgende endometritis, zoals na een abortus.
 Cervicale oorzaken: het cervixslijm heeft rond de ovulatie een zeer
specifieke functie. Met grote hoeveelheden komt het helder dun viskeus uit
de cervix. Het cervixslijm begunstigt niet alleen de mobiliteit van de
spermatozoa maar het beïnvloedt ook de penetrerende eigenschappen van
de spermatozoön.
 Vaginale oorzaken: congenitale anatomische afwijkingen die een coïtus
onmogelijk maken zijn zeldzaam. Aplasie vaginae wordt meestal reeds
eerder ontdekt als oorzaak van primaire amenorroe. Functionele oorzaken
zijn echter niet zeldzaam zoals dyspareunie en vaginisme.
 Psychogene oorzaken: als bij een onderzoek geen oorzaak wordt gevonden
van de kinderloosheid, zal vooral de vrouw zich afvragen of er wellicht een
psychische oorzaak is. De regulatie van de cyclus is via de hypothalamus
zo verweven met het psychische gebeuren dat de mogelijkheid van een
psychogene infertiliteit niet te loochenen valt. Ook de tubafunctie is
vegetatief te beïnvloeden. Toch is het nog steeds niet gelukt om aan te
geven welke psychogene factoren een rol spelen en hoe deze te
beïnvloeden zijn. Zo kan stress een reden zijn van infertiliteit, toch ziet
men soms dat juist een stressmoment zoals een verhuis na jarenlange
kinderloosheid kan leiden tot een zwangerschap. Het onderzoek naar
psychogene factoren wordt bemoeilijkt doordat langdurige ongewenste
kinderloosheid op zichzelf reeds een niet te onderschatten stress betekent.
De infertiliteitsanalyse moet ruimte geven aan deze mogelijkheden van
psychogene factoren. De uitvoerige anamnese moet de vrouw de
gelegenheid geven om emotionele factoren naar voren te brengen. De
(para)medicus als persoon is belangrijk.
Mannelijke oorzaken
 Hormonale problemen: sommige mannen maken niet voldoende een
bepaald hormoon aan namelijk Follikel Stimulerend Hormoon (FSH) Ook
andere hormonendeficiënties kunnen een rol spelen.
 Sperma-afwijkingen: de fertiliteitsgraad van het sperma is onder andere
afhankelijk van de mobiliteit en het aantal afwijkende vormen. Men
onderscheidt bij sperma-afwijkingen verschillende soorten afwijkingen
namelijk:
 Aspermie: er is geen ejaculaat
 Azoöspermie: in het ejaculaat bevinden zich geen spermatozoa.
 Oligozoöspermie: het ejaculaat bevat minder spermatozoa/ml.
12
 Asthenozoöspermie: de spermatozoa hebben verminderde propulsieve
mobiliteit.
 Teratozoöspermie: de spermatozoa hebben voor meer dan 40%
afwijkende vormen zoals dubbelkoppen of te kleine koppen
(microstronglyoïdie).
Ook de chemische samenstelling bepaalt de kwaliteit van het sperma.
 Retrograde ejaculatie: dit gebeurt naar de blaas toe en is een zeldzame
kwaal. Dit probleem kan met een urinetest worden opgespoord. Het komt
meestal voor na prostaatoperaties .
 Potentiestoornissen: stoornissen in de erectie en de ejaculatie zijn meestal
anamnestisch snel te herkennen. Vaak schaamt de man zich om het
probleem spontaan naar voor te brengen en de vrouw is niet altijd op de
hoogte omtrent het verschil tussen erectieve immissio en ejaculatie. Vaak
zal seksuologische hulp noodzakelijk zijn voor de diagnostiek en
behandeling van organische en psychogene impotentie.
 Stress: dit kan ook een factor zijn, aangezien hierdoor de aanmaak van
hormonen en de hoeveelheid sperma geschaad kan worden.
 Chromosoomafwijking: zelden is een afwezigheid van zaadcellen te wijten
aan een afwijking ter hoogte van de chromosomen. Het syndroom van
Klinefelter is hierbij nog de meest voorkomende oorzaak (hierbij wordt de
man niet met het normale X-Y-chromosoom geboren maar met een extra X
waardoor hij per cel drie geslachtshormonen bezit XXY).
 Stoornissen in transport en opslag: dit komt zelden voor. Afsluiting van het
vas deferens kan gezien worden na een epididymitis of na een
liesbreukoperatie. Ook congenitale afwezigheid komt voor. Bij congenitale
afwezigheid ontbreekt er fructose in het ejaculaat.
3.2
Wanneer is een ICSI - behandeling nu aangewezen?
3.2.1ICSI met geëjaculeerde zaadcellen
 oligozöospermie (weinig zaadcellen in een zaadstaal)
 teratozoöspermie met <4% normale vormen (abnormale vorm van de
zaadcellen)
 asthenozoöspermia: cave 100% immotiële zaadcellen (verminderde
beweeglijkheid van de zaadcellen)
 anti-sperma antistoffen
 herhaald uitblijven van bevruchting na IVF - ET
 gecryopreserveerd semen van genezen kankerpatiënten
 ejaculatiestoornissen (onder andere retrograde ejaculatie, elektro-ejaculatie
= ejaculatie onder rectale electrostimulatie)
13
3.2.2ICSI met epididymaire zaadcellen
 congenitale bilaterale afwezigheid van het vas deferens of CBAVD
( = de zaadleider, de afvoerbuis van de testis)
 gefaalde vasoepididymostomie
 herhaaldelijke gefaalde vasovasostomie (= vasotomie (sterilisatie)
bekomen door het doorsnijden van het vas deferens met onderbinding van
beide stompen)
 azoöspermie na bilaterale hernioraphie (= herniotomie met opening van het
buikvlies gevolgd door sluiting van de breukpoort en versterking van de
zwakke wand van het breukkanaal)
 passagebelemmeringen ter hoogte van de beide ejaculatoire ducti
3.2.3ICSI met testiculaire zaadcellen
 alle indicaties voor epididymaire zaadcellen
3.3
Preïmplantatie genetisch onderzoek als indicatie voor IVF
Inleiding
Erfelijke ziekten zijn vaak niet te genezen aandoeningen die worden overgedragen van
de ene generatie op de andere. De laatste jaren zijn er verschillende mogelijkheden
ontwikkeld, om het overdragen van een erfelijke aandoening te voorkomen.
Eén daarvan is PGD (preïmplantatie genetische diagnose).
Definitie
PGD is een zeer vroege vorm van prenatale diagnose bij dewelke In - Vitro embryo’s
geanalyseerd en getest worden op welbepaalde genetische afwijkingen; alleen deze die
geen afwijkingen vertonen worden in de uterus teruggeplaatst.
(Sermon Karen (2004), Van Steirteghem André (2004), Liebaers Inge (2004)).
Procedure
PGD kan alleen samen met een proefbuisbehandeling plaatsvinden.
PGD heeft tot doel uit de reeks embryo’s die verkregen zijn via IVF die exemplaren te
selecteren die het erfelijk defect niet dragen. Deze gezonde vruchtjes worden dan
teruggeplaatst in de uterus om zich te kunnen innestelen.
Om voldoende embryo’s te krijgen, moeten er voldoende eicellen aanwezig zijn voor de
bevruchting. Het is belangrijk dat de vrouw daarom eerst een hormonale behandeling
ondergaat die voor de rijping van 10 eicellen in de eierstokken zorgt.
14
Na deze stimulatie moet de vrouw gedurende enkele uren naar het ziekenhuis komen,
zodat men de eicellen onder lokale verdoving kan wegnemen. Tegelijkertijd moet de
man een zaadstaal bezorgen.
Het vervolg van de behandeling speelt zich verder af in het laboratorium. In elke eicel
wordt er een zaadcel ingebracht. De volgende dag zijn er + /- 7 tot 8 eicellen bevrucht.
Na 3 dagen zullen er 5 tot 6 embryo’s doorgegroeid zijn tot een achtcellig stadium.
Dan gebeurt er een embryobiopsie. Dit betekent dat er 1 tot 2 cellen worden
weggenomen uit het embryo, het embryo wordt teruggeplaatst in de broedstoof op 37°C
waar het verder groeit. Intussen worden de cellen onderzocht op hun erfelijk materiaal.
Na 5 dagen wordt de vrouw weer opgenomen in het ziekenhuis en worden er
afhankelijk van de leeftijd van de vrouw 1 tot 2 gezonde embryo’s terug in de uterus
geplaatst.
Twee weken later zal de bepaling van het zwangerschapshormoon uitwijzen of een
embryo zich heeft ingenesteld. Enkele weken nadien zal een eerste echografie duidelijk
maken of de zwangerschap gunstig verloopt.
De gemiddelde kans om na één enkele PGD - behandeling zwanger te worden is
ongeveer 20%. Omdat PGD een ingewikkelde procedure is, wordt aan de patiënten die
zwanger zijn na een PGD - behandeling aangeraden om als controle een prenatale
diagnose, zoals een vruchtwaterpunctie of een vlokkentest, te ondergaan. Dit is
belangrijk om uit te maken of de baby wel degelijk de ziekte waarvoor een risico
bestaat, niet heeft en ook om andere problemen (bv: het syndroom van Down) uit te
sluiten.
Prenatale diagnose wordt aanbevolen aan alle koppels die met erfelijke problemen
kampen, voor koppels van wie de vrouw ouder is als 35 jaar en voor koppels die
gekozen hebben voor IVF in combinatie met ICSI.
Uitleg onderzoeken : zie portfolio
15
Figuur 3: PGD-procedure in het laboratorium
(uit boek: Zwanger worden…ook voor ons?, 2003)
Hoe wordt de genetische diagnose gesteld?
Er bestaan verschillende types van onderzoek die op het niveau van het embryo kunnen
worden uitgevoerd. Hieronder volgt de beschrijving van 2 veel gebruikte technieken:
(de andere types staan vermeld in portfolio)
 FISH (fluorescente in situ hybridisatie)
FISH staat voor fluorescente in situ hybridisatie waarmee een beperkte
chromosoomanalyse gemaakt kan worden van voortplantingscellen.
FISH wordt in PGD gebruikt in 3 verschillende situaties:
Met de Fish - techniek kan men de embryo’s selecteren die de correcte
hoeveelheid genetisch materiaal hebben en kunnen uitgroeien tot een gezond
kind.
16
Men kan indien één van de ouders bijvoorbeeld drager is van een translocatie,
nagaan of er translocaties zijn in het chromosomen materiaal. Translocaties
kunnen aanleiding geven tot herhaalde miskramen of belangrijke problemen bij
het nageslacht.
Ook kan men bepalen of een embryo vrouwelijk (2 X-chromosomen) of
mannelijk is (één X - en één Y- chromosoom heeft). Dit is bijvoorbeeld
belangrijk bij koppels die een risico hebben op een jongetje met een
geslachtsgebonden aandoening.
Men gebruikt de FISH methode ook bij patiënten met een IVF-behandeling; om
de kans op zwangerschap te verhogen.
 PCR (polymerase chain reaction)
PCR is een techniek die in staat is om een klein stukje van het menselijk genoom
( = waar een foutje of een mutatie zit die de genetische ziekte veroorzaakt)
miljoenen keren te vermenigvuldigen.
Dit laat toe uit 1 enkel celletje van een embryo genoeg materiaal te bekomen
om de mutatie op te sporen.
Monogene ziekten zoals: mucoviscidose, myotonie van Steinert, musculaire
dystrophie van Duchenne kunnen met de PCR-techniek opgespoord worden.
(Sermon, K., Van Steirteghem, A., Liebaers, I., 2004)
4 Wat verstaan we onder eicel pick-up?
4.1
Definitie
Onder eicel pick-up verstaan we de techniek waarbij vlak voor de te verwachten
ovulatie, een aspiratienaald via een vaginaal ingebrachte echoscoop intraperitoneaal
wordt ingebracht en daarmee de eicellen uit de follikels worden gezogen, die
vervolgens In - Vitro kunnen worden bevrucht. (Pinkhof, 1998)
Vroeger (tot voor 1990) gebeurde het wegnemen van de eicellen via een laparoscopie.
De echografie via de vagina heeft het mogelijk gemaakt om via een eenvoudige wijze
de ovaria in beeld te brengen.
4.2
Procedure
De ovaria van de vrouw worden enige tijd gestimuleerd met hormonen om meerdere
eicellen te laten rijpen. Deze hormonen bevatten het zogenaamde gonadotropine FSH of
Follikel Stimulerend - Hormoon. De rijping van de eicel wordt afgerond en de ovulatie
uitgelokt door de inspuiting van het HCG - hormoon (humaan Chorian Gonadotropinehormoon = zwangerschapshormoon bv: Pregnyl®). Deze inspuiting is zeer belangrijk
omdat ze de laatste stappen van de eicelrijping mogelijk maakt. Indien deze uitrijping
niet plaatsvindt, kunnen de eicellen niet worden bevrucht.
17
De ovulatie volgt ongeveer 36uur na de HCG - injectie. Om ervoor te zorgen dat de
eicel pick-up overdag kan plaatsvinden, wordt de HCG - inspuiting ’s avonds of
’s nachts gegeven. De inspuiting gebeurt intramusculair of subcutaan, thuis bij de
vrouw. De regelmatige patiëntenmonitoring bepaalt het tijdstip van de HCG - inspuiting
en zodanig de eicel pick-up.
Zes uur voor de pick-up mag de vrouw niets eten of drinken.
In de verpleegeenheid wordt de vrouw een bed toegewezen en krijgt ze premedicatie.
Deze werkt ontspannend en verhoogt de pijnbestendigheid.
Op het operatiekwartier wordt er een infuus geplaatst om een goede vochtbalans te
verzekeren en mogelijke problemen tijdens de pick-up (misselijkheid, pijn,…) te
kunnen opvangen.
Deze medische ingreep kan gebeuren onder algemene of lokale verdoving en duurt in
het totaal ongeveer 20 minuten.
De algemene verdoving bestaat uit het toedienen van een krachtig maar kortwerkend
slaapmiddel en gebeurt onder toezicht van een anesthesist. Het voordeel hiervan is dat
de behandeling volkomen pijnloos is en dat wanneer de ovaria moeilijk bereikbaar zijn
de follikels makkelijker aan te prikken zijn via het toedienen van gelokaliseerde
uitwendige abdominale druk.
De ingreep kan ook uitgevoerd worden onder lokale verdoving in combinatie met een
licht kalmerend middel. Met een injectie in de schedewand ter hoogte van de cervix
uteri wordt voor een plaatselijke verdoving gezorgd (paracervicaal blok). Men gebruikt
Scandicaïne® 1% zonder adrenaline. Voor een goede visualisatie gebruikt men hierbij
een vaginaal speculum.
Deze verdoving gebeurt na de ontsmettingsfase van de vagina waarvoor men een HACoplossing 3,5 % gebruikt. Eenmaal de verdoving en de ontsmetting uitgevoerd, wordt
de vagina nog nagespoeld met een NaCl 0,9% om de toxiciteit ten aanzien van de te
aspireren eicellen zoveel mogelijk te minimaliseren.
Het verzamelen van de eicellen gebeurt onder een echografische controle. De
gynaecoloog plaatst een echosonde in de vagina waardoor de follikels zeer goed kunnen
worden gelokaliseerd. Langs de echosonde kan men via een naaldgeleider een fijne
naald opschuiven, die door de schedewand heen tot in de ovaria wordt geprikt.
De naald is verbonden met een buisje dat via een vacuümpomp de inhoud van de
follikels (follikelvocht) aanzuigt. Dit vocht wordt opgevangen in proefbuisjes die naar
het laboratorium gaan. De vrouw kan de hele ingreep tijdens een lokale verdoving op
het beeldscherm volgen. Gemiddeld worden er een zeven tot achttal follikels
geaspireerd.
18
Na de eicel pick-up blijft de vrouw op de verpleegeenheid nog enkele uren onder
medisch toezicht. Zo kan er ook worden nagegaan of er geen nabloeding is opgetreden
en of alles wel helemaal in orde is voordat de vrouw naar huis gaat. Bij het aanprikken
van de follikels kan een kleine hoeveelheid vocht of bloed van de follikels in de
buikholte terechtkomen. Dit vocht prikkelt het buikvlies zodat in de dagen die op de
eicel pick-up volgen er buikpijn kan ontstaan. Hierdoor is er soms een pijnstiller
aangewezen (bv: Perfusalgan®, Dafalgan®).
Figuur 4: De eicel pick-up
De eicel pick-up
(uit boek: Zwanger worden…ook voor ons?, 2003)
4.3
De lokale anesthesie
4.3.1Wat is lokale anesthesie?
Lokale anesthesie is het plaatselijk gevoelloos maken. Bij een eicel pick-up
gebruikt men de techniek van para cervicaal blok. Hierbij wordt er een lokaal
anestheticum ingespoten in de vier quadranten rond de cervix.
4.3.2Wat wordt toegediend?
Voor een eicel pick-up wordt er Scandicaïne® 1% zonder adrenaline gebruikt.
Indien de patiënt last heeft van latexallergie gebruikt men Naropin® 2mg/ml.
19
(uitvoerige beschrijving in portfolio)
Scandicaïne® (Mepivacaïne) 1% zonder adrenaline
Afhankelijk van de injectieplaats leidt Scandicaïne® 1% zonder adrenaline in
5 tot 15 minuten tot een anesthesie van 90 tot 120 minuten. Scandicaïne® heeft
geen vasodilaterende werking en veroorzaakt soms een lokale vasoconstrictie.
Scandicaïne® wordt in het algemeen goed verdragen.
Ongewenste effecten:
 visusstoornissen
 hoofdpijn
 zenuwachtigheid
 angstgevoelens
 vertigo
 beven
 convulsies
 hypotensie
 bradycardie
 hypoxie
 cardiovasculaire reacties na hoge doses: vermindering hartdebiet,
depressie van het myocard, cardiaal block, hypotensie, bradycardie,
ventriculaire aritmie, ventriculaire tachycardie, ventriculaire fibrillatie en
hartstilstand
Naropin® (Rapovacaïne) 2mg/ml
Rapovacaïne is een lokaal anethesticum van het amide - type met een lange
werkingsduur van 4uur tot 6 uur.
Ongewenste effecten:
 vermindering van de bloeddruk
 bradycardie
 allergie
 neurologische complicaties
4.3.3Hoe verloopt de procedure?
