2000 voor Christus tot 1000 na Christus Hoofdstuk 1 De Griekse en

Geschiedenis van de Bouwkunst zie Wikipedia, LOI, Pinterest, Esthetica e.a.
2000 voor Christus tot 1000 na Christus
Hoofdstuk 1
1
De Griekse en Romeinse cultuur liggen aan de basis van de huidige westerse cultuur. Op het
gebied van architectuur is de invloed van deze basis door de eeuwen heen steeds weer
teruggekomen. Het is dan ook belangrijk om kennis te hebben van de bouwkunst van de
oudheid. De verschillende periodes in de architectuurgeschiedenis, zoals barok, classicisme
en renaissance, zijn dan beter te begrijpen.
Dit hoofdstuk gaat over de periode van 2000 v.Chr. tot ongeveer 1000 n. Chr. en beschrijft
dan ook niet alleen de klassieke bouwkunst, maar ook de verschillende bouwstijlen die na
die tijd over het continent uitwaaierden.
2
De bouwkunst van de Grieken, 2000 tot 130 v.Chr.
De oudste Europese cultuur is gevonden op het eiland Kreta, waar van 3000-1400 v.Chr. de
rijke Minoïsche cultuur bloeide, genoemd naar koning Minos. Ook op de Cycladen en de
Peloponnesos zijn er uitingen van een hoogstaande cultuur gevonden, daterend van 30002000 v.Chr, die enigszins verwant lijkt aan de Minoïsche cultuur. De kennis over deze
culturen is verkregen door opgravingen. Het paleis te Knossos (Kreta) is hiervan een bekend
voorbeeld.
Afb. 1. Paleis van Koning Minos, Knossos Kreta.
Geschiedenis van de Bouwkunst zie Wikipedia, LOI, Pinterest, Esthetica e.a.
In Mycene (*) Mycene is een vesting gevonden die rond de 13e eeuw voor Christus gebouwd
moet zijn. De cyclopenmuren (*) Een cycloop is een eenogige reus en de cyclopenmuur (is een begrip) komt ook
voor in Zuid-Amerika met de leeuwen poort zijn gemaakt uit enorme steenblokken, die los op
elkaar zijn gestapeld.
Afb. 2 Mycene: de cyclopenmuren met de leeuwenpoort
3
De Grieken maakten geen gebruik van metselwerk. De gebouwen werden opgetrokken uit
natuursteenblokken, eerst zandsteen en later marmer. De blokken werden met behulp van
nat zand gezaagd en bijgewerkt en met bronzen doken (* een ankerstaaf ter versteviging van de
bevestiging) waar dat nodig was aan elkaar bevestigd. Soms bestaan muren uit rechthoekige
blokken, soms uit grotere en kleinere ongelijkmatige stenen, die op elkaar werden
gestapeld. De tussenruimten werden dan met kleine steentjes opgevuld.
4
Griekse steden (zie afbeelding …) bestonden uit vier belangrijke elementen:
a. de verdediging (muren, torens);
b. de Akropolis, het hoogste punt van de stad met de verblijfplaats van de goden in de
belangrijkste tempels;
c. de agora, de markt omgeven door portico`s (zuilengangen), vaak met winkels en
openbaren gebouwen en
d. de huizen van de bewoners.
De Akropolis lag altijd hoog boven de stad en kon in tijden van oorlog dienen als
toevluchtsoord voor de bevolking. Belangrijk was de aanwezigheid van een bron op de
heuvel, om tijdens het beleg de bevolking van drinkwater te kunnen voorzien.
Tempels (* er zijn verschillende varianten van de Griekse tempel)
5
De plattegrond van de Griekse tempel bestond uit drie delen:
de cella of naos, de hal, waarin het godenbeeld zich bevond, met daarvoor
de pronaos, een voorportaal, dat aan de ingang van een zuilenrij was voorzien en
de opisthodomos, het achterhuis, dat eveneens van een zuilenrij was voorzien, maar
van waaruit men niet in de cella kon komen. In dit vertrek werden meestal de
offergaven bewaard.
Het geheel stond op een platform, dat van treden was voorzien. Vaak werd het gebouw
omgeven door één of meer zuilenrijen, het peristylion.
Geschiedenis van de Bouwkunst zie Wikipedia, LOI, Pinterest, Esthetica e.a.
6
Afb. 3. Opbouw van een Griekse tempel.
Amfitheater
7
Niet alleen tempels zijn bewaard gebleven. Ook het Griekse theater en stadion
waren zeer belangrijk; bij vrijwel alle grote heiligdommen waren ze aanwezig.