Voorafgaand aan de lokale anesthesie krijgt de patiënt een premedicatie en
wordt er in de vagina ontsmet met HAC 3,5% in water.
De lokale verdoving gebeurt door middel van een injectie in de schedewand ter
hoogte van de cervix (paracervicaal blok) na het plaatsen van een speculum.
Aangezien dit een rijk gevasculariseerd gebied is, wordt het anestheticum snel
opgenomen.
20
Nogmaals wordt er ontsmet met HAC 3,5% in water. Hierna wordt er nog
gespoeld met NaCl 0,9% dat voorverwarmd is in de incubator. Dit heeft tot
doel het wegspoelen van HAC 3,5 % in water en het locale anestheticum welke
toxisch kunnen zijn voor de eicellen. (protocolmap OK - CRG, 1998)
Figuur 5: Procedure voor toedienen van de lokale anesthesie
A. Goede visualisatie gebeurt met behulp van het speculum.
B. Aanduiding van de injectieplaatsen bij paracervicaal blok.
(uit: Informatiemap dienst Counseling, 2000)
4.4
Algemene anesthesie
4.4.1Wat is algemene anesthesie?
De term ‘anesthesie’ betekent letterlijk ‘niet voelen’. Het is een alomvattend
begrip dat gehanteerd wordt voor zowel lokale, regionale als algemene
verdoving. Bij de algemene anesthesietechniek slaapt men volledig in na
toediening van verschillende types medicatie via een infuusleiding in een ader
ofwel door inademing van slaapverwekkende anesthesiedampen via een
masker.
De voorbereiding via anamnese en onderzoek wordt uitgevoerd door de
anesthesist. Dit omvat onder andere:
 Een anamnese die door de anesthesist wordt afgenomen. Dit met behulp
van vragenlijst waarin men ondermeer vraagt naar:
 de medicatie: er wordt gevraagd welke medicatie de patiënt gebruikt,
waarom ze genomen wordt om zo de mogelijke pathologiëen op te
21
sporen. Ieder geneesmiddel kan invloed hebben op de werking van
anesthetica.
 de vorige hospitalisaties, voor welke ingreep, reden van de ingreep,
welke anesthesie er toen is toegepast en mogelijke reacties op de
anesthesie.
 opsporen van functiestoornissen van vitale organen: facultatief ECG, RX
-thorax, bloedafnamen.
4.4.2Hoe verloopt de procedure?
Eerst en vooral wordt er door de anesthesist een premedicatie voorgeschreven
die de patiënt pre- operatief intramusculair toegediend krijgt.
Na het plaatsen van een perifeer infuus en uitgebreide preoxygenatie wordt het
analgeticum ingespoten, meestal is dit 2 ml à 4 ml Fentanyl® of Rapifen®. Pas
na enkele minuten beginnen deze producten te werken.
Daarna gaat men precurariseren ( = priming). Precurarisatie gebeurt als men
eerst een kleine dosis curare inspuit en nadien de resterende dosis. Hierbij
wordt er 10% van het totaal toe te dienen hoeveelheid curare ingespoten.
Vervolgens gaat men de inductor inspuiten (Diprivan®). Nadat de vrije
luchtweg gecontroleerd is door de anesthesist en als hij zeker is dat de patiënt
manueel beadembaar is spuit hij de rest van het spierrelaxans in.
De patiënt wordt gedurende twee minuten beademd en pas dan treedt er een
spierrelaxatie op. Hierdoor zijn de stembanden voldoende ontspannen om de
patiënt te intuberen.
Na plaatsing wordt de endo - tracheale tube met de ventilator geconnecteerd.
De anesthesist controleert vervolgens of de thorax bilateraal omhoog gaat, de
capnografische waarden normaal zijn en ausculteert de longen. Dit alles
controleert hij om zeker te zijn dat de endo - tracheale tube niet in de slokdarm
en niet endobronchiaal zit en wel de beide longen oxygeneert.
De anesthesie wordt onderhouden met een anesthesiedamp (toegediend via de
respirator) of met een intraveneus anestheticum (propofol, via een
infuuspomp). Tijdens de ingreep worden er analgeticum en spierrelaxans
bijgespoten indien nodig.
Bij het einde van de ingreep laat men de End Tidal CO2 stijgen tot 40 à 45
mmHg. Dit geeft aan het ademhalingscentrum een prikkel en zo zal de patiënt
terug spontaan gaan ademen. Daarom wordt de automatische beademing
afgezet en wordt er verder geballoneerd.
22
Als de anesthesiedampen uitgeademd zijn, de curare uitgewerkt is, er een
spontane ventilatie optreedt en er terug een slik - en hoestreflex is, dan pas
mag de patiënt geëxtubeerd worden.
De anesthesist laat eventueel een mayopijpje ter plaatse indien de patiënt geen
vrije luchtweg heeft (obstructieve ademhaling).
23
Als de patiënt goed ademt en de saturatie voldoende is wordt ze verbed en naar
de recovery gebracht.
4.4.3Wat wordt toegediend?
Meestal bestaat de premedicatie uit een combinatie van een:
 Een anti - cholinergicum: dit werkt het parasympatisch zenuwstelsel
tegen. Op de verpleegeenheid 03 wordt er Dolantine® (Petidine) 1mg/kg
lichaamsgewicht toegediend.
 Een benzodiazepine: bv: Dormicum® (Midazolam) 0,5 ml (2,5 mg), met
de bedoeling de patiënt minder angstig te maken (anxioloyse).
Hierna wordt dan het intraveneus analgeticum toegediend. Als analgeticum
gebruikt men Fentanyl®, Alfentanyl® en Sufentanyl®.
De eigenschappen van de intraveneuze opiaten (analgesie)
Fentanyl®
Eigenschappen:
 Analgesie: het is een opiaat of een centraal analgeticum.
 Inhibitie van stressreacties: Fentanyl® maakt het mogelijk het
mechanisme te inhiberen dat ter hoogte van de thalamus en de
hypothalamus de reacties van het lichaam op pijn en stress induceert.
Contra-indicaties:
 Bekende overgevoeligheid voor Fentanyl® of andere morfinomimetica
 Gebruik van Fentanyl buiten de anesthesie en in afwezigheid van een
uitgeruste chirurgische dienst (apparatuur, antidota)
Ongewenste effecten:
 Centraal zenuwstelsel: duizeligheid, euforie
 Cardiovasculair stelsel: bradycardie, hypotensie, asystolie
 Respiratoir: onderdrukking van de ademhaling en apnoe
 Gastro-intestinaal: nausea, braken
 Lever- en gal: galwegenspasmen
 Spieren: spierrigiditeit
 Urogenitaal: urineretentie
Rapifen®(Alfentanyl)
Eigenschappen:
 De werking is vergelijkbaar met fentanyl maar het werkt nog korter.
 Het is een anesthesie - analgeticum.
24
 Het is aangewezen voor kortdurende en poliklinische ingrepen. Bij
ingrepen van langere duur kan de vereiste analgesie bereikt worden door
bijkomende doses of door toediening via een infuus.
Contra-indicaties:
 Bekende overgevoeligheid van alfentanil of andere morfinomimetica
Ongewenste effecten:
 Centraal zenuwstelsel: duizeligheid, euforie
 Cardiovasculair stelsel: bradycardie, hypotensie, aritmie, asystolie
 Respiratoir stelsel : onderdrukking van de ademhaling, laryngospasmen
 Gastro-intestinaal: nausea, braken
Sufenta®( Sufentanyl)
Eigenschappen:
 Het is een opiaat of centraal analgeticum. Het heeft een zeer krachtige
analgetische werking en is sterker dan morfine.
 Het is een anesthesie - analgeticum dat aangewezen is bij alle technieken
waarbij de analgesie ofwel gedeeltelijk of geheel door middel van een
centraal analgeticum dient bekomen te worden.
Contra-indicaties:
Gekende overgevoeligheid voor Sufentanyl® of andere morfinomimetica
Ongewenste effecten:
 Onderdrukking van de ademhaling
 Apnoe
 Myoclonieën
 Braken
 Bradycardie
 Hypotensie (voorbijgaand)
 Duizeligheid
 Urineretentie
 Euforie
 Galwegenspasmen
 Allergische reacties (anafylaxie, bronchospasmen, pruritis urticaria en
asystolie)
 Spierrigiditeit
 Afhankelijkheid van narcotica
(protocolmap OK - CRG, 1998- Studentenmap OK CRG 1999- compendium, 2002)
25
Men gaat dan de patiënt curariseren met behulp van curare:
Curare:
Curare wordt gebruikt om spierverslapping teweeg te brengen. Curare verlamt
de bewegingszenuwen zonder dat het gevoel en het bewustzijn verloren gaat.
(Coëlho)
Esmeron® (Rocuroniumbromide)
Eigenschappen:
 Curare is een zeer selectieve, kortwerkende, niet-depolariserende
neuromusculaire remmer met een snelle herstelfase
 Curare werkt in op de motorische eindplaat, dit is de plaats van contact
tussen een neuron en een spiercel. Curare blokkeert de receptor voor
acethylcholine ter hoogte van de motorische eindplaat.
 Acethylcholine is de neurotransmitter die door de motorische zenuw
wordt vrijgesteld in de motorische eindplaat. In normale omstandigheden
zet het de spier aan tot contractie.
 Curare verslapt ook de ademhalingsspieren. Daarom moet de patiënt na
toediening van het curare zeker geïntubeerd worden, anders stopt hij met
ademen. Omdat curare geen invloed heeft op het bewustzijn en het
gevoel, krijgt de patiënt vooraf best geen pijnstillers en sedatie.
Voordelen:
 Verkrijgen van een algemene spierverslapping
 De stembanden zijn ontspannen
 De intubatie verloopt vlotter
 Bij een laparotomie geraakt de chirurg gemakkelijker in de buik
Contra-indicaties:
 Niet toedienen aan patiënten met overgevoeligheden voor curare
 Voorzichtig mee omgaan bij patiënten met klinisch relevante lever- en /of
galaandoeningen en /of nierinsufficiëntie
 Voorzichtigheid bij obese patiënten: curare kan een verlengde
werkingsduur vertonen en een verlengde spontane hersteltijd
Ongewenste effecten:
 Cardiovasculaire reacties: bradycardie, ventriculaire tachycardie,
ventriculaire fibrillatie, asystolie
 Anafylactische reacties
 Roodheid van de huid
 Erytheem
 Urticaria
 Voorbijgaande lichte hypotensie
 Voorbijgaande tachycardie en bronchospasme
26
Als intraveneus anestheticum gebruikt men meestal Propofol
Diprivan®(Propofol)
Eigenschappen:
 Het is een kortwerkend algemeen intraveneus anestheticum met een
snelle aanvang van werking maar is ook zeer snel uitgewerkt. Na
ongeveer 10 minuten is de patiënt klaar en helder wakker.
Nadelen:
 Het geeft gemakkelijk een bloeddrukdaling en lichte wijzigingen in de
hartfrequentie.
 Er kan een ademhalingsdepressie optreden.
 Het is pijnlijk bij injectie (het geeft een branderig gevoel).
Voordeel:
 Er treedt minder postoperatief braken en nausea op.
27
II. Theorie : Deel 2
De verpleegkundige rol
1 Inleiding
De rol van de verpleegkundige tijdens de eicel pick-up is van vitaal belang omdat zij als lid
van het team zorgen verschaft aan het koppel, zowel op technisch, begeleidend als informatief
gebied.
In dit theoretisch gedeelte bespreek ik eerst kort de rol van de verpleegkundige tijdens de
counseling, vervolgens de verpleegtechnische rol vlak vóór, tijdens en na de eicel pick-up en
tenslotte de begeleidende en de informatieve rol van de verpleegkundige vlak vóór, tijdens en
na de eicel pick-up.
2 De rol van de verpleegkundige tijdens de counseling
Het koppel kan via verschillende manieren op de dienst van Reproductieve Geneeskunde
terechtkomen. Dit kan via een doorverwijzing van de behandelende arts of gynaecoloog, op
eigen initiatief van het koppel of via een ander fertiliteitscentrum.
De eerste afspraak bij de fertiliteitsarts:
Tijdens deze afspraak neemt de arts een anamnese af bij de man en de vrouw. Er wordt ook
bekeken welke onderzoeken al in het verleden gebeurd zijn en welke onderzoeken nog dienen
te gebeuren.
Het best gaan de koppels naar de informatieavond die het centrum maandelijks organiseert.
Hierbij krijgen zij de nodige informatie over de verschillende behandelingsmethoden.
De tweede afspraak bij de fertiliteitsarts:
Van zodra de resultaten van de onderzoeken bekend zijn, kan een tweede afspraak doorgaan.
Tijdens deze afspraak worden de resultaten van de onderzoeken besproken en het soort
behandeling vastgelegd. Na deze afspraak kan de counseling van start gaan.
De counseling:
De counseling gebeurt door een verpleegkundige of een vroedvrouw. Deze wordt de
vertrouwenspersoon van het koppel doorheen het hele proces. Gedurende de hele behandeling
die het koppel doorloopt, kunnen zij deze vertrouwenspersoon via het centrum contacteren
voor hulp en advies.
De counseling houdt in dat het koppel uitgebreid wordt ingelicht over de medisch-technische
kanten van de behandeling. Er wordt het koppel uitgebreid uitgelegd wat het
behandelingsschema inhoudt.
28
Verder wordt het medicatieschema overlopen en ontvangt het koppel een reeks documenten,
namelijk:
 doktersvoorschriften voor de geneesmiddelen
 aanwijzingen voor geplande inspuitingen
 aanvraagformulieren voor bloedonderzoeken
 instemmingsformulier voor:
 wetenschappelijk onderzoek met gebruik van gameten en embryo’s
 wetenschappelijk onderzoek naar het invriezen van embryo’s
 beslissing over de overtallige embryo’s
 toestemming voor IVF - ICSI
 opnamekaart voor de verpleegeenheid 03
In het persoonlijk gesprek wordt de psychosociale kant van de zaak ook belicht. Een
fertiliteitsbehandeling kan vele emotionele implicaties met zich meebrengen. Als de
verpleegkundige of het koppel het nodig vindt, kan altijd de psychologe geconsulteerd
worden. Nadat het koppel gecounseld is, kan de eigenlijke behandeling beginnen.
3 Rol van de verpleegkundige tijdens de eicel pick-up
Bij de IVF - procedure is zowel het verpleegtechnische aspect als de patiënteninformatie en
de patiëntenbegeleiding zeer belangrijk.
Daar IVF toch een zeer technische kant heeft, is de technische bekwaamheid van de
verpleegkundige zeker niet onbelangrijk. De technische rol van de verpleegkundige houdt
onder andere in:
 klaarzetten van het materiaal
 de arts assisteren
 zorg toedienen aan de patiënt
Als lid van een team dat zorgen verschaft aan het koppel, heeft de verpleegkundige ook een
informatieve en begeleidende rol. Het is de functie van de verpleegkundigen bij elke contact
met het koppel de ganse procedure bespreekbaar te stellen, vragen te beantwoorden en het
koppel emotionele ondersteuning te bieden. Daarom beschouwt het koppel de
verpleegkundige vaak als een belangrijke schakel in het welslagen van het behandelingsplan
en ook als een schakel tussen henzelf en de teamdokter. Ze kunnen steeds bij haar terecht
wanneer ze zich zorgen maken of met vragen waarbij ze zich oncomfortabel voelen om deze
te stellen aan de teamdokter of aan andere leden van het fertiliteitsteam. De verpleegkundige
betekent vaak een steun en toeverlaat.
29
4 De technische rol van de verpleegkundige bij de eicel pick-up.
4.1
Inleiding
De eicel pick-up wordt uitgevoerd door een team van 2 verpleegkundigen en een
gynaecoloog. Eén verpleegkundige assisteert de gynaecoloog, terwijl een andere
verpleegkundige de “omloop” tijdens de ingreep voor zich neemt
( = de omloopverpleegkundige).
Verzorging vóór en na de eicel pick-up worden voornamelijk door de verpleegkundigen
van de afdeling VPE 03 (kleine heelkunde) opgenomen.
4.2
Voorbereiding met het oog op de ingreep
Dag voor OK (gebeurt op de VPE 03)
Er gebeurt een bloedonderzoek bij patiënten die volledig gesedeerd worden.
Dit gebeurt nuchter en men bepaalt hemato, stollingstijd, PTT, aPTT,…
De verpleegkundige controleert of de vooropgestelde lichamelijke voorbereidingen
uitgevoerd zijn en/ of helpt hierbij. Deze lichamelijke voorbereidingen omvatten onder
andere: douche nemen, nagellak verwijderen, verwijderen van make-up, nuchter
houden,…
Dag van OK
Op de VPE 03:
Algemene pre - operatieve zorg:
patiënt laten urineren
prothesen verwijderen
juwelen verwijderen
bril mag opgehouden worden
Een verpleegkundige van de voorbereidingsruimte verwittigt de VPE 03 om de patiënt
te laten premediceren en de patiënt te laten brengen naar het operatiekwartier.
Premedicatie wordt +/- een half uur op voorhand gegeven
Premedicatie: Dormicum® (Petidine) 1mg/kg lichaamsgewicht
Dolantine® (Midazolan) 0,5 ml (2,5mg)
In het OK:
Ondertussen wordt de pick-up zaal in orde gebracht. Op zaal gebeurt er een algemene
voorbereiding van het programma. Dit houdt in dat er nagekeken wordt hoeveel
30
patiënten er die dag een eicel pick-up moeten ondergaan. Verder gebeurt er ook een
temperatuurregistratie en een controle van het instrumentarium.
De temperatuurregistratie:
Een perfecte temperatuur van het follikelvocht en van het medium is cruciaal tijdens een
pick-up. Dit omdat dit grote implicaties heeft op het gebied van de fertilisatie maar ook
op de kwaliteit van de opgepikte eicellen.
Daarom gaat de verpleegkundige de temperatuur controleren van:
T° OK - zaal: kamertemperatuur 22°C
T° van de incubator: 38°C
T° van de verwarmingsblok(Multiblok Heater): 45.4°C
T° van de verwarmingsplaat: 45°C
Materiaal
De verpleegkundige zal vooraf nakijken of al het materiaal aanwezig is. Het wordt klaar
gelegd vóór de patiënt wordt geïnstalleerd.
Materiaal dat klaargelegd wordt op de tafel:
Gynaeco - Cystoset
2 steriel schorten
2 paar handschoenen
Steriel handdoekje (1X)
Ontsmettingsdeppers (2X)
Steri - strip
Vaginale probe cover (plastic)
Vaginale P.U. naald
Follikel Aspiratieset
- speculum
- cherontang
- pozzi
- naaldgeleider
- aspiratieleiding
PCB materiaal (paracervicaal blok)
- 20cc spuit
- optreknaald
- spinale naald
- verdovingsmiddel Scandicaïne® 1% zonder adrenaline
Bij patiënten met allergie:
- bij Peniciline allergie
- 250 cc NaCl 0,9% (infuus) incubator
- naald ( blauwe)
- tuberculinespuit
31
- clave connector
- 1 flacon Heparine® Leo 5ml (1cc)
Specifiek materiaal dat niet op tafel staat:
 ontsmettingsmiddel: HAC 3,5% in water
 eicelaspiratietoestel en voetpedaal (ingestelde druk 110mmHg)
 verwarmingstoestel en verwarmingsplaat aanzetten (de ingestelde temperatuur
controleren: blokverwarmer 45.4°C en verwarmplaat 45°C)
 echotoestel voorzien van vaginale echosonde (aanzetten en needlemarker)
 stoelen gynaecoloog en assisterende verpleegkundige
 klassiek flush medium flacons 100cc klaargemaakt medium (de spuit met
flushmedium moet in de spuitverwarmblok onder een handdoekje op de
verwarmingsplaat).
4.3
Bij aankomst van de patiënt in de voorbereidingsruimte
De patiënt wordt verwelkomd door de verpleegkundige van de dispatch of
voorbereidingsruimte.
De veiligheidsprocedure binnen de gecontroleerde zone van het OK CRG voorziet dat
iedereen welke handelingen uitvoert met betrekking tot de patiënt expliciet de naam van
de patiënt vraagt. Naast de naam van de patiënt worden ook de badge, het
tarificatieblad, de formulieren voor terugbetaling mutualiteit, het apotheekblad en het
behandelingscyclusblad gecontroleerd.
Al deze papieren worden afgebadgd en vooraan in het dossier gestoken. Het volledige
dossier en de bijhorende papieren en badge worden bij de patiënt aan het bed op het
daarvoor voorziene karretje gelegd samen met de gekleurde zaalindicatie (PU-zaal =
groene kleurindicatie).
Alvorens naar het operatiekwartier te gaan, wordt er door de verpleegkundige een
intraveneuze perfusie geplaatst. In de voormiddag krijgt de patiënt Plasmalyte - A. In
de namiddag krijgt de patiënt Glucose 0,5% in Hartmann toegediend om eventuele
misselijkheid tegen te gaan.
4.4
Naar de pick-up zaal
De verpleegkundige verantwoordelijke (omloopverpleegkundige) voor de pick-up zaal
komt de patiënt halen in de voorbereidingsruimte. De naam van de patiënt wordt
nogmaals nagevraagd.
Aangekomen in de pick-up zaal, neemt de assisterende verpleegkundige het dossier aan
en legt het apotheekblad in het voorziene vakje. Het dossier met het tarificatieblad en
het voorbereidingsblad wordt in het IVF - labo gelegd. Het behandelingscyclusblad en
het terugbetalingsformulier van de mutualiteit blijft gedurende de eicel pick-up op het
werkblad om na de pick-up af te geven met het laatste buisje.
32
De instrumenterende verpleegkundige controleert of het juiste stimulatieschema naast
het dossier ligt en roept de gynaecoloog op met de stentofoon voor de start van de eicel
pick-up .
4.5
Tijdens de eicel pick-up
In de zaal gebeurt opnieuw een controle van het instrumentarium en de
temperatuurregistratie.
De omloopverpleegkundige installeert de patiënt in een gynaecologische houding op de
tafel en verbindt de patiënt met de saturatiemeter en vraagt opnieuw de naam van de
patiënt. De tafel wordt in trendlenburgpositie geplaatst. Daarna ontsmet de
omloopverpleegkundige breed de schaamstreek van de patiënt met HAC 3,5% wanneer
de scrub bezig is.
De omloopverpleegkundige zorgt ook voor het dichtmaken van de steriele schorten van
de gynaecoloog en de assisterende verpleegkundige.
De gynaecoloog plaatst zich tussen de benen van de patiënt en brengt steriele doeken
over de benen aan. De assisterende verpleegkundige plaatst zich naast de gynaecoloog.
De gynaecoloog gaat het speculum plaatsen en de omloopverpleegkundige ontsmet de
vagina met HAC 3,5% in water. De omloopverpleegkundige biedt de lokale verdoving
aan en vult de falconbuisjes met medium.
Na de spoeling van de vagina en het toedienen van de lokale verdoving (Scandicaïne®
1% zonder adrenaline) door de arts, maakt de assisterende verpleegkundige zich klaar
om bij de pick-up te helpen.
Ondertussen zet de omloopverpleegkundige het doorgeefluik naar het labo open.
Zij verwittigt het labo over de start van de pick-up, zij verifieert de naam op het dossier
en op het stimulatieschema en keert terug naar de pick-up zaal.
De assisterende verpleegkundige geeft de gynaecoloog de vaginale sonde en de pick-up
naald aan. De omloopverpleegkundige draait de cyliaticlamp weg en vervolgens start de
gynaecoloog met de pick-up. De pick-up duurt in het totaal 20 minuten.
Tijdens de eicel pick-up moet de omloopverpleegkundige ervoor zorgen dat de arts en
de assisterende verpleegkundige over voldoende materiaal beschikken (compressen,
tubes, medium,…). De omloopverpleegkundige zorgt ook voor het aansluiten van het
aspiratietoestel, controle van de aspiratiepomp, het aangeven van de falconbuisjes en de
verwarmingsblok voor de spuit.
De voornaamste taken van de assisterende verpleegkundige zijn de tubes met
aspiratievocht te vervangen en de follikels te spoelen.
33
Het verzamelen van de eicellen gebeurt onder echografische controle. Tijdens deze
echo wordt een fijne, holle naald in de vagina ingebracht, die voorzichtig door de
vaginawand wordt gedreven tot bij de ovaria. Eén voor één worden de rijpe follikels
leeggeprikt en het follikelvocht wordt via de holle naald geaspireerd en opgevangen in
tubes.
Deze tubes worden door de omloopverpleegkundige gelabeld (F1, F2, F3,…) en
worden in de verwarmingsblokken ter hoogte van het doorgeefluik van het labo
geplaatst. Belangrijk bij het transport van de buisjes is ze goed in de handpalm te
houden om afkoeling te voorkomen.
In het labo wordt het follikelvocht onder de microscoop onderzocht om eicellen op te
sporen. Het resultaat (aantal eicellen dat al geaspireerd zijn) wordt na enige tijd door
een stentofoon meegedeeld in de pick-up zaal.
4.6
De nazorg
Na het beeïndigen moet de patiënt nog enkele minuten blijven liggen op de tafel tot ze
voldoende hersteld is om terug in haar bed te gaan.
De gynaecoloog zal na het beëindigen van de eicel pick-up de klinische toestand van de
patiënt controleren, bv: zijn er geen bloedingen ter hoogte van de punctieplaats.
De omloopverpleegkundige observeert de patiënt op tekens van duizeligheid,
misselijkheid, vagaal worden,… Deze ongemakken kunnen optreden door spanning.
Bij het vagaal worden van de patiënt gaat de omloopverpleegkundige in overleg met de
gynaecoloog Atropine® toedienen (2x1 ampul 0,25mg/ml Atropine® I.V.). Ook gaat
zij de bloeddrukmeter aanleggen en de polsslag meten.
De omloopverpleegkundige houdt contact met de patiënt en dept eventueel met een
vochtig doekje het voorhoofd van de patiënt. Bij pijn na de eicel pick-up kan de
omloopverpleegkundige Perfusalgan® 1gram of Contramal® 2gram intraveneus
toedienen.
De omloopverpleegkundige zal daarna:
 de saturatiemeter verwijderen
 de patiënt een netbroekje en een maandverband aanbieden daar een klein beetje
bloedverlies normaal is
 het bed naast de tafel plaatsen zodat de patiënt verbed kan worden
 de patiënt verbedden eventueel met hulp van de verpleegkundige
 de patiënt naar de voorbereidingsruimte voeren
De assisterende verpleegkundige ruimt intussen de pick-up zaal op en maakt deze klaar
voor de volgende ingreep.
Het resultaat van de eicel pick-up (aantal eicellen) wordt door de gynaecoloog aan de
patiënt meegedeeld in de voorbereidingsruimte.
34
Een overzicht van de technische taken in de pick-up zaal volgens simultaan verloop.
(zie bijlage A)
5 De begeleidende rol van de verpleegkundige
Geen enkel vruchtbaarheidsonderzoek of behandeling is prettig. Zij vormen een inbreuk op de
fysieke en relationele privacy. De onderzoeken kunnen fysiek pijnlijk zijn en hebben een
sterke emotionele lading.
Daarom is morele steun een belangrijk gegeven tijdens de volledige behandeling. De inbreng
en de begeleiding van de verpleegkundigen speelt hierbij een grote rol.
Tijdens deze begeleiding wordt door de verpleegkundige van het operatiekwartier vrij veel
aandacht geschonken aan de empathische benadering van de patiënt. Empathie is van vitaal
belang om een perfecte omgeving te creëren. Men kan hierbij ondermeer de methode van het
vrije attitude interview gebruiken. Dit is een vraaggesprek om informatie te verkrijgen
omtrent meningen en gevoelens die de patiënt heeft ten aanzien van in dit geval een In – Vitro
Fertiliteitsbehandeling. Hierbij begint de verpleegkundige best met een algemene
openingsvraag, zodanig dat de patiënt de mogelijkheid heeft met een lange spreekperiode te
antwoorden.
Een algemene openingsvraag naar het welbevinden van de patiënt zal vaak voldoende zijn om
een eerste indruk te krijgen van de lichamelijke en emotionele toestand van de patiënt op dat
moment.
De verpleegkundige kan vervolgens specifiek vragen naar gevoelens die er bij de patiënt
leven of tracht deze aan te voelen. Angst, verdriet, vreugde, woede, ontgoocheling en hoop
zitten soms verborgen achter een rationele uitleg. Deze gevoelens zijn vaak slechts af te leiden
uit de lichaamstaal.
Tijdens een gesprek speelt ook lichaamstaal van de verpleegkundige een grote rol. Men moet
zich daarvan bewust zijn. Wanneer een verpleegkundige bijvoorbeeld in geval van een
complicatie een onrustige houding aanneemt, zal dit een totaal andere reactie hebben op de
ervaring van de patiënt, dan wanneer men rustig met haar handelt en communiceert. De
patiënt ziet aan de lichaamstaal van de verpleegkundige ook of deze echt luistert of niet. De
verpleegkundigen onderschatten vaak het belang en de waarde van het luisteren. Bij een
efficiënte empathische benadering, moet de verpleegkundige goed kunnen observeren,
luisteren en de betekenis achter de gestelde vragen aan te voelen.
Doordat de verpleegkundige de gevoelens van de patiënt bevraagt en verwoordt, voelt de
patiënt zich begrepen en beter aanvaard. Aanvaarden speelt een grote rol bij de begeleiding
van patiënten. De verpleegkundige moet aanvaarden hoe de patiënt op een gegeven ogenblik
over zaken voelt, reageert of denkt. Zeker indien de verpleegkundige zijn eigen waarden en
normen niet overeenkomen met deze van de patiënt.
35
36
6 De informatieve rol van de verpleegkundige
De stap in het medisch circuit is voor velen het begin van een lange en onzekere weg waarbij
er veel vragen opkomen.
De verpleegkundige heeft hier een belangrijke rol om die vragen op te lossen en hierdoor deze
weg wat aangenamer te maken.
Door het geven van informatie vermindert de angst, de bedreigende fantasieën en de
onzekerheid van de patiënt. De informatie zal de patiënt ook motiveren en heeft een positieve
invloed op de stresserende situatie waarin de patiënt zich bevindt. De verpleegkundige moet
zich eerst wel afvragen of de patiënt op dat moment vatbaar is voor informatie. De informatie
moet in een logische structuur gebracht worden en moet steeds op het ritme van de patiënt
gegeven worden. Er moet steeds ruimte zijn voor vragen van de patiënt zelf.
6.1
De voorbereiding bij de pick-up
De overbrenging naar het operatiekwartier is voor de patiënt een emotioneel geladen
moment. De opvang is op dit moment van zeer groot belang.
De verantwoordelijke van de voorbereidingsruimte zal zichzelf voorstellen; de naam
van de patiënt vragen en aan de patiënt meedelen dat er een verpleegkundige komt.
Deze verpleegkundige vraagt nogmaals de naam van de patiënt. Dit doet men om
veiligheidsredenen maar ook om de patiënt gerust te stellen. Patiënten geven immers
vaak uiting van twijfels omtrent de correctheid van het gebruik van het genetisch
materiaal. “Gaan mijn eicellen wel bevrucht worden met het correcte sperma?”
De verpleegkundige gaat op een rustige manier een gesprek met de patiënt aanknopen
en zal proberen een vertrouwensrelatie met haar op te bouwen.
De verpleegkundige zal de patiënt ook inlichten over het gebeuren en haar ook de tijd
geven om te wennen aan de omgeving, de operatiezaal.
6.2
De eicel pick-up
In de begeleiding van de patiënten op het operatiekwartier speelt angst voor het
onbekende een zeer belangrijke rol. Natuurlijk zal het vooruitzicht op een pijnlijke
behandeling of een reeds eerdere negatieve ervaring, de angsttoestand van de patiënt
doen toenemen. Ook de onzekerheid voor het succes voor de fertiliteitsbehandeling zal
hier een rol spelen.
Het is dus noodzakelijk dat er aan goede patiëntenbegeleiding en voorlichting gedaan
wordt; dit wil zeggen dat er aan de patiënt duidelijk begrijpbare taal en op het juiste
tijdstip voorlichting moet worden gegeven.
37
Het is vooral de omloopverpleegkundige die de patiënt tijdens het hele gebeuren en de
interventies zal begeleiden en ook zoveel mogelijk informatie zal geven. Bij de
installatie van de patiënt wordt er onder andere uitleg gegeven over alle
meetapparatuur/ bloeddrukmeter, saturatiemeter - beeldscherm,..en er wordt aan de
patiënt gevraagd tijdens de ingreep een rustige en ontspannen houding aan te nemen en
niet te bewegen tijdens de pick-up.
De omloopverpleegkundige toont ook vooraf het speculum aan de patiënt. Zo zal de
patiënt al rustiger zijn bij het inbrengen ervan, enkel en alleen omdat ze het speculum
gezien heeft en zich er een beeld kan van vormen.
Voor de pick-up plaatst de omloopverpleegkundige zich naast de patiënt en geeft uitleg
over wat de gynaecoloog precies gaat uitvoeren en welke beelden ze te zien krijgt op
het echoscherm, zodat de patiënt de ingreep goed kan volgen.
Tijdens de ingreep duidt de verpleegkundige bijvoorbeeld de follikels aan op de
monitor zodat de patiënt een beter beeld krijgt over het aanprikken van het ovarium.
Taalgebruik speelt hier een belangrijke rol. Het medisch vakjargon is voor de meeste
patiënten niet altijd even verstaanbaar (vb:follikel; speculum). Het is de taak van de
verpleegkundige om deze termen te vertalen als de patiënt niet vertrouwd is met de
medische terminologie.
6.3
De nazorg
De patiënt is reeds op de hoogte gebracht van het resultaat vóór ze naar de
hospitalisatie-eenheid wordt gebracht. Toch moet men er rekening mee houden dat er
hieromtrent nog altijd vragen kunnen rijzen.
Omdat het resultaat soms ongunstig kan zijn en de fertiliteitsarts maar een geringe tijd
bij de patiënt kan blijven, is er voor de verpleegkundige een belangrijke taak weggelegd
in de verwerking van deze mededeling. De verpleegkundige zorgt voor de opvang en
begeleiding, nadien door aanwezig te zijn vooraleer de patiënt vertrekt.
Slecht nieuws moet steeds oprecht, eerlijk en kort gebracht worden. Men moet proberen
zo weinig mogelijk omwegen te maken. Sommige verpleegkundigen hebben de neiging
om het meedelen van slecht nieuws uit te stellen en een leugentje om bestwil te
gebruiken: “Het labo moet nog zoeken naar het aantal eicellen, de verpleegkundigen
zullen het resultaat op de verpleegeenheid meedelen”. Als verpleegkundige moet men
de gevoelens van de patiënt proberen te aanvaarden zonder er een etiket op te kleven.
38
7 Besluit
IVF is een complex gebeuren. Het is niet enkel een technisch - medisch gebeuren, maar het
heeft ook consequenties op psychisch en sociaal vlak. Tijdens de behandeling moet men als
verpleegkundige goed beseffen dat men handelt met mensen die zich in een “verliessituatie”
bevinden. Als verpleegkundige moet men daarom de koppels de kans geven de verschillende
stadia van verlies en aanvaarding te doorlopen, elk op hun eigen manier en op hun eigen
ritme. De verpleegkundige moet zich opstellen als een vertrouwenspersoon waarbij koppels
steeds met hun gevoelens terecht kunnen en waarbij ze zich als mens gewaardeerd en
gerespecteerd voelen.
Belangrijk hierbij is dat men als verpleegkundige gevoelens van angst, pijn, spanning, hoop
en teleurstelling, waarmee koppels vóór, tijdens en na de procedure te maken hebben, kan
herkennen en erkennen.
Een vriendelijke begeleiding, het verstrekken van relevante informatie en het geven van
psychische steun zijn belangrijke factoren die de mate van de momentane angst, spanning,
ervaren door de koppels, kunnen doen verminderen.
39
40
III. Praktisch gedeelte
1 Inleiding
Als praktisch onderdeel van mijn eindwerk heb ik geopteerd voor het afnemen van een
enquête bij de patiënten over tevredenheid over “het verpleegkundig handelen tijdens een
eicel pick-up”. Via deze enquête wou ik ook een beter zicht krijgen op de situering en de ernst
van de pijn, de stress en andere ongemakken veroorzaakt door de eicel pick-up.