Theaterbezoek en sportwedstrijden hoorden bij de grote nationale plechtigheden.
Afb. 4a. Het theater te Epidauros
Het theater bestond uit een halve cirkel van zitplaatsen tegen een berghelling
aangebracht. De ruimte daarvoor was bestemd voor het koor en de musici;
daarachter was een verhoogd toneel dat afgesloten werd door een rechte
theaterwand. De spelers konden door drie poorten het toneel op en af. De ene
poort ging naar het land, de middelste naar het paleis en de derde naar de stad.
Dit was voor iedereen duidelijk.
Geschiedenis van de Bouwkunst zie Wikipedia, LOI, Pinterest, Esthetica e.a.
Afb. 4b. Het theater te Epidauros (luchtfoto en impressie).
Het bekendst is het theater te Epidauros uit de 4de eeuw v.Chr. met plaats voor
14.000 toeschouwers. Het heeft een fantastische akoestiek, een gefluisterd
woord in het midden uitgesproken is op de bovenste rijen hoorbaar.
Afb. 4c. Het theater te Epidauros (plattegrond)
Geschiedenis van de Bouwkunst zie Wikipedia, LOI, Pinterest, Esthetica e.a.
De Grieks bouworden
8
Binnen het vaste patroon in de opbouw van een gebouw waren er verschillende
variaties mogelijk. Deze zijn tot drie typen terug te voeren: de bekende Griekse
orden, die vooral aan het kapiteel (de bekroning van de zuil) te herkennen zijn.
We onderscheiden de Dorische, Ionische en Korinthische orde.
Afb. 5. De Dorische, Ionische en Korintische orde.
Dorische orde
Deze orde is streng en eenvoudig, maar ook harmonieus, in overeenstemming
met de stam van de Doriërs naar wie zij genoemd is. Van onder naar boven onderscheiden
we het stereobaat (het fundament, de eerste twee lagen), het stylobaat (de draagvloer
voor de zuilen), de direct op het stylobaat geplaatste zuil met scherp aansluitende
cannelures (holle, verticale groeven), vervolgens een eenvoudig kapiteel met
echinusprofiel, met daarop de abacus als drager van de architraaf (de hoofdbalk). Daarna
komt het fries, ingedeeld in methopen en triglyphen (driegleuf) boven de hoekzuilen. De
triglyphen herinneren aan de uiteinden van de balken, omdat de Grieken aanvankelijk in
hout bouwden. De methopen waren waarschijnlijk oorspronkelijk gebeeldhouwde en
beschilderde vulstukken van hout. De driehoekige beëindiging aan de korte zijden van de
tempel heet tympanon, tympaan of fronton. Architraaf, triglyphen, methopen en kroonlijst
vormen het hoofdgestel.
Ionische orde
De Ionische orde kwam iets later tot bloei dan de Dorische en is iets eleganter. De zuilen
gaan via een basement over op het stylobaat. De cannelures zijn gescheiden door platte
stroken. De zuilen zijn binnen deze jongere stijl aanzienlijk decoratiever. Ook hier is de
herinnering aan de oudste Griekse houtbouw nog aanwezig. Waarschijnlijk is het Ionische
kapiteel oorspronkelijk een door zon opgekruld schapenleren vel geweest om inwatering in
het kopse hout van de zuil in de niet meer bestaande houtbouw te voorkomen. De krullen,
denk aan de viool, heten voluten en tussen deze vinden wij de zogenaamde eierlijst. Een
voorbeeld is de Nikè-Apterostempel op de Akropolis.
Korinthische orde
De Korinthische orde, die als laatste opkwam, is feitelijk niet meer dan een verrijking van de
Ionische orde. Alleen het kapiteel heeft een afwijkende versiering: Het is kelkvormig en
rondom versierd met ranken en acanthusbladeren met een puntig blad, Acanthus spinosa.
Geschiedenis van de Bouwkunst zie Wikipedia, LOI, Pinterest, Esthetica e.a.
Drie voorbeelden van de verschillende Griekse bouworden
Afbeelding 6a. Hera, Dorische tempel.
Afbeelding 6b. De Ionische Nikétempel (reconstructie).
Afbeelding 6c. Fragment van het kapiteel en de architraaf van een Korintische tempel.
Zelfstudie
9
Google: op de Akropolis in Athene zij voorbeelden van zowel de Dorische als de Ionische
orde te vinden. Zoek deze op en bestudeer afbeeldingen van het Parthenon (hoofdzakelijk
Dorisch) en de Nikétempel en vergelijk de bouworden met elkaar. Teken (schets) het
kapiteel van de drie verschillende Griekse bouworden (zie afbeelding 7).