Aanvullend op deze enquêtes werden er observatielijsten ingevuld door de verpleegkundigen
van het operatiekwartier en van de verpleegeenheid 03. Het was mijn bedoeling het
pijnbehandelingsprotocol zo goed mogelijk te kunnen objectiveren. Dit om nadien eventueel
enkele suggesties hierover te formuleren, mocht het nodig blijken.
2 Onderzoek
2.1
Vraagstelling
De aanzet tot deze enquête is een beter zicht te krijgen op de tevredenheid over de
verpleegkundige begeleiding en zorg, alsook een beter inzicht te krijgen in het beleven
van stress, pijn en ongemakken die de patiënten mogelijks ervaren vóór, tijdens en na
de eicel pick-up.
Het doel van deze enquête is de kwaliteit van handelen te toetsen en mogelijk te
verbeteren op basis van ervaringen en suggesties vanuit de patiënten.
De observaties door de verpleegkundigen hebben als doel het behandelingsprotocol
voor pijn en andere ongemakken zo goed mogelijk te kunnen objectiveren en
kwantificeren om zodoende mogelijk het beleid hieromtrent te kunnen aanpassen.
2.2
Methode van onderzoek
Om bovenstaande vraagstelling te kunnen beantwoorden heb ik in samenspraak met
mijn externe promotor geopteerd voor een enquête. Deze werd afgenomen bij 56
koppels. Tegelijkertijd vulden de verpleegkundigen een observatielijst in bij elk van de
56 koppels.
2.3
Onderzoekspopulatie en steekproef
In dit onderzoek gaat de aandacht uit naar vrouwen die een eicel pick-up ondergaan. Er
werd geopteerd voor een selecte steekproef die bestaat uit Nederlandstalige vrouwen
tussen de 18 en de 42 jaar die op het OK - CRG AZ - VUB te Jette een eicel pick-up
ondergaan onder lokale anesthesie.
41
Ik vond het opportuun om Nederlandstalige vrouwen te selecteren omdat de meeste
patiënten op het OK - CRG te Jette Nederlandstalig zijn en omdat het voor mij
eenvoudiger was een enquête in het Nederlands op te stellen in plaats van in een
vreemde taal.
Ik opteerde voor een eicel pick-up onder lokale anesthesie omdat dit de meest
toegepaste vorm van anesthesie is op het OK - CRG AZ - VUB te Jette.
Concreet werd op de verpleegeenheid 03 aan alle Nederlandstalige patiënten tussen 18
en 42 jaar, die een eicel pick-up onder lokale anesthesie zouden ondergaan, hun
bereidwillige medewerking gevraagd. Dit leverde 56 ingevulde enquêtes op, allen van
Nederlandstalige vrouwen met leeftijd tussen 25 en 41 jaar.
2.4
Verantwoording en beschrijving van het onderzoeksinstrument
Ik heb specifiek voor een enquête geopteerd omdat:
 het een onderzoeksinstrument is waarover we werden voorbereid in EHSAL
Hogeschool Brussel
 het een methode is waarmee men veel mensen op korte tijd kan ondervragen
 per enquête veel vragen kunnen gesteld worden
 het gemakkelijk te organiseren is
 de resultaten anoniem verwerkt kunnen worden
 indien het goed opgesteld is en goed afgenomen wordt, het gemakkelijk
verwerkbare resultaten oplevert
Enquêtering heeft ook een paar nadelen:
 het vraagt veel voorbereidingstijd
 het is ongeschikt om veel open en ingewikkelde vragen te stellen. Mensen vinden
het vervelend om te veel te noteren. Hierdoor mist men soms wel belangrijke
informatie
 men heeft weinig controle op het invullen van de vragen
Mijn onderzoeksinstrument bestaat uit een enquête die afgenomen werd door de
verpleegkundigen (van de dienst OK - CRG) bij de patiënten en anderzijds uit een
observatielijst waarop de verpleegkundigen bepaalde gegevens van de patiënt
noteerden. (Bijlage C)
De enquête voor de patiënt bestaat uit 3 bundels:
Bundel 1 bevraagt de persoonsgegevens waar onder andere gevraagd wordt naar de
leeftijd,
de
gezinstoestand,
de
sociaal-economische
situatie
en
de
fertiliteitsproblematiek.
42
Bundel 2 is een vragenlijst die afgenomen werd vóór de eicel pick-up, waar er gevraagd
wordt naar de begeleiding en ondersteuning die vooraf gaat aan de eicel pick-up, als
ook naar de ongemakken die ervaren werden vóór de eicel pick-up.
Bundel 3 is een vragenlijst die wordt afgenomen op de verpleegeenheid 03 na de eicel
pick-up. Hierbij wordt er gevraagd naar de begeleiding en ondersteuning vlak vóór,
tijdens en na de eicel pick-up. In dit deel wordt er ook gevraagd naar de algemene
tevredenheid en naar de verbeterpunten.
De enquête bestaat hoofdzakelijk uit gesloten vragen. De patiënten moeten enkel een
kruisje zetten bij het antwoord dat met hun mening overeenstemt. Er komen drie open
vragen aan bod. De antwoorden op deze drie vragen vervolledigen het beeld over hoe
de patiënt de totale behandeling ervaren heeft.
Bij de ondervraging werd er vooral gefocust op het ervaren van de behandeling en iets
minder op de pijnbeleving. Dit om de patiënt niet al te veel te laten focussen op de
pijnsensatie tijdens de pick-up; want dit zou het onderzoek kunnen beïnvloeden.
De observatielijst is samengesteld uit 3 lijsten.
Lijst A is een preoperatieve observatielijst en is eerder een soort checklist waarin wordt
nagegaan of de patiënt nuchter is, of hij allergieën heeft, welke premedicatie hij krijgt
en wanneer hij die gekregen heeft. Deze lijst wordt preoperatief afgenomen op de
verpleegeenheid 03 en in de voorbereidingsruimte.
Lijst B is een per - operatieve checklist en hierin worden een aantal algemene gegevens
genoteerd zoals het al of niet gebruiken van een perfusie, het al of niet gebruiken van
analgetica. Verder worden er een aantal technische gegevens in genoteerd zoals het
tijdsverloop, het aantal follikels. Ook het welbevinden van de patiënt wordt
geobserveerd; men vraagt naar bijwerkingen van de premedicatie en de pijnsensatie. De
lijst wordt per – operatief afgenomen in de operatiezaal.
Lijst C is een postoperatieve checklist en wordt terug afgenomen op de verpleegeenheid
03. Deze checklist vraagt om het welbevinden van de patiënt te observeren en dit zowel
subjectief als objectief te beoordelen.
2.5
De praktische organisatie
2.5.1Praktisch verloop per enquête
Algemeen
Bij opname wordt de patiënt, welke in aanmerking komt om opgenomen te
worden in het onderzoek, geïnformeerd over de enquête via een inleidende
brief. Deze verduidelijkt het doel van het onderzoek. (Bijlage B)
Hierna wordt gevraagd om haar vrijwillige medewerking te verlenen aan dit
onderzoek.
43
Indien de patiënt toestemt, wordt er een rood mapje met daarin alle enquêtes en
observatielijsten bij het dossier van de patiënt gestoken.
Om alle verwarring en problemen te vermijden, wordt per patiënt op elk
onderdeel van de enquête en op elk deel van de observatielijst hetzelfde
volgnummer gezet. Als alle formulieren zijn ingevuld, worden ze per patiënt
aan elkaar vastgeniet.
A.
Op de verpleegeenheid 03
De patiënten krijgen bij ontvangst op de verpleegeenheid 03, de eerste
enquêtebundel aangeboden door “de verpleegkundige van de dienst”. Hierin
wordt er gepeild naar de persoonsgegevens.
Bij het toedienen van de premedicatie wordt er door de verpleegkundigen een
observatielijst A ingevuld. Hierop vermelden ze het lichaamsgewicht, de
hoeveelheid toe te dienen premedicatie (Dormicum®, Dolantine®) per
lichaamsgewicht,…
Deze formulieren worden in het rood mapje gestoken.
B.
In het operatiekwartier
Bij aankomst in de voorbereidingsruimte krijgt de patiënt een tweede
enquêtebundel aangeboden (vlak vóór de eicel pick-up). Hierin wordt er
gepeild naar het welbevinden, de stress en de tevredenheid ervaren door de
patiënten op de verpleegeenheid.
In de voorbereidingsruimte wordt ook de observatielijst B reeds gedeeltelijk
door de verpleegkundigen ingevuld. Deze wordt verder aangevuld met
observaties tijdens en vlak na de eicel pick-up. Bij deze observatielijst wordt er
gebruik gemaakt van de pijnlat (gebaseerd op het principe van de visueel
analoge schaal).
De enquêtebundel 2 en de observatielijst B worden eveneens in het rood mapje
gestoken.
De enquêtebundel 3 wordt meegegeven met een verpleegkundige van de
verpleegeenheid 03.
C.
Terug op de verpleegeenheid 03
Hier wordt gevraagd aan de patiënt om enquêtebundel 3 in te vullen. De
verpleegkundigen vullen de observatielijst C in.
De verschillende enquêtebundels en observatielijsten worden ter hoogte van de
verpleegeenheid 03 samengebracht en aan elkaar geniet. De observatielijst C
wordt onderaan genaamtekend door de verpleegkundigen als controle bij het
verzamelen van de verschillende lijsten.
Op regelmatige tijdstippen worden de rode mapjes opgehaald door de
hoofdverpleger (OK - CRG).
44
2.5.2Praktisch verloop van het volledig onderzoek
In mijn onmiddellijke omgeving hoorde ik steeds meer over koppels die te
maken kregen met fertiliteitsproblemen. Dit wakkerde mijn nieuwsgierigheid
aan en zo begon ik boeken te lezen over fertiliteitsproblemen /
fertiliteitsbehandelingen.
Ik wou met deze interesse echter verder gaan dan alleen maar het lezen van
boeken. Ik kreeg de kans om als verpleegkundige in opleiding op de
fertiliteitsafdeling van het OK - CRG te AZ - VUB te Jette te werken.
Daar zag ik dat de verpleegkundigen er een speciale taak hadden zowel op
technisch, begeleidend en informatief gebied.
Dit bracht mij op het idee om een enquête op te stellen om te peilen naar de
tevredenheid van de patiënt omtrent het functioneren van de verpleegkundigen
in het bijzonder op het specifieke onderdeel van de eicel pick-up.
Eind augustus kreeg ik van de hoofdverpleger van het OK - CRG de
toestemming om een enquête af te nemen op 2 afdelingen van het CRG (de
verpleegeenheid 03 en het operatiekwartier).
De enquête werd in de maanden september - oktober opgesteld in samenspraak
met de hoofdverpleger. Elke enquête werd genummerd en elke vraag werd
voorzien van een nummer (bv: q1-q68).
Medio november werden de enquêtes door de verpleegkundigen van de
verpleegeenheid 03 en het operatiekwartier in omloop gebracht. Tegen eind
november waren er 56 enquêtes verzameld door de hoofdverpleger van het
OK– CRG.
Eind november heb ik alle vragen in de programma’s SNAP (de essentiële
software voor het opstellen van vragenlijsten en enquêtes en de analyse ervan)
en SPSS 13,0 (statistisch programma) ingebracht. Via beide statistische
dataprogramma’s werden de gegevens verwerkt en weergegeven in de vorm
van tabellen en grafieken.
De drie open vragen werden manueel verwerkt en de resultaten werden in
tabellen weergegeven.
Tijdens mijn stageperiode heb ik reeds de preliminaire gegevens over het
onderzoek via een PowerPoint presentatie aan de verpleegkundigen
voorgesteld. Dit gebeurde zowel op het OK-CRG als op de verpleegeenheid
03. Voorafgaand aan de voorstelling werd eerst de enquête toegelicht en het
doel ervan uitgelegd.
De voorstelling gaf de verpleegkundigen een idee over het welbevinden en de
tevredenheid van de patiënten vóór, tijdens en na de eicel pick-up.
Na de voorstelling werden er door de verpleegkundigen al spontaan suggesties
ter kwaliteitsverbetering van de zorg geformuleerd.
45
2.6
Weergave en analyse van de resultaten
2.6.1Deel 1: Persoonsgegevens
In dit deel van de enquête werden de persoonlijke gegevens van de patiënt
bekeken.
We bevragen:
1. De leeftijd? Omdat het weerslag heeft op de vruchtbaarheid en de kans op
slagen van IVF.
2. De sociaal - economische situatie van de patiënt, dit heeft mogelijks
invloed op de beleving van de patiënt.
3. De fertiliteitsproblematiek.
4. De nuchterheid van de patiënt (verder besproken bij deel 2 stress, pijn en
andere ongemakken ten gevolge van de behandeling).
Leeftijd:
 Resultaatweergave:
Tabel 1: De leeftijd vrouw / partner in klassen
Leeftijd van vrouwen in klassen:
Jonger dan 25 jaar :
Tussen 25 en 29 jaar:
Tussen 30 en 34 jaar:
Tussen 35 en 39 jaar:
Ouder dan 40 jaar:
0
19
22
14
1
Leeftijd van partner in klassen:
Jonger dan 25 jaar:
Tussen 25 en 29 jaar:
Tussen 30 en 34 jaar:
Tussen 35 en 39 jaar:
Ouder dan 40 jaar:
0
10
20
14
8
 Resultaatanalyse:
Uit deze tabel kunnen we vaststellen dat de leeftijd varieerde tussen de 25
en de 40 jaar. Van de vrouwen was er niemand jonger dan 25 jaar en 1
iemand was ouder dan 40 jaar.
We zien dat 99% van de vrouwen in de leeftijdscategorie zitten tussen de
25 en de 39 jaar waarvan 40 % hiervan tussen de 30 en de 34 jaar zit.
De gemiddelde leeftijd van de vrouw is 31,8 jaar.
84% van de mannen is tussen de 25 en de 35 jaar waarvan 31 % tussen de
30 en de 35 jaar is. Jonger dan 25 jaar zijn er geen en ouder dan 40 jaar is
er een klein aantal. De gemiddelde leeftijd van de man is 34,7 jaar.
46
De afkomst:
 Resultaatanalyse
Van de 56 Nederlandstalige patiënten waren er 3 afkomstig uit Nederland,
1 uit Polen en 1 uit Tunesië.
De opleidingsgraad van de patiënten:
Om een nog concreter beeld te krijgen van de patiënten werd ook het
opleidingsniveau nagegaan.
 Resultaatweergave:
Grafiek 1: Opleidingsgraad
Wat is uw hoogst behaalde diploma?
20
15
10
17
5
8
7
7
Middelbaar
technisch
onderwijs
Middelbaar
secundair
onderwijs
8
9
0
Middelbaar
beroeps
onderwijs
HOKT
HOLT
Universiteit
47
 Resultaatanalyse:
Uit de analyse blijkt dat:
 8 patiënten of 14,3% behaalden een diploma van het beroepsonderwijs
 14 patiënten of 26,8% behaalden een middelbaar schooldiploma
 25 patiënten of 44,7 % behaalden een diploma van hoger onderwijs
(HOKT: hoger onderwijs van het korte type of HOLT: hoger onderwijs
van het lange type)
 9 patiënten of 16,1 % behaalden een universitair diploma
De huidige gezinssituatie:
 Resultaatanalyse:
De 56 Nederlandstalige patiënten zijn allemaal gehuwd of samenwonend.
Fertiliteit
A.
•
Reeds kinderen ?
Er werd het koppel ook gevraagd of ze reeds kinderen hadden en indien ja
hoeveel.
 Resultaatweergave:
Tabel 2: Aantal kinderen
Aantal kinderen Aantal koppels
0
1
2
3
4
5
Totaal
/
8
3
/
1
1
56
Aantal koppels in %
weergegeven
0%
14,3%
5,4%
0%
1,8%
1,8%
100%
 Resultaatanalyse:
Van de ondervraagde patiënten hebben slechts 13 of 23,2 % één of
meerdere kinderen en 43 of 76,7 % geen kinderen.
48
•
Indien ze reeds kinderen hadden werd er ook gevraagd of ze een
behandeling ondergaan hadden en zo ja welke.
 Resultaatanalyse:
Van de 13 patiënten (23,2 %) onderging:




B.
1 patiënt een ovulatie-inductie
2 patiënten een inseminatie
6 patiënten een IVF - behandeling
4 patiënten werden spontaan zwanger
Reden van de eicel pick-up bij IVF
Er werd ook nagegaan of er gekende oorzaken van onvruchtbaarheid waren en
zo ja om welke oorzaak het ging.
 Resultaatweergave
Grafiek 2: Oorzaak van onvruchtbaarheid
 Resultaatanalyse:
Bij 8,9 % (5 patiënten) van de ondervraagde patiënten blijkt de oorzaak
van onvruchtbaarheid onverklaarbaar te zijn. Bij 51,8 % (29 patiënten) ligt
de oorzaak bij de man.
49
Bij de vrouw zijn de oorzaken:
 8,9% (5 patiënten) tubaire onvruchtbaarheid
 3,6 % (2 patiënten) endometriose met onvruchtbaarheid
 1,8% (1 patiënt) polycystische ovaria met onvruchtbaarheid
Andere redenen voor IVF zijn:
 17,9% (10 patiënten) pick-up voor PGD
 1,8% (1 patiënt) donor voor eiceldonatie voor andere koppels
C.
Fertiliteitsbehandeling
Er werden gegevens verzameld omtrent eventuele vorige al of niet succesvolle
behandelingen.
•
Vraag: Heeft u al eerder een fertiliteitsbehandeling ondergaan en zo ja, om
welke behandeling ging het?
 Resultaatanalyse:
Hieruit bleek dat 82% (46 patiënten) al eerder een fertiliteitsbehandeling
onderging.
Daarvan ondergingen:
 35 patiënten een IVF - behandeling
 17 patiënten een inseminatie
 1 patiënt een ovulatie - inductie
 7 patiënten hebben zowel een inseminatie als een IVF – behandeling
gehad
2.6.2Deel 2: Stress, pijn en andere ongemakken ten gevolge van de behandeling
(uit de enquête bundel 2 en bundel 3)
1. Ongemakken van de stimulatie
•
Vraag : Heeft u ongemakken ervaren tijdens de stimulatie? (gevoelige,
pijnlijke eierstokken)
 Resultaatanalyse:
Uit de analyse blijkt dat 31 patiënten ongemakken ervaren hebben, terwijl
25 patiënten geen ongemakken tijdens de stimulatie ervaren hebben.
50
2. Stress
Graag was ik te weten gekomen welke periode door de patiënt als het meest
stressvolle ervaren werd.
 Resultaatweergave:
Grafiek 3: De stresservaring
Wanneer werd door u de meeste stress ervaren?
25
22
20
15
10
8
8
4
5
0
0
hospitalisatieeenheid
voorbereidingsruimte
voor de pick-up
tijdens de eicel
pick-up
na de eicel pick-up
op de kamer
 Resultaatanalyse:
De grootste stresspiek situeert zich tijdens de eicel pick-up. Vlak na de
eicel pick-up is de stress volledig verdwenen, waarna we terug een
stresstoename zien als de patiënt op de kamer is. 14 patiënten
beantwoordden deze vraag niet.
3. Bijwerkingen van de medicatie
Er werd gepeild naar de ondervonden last van de toegediende medicatie voor
de eicel pick-up.
•
Vraag: Hebt u last ondervonden van de toegediende medicatie? (voor de
eicel pick-up)
51
 Resultaatweergave:
Grafiek 4: Last van medicatie (voor de eicel pick-up)
Heeft u last ondervonden van de toegediende medicatie?
(voor de eicel pick-up)
35
30
27
25
25
20
15
10
3
5
1
0
sterk
zeer sterk
0
niet
•
weinig
matig
Zo ja, waar had je last van? (voor de eicel pick-up)
Waar had je last van?
14
12
11
10
8
6
5
4
2
2
1
0
0
duizeligheid
misselijkheid
hoofdpijn
braakneigingen
 Resultaatanalyse:
Uit de resultaten blijkt dat de meerderheid van de patiënten geen of weinig
last hadden. Het belangrijkste probleem was duizeligheid en hoofdpijn.
10 patiënten verduidelijkten niet waar ze last van ondervonden.
52
braken
•
Vraag: Hebt u last ondervonden van de toegediende medicatie? (na de eicel
pick-up)
 Resultaatweergave:
Grafiek 5: Last van de medicatie (na de eicel pick-up)
Heeft u last ondervonden van de toegediende medicatie?
(na de eicel pick-up)
30
25
25
20
13
15
11
10
5
0
0
niet
•
weinig
matig
sterk
2
zeer sterk
Zo ja, waar had je last van? (na de eicel pick-up)
Waar had je last van?
18
16
16
14
12
10
8
6
3
4
2
0
0
duizeligheid
misselijkheid
hoofdpijn
1
braakneigingen
0
braken
 Resultaatanalyse:
Na de eicel pick-up hebben toch een wat grotere groep van patiënten last
van ongemakken. Het gaat hier voornamelijk over duizeligheid en geen
hoofdpijn meer.
53
2.6.3Deel 3: Stress, pijn en andere ongemakken uit de observatielijsten
1. Pijn
•
Vraag: Hebt u pijn ervaren tijdens de eicel pick-up (meting met pijnlat.)
Deze meting gebeurde in de voorbereidingsruimte vlak na de eicel pick-up
 Resultaatweergave
Grafiek 6: Verband tussen de geobserveerde pijn en de pijn gemeten
met de pijnlat (na de eicel pick-up)
Pijnscore in de voorbereidingsruimte
na de eicel pick-up
12
10
8
6
4
10
8
10
5
2
2
0
1
•
8
2
3
4
5
3
6
1
7
8
0
9
0
10
Vraag: Scoor de pijn na de pick-up (met een pijnlat)
Deze meting gebeurde in de verpleegafdeling VP03, wanneer de patiënt terug
op de afdeling was na de eicel pick-up.
 Resultaatweergave
Pijnscore op de verpleegeenheid 03 na de eicel
pick-up
16
14
12
10
8
6
4
2
0
14
5
1
54
5
2
3
4
0
4
1
5
6
0
7
2
8
0
9
0
10
 Resultaatanalyse:
Deze tabellen tonen dat de pijn gradueel afneemt. Slechts twee patiënten
hebben in de voorbereidingsruimte slechts weinig pijn (score 1 en 2) maar
kregen meer pijn op de verpleegeenheid 03 (score 8).
Ongeveer 87% of 47 patiënten hebben geen pijn meer op de
verpleegeenheid 03 maar er is toch nog steeds 13% of 7 patiënten die pijn
ervaren. Hierbij kunnen we een effectiever pijnbeleid bij uitvoeren (bv:
meer Perfusalgan® toedienen).
2. Premedicatie
Als premedicatie wordt er aan de patiënten Dolantine® (Petidine) 1mg/kg
lichaamsgewicht en Dormicum® (Midazolam) 0,5 ml (2,5 mg) gegeven, met
als doel de angst te verminderen.
Volgens het behandelingsprotocol krijgt elke patiënt premedicatie toegediend.
Enkel op uitzonderlijke vraag van de patiënt wordt een afwijking toegestaan.
In deze studie hebben slechts 2 patiënten geen premedicatie gekregen.
•
Vraag: Heeft de patiënt last van de premedicatie? (pre - operatief
voorbereidingsruimte)
 Resultaatweergave:
Grafiek 7: De ondervonden last van de premedicatie
Heeft de patiënt last van de premedicatie?
40
30
20
33
10
17
5
1
0
geen
suf
nausea
duizelig
55
 Resultaatanalyse:
Er zijn 33 patiënten die geen last hebben van de premedicatie.
30,4% (17 patiënten) voelt zich suf, 8,9% (5 patiënten) voelt zich duizelig
en slechts 1,8% (1 patiënt) heeft last van nausea.
3. Per – en postoperatieve ongemakken en complicaties
De verpleegkundigen hebben de per – en postoperatieve ongemakken en
complicaties genoteerd alsook de verpleegkundige interventies die werden
toegepast bij postoperatieve complicaties.
 Resultaatweergave:
 3 vrouwen kregen een anti-emeticum toegediend (Litican®Primperan®) omdat zij zich misselijk voelden.
 7 vrouwen kregen voor pijnklachten een pijnstillend middel (bv.
Perfusalgan®) toegediend.
 2 patiënten hadden een vagale reactie, waarbij de uitlokkende factor pijn
was, ook zij kregen hiervoor een pijnstillend middel toegediend.
 bij 19 vrouwen trad er bloedverlies op, dit ging vanzelf over.
 16 vrouwen hadden last van duizeligheid na de PU, 3 vrouwen kregen
hiervoor glucose onder de vorm van Coca Cola.
2.6.4Deel 4 : Samenvoegingen en vergelijkingen van enkele resultaten
A.
Relatie tussen het nuchter zijn en de ongemakken
1. Tijdstip van de eicel pick-up
•
Vraag: Tijdstip van de eicel pick-up? (pre - operatief VP03)
 Resultaatweergave:
In de voormiddag ondergingen 55,4% of 31 patiënten een eicel pick-up en
in de namiddag 44,6% of 25 patiënten.
2. Nuchter
•
Vraag: Is de patiënt nuchter? (pre - operatief VP03)
 Resultaatanalyse:
De patiënten die in de voormiddag een eicel pick-up ondergaan hebben,
zijn altijd nuchter. De patiënten die in de late namiddag een eicel pick-up
ondergaan, mogen in de voormiddag een lichte maaltijd nuttigen.
56
Uit de analyse blijkt dat de meeste patiënten (54 patiënten) nuchter zijn.
Slechts een klein aantal (2 patiënten) is niet nuchter.
3. Perfusie
 Resultaatweergave:
Preventief krijgen alle patiënten die een eicel pick-up ondergaan een infuus
aangehangen zodanig dat als er tijdens de eicel pick-up complicaties
optreden, bijkomende medicatie kan toegediend worden.
Bij patiënten in de voormiddag is dit een Plasmalyte – A (dit bevat
elektrolyten: natriumchloride, kaliumchloride, magnesiumchloride) en in
de namiddag Glucose 5% in Hartmann omdat hierin suiker (dextrose) zit
en men zo de ongemakken van de langdurige nuchterheid probeert op te
vangen.
 Resultaatanalyse:
Alle patiënten die in de voormiddag een eicel pick-up ondergaan (55,4% of
31 patiënten) krijgen Plasmalyte – A toegediend. De patiënten die een eicel
pick-up in de namiddag ondergaan (44,6% of 25 patiënten) krijgen
Glucose 5% in Hartmann toegediend.
4. De dagelijkse ontbijtgewoonten
Er is gepeild naar de dagelijkse ontbijtgewoonten van de patiënten. Nuchter
blijven doet mogelijks af aan het welbevinden van de patiënten die gewoon
zijn om te ontbijten.
Tabel 3: De dagelijkse ontbijtgewoonten van de patiënten
Ontbijtgewoonten
Aantal
Percent
Ik ontbijt niet
2
3,6%
Ik drink alleen koffie/thee/fruitsap
8
14,3%
Ik ontbijt (muesli, yoghurt,
boterhammen)
46
82,1%
Totaal
56
100%
 Resultaatanalyse:
Uit de ondervraging blijkt dat 82,1% (46 patiënten) van de ondervraagde
patiënten ontbijt, 14,3% (8 patiënten) alleen koffie, thee of fruitsap drinkt
en 3% (2 patiënten) niet ontbijt.
57
Als we de resultaten van de vorige nu samen zetten met de resultaten van de
ondervonden ongemakken, en we vergelijken deze, dan kunnen we enkele
opmerkelijke vaststellingen doen.
5. Relatie tussen de nuchterheid en de preoperatieve ongemakken.
 Resultaatweergave:
Tabel 4: Relatie tussen het nuchter zijn en de preoperatieve
ongemakken
a. Voor de eicel pick-up
Braakneigingen
Braken
Duizeligheid
Misselijkheid
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
1
-
-
-
1
-
-
-
-
-
-
1
-
1
-
-
2
-
3
1
-
5
1
4
1
-
8
1
Onbijtgewoonten Hoofdpijn
Voormiddag
Perfusie
Plasmalyte - A
(31Patiënten)
Ik ontbijt niet
(2)
Ik drink alleen
koffie,thee,
fruitsap
(8)
Ik ontbijt
( 46 )
Totaal
Namiddag
Perfusie
Glucose 5 % in
Hartmann
(25 Patiënten)
Ik ontbijt niet
(2)
Ik drink alleen
koffie,thee,
fruitsap
(8)
Ik ontbijt
( 46 )
Totaal
 Resultaatanalyse:
Voor de eicel pick-up werd er aan de patiënt gevraagd om nuchter te
blijven. Uit de analyse blijkt dat er in de voormiddag maar 1 iemand last
heeft gehad van hoofdpijn en niemand had last van braakneigingen,
braken, duizeligheid en misselijkheid.
58
In de namiddag lagen de scores echter hoger. Vier patiënten hadden last
van hoofdpijn, 1 patiënt had braakneigingen, 8 patiënten hadden last van
duizeligheid, 1 patiënt was misselijk.
Dit suggereert dat hoe langer de patiënten nuchter werden gehouden, hoe
hoger de kans is op duizeligheid, misselijkheid en braakneigingen.
Verder is ook op te merken dat mensen die gewoon waren om te ontbijten,
meer problemen hadden, dan zij die niet ontbeten.
6. Relatie tussen het nuchter zijn en de postoperatieve ongemakken
 Resultaatweergave:
Tabel 5: Relatie tussen het nuchter zijn en de postoperatieve
ongemakken
b. Na de eicel pick-up
Braakneigingen
Braken
Duizeligheid
Misselijkheid
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
5
2
-
-
-
5
2
-
-
-
1
-
-
-
-
3
-
-
1
-
7
1
-
1
-
11
1
Onbijtgewoonten Hoofdpijn
Voormiddag
Perfusie
Plasmalyte - A
(31Patiënten)
Ik ontbijt niet
(2)
Ik drink alleen
koffie,thee,
fruitsap
(8)
Ik ontbijt
( 46 )
Totaal
Namiddag
Perfusie
Glucose 5 % in
Hartmann
(25 Patiënten)
Ik ontbijt niet
(2)
Ik drink alleen
koffie,thee,
fruitsap
(8)
Ik ontbijt
( 46 )
Totaal
 Resultaatanalyse:
59
In de voormiddag blijkt dat slechts zeven patiënten last hadden van
duizeligheid en misselijkheid terwijl in de namiddag dertien patiënten last
hadden van misselijkheid, braken, hoofdpijn en duizeligheid.
Hieruit kunnen we terug afleiden dat hoe langer de patiënten nuchter
gehouden worden, hoe hoger de kans is op duizeligheid, misselijkheid en
braakneigingen.
Van de éénendertig patiënten die Plasmalyte - A hebben gekregen zijn er
zeven patiënten die last hebben van duizeligheid en misselijkheid. Terwijl
er bij de patiënten die in de namiddag Glucose 5% in Hartmann toegediend
kregen (25-tal patiënten), waren er toch tien patiënten die last hadden van
duizeligheid en misselijkheid.
7. Invloed van Hartmann infuus op de pre – en postoperatieve ongemakken
In het bestaande behandelingsprotocol krijgen de patiënten in de voormiddag
een Plasmalyte-A oplossing als standaard I.V. perfusie terwijl de patiënten in
de namiddag een Glucose 5% in Hartmann oplossing krijgen.
Men ging ervan uit dat de symptomen zoals misselijkheid - braakneigingen hoofdpijn veroorzaakt door de langere tijd van nuchter zijn konden
opgevangen worden door in de namiddag Glucose 5% in Hartmann toe te
dienen.
Van de éenendertig patiënten die Plasmalyte – A hebben gekregen zijn er
zeven patiënten die last hebben van duizeligheid en misselijkheid. Terwijl er
bij de patiënten die in de namiddag Glucose 5% in Hartmann toegediend
kregen (25-tal patiënten) waren er toch tien patiënten die last hadden van
duizeligheid en misselijkheid.
Bij de geobserveerde patiënten (31 en 25 patiënten) lijkt het toedienen van
Glucose 5% in Hartmann weinig effect te hebben.
B.
Relatie tussen de geobserveerde pijn door de verpleegkundigen en de
pijn gemeten door de patiënt met de pijnlat.
 Werkwijze:
1. De verpleegkundige observeert de patiënt en probeert zo een inschatting
te maken van diens pijnervaring en noteert deze.
2. De verpleegkundige biedt de patiënt een pijnlat aan waarop deze op een
objectieve manier zijn pijn kan scoren.
60
3. De verpleegkundige kan de door de patiënt aangeduide score aflezen op
de achterzijde van de kaart (de pijnlat) en noteert deze op de
observatielijst.
61
1. Vergelijking tussen de pijnscore vóór de eicel pick-up in de
voorbereidingsruimte (dispatch) en op VP03
 Resultaatweergave:
Tabel 6: Verband tussen de geobserveerde pijn en de pijn gemeten met
de pijnlat
Aantal
pt.
geen
antw.
Pijnscore die de verpleegkundige vermoedt tijdens de Pick up
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
56
13
19
2
7
4
2
4
2
2
1
-
-
geen
antwoord
2
-
1
-
-
-
-
-
-
1
-
-
-
0
7
1
6
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
1
10
4
3
-
2
1
-
-
-
-
-
-
-
2
8
2
4
1
-
-
1
-
-
-
-
-
-
3
10
3
2
1
2
1
1
-
-
-
-
-
-
4
2
-
1
-
-
-
-
-
1
-
-
-
-
5
5
-
1
-
1
-
-
3
-
-
-
-
-
6
3
-
1
-
-
1
-
1
-
-
-
-
-
7
8
3
-
-
2
1
-
-
1
1
-
-
-
8
1
-
-
-
-
-
-
-
-
-
1
-
-
9
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
10
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
beoordeeld via de pijnlat.Pijnscore tijdens de Pick-up,
aantal pt.
Legende:
onderschatting van pijn door de verpleegkundigen (rood cijfer)
correcte inschatting van de pijn door de verpleegkundigen (groen cijfer)
overschatting van de pijn door de verpleegkundigen. (blauw cijfer)
 Resultaatanalyse:
Bij de objectieve score van de patiënt met de pijnlat zien we dat zeven
patiënten van de 56 geen pijn hebben. 28 patiënten hebben matige pijn
(score 1-3) en 19 patiënten hebben matige tot sterke pijn (score 4-10).
Verpleegkundigen onderscoren de pijn in vergelijking met de pijnlat.
62
Bijvoorbeeld als de verpleegkundigen nul scoren zien we dat er toch nog 9
patiënten een score hebben tot en met 3 en een 3-tal patiënten hoger scoren
dan 4.
Hieruit kunnen we afleiden dat het niet altijd zo evident is om als
verpleegkundige de pijn bij de patiënt in te schatten.
Matige tot sterke pijn werden echter wel expliciet erkent door de
verpleegkundigen.
2.6.5Deel 5 : Tevredenheid van de patiënten
A. Analyse van de gesloten vragen (resultaat uit de patiëntenenquête
bundel 2 en 3)
1.Stress
Er werd gevraagd of de verpleegkundigen voldoende rekening hielden met de
door de patiënten ervaren stress op de 4 geëvalueerde tijdstippen.
 Resultaatweergave:
Tabel 7: Ervaren stress op de 4 tijdstippen
Op VP 03
Dispatch
voor PU
voor PU
Dispatch
na PU
Op VP03
na PU
Geen antwoord
1
4
4
4
Weinig
1
1
-
-
Matig
3
1
2
1
Sterk
34
26
24
26
Zeer sterk
15
23
25
24
 Resultaatanalyse:
Bij de bevraging of er voldoende rekening werd gehouden met de door de
patiënten ervaren stress zien we dat de meerderheid van de patiënten sterk
tot zeer sterk tevreden zijn en dit op de vier geëvalueerde tijdstippen.
2. Ondersteuning en begeleiding
Eveneens werd er gevraagd of de patiënten tevreden waren over de
ondersteuning en begeleiding van de verpleegkundigen zowel op de
verpleegeenheid (voor de pick-up), tijdens de pick-up, op de
voorbereidingsruimte (na de pick-up) als op de verpleegeenheid na de pick-up.
63
 Resultaatweergave:
Tabel 8: Tevredenheid over ondersteuning en begeleiding
Op VP03
Tijdens de
Dispatch na
voor de eicel eicel pick-up de eicel pickpick-up
up
Op VP03 na
eicel pick-up
Geen antwoord
-
4
4
5
Geen oordeel
-
-
-
-
Niet tevreden
-
-
-
-
Gedeeltelijk niet
tevreden
-
-
-
-
Gedeeltelijk
tevreden
5
3
5
7
Tevreden
51
49
47
44
 Resultaatanalyse:
Uit de analyse blijkt dat de meeste patiënten tevreden waren over de
ondersteuning en de begeleiding van de verpleegkundigen op de 4
geëvalueerde tijdstippen. Een kleine minderheid was gedeeltelijk tevreden.
3.Comfort
Er werd ook gepeild naar de tevredenheid over het comfort aangeboden door
de verpleegkundigen op de vier verschillende momenten.
Onder comfort verstaan we:
het positioneren van de patiënt in bed, op de operatietafel, aanbieden van extra
deken - kussens,..
 Resultaatweergave:
Tabel 9: Tevredenheid over comfort
Op de VPO3 Tijdens de
voor de eicel eicel pick-up
pick-up
64
Dispatch na
de eicel pickup
Op de VP03
na eicel pickup
Geen antwoord
-
4
4
5
Geen oordeel
2
-
-
-
Niet tevreden
-
-
-
-
Gedeeltelijk niet
tevreden
-
-
-
-
Gedeeltelijk
tevreden
3
1
4
5
Tevreden
51
51
48
46
 Resultaatanalyse:
De tevredenheid in verband met het comfort aangeboden door de
verpleegkundigen scoort hier zeer hoog.
46 patiënten of 82,1 % tot 51 patiënten of 91,1 % waren zeer tevreden over
het aangeboden comfort.
4. Informatie
Er werd gevraagd of men tevreden was over de informatie die men kreeg
betreffende de toegediende medicatie (pijnstilling).
 Resultaatanalyse:
53,6% (30 patiënten) was tevreden, 32,1% (18 patiënten) zeer tevreden,
terwijl 1,8% (1 patiënt) ontevreden en 1,8 % (1 patiënt) noch tevreden /
noch ontevreden was.
10,7% (6 patiënten) beantwoordden deze vraag niet.
B. Analyse van de open vragen (3)
Er werden 3 open vragen gesteld namelijk:
a. Wat was opmerkelijk goed?
b. Wat kunnen de verbeterpunten zijn?
c. Wat zijn de kwaliteiten die nu aanwezig zijn en die niet mogen verdwijnen?
Bij de analyse hebben we de antwoorden zo mogelijk geordend per afdeling:
consultatie, verpleegeenheid 03 en OK - CRG.
Tabel 10 : Algemene tevredenheid
a. Wat was opmerkelijk goed?
Consultatie
- vlot verloop van informatieverstrekking
- goede uitleg i.v.m. voorbereiding / planning en de
medicatie
- goede begeleiding
Verpleegeenheid - zeer vriendelijk en behulpzaam personeel
03
- goede opvang van de patiënt
- sterke bezorgdheid van de verpleegkundigen tegenover de
patiënt
- uitgebreide informatieverstrekking
OK - CRG
- goede begeleiding van de patiënt door de
operatieverpleegkundigen
65
Algemeen
- goede ondersteuning van de patiënt
- goede medische uitleg voor de patiënt (men hanteert geen
moeilijke medische woorden)
- de verpleegkundigen zijn begaan met het welzijn van de
patiënt
- stiptheid bij de planning van patiënten (tijdstip eicel pickup)
- een goede organisatie van het verloop van de behandeling
- vriendelijkheid van het verplegend personeel
- goede begeleiding van het verplegend personeel
- professionele aanpak
- uitgebreide informatieverstrekking
b.Wat kunnen verbeterpunten zijn?
Consultatie
- meer informatie geven over de behandeling
(stimulatiefase, medicatie, patiëntenmonitoring,…)
- stiptheid bij echografieën (de patiënt een duidelijk uur
meedelen)
- bereikbaarheid (tijdens de avonduren ook consultatie
houden voor koppels die werken)
- betere telefonische bereikbaarheid
Verpleegeenheid - aparte eenheid is beter. Op de verpleegeenheid 03 (kleine
03
heelkunde) liggen niet alleen de fertiliteitspatiënten maar ook
patiënten gehospitaliseerd die een porth-a-cath hebben laten
plaatsen, of die varices hebben laten wegnemen
- mensen die eenzelfde taal spreken op 1 kamer leggen (als
dit mogelijk is)
OK - CRG
- behandeling verloopt onpersoonlijk (dit stelde 1 patiënt
vast, ze zei dat ze niet veel uitleg kreeg gedurende de eicel
pick-up)
Algemeen
- aangesproken worden in je moedertaal (bv: als het een
franstalige patiënt is wil deze aangesproken worden in het
Frans)
66
c.Wat zijn kwaliteiten die nu aanwezig zijn en die niet mogen verdwijnen?
Consultatie
- professionaliteit van de counselers (verpleegkundigen /
vroedkundigen)
- beperking van de wachttijden
- kennis van medische voorgeschiedenis van de patiënten
Verpleegeenheid - spontaniteit van de verpleegkundigen
03
- 100% inzet van de verpleegkundigen
- vriendelijkheid van het personeel
- het behulpzaam zijn tegenover de patiënt
OK - CRG
- goede opvang van de patiënt
- aandacht voor de patiënt
- de ontspannen sfeer op dienst
- goede uitleg bij de eicel pick-up
Algemeen
- vriendelijkheid
- professionele aanpak
 Resultatenanalyse:
Bij het analyseren van de resultaten van de drie open vragen bleek dat de
meerderheid van de patiënten zeer tevreden was zowel over de stiptheid, de
opvang, de begeleiding, de gegeven informatie, de zeer professionele
aanpak, als de vriendelijkheid van het personeel.
2.7
Conclusie en discussie
2.7.1Inleiding
In wat volgt worden er algemene conclusies geformuleerd die op basis van de
resultaten opvallen.
2.7.2Persoonsgegevens
Uit de enquête blijkt dat de vrouwen die naar het CRG komen, zich bevinden
in de leeftijdscategorie tussen de 25 en de 39 jaar met een gemiddelde leeftijd
van 31,8 jaar. De hogere gemiddelde leeftijd kan een reden zijn van de
onvruchtbaarheid maar kan ook door onvruchtbaarheid veroorzaakt zijn.
In de literatuur lezen we dat de gemiddelde leeftijd van de vrouw 28 jaar en 6
maanden is wanneer ze aan kinderen denkt. De hogere gemiddelde leeftijd uit
de enquête kan door onvruchtbaarheid veroorzaakt zijn, maar kan ook een
reden zijn van de onvruchtbaarheid.
Volgens prof. Devroey “gynaecoloog en klinisch directeur van het Centrum
voor Reproductieve Geneeskunde van het Academisch ziekenhuis van de VUB
67
en voorzitter van de ESHRE” wordt de leeftijd waarop vrouwen hun eerste
kind krijgen alsmaar hoger en hoger. Veel vrouwen weten niet dat hun kans op
zwangerschap afneemt naargelang ze ouder worden. Vaak komen vrouwen pas
op raadpleging als ze 37 à 38 jaar zijn en dan is het zeer laat.
Prof. Devroey verklaarde verder: “Veel mensen denken dat de geneeskunde
alles zal oplossen. Wij kunnen alleen in bepaalde omstandigheden, als de
natuur het toelaat, sommige zaken realiseren. Maar er zijn tegelijk nog zoveel
dingen die we niet kunnen.”
De sociaal-economische situatie
Van de ondervraagde patiënten had 76,8 % nog geen kinderen. Daaruit kunnen
we afleiden dat de leeftijdsgrens heel wat hoger ligt dan 28 jaar en 6 maanden.
Bij de vergelijking van de sociaal – economische situatie met deel 2 (ervaren
ongemakken) en deel 5 (tevredenheid) kon er geen enkele duidelijke relatie
gevonden worden.
Mensen met een hoger diploma waren niet minder of meer tevreden dan
mensen met een lager diploma.
We zien ook dat patiënten met een hoger diploma niet minder of meer
ongemakken hadden dan patiënten met een lager diploma.
De fertiliteitsbehandeling
We weten uit de literatuur dat het percentage bij mannelijke en vrouwelijke
onvruchtbaarheid ongeveer hetzelfde is. Uit de enquête blijkt dat bij de
ondervraagde koppels de grootste onvruchtbaarheid bij de man ligt (51,8 %),
ten opzichte van 34 % bij de vrouw. Dit is misschien verklaarbaar door de
keuze van de steekproefpopulatie of het moment van het onderzoek. Een
uitgebreider onderzoek zou dit kunnen nagaan.
2.7.3Stress, pijn en andere ongemakken bij de behandeling
1.Stimulatie
Ongemakken tijdens de stimulatiefase mogen niet onderschat worden. Uit de
analyse blijkt dat meer dan de helft van de patiënten ongemakken hebben
ondervonden tijdens de stimulatiefase.
68
2.Stress
Als we kijken naar de analyse van de enquête zien we dat de eicel pick-up als
het meest stressvolle moment van de behandeling ervaren wordt.
We dachten dat de meeste stress ervaren werd bij de opname op de
verpleegeenheid 03 en in de voorbereidingsruimte. Maar uit de analyse blijkt
dat de meeste stress ervaren werd tijdens de eicel pick-up.
Eenmaal de eicel pick-up voorbij is, ervaart niemand nog stress.
We zien wel, eens de patiënten terug op hun kamer zijn, de stress opnieuw
toenemen. Dit laatste kan te verklaren zijn door het feit dat de patiënten zich
veel vragen kunnen gaan stellen zoals:
“Zou alles nu goed verlopen zijn? Wat als er niet genoeg embryo’s tot stand
komen? Hoeveel embryo’s gaan ze terugplaatsen? enz…."
Uit gesprekken die de verpleegkundigen met de patiënten achteraf voerden,
blijkt ook dat de meeste stress ervaren wordt tussen de eicel pick-up en de
embryotransfer. Vermoedelijk ook door de twijfel en onzekerheid. De reden
werd door de verpleegkundigen niet expliciet gevraagd.
In de toekomst zouden we misschien eens kunnen nagaan waarom de
patiënten stress ervaren tussen de eicel pick-up en de embryotransfer en hoe
men dit kan ondervangen.
3.Pijn
Als we de pijnscore na de eicel pick-up bekijken, zien we dat 13% toch nog
een matige tot in enkele gevallen sterke pijn ervaren. We kunnen ons
afvragen of het gevoerde pijnbeleid niet aangepast moet worden en er in de
toekomst niet meer pijnstilling moet gegeven worden.
Of misschien is het beter preoperatief de pijnstilling toe te dienen? Hier dient
echter nagegaan te worden of dit geen invloed kan hebben op de kwaliteit
van de eicellen en het uiteindelijke resultaat van de behandeling.
We kunnen ons ook afvragen of elke vrouw pijnstilling tijdens de eicel pickup wil. Het kan zijn dat de vrouwen liever pijn hebben dan dat ze
geneesmiddelen toegediend krijgen. Wanneer de pijn eventueel ondraaglijk
wordt tijdens de eicel pick-up, bestaat er dan de mogelijkheid dat de vrouw
hiertegen iets krijgt? Op de dienst OK - CRG gebruiken ze een vast protocol.
Alle vrouwen krijgen pijnstilling toegediend. Alleen op uitdruk-kelijk
verzoek van de vrouw gaat men geen pijnstilling toedienen.
Bij het nagaan of er een verband bestaat tussen de geobserveerde pijn (door
de verpleegkundigen) en de pijn gemeten door de patiënt met een pijnlat,
kunnen we vaststellen dat de verpleegkundigen de pijn onderscoren in
69
vergelijking met de pijnlat. Daaruit kunnen we afleiden dat het als verpleegkundige niet altijd evident is om de pijn bij de patiënten in te schatten.
4.Ongemakken in vergelijking met:
Nuchterheid
Uit veiligheidsoverweging wordt er aan de patiënten gevraagd nuchter te
blijven. Aan patiënten die in de late namiddag een eicel pick-up ondergaan
werd er toegestaan een lichte maaltijd te nuttigen.
Toch zien we dat weinig patiënten van dit recht gebruik maakten. Zoals het
behandelingsprotocol het voorschrijft kregen alle patiënten die in de
voormiddag een eicel pick-up ondergaan Plasmalyte - A toegediend en in de
namiddag Glucose 5% in Hartmann.
Aan de hand van de resultaten zien we dat hoe langer de patiënt nuchter
gehouden wordt, hoe hoger de kans is op duizeligheid, misselijkheid en
braakneigingen.
Hartmann
In het bestaande behandelingsprotocol krijgen de patiënten in de voormiddag
een Plasmalyte - A oplossing als standaard I.V. perfusie terwijl de patiënten
in de namiddag een Glucose 5% in Hartmann oplossing krijgen.
Men ging ervan uit dat de symptomen zoals misselijkheid - braakneigingenhoofdpijn veroorzaakt door de langere tijd van nuchter zijn konden
opgevangen worden door in de namiddag Glucose 5% in Hartmann toe te
dienen.
Bij de geobserveerde patiënten (31 en 25 patiënten) blijkt dat het toedienen
van Glucose 5% in Hartmann weinig effect heeft.
Het probleem bij het toedienen van Glucose 5% in Hartmann is dat er slechts
een kleine hoeveelheid glucose bij de patiënt terecht komt. Het probleem is
dat we de patiënt niet mogen opvullen. Dit veroorzaakt een volle blaas.
Hierdoor krijgt men tijdens de eicel pick-up een slechte visualisatie en een
moeilijkere bereikbaarheid van de follikels die men moet aanprikken. Men
dient dan eerst de blaas te catheteriseren alvorens men kan verder gaan met
de eicel pick-up.
Ontbijtgewoonten
Personen die gewoon waren om ’s morgens te ontbijten bleken meer
problemen te ondervinden van het nuchter blijven. Zij vertoonden zowel
vóór als na de eicel pick-up ongemakken.
70
Suggesties
We dachten dat we de symptomen zoals misselijkheid, braakneigingen
konden opvangen door in de namiddag Glucose 5% in Hartmann toe te
dienen. Maar we zien dat bij de geobserveerde vrouwen het toedienen van
Glucose 5% in Hartmann in de namiddag weinig effect heeft.
Misschien moeten we in de toekomst de patiënten die een eicel pick-up in de
namiddag ondergaan toch stimuleren om een lichte maaltijd te nuttigen in de
loop van de voormiddag.
Waar we zeker oog voor moeten hebben is het feit dat de patiënt niet nuchter
gehouden wordt van de dag voordien. Door het lange nuchter zijn krijgt men
een daling van het suikergehalte waardoor de patiënt zich slap gaat voelen.
Dit in combinatie met de ervaren stress en toegediende pijnmedicatie kan
ervoor zorgen dat de misselijkheid - duizeligheid toeneemt.
2.7.4Conclusie van algemene tevredenheid
1.Gesloten vragen
Uit de resultaten van de enquête blijkt dat de patiënten tevreden tot zeer
tevreden zijn enerzijds over de houding van de verpleegkundigen ten
opzichte van hun ervaren stress, anderzijds over de ondersteuning, de
informatie, de begeleiding alsook het comfort aangeboden door de
verpleegkundigen. En dit op de 4 geëvalueerde tijdstippen.
2.Open vragen
Op de vragen over de algemene tevredenheid gaven de patiënten aan dat de
uitgebreide informatieverstrekking, de begeleiding, de ondersteuning, de
vriendelijkheid, de stiptheid en de professionele aanpak van het volledige
fertiliteitsteam en dit op de 3 afdelingen (consultatie, VP03, OK - CRG)
opmerkelijk goed was en dit zeker kwaliteiten zijn die niet mogen
verdwijnen.
Er werd ook gepeild naar verbeterpunten en samengevat krijgen we deze
aandachtspunten:
 administratie (betere telefonische bereikbaarheid,…..)
 aparte eenheid voor fertiliteitspatiënten
 aangesproken worden in je moedertaal
 patiënten die eenzelfde taal spreken op 1 kamer plaatsen
In de toekomst zal er met deze aandachtspunten zeker rekening gehouden
worden.
71
Algemene conclusie:
Uit de resultaten van de enquête, alsook uit de gesprekken met de patiënt
mogen we toch wel besluiten dat er een grote tevredenheid is over de
verpleegkundige zorg gedurende de eicel pick-up.
3 Conclusie praktisch gedeelte
Uit het onderzoek zijn er een aantal conclusies en suggesties voortgekomen. De meest
opmerkelijke zijn toch wel volgende:




De meeste stress wordt ervaren tijdens de eicel pick-up. Eénmaal de eicel pick-up voorbij
is neemt de stress af, terwijl terug op de kamer de stress toeneemt. Achteraf uit
gesprekken van verpleegkundigen met patiënten blijkt dat de meeste stress ervaren wordt
tussen de eicel pick-up en de embryotransfer. In de toekomst kan men deze ervaren stress
verder bevragen en zo mogelijk ondervangen.
Nuchterheid heeft waarschijnlijk een groot effect op de hoeveelheid ongemakken.
Glucose 5% in Hartmann geeft hier weinig beterschap. Dit kan ondervangen worden door
’s avonds toch een normale maaltijd te adviseren, en voor hen die pas in de namiddag de
ingreep ondergaan een lichte maaltijd in de voormiddag adviseren.
Pijn wordt door de verpleegkundigen onderschat: werken met een pijnlat objectiveert en
geeft een betere inschatting.
Uit het onderzoek kan men ook vaststellen dat er een grote algemene tevredenheid was
van de patiënten over de behandeling en dat de inbreng van de verpleegkundigen bij een
eicel pick-up onder lokale anesthesie positief resulteerde.
Door zelf het onderzoek te organiseren heb ik veel bijgeleerd en was dit één grote leerschool
voor me. Het was een unieke ervaring om zo’n onderzoek op te starten en te mogen uitvoeren.
Moest ik echter het onderzoek nog eens opnieuw doen dan weet ik wel dat ik onder andere
veel meer tijd moet steken in de voorbereiding van de enquête.



72
Ik zou duidelijkere en andere vragen stellen zodanig dat er meer vergelijkingen en
bevestigingen mogelijk zijn tussen de enquêteringslijst en de observatielijsten. Zo zou ik
er nog meer conclusies uit kunnen trekken en zouden er nog meer suggesties kunnen uit
voortkomen.
Ik zou de observatielijst ook minder doen lijken op een medische checklist en er vragen
zoals “allergie, lichaamsgewicht, lengte, enz...” uit halen.
Ook zou ik de vragen in verband met de ervaren stress bij de patiënten kunnen
specificeren. Ik zou bijvoorbeeld kunnen vragen waarom ze stress hebben, welke factor de
stress veroorzaakt, hoe ze ermee omgaan gedurende de behandeling en natuurlijk waar wij
hierin kunnen helpen.
Tot slot wou ik nog even melden dat van de 56 ondervraagde koppels 6 patiënten geen
embryotransfer hebben ondergaan. Van de overige 43 patiënten er 18 zwanger zijn, waarvan
14 een evolutieve zwangerschap hebben (= dit is een positieve HCG die stijgt volgens het
aantal weken van de zwangerschap en die wordt bevestigd door een echo met foetus met
harttonen) en 3 een biochemische zwangerschap (= bij deze zwangerschap hebben de
vrouwen een positieve HCG lager dan 100. Deze bloedafname is dus veertien dagen na hun
embryotransfer. Wanneer ze 3 dagen later opnieuw een bloedafname doen is hun HCG gezakt
onder de waarde van de vorige bloedafname. De positieve HCG is dus waarschijnlijk
veroorzaakt door de toegediende medicatie). Twee patiënten daarentegen kregen vroegtijdig
een miskraam.
73
IV. Algemeen besluit
Een IVF - behandeling is een complex gebeuren. Het is niet enkel een medische
aangelegenheid maar het heeft ook zijn consequenties op psychisch en sociaal gebied.
Het hoeft geen verduidelijking dat hierbij een goede begeleiding van groot belang is.
Dankzij de goede samenwerking van het multidisciplinaire team kan er gesproken worden van
een doelgerichte, procesmatige en systematische aanpak in de begeleiding van de patiënt.
Patiënteneducatie, informatie en ondersteuning krijgen hierbij ruime aandacht tijdens de
verschillende fasen van de behandeling en dit op de verschillende diensten.
Binnen die organisatiestructuur is de verpleegkundige een volwaardig lid van het
“fertiliteitsteam” en een belangrijke “schakel” in het procesgericht behandelingsbeleid waarin
het onvruchtbare koppel centraal staat. De verpleegkundige heeft een belangrijke technische
functie, maar speelt ook een heel belangrijke rol in het verstrekken van informatie en in het
begeleiden en ondersteunen van het infertiele koppel gedurende de eicel pick-up onder lokale
anesthesie.
Via een enquêtering heb ik mogen vaststellen dat de inbreng van de verpleegkundigen bij een
eicel pick-up onder lokale anesthesie door het merendeel der patiënten als positief ervaren
wordt. Algemeen zijn de patiënten zeer tevreden zowel over de stiptheid, de opvang, de
vriendelijkheid als de professionele aanpak van het fertiliteitsteam.
De enquêtering bevestigt ook dat men steeds nog rekening moet houden met stress, pijn en
andere ongemakken. Mogelijks kan het behandelingsprotocol hier en daar nog beter.
Het maken van dit eindwerk is een goede ervaring geweest. Vooral mijn 7 weken durende
stageperiode op het OK - CRG AZ - VUB te Jette was voor mij een zeer leerrijke stage.
Daar de problematiek rond infertiliteit in mijn opleiding als verpleegkundige nauwelijks aan
bod is gekomen, waren de pathologieën die op het OK voorkwamen voor mij allemaal nieuw.
Ik heb daar enorm veel bijgeleerd. Stage lopen op een fertiliteitsafdeling is een unieke
ervaring. Het is een echte aanrader voor alle studenten.
Binnen het fertiliteitsteam heerste er ook een zeer goede samenwerking en een toffe sfeer. Ik
werd er enorm goed opgevangen door het volledige team en kreeg er een zeer goede
begeleiding. Ik ben zeer blij dat ik gedurende zeven weken deel mocht uitmaken van het team
en dat ik veel koppels heb kunnen begeleiden in tijden van verdriet en vreugde.
Dit eindwerk, samen met de bijhorende stage, heeft bij mij nog meer interesse opgewekt voor
het hele IVF gebeuren. Voor mij is daarmee het doel van mijn eindwerk bereikt.
74
Bij het maken van dit eindwerk heb ik toch ook enkele problemen ondervonden. Het was niet
altijd eenvoudig om afspraken vast te leggen met externe en interne promotors daar ik elke
dag stage liep (op verschillende diensten in verschillende ziekenhuizen) en de dienst niet
zomaar kon of mocht verlaten. Dit vroeg enorm veel overleg tussen de verschillende partijen.
Gelukkig mocht ik altijd mijn vragen en problemen doormailen zowel naar mijn interne als
externe promotor; waarvoor nogmaals mijn hartelijke dank.
Het grootste probleem was echter tijdgebrek. Door de 19 weken stage en vooral door het
maken van al de bijhorende taken, bleef er onvoldoende tijd over om een degelijk uitgewerkte
eindscriptie te schrijven. Ik denk dat dit een belangrijk punt is waar in de toekomst rekening
moet mee gehouden worden. Ik ben blij dat ik reeds in augustus begonnen ben met het
verwerken van de literatuur. Daarom raad ik alle andere studenten aan om tijdig aan het
eindwerk te beginnen.
75
BIJLAGEN
76
Bijlage A: Een overzicht van de technische taken in de pick-up zaal volgens
simultaan verloop
Omloopverpleegkundige
- installatie van de patiënt op
de operatietafel
- aansluiten van ECG
bloeddrukmonitoring
dit gebeurt bij sedatie
O2-saturatie
Assisterende
verpleegkundige
Gynaecoloog
- instrumententafel binnen
brengen
- afdekdoek op
verwarmingstoestel
- gynaecologische houding
- handen schrobben
- schaamstreek (van de
patiënt) ontsmetten met HAC
3,5% in water
- handen schrobben
- aantrekken steriele schort
- aantrekken steriele schort
- steriel verpakken van
echosonde
- steriel afdekken van patiënt
- vastmaken naaldgeleider
- ontsmetten van de vagina
- plaatsen van paracervicaal
blok (PCB)
- spoelen van de
handschoenen
- drogen vagina
- dichtmaken schorten
- aansluiten aspiratieleiding
- aanbieden PCB
(paracervicaal blok)
- controle aspiratiedruk
- aanbieden van:
verwarmingsblok
20 cc spuit
falconbuisjes (1pak)
- naspoelen met 500 cc NaCl
0,9%
- plaatsen van de
falconbuisjes in het blok
- aanbieden van medium
- optrekken van medium in
de spuit
77
- wegdraaien cyaliticlamp
- aansluiten van falconbuisje
aspiratieleiding aan vaginale
naald
- spoelt vaginale naald met
medium
- ontsmetten van de handen
met alcohol (goed laten
drogen)
- op vraag van de
gynaecoloog de follikel
flushen
- de hoeveelheid flush is
afhankelijk van de
hoeveelheid geaspireerd
follikelvocht
- plaatsen echosonde
- verwijderen speculum
- labelen van de buisjes en ze
naar het labo brengen
(tijdens het transport de
buisjes goed in de handpalm
houden om afkoeling te
voorkomen)
- installeert de patiënt in bed
- verzamelen van het
instrumentarium
- ondertussen kan de
assisterende verpleegkundige
reeds de volgende pick-up
voorbereiden
(uit: Protocolmap OK – CRG, 2002)
78
- vult het medisch dossier in
Bijlage B
Onderwijsgroep Vorming en Welzijn
Studiegebied Gezondheidszorg
Verpleegkunde 3de jaar
Geachte mevrouw,
Als laatstejaarsstudente, verpleegkunde aan de EHSAL Hogeschool te Brussel heb ik voor
een eindwerk gekozen met als onderwerp:
“De verpleegkundige aandachtspunten en observaties bij een eicel pick-up onder lokale
anesthesie bij een In-Vitro Fertiliteitsbehandeling.”
Ter voorbereiding tot dit eindwerk heb ik tijdens de vakantie reeds gewerkt in het
operatiekwartier van het Centrum voor Reproductieve Geneeskunde. Zo heb ik de kans
gekregen om de begeleiding van patiënten tijdens een IVF-behandeling van nabij te kunnen
volgen.
Tijdens mijn komende stage in het kader van mijn eindwerk wens ik graag op dit onderwerp
dieper in gaan. Ik wens ook informatie te verwerven omtrent de beleving / ervaring van de
patiënt tijdens een dergelijke behandeling.
Om deze informatie te bekomen heb ik gekozen voor een enquête welke U in bijlage kunt
vinden. Deze enquête peilt naar de ervaring en de tevredenheid omtrent de behandeling
tijdens en na een eicel pick-up.
Ik wil daarvoor graag een beroep doen op uw vrijwillige en vrijblijvende medewerking. De
enquête is volledig anoniem en alle informatie wordt door mij persoonlijk behandeld.
Hopend op uw medewerking dank ik U bij voorbaat en teken ik
met vriendelijke groet
Debusscher Ine
79
Bijlage C : De enquête en de observatielijsten
80
Bijlage D: Verklarende woordenlijst volgens het zakwoordenboek der
geneeskunde (Coëlho) en het geneeskundig woordenboek (Pinkhof)
A
Acetylcholine: een weefselhormoon dat de ionenpermeabiliteit van het celmembraan
beïnvloedt bij synapsen en motore eindplaatjes. Het komt vrij bij de motore eindplaatjes en
werkt als transmitter in het CZS en bij de overdracht van impulsen van zenuwen op
spiervezels
Acidose: verstoring van het zuur - base evenwicht door vermeerdering van zuur of door
verlies van alkali, kenbaar aan verlaging van de PH < 7,36
Amenorroe: het uitblijven van de menstruatie
Ampulla: fimbriaetrechter
Anafylaxie: acute, generaliseerde en in principe levensbedreigende immunologische reactie
Analgesie: ongevoeligheid voor pijn
Analgeticum: pijnopheffend geneesmiddel
Anovulatoir: niet gepaard gaand met ovulatie
Anticholinergicum: stof die de werking van acetylcholine onderdrukt met atropineachtige
werking
Anxiolyse: kalmering van een angstig persoon door het gebruik van farmaca (anxiolyticum)
zonder dat hierbij verlies van bewustzijn optreedt
Aplasie vaginae: geen of gebrekkige groei van de vagina
Apnoe: toestand van niet - ademhalen, pathologisch bij verlamming van het
ademhalingscentrum
Aritmie: verstoord hartritme
Asthenazoöspermie: verminderde beweeglijkheid van de zaadcellen
Asystolie: gebrekkige of geheel uitblijvende hartcontractie
Auscultatie: het beluisteren van de in het lichaam van de patiënt geproduceerde geluiden
(door longen, hart, vaten, darmen) hetzij direct met het oor op het lichaam, hetzij indirect met
een stethoscoop
Azoöspermie of aspermie: afwezigheid van zaadcellen in het sperma, er is geen ejaculaat
B
Benzodiazepines: groep verbindingen met een sedatief - anxiolytisch effect op het centraal
zenuwstelsel
Bradycardie: lage hartfrequentie < 50/min
Broedstoof: een ovenachtig apparaat dat op een constante temperatuur kan gehouden worden
en onder andere wordt gebruikt voor het kweken van embryo’s
Bronchodilatatie: bronchiolis verwijdend middel
81
Bronchospasmen: kramp van de bronchusspierwand, vernauwing van het bronchuslumen en
dus een bemoeilijkte passage van lucht.
C
Capnografische waarden: grafische weergave d.m.v. een infrarood - analysator van het
kooldioxide - gehalte in de uitademingslucht
Cardiaal block: of hartblock. Het wegblijven of te laat optreden van een
kamersamentrekking door een geleidingsstoornis van de boezem naar de kamer of door een
aandoening van de kamermusculatuur.
Catheteriseren: sonderen
Cavum uteri: het binnenste van de baarmoeder
Cervix: baarmoederhals
Cervixslijm: slijm, gevormd in de endocervix uteri
Cherontang: tang om de vagina mee te ontsmetten
Chromosoom: kernlis, staafvormige structuur in de celkern, die zich bij mitose uit de
chromatine vormt. Chromosomen bestaan uit DNA en RNA in de chromosomen bevinden
zich de genen. De mens bezit in zijn cellen 46 chromosomen (44 autosoom en 2
geslachtschromosoom).
Clave connector: een verbindingsstuk tussen het aspiratietoestel en de naaldgeleider van de
echo
Congenitale afwijking: aangeboren afwijking, door overerving verkregen
Coïtus: betrekking
Convulsies: stuip, hevige onwillekeurige spasmodische spiercontractie
Cumuluscellen: wolk van follikelcellen in een muqueuze substantie waardoor de rijpe eicel
wordt omgeven
Curare: alkaloïdenmengsel, bereid uit bepaalde giftige planten. Parenteraal met verlammende
werking op de zenuwuiteinden in dwarsgestreept spierweefsel
Curarisatie: toediening van een curare - preparaat bij operaties, om spierverslapping te
bereiken
Cyliaticlamp: de lamp in de operatieruimte
Cytoplasma: celplasma, het vloeibare bestanddeel van de cel
D
Defect: gebrek, onvolkomenheid
Depolarisatie: daling van het kaliumgehalte gepaard aan stijging van het natriumgehalte
binnen het cellichaam
Dyspareunie: pijn bij de vrouw tijdens de coïtus
82
E
Echocardiogram: het beeld dat bij beademingstube tot in de tracheale echocardiografie
(echografie m.b.t. het hart) wordt verkregen.
Eicel: ovum
Ejaculatie: zaaduitstorting door contractie van de zaadafvoerwegen, prostaat en
bekkenbodem
Ejaculatoire ducti: zaadweg, spuitkanaaltje van sperma
Elektro - ejaculatie: ejaculatie onder rectale electrostimulatie
Elektrolyten: stof die, opgelost in water, in ionen wordt gesplitst
Embryo’s: de eerste stadia van de menselijke ontwikkeling, ontstaan na de bevruchting
tussen een eicel en een zaadcel
Embryobiopsie: onderzoek van weefsel op een bevruchte eicel
Embryotransfer: het inbrengen van een embryo in de baarmoeder
Emeticum: braakmiddel
End-Tidal: de hoeveelheid lucht van een ademteug, de laatste portie lucht van een ademteug
Endometriose: goedaardige woekeringen van het functionerend baarmoederslijmvlies in de
omgeving van de baarmoeder of andere organen kleine bekken, peritoneum, longen,…
Endometritis: ontsteking van het baarmoederslijmvlies
Endometrium: baarmoederslijmvlies; het slijmvlies dat de uterusholte bekleedt, syn.= tunica
mucosa uteri
Endotracheale tube: beademingstube tot in de trachea
Epididymaire zaadcellen: zaadcellen van de bijbal
Epididymis: bijbal , afvoerorgaan en reservoir van de in de testis geproduceerde spermatozoa
Epididymitis: ontsteking van de epididymis
Erectieve emissio: afscheiding, uitvloeiing onder druk
Etiologisch: met betrekking tot de etiologie, de leer der ziekteoorzaken
Euforie: verhoogd gevoel van welzijn
Extuberen: het wegnemen van de bij intubatie of tracheotomie ingebrachte buis (tube)
F
Falconbuisjes: proefbuisjes waarin het geaspireerde follikelvocht bewaard wordt. Deze
worden zo naar het laboratorium gebracht
Fertilisatie: samensmelting van eicel en zaadcel, bevruchting
Fimbriae: diep ingesneden franjeachtige uitsteeksels van de eileider aan de zijde van de
eierstok
Follikel : eiblaasje. Een met vocht gevuld zakje dat een eitje bevat en cellen die hormonen
produceren. Dit zakje groeit in omvang en volume in de eerste helft van de menstruele cyclus
tot aan de eisprong.
Flushen: doorspoelen van de aspiratieleiding bij de eicel pick-up
83
Follikelpunctie: de eicel pick-up. Men gaat de follikels aspireren door middel van een
speciale naaldgeleider transvaginaal.
Fructose: of levulose = vruchtensuiker
G
Gameten: een mannelijke en vrouwelijke voortplantingscel (zaad - en eicel) met een haploïd
aantal chromosomen, die versmelten tot een zygote (bevruchte eicel) waaruit zich een nieuw
organisme ontwikkelt
Gastro-intestinaal: met betrekking tot de maag en darm
Gecapaciteerde spermacellen: de spermacellen zijn in staat om een ovum te bevruchten
Gecryopreserveerd semen: het sperma invriezen op een zeer lage temperatuur (-196° C)
H
Hernioraphie: herniotomie met opening van het buikvlies gevolgd door sluiting van de
breukpoort en versterking van de zwakke wand van het breukkanaal
Hormonendeficiënties: een tekort aan hormonen
Hypnoticum: slaapmiddel
Hypofyse: hersenaanhangsel, bestaat uit twee delen namelijk : de voorkwab en de achterkwab
Hypotensie: verminderde druk of spanning, een te lage bloeddruk
Hypothalamus: het vormt de onderste laag en de bodem van de tussenhersenen. Het is het
centrale gebied voor de regeling van vegetatieve functies en het beïnvloedt niet alleen het
vegetatief - nerveuze systeem, maar ook het endocriene vasculaire systeem en coördineert
beide.
Hypovolemie: een te gering bloedvolume
Hypoxie of hypoxemie: te laag zuurstofgehalte van het bloed, onvoldoende
zuurstofverzadiging van het bloed (anoxie)
I
Incubatieperiode: bebroeding, de ontwikkeling van het ziekteproces in de symptoomloze
periode die ligt tussen het binnendringen van ziektekiemen en het uitbreken van de ziekte.
Incubator: de broedstoof
Incomplete abortus: onvolledige abortus waarbij nog resten in de baarmoeder
achtergebleven zijn. Het zijn meestal placentaresten die achterblijven.
Inductor: een stof die cellen in een bepaalde ontwikkelingsrichting dringt
Inhibitie: remming
Insufficiëntie: ontoereikendheid, onvoldoende functie, het tekort schieten van een orgaan of
systeem
Intramuraal gedeelte: in de wand van een orgaan
84
Intraperitoneaal: in de peritoneale holte
Intra-uteriene synechiae: vastkleving, samenhang, continuïteit in de uterus
Isotonische emulsie: van gelijke osmotische druk oplossing
Isthmus tubae: een vernauwing in de tuba (eileiders), die ongeveer een derde van de eileider
beslaat , waar het eitje tegengehouden wordt tot het bevrucht is. Daarna opent de isthmus zich
en kan het bevruchte eitje naar de baarmoeder afzakken. Dit vangt de eicel aan het ovarium op
en transporteert dit naar de uterus.
K
Kaliumchloride: verbinding van kalium en chloor; als geneesmiddel gebruikt bij
kaliumtekort
KID: kunstmatige inseminatie met sperma van een donor. Inseminatie waarbij donorzaad op
andere wijze dan door coïtus in de vagina wordt gebracht.
KIE: kunstmatige inseminatie met sperma van echtgenoot. Inseminatie waarbij zaad van de
echtgenoot op andere wijze dan door coïtus in de vagina wordt gebracht.
L
Laparoscopie: of “kijkoperatie”. Een onderzoek van de inwendige vrouwelijke
geslachtsorganen door een kijkinstrument in te brengen via een insnede ter hoogte van de
navel
Laparotomie: opening van de buik
Laryngospasmen: spastische kramp van de larynxspieren waardoor de stemspleet
dichtgeknepen wordt syn.= glottiskramp
Luteale fase: de innestelingperiode, de tweede helft van de cyclus die begint bij de ovulatie
en eindigt bij de menstruatie. Tijdens deze fase maakt het baarmoederslijmvlies
(endometrium) zich onder invloed van progesteron klaar voor mogelijke innesteling van een
vrucht.
M
Mayopijpje: of mayo-canule. Dit is een canule om de ademweg beter vrij te houden
Medium: een substantie waarin bacteriën worden gekweekt
Micro - inseminatie: een geschikte zaadcel wordt met een uiterst fijne glazen pipet
opgezogen en rechtstreeks in het cytoplasma (de celinhoud) van de eicel gebracht.
Monogene ziekten: ziekten die afhankelijk zijn van overerving van één gen
Morfologisch onderzoek: onderzoek naar de vormen en structuren van organismen
Motiliteit: de beweeglijkheid
Muqueus: mucine - achtig, slijmig
Mutatie: sprongsgewijze verandering van erfelijke eigenschappen
85
Mydriasis: pupilverwijding
Myocard: de hartspier, de middelste laag van de hartwand, bestaande uit dwarsgestreepte,
maar onwillekeurig spierweefsel
Myocloniën: heftige bewegingen, een toestand gekenmerkt door klonische spiercontracties
N
Natriumchloride: essentiële verbinding in lichaam; gebruikt voor behandeling van
zouttekort, vloeistof- en elektrolytenstoornissen
Nausea: misselijkheid
Necrozoöspermie: sperma dat dode spermatozoïden bevat
Nervus vagus: de zwervende of dwalende zenuw (10e hersenzenuw) , neemt deel aan vele
functies zoals de ademhaling, spijsvertering en hartwerking
Neuron: de zenuwcel met al zijn uitlopers als anatomische en functionele eenheid
Neurovegetatief zenuwstelsel: dit speelt een belangrijke rol in de bezenuwing van de
inwendige organen, het werkt autonoom en wordt niet door onze wil beïnvloed.
Nodulus: knobbeltje, meervoud : noduli
O
Oestrogeen: algemene naam voor stoffen met oestradiol - achtige werking
Oligozöospermie: weinig zaadcellen in een zaadstaal
Oöcyten: onbevruchte eicellen, gameten, zygoten
Opiaat: de natuurlijke alkaloïden morfine en codeïne en de semi - synthetische derivaten
hiervan; grijpen aan op opioïdreceptoren in de hersenen en ruggenmerg, met een krachtige
analgesie tot gevolg. Deze worden vrijwel uitsluitend als narcotische analgetica met sterk
analgetisch effect in lage doses toegepast vanwege de pijnstillende werking
Orthosympatisch zenuwstelsel: is een verdedigingsmechanisme naar de buitenwereld toe.
Als er alarm geslagen wordt, dan zorgt dit stelsel voor een vlucht - en vechtreactie zodat de
maximale prestaties mogelijk zijn
Ovaria: eierstokken
Ovulatie: eisprong
Ovum: eicel
Oxigeneren: verzadigen met zuurstof, het toevoeren van zuurstof
P
Papula: papel, knobbeltje of verhevenheid van de huid
Parasympatisch zenuwstelsel: één van de belangrijkste zenuwen van dit stelsel is de nervus
vagus.
Pasteurpipet: een hele fijne katheter
86
Perineurale toediening: toediening rondom, of buiten een zenuw
Peritoneaal: buikvlies
Petrischaal: een platte , ronde glasschaal met deksel, gebruikt voor bacteriekweken
Poliepen: een gesteeld goedaardig gezwel, woekering
Polycystisch ovarium syndroom ( PCO): te hoge androgeenproductie in het ovarium
waaruit perifeer oestrogenen worden gevormd die FSH - verlaging en LH - verhoging tot
gevolg hebben en zo leiden tot ovariumvergroting door vele kleine cysten
Polyploied embryo: meervoudig embryo
Polyspermische bevruchting: het indringen van meerdere zaadcellen in de eicel
Postmenopausaal: de levensperiode van de vrouw na de menopauze
Precurariseren: toedienen van medicatie voor men de patiënt een algemene verdoving
toedient
Preoxigenatie: vooraf zuurstof toedienen
Primaire amennoroe: het uitblijven van de menarche (eerste menstruatie)
Pronuclei: de “voorkern”, de kern van zowel de eicel als de zaadcel voor hun versmelting
Pruritus: een groep jeukende huidafwijkingen, gekenmerkt door papulae, noduli en nodi
Q
Quadranten ( 4 bij lokale anesthesie): de 4 plaatsen rond de baarmoederfundus die men
inspuit met lokale anesthesie
R
Rationeel: op de rede dan wel op wetenschappelijke gronden of feiten berustend
Resorberen: het opnemen van een in oplossing aanwezige substantie door de omringende
weefselvloeistof
Retrograde ejaculatie: teruggaande ejaculatie
S
Salpingitis: een ontsteking van de eileiders
Secreties: of secreet. Dit is door de klieren afgescheiden stof die een bepaalde functie voor
het lichaam heeft dat als afvalstof wordt uitgescheiden.
Sedativum: kalmerend middel (geneesmiddel)
Semen: zaadstaal, sperma
Septum: tussenschot
Serum: de vloeistof die uit bloed overblijft nadat alle vormelementen en de fibrine eruit
verwijderd zijn
Speculum: een buisvormig instrument die de gynaecoloog gebruikt om in de lichaamsholte
(vagina) te kijken. Ter bezichtiging van een achter een gewoonlijk gesloten opening.
87
Spermatozoa: zaadcellen
Spierrigiditeit: verstijving, verhoging van de spierspanning, verschijnsel bij extrapiramidale
aandoeningen
Stentofoon: luidspreker
Syndroom van Down: een aangeboren geesteszwakte, gepaard met mongool - achtig
uiterlijk; berust op G-21-trisomie
Syndroom van Klinefelter: chromosomale afwijking (47, XXY). Het is pas zichtbaar in de
puberteit en leidt onder andere tot vruchtbaarheidsproblemen.
Submuqueuze myomen: goedaardig spierweefselgezwel onder het slijmvlies
T
Tachycardie: snelle hartslag
Teratozoöspermie: abnormale vorm van zaadcellen
Testis of testes: zaadbal, teelbal. Het is een klierachtig orgaan dat zich dubbelzijdig in het
scrotum bevindt en de spermatozoïden produceert.
Thorax bilateraal: de borstkas tweezijdig, aan beide zijkanten
Toxisch: giftig , schadelijk
Translocatie: een structurele chromosoomafwijking veroorzaakt door het optreden van 2 of
meerdere breuken gevolgd door een versmelting van gedeelten van verschillende
chromosomen.
Tuba: eileiders
Tuberculose: infectieziekte veroorzaakt door tuberkelbacteriën (Mycobacterium
Tuberculosis) en gekenmerkt door vorming van tuberkels: syn. Knobbeltjesziekte.
U
Urineretentie: het achterwege blijven van urine in de blaas t.g.v. een verstoorde
blaaslediging
Urticaria: netelroos, vaak jeukend, dikwijls het gevolg van overgevoeligheid. Is meestal
kortdurend.
Uterus: baarmoeder
Uterusfundus: de bodem van de baarmoeder
V
Vaginisme: het onvermogen om de vagina te relaxeren bij seksuele aanraking of betrekking
Vas deferens: de zaadleider, de afvoerbuis van de testis.
Vasoconstrictie: vaatvernauwing door samentrekking van contractiele elementen in de
vaatwand
88
Vasodilatatie: vaatverwijding als gevolg van verslapping van gladde spieren in de vaatwand.
Dit komt vooral door locale factoren als hypoxie of acidose (verstoring van het zuur - base
evenwicht door vermeerdering van zuur of door verlies van alkali pH <7,36)
Vasovasostomie: het doorsnijden van het vas deferens met onderbinding van beide stompen
Vegetatief: verschijnselen die optreden t.g.v activering van het vegetatieve zenuwstelsel bv:
misselijkheid, perifere vasoconstrictie,..
Ventriculaire aritmie: verstoord hartritme, verstoord ritme van de kamerspier
Ventriculaire fibrillatie: fibrilleren van de kamerspier, flutter of fladderen. Dit is een vorm
van ventriculaire tachycardie met op het ECG een regelmatig golvend patroon (250 en meer
golven per minuut) zonder QRS - toppen en T - toppen.
Ventriculaire tachycardie: of kamertachycardie = ernstige hartritmestoornis waarbij de
prikkels met > 100 contracties per minuut in de kamers komen.
Vertigo: duizeling, duizeligheid (de kamer draait rond)
Vitale organen: de vitale organen die door het centraal zenuwstelsel worden gereguleerd en
die van essentieel belang zijn voor het functioneren van het lichaam (bv. de ademhaling, de
hartslag, de lichaamstemperatuur)
Vlokkentest: vruchtwaterpunctie
Y
Young’s syndroom: een chronische ontsteking in de hogere en diepere luchtwegen met
azoöspermie ten gevolge van een obstructie van de ductus epididymis door taai secreet; de
normale trilhaarfunctie en normale beweeglijkheid van de spermatozoïden. Het is een zeer
zeldzaam syndroom
89
Bijlage E : Lijst van de figuren
Figuur 1:
Verschillende stappen van een In – Vitro Fertilisatie
Figuur 2:
De ICSI – procedure
10
Figuur 3:
PGD – procedure in het laboratorium
16
Figuur 4:
De eicel pick-up
19
Figuur 5:
Procedure voor toedienen van de lokale anesthesie
21
90
9
Bijlage F : Lijst van de tabellen
Tabel 1:
De leeftijd vrouw / partner in klassen
44
Tabel 2:
Aantal kinderen
46
Tabel 3:
De dagelijkse ontbijtgewoonten van de patiënten
55
Tabel 4:
Relatie tussen het nuchter zijn en de preoperatieve ongemakken
56
Tabel 5:
Relatie tussen het nuchter zijn en de postoperatieve ongemakken
57
Tabel 6:
Verband tussen de geobserveerde pijn en de pijn gemeten met pijnlat
59
Tabel 7:
Ervaren stress op de 4 geëvalueerde tijdstippen
60
Tabel 8:
Tevredenheid over ondersteuning en begeleiding
61
Tabel 9:
Tevredenheid over comfort
61
Tabel 10:
Algemene tevredenheid
62
91
Bijlage G : Lijst van de grafieken
Grafiek 1:
Opleidingsgraad
45
Grafiek 2:
Oorzaak van onvruchtbaarheid
47
Grafiek 3:
De stresservaring
49
Grafiek 4:
Last van de medicatie (voor de eicel pick-up)
50
Grafiek 5:
Last van de medicatie (na de eicel pick-up)
51
Grafiek 6:
Verband tussen de geobserveerde pijn en de pijn gemeten met de pijnlat
(na de eicel pick-up)
52
Grafiek 7:
De ondervonden last van de premedicatie
53
92
Referentielijst
Boeken
1. CARL, W. en TROUNSON , A., Clinical In Vitro Fertilization. SpringerVerlag, Berlin, heidelberg, 1989,blz.23-31.
2. DEVROEY, P., Buik op kinderslot, Zwanger worden als vrijen niet helpt.
2004, blz.271.
3. EVERS, J.L.H. en HEINEMAN, M.J., ( red.), Fertiliteitsstoornissen.
Wetenschappelijke uitgeverij Bunge, 1997, blz.145-226.
4. LAMMES, F.B., Praktische gynaecologie. zevende druk( herziene), Houtem,
Bohn Stafleu van Loghum,2000,blz.350.
5. MICHAEL, P., DIAMOND, P., e.a., Role of the nurse in infertility. Infertility
and reproductive medicine Clinics of North America, 1996, blz.483-492.
6. RIJNDERS, P.M., VERVELD, M., BRAS, M., IVF-lab-laboratorium-aspecten
van in-vitro-fertilisatie. Amsterdam, Organon,1993,blz.9-17.
7. SLAGER, E. en SCHOEMAKER, J., Fertiliteitsonderzoek en behandeling.
OSS/ Organon, 1990, blz.259-319.
8. SLAGER, E. en WILDSCHUT, H.I.J. e.a., Infertiliteit, gynaecologie en
obstetrie. OSS/ Organon, 1998, blz.538.
9. STEPHAN,G., e.a.,Zwanger worden…ook voor ons? Tielt/ Warnsveld, Lanno,
Terra,2003,blz.208.
10. TEMPLETON, A.A., en DRIFE, J.O., Infertility., Springer-Verlag, 1992,
blz.62.
11. VAN ECK ODILE, Een onvervulde kinderwens Omgaan met
vruchtbaarheidsproblemen. Amsterdam-Antwerpen, 2004, blz.206.
12. VAN STEIRTEGHEM, A., Medisch geassisteerde bevruchting, een gids door
uw behandeling,CRG. brochure, Brussel, AZ-VUB, oktober 2004, 108 blz.
Artikels
1. BARBER, D., Continuity of care in IVF:the nurse’s role. Nursing Times,
vol.90, nr.45, November, 1994, blz.29-30.
2. D’HOOGHE, T.M.S.H., VAN DER AUWERA, I., e.a., Verschuivende
grenzen voor IVF/ICSI-indicatie. Tijdschrift voor verloskundigen, 1998,
blz.122-130.
3. DE JONG, D. en MACKLON, N., Diagnose en behandeling van subfertiliteit.
Tijdschrift voor verloskundigen, december 1998, blz.842-851.
4. DEVROEY, P. en VAN STEIRTEGHEM, A., A review of ten years
experience of ICSI. Human Reproduction, vol.10, nr.1, 2004, blz.19-28.
5. DE WERT, G., Preimplantatie genetische diagnostiek:een ethische
verheldering. Tijdschrift voor verloskundigen, december 1998, blz.862-867.
6. DORREPAAL, C.A. en BUITENDIJK, S.E., Intracytoplasmatische spermainjectie en de gevolgen voor het kind. Tijdschrift voor verloskundigen ,
december, 1998,blz.856-860.
93
7. FAUSER BART, C.J.M., e.a., Alternative approaches in IVF. Human
Reproduction, vol.8, nr.1, 2002, blz.1-9.
8. SERMON, K., e.a., Preimplantation genetic Diagnosis. The Lancet, vol.363,
mei 15, 2004, blz.1633-1641.
9. THE ESHRE CAPRI WORKSHOP, Infertility revisited: The state of the art
today and tomorrow. Human Reproduction, nr.11, 1996, blz.1779-1807.
10. VAN STEIRTEGHEM, A. en DEVROEY, P., Biomedische beschouwingen
over medisch begeleide vruchtbaarheidsbehandeling. Bio-ethiek, 1990,
blz.111-125.
11. VAN STEIRTEGHEM, A., e.a., High fertilization and implantation rates after
intracytoplasmic sperm injection. Human Reproduction, vol.8, nr.7, 1993,
blz.1061-1066.
Woordenboek
1. CLAESSENS, P., ( red.), Compendium 2002. 20e uitgave,Algemene
Vereniging van de Geneesmiddelenindustrie vzw., blz.2087.
2. FRITSCH, H. en KUHNEL, W., Atlas van de anatomie, inwendige organen.
16e , geheel herziene druk, 2000, blz.248-291.
3. JOCHEMS, A.A.F., en JOOSTEN, F.W.M.G., Zakwoordenboek der
Geneeskunde. Elsevier/PBNA, 24e druk, 2000, blz.890.
4. SIBERNZGL, S. en DESPOPOULOS, A., Atlas van de fysiologie. 13e geheel
herziene druk, 2000, blz.266-309.
5. VAN EVERDINGEN, J.J.E., e.a., Pinkhof Geneeskundig woordenboek. Bohn
Stafleu van Loghum, 10e herziene en uitgebreide druk, 1998, blz.871
Cursus
1. NIHOUL, R., Wetenschappelijke Vaardigheden. Europese Hogeschool
Brussel, 2e jaar verpleegkunde, 2004-2005, 20blz.
2. TOURNAYE, H., Cursus Fertiliteit derde jaar vroedkunde. Niet gepubliceerde
cursus, Brussel, Erasmus Hogeschool Brussel, 2005-2006, 61blz.
3. VERMEULEN, J, Fertiliteit methodiek. Erasmus Hogeschool Brussel, 3e jaar
Vroedkunde, 2005-2006, 51blz.
Internet
1. DEVROEY, P., Centrum voor Reproductieve Geneeskunde ( CRG). Internet,
2006.
(http://crg.nettools.be)
2. TOURNAYE, H., De IVF-behandeling. Internet, Brussel, AZ-VUB, CRG,
7blz
(http://www.azvub.be/crg/NL/Brochure/behandeling.html)
94
Video’s
1. Reproduction Techniques. film, OK-CRG AZ-VUB Jette, 62 minuten, 1990.
2. The in vitro fertilization laboratory. film, OK-CRG AZ-VUb Jette, 20
minuten,1970.
3. TOURNAYE, H., Educatieve video elektroejaculatie EEJ. Film, OK-CRG AZVUB Jette, 50 minuten, 1999.
4. TOURNAYE,H., MESA-TESE-FNA. film, OK-CRG AZ-VUB Jette,15
minuten, 2000.
5. Transvaginal ultrasound guides oocyte retrieval. film, OK-CRG AZ-VUB
Jette, 14 minuten,1992.
6. Workshop 20. film, OK-CRG AZ-VUB Jette, april 62 minuten, 1998.
95