Afbeelding 7. Dorisch, Ionisch en Korintisch kapiteel
Geschiedenis van de Bouwkunst zie Wikipedia, LOI, Pinterest, Esthetica e.a.
Oefenopgave 1
in de tempel Erechteion te Athene zijn naast Ionische zuilen ook zuilen te vinden in de vorm
van gebeeldhouwde vrouwenfiguren, die het entablement (= hoofdgestel: architraaf, fries
en kroonlijst) op hun hoofd dragen. Zoek via internet de NAAM op van deze figuren.
Erechteion
Het Erechteion, genoemd naar de legendarische koning Erechtheus, is een der
voornaamste heiligdommen van de Atheense Akropolis, in religieus opzicht zelfs
belangrijker dan het veel grotere Parthenon.
Toelichting
Het Erechtheum, Atheense Akropolis (zuidwesten).
De 6 Ionische zuilen (oostzijde van het hoofdgebouw).
De kariatidentribune van het Erechteion.
De kariatidentribune in 1905
Geschiedenis van de Bouwkunst zie Wikipedia, LOI, Pinterest, Esthetica e.a.
De tempel in Ionische stijl werd tussen 421 en 406 v.Chr. opgetrokken
in Pentelisch marmer, naar de plannen van de architect Mnesicles. Een andere
architect, Philocles, voltooide de bouw tussen 407 en 406, na een lange onderbreking te
wijten aan de Peloponnesische Oorlog. In de Turkse tijd diende het Erechtheum
achtereenvolgens als harem en als kruitmagazijn. Het gebouw werd in 1645 door
blikseminslag zwaar beschadigd. De nog steeds indrukwekkende overblijfselen zijn de
laatste decennia behoorlijk gerestaureerd.
Het Erechteion werd gebouwd met de bedoeling een aantal op de noordrand van de
Akropolis gelegen cultusplaatsen binnen zijn muren te verenigen, en heeft daaraan zijn
grillige, "on-klassieke" vorm te danken. Bovendien is het niveau van het tempelterrein zeer
ongelijk: de westzijde van het gebouw ligt ruim drie meter lager dan de oostkant.
Structuur van de tempel]
Het Erechteion bestaat uit drie delen:

Het hoofdgebouw is de eigenlijke tempel (afmetingen 11,6 × 22,8 m) die aan de
oostzijde voor de ingang een front van 6 Ionische zuilen heeft. De hoge achterwand
(3 m hoger dan het front) bestaat uit een muur met grote ramen en vier
ingebouwde zuilen. Dit hoofdgebouw bevatte in de oudheid twee cella: één voor
het oeroude cultusbeeld van Athenea Polias (het zogenaamde Ksoanon) en één
gewijd aan Erechtheus en Poseidon.

De noordelijke hal (10 × 6,5 m) gaf toegang tot de tweede cella en tot de
bibliotheek. Er was ook de spleet te zien die Poseidon met zijn drietand in de rots
had geslagen. Bovendien gaf de noordhal toegang tot een buiten de tempel
gelegen ommuurd heiligdom (het Pandroseion) waarin zich bevonden: een altaar
voor Zeus, de heilige olijfboom van Athena, het graf van koning Cecrops en een
tempeltje voor diens dochter Pandrosos.

De zuidelijke hal, de zogenaamde kariatidentribune, waarvan de zes zuilen de vorm
hebben van 2,3 m hoge vrouwenfiguren wier hoofd als kapiteel dient.
De zuilvrouwen noemt men kariatide. Momenteel zijn deze vervangen door
kopieën. Vijf originele bevinden zich in het nieuwe Acropolismuseum. De andere
zijn te vinden in het Londense British Museum.
Langs de bovenwand van de gehele buitenmuur liep een 62 cm hoog fries van blauw
marmer uit Eleusis, waarin witmarmeren reliëfs waren vastgehecht. Het Erechtheion is
ontegenzeggelijk een van de fraaiste bouwwerken van de Ionische stijl.
Geschiedenis van de Bouwkunst zie Wikipedia, LOI, Pinterest, Esthetica e.a.
Kariatide
De Kariatiden van het Erechtheion
Kariatiden (enkelvoud: kariatide, ook Caryatide) zijn vrouwenbeelden die gebruikt worden
als pilaren of pilasters. Kariatide is een samengesteld Grieks woord dat letterlijk "vrouw uit
Karyae" betekent.
Ze werden in de oudheid gebruikt in de Egyptische en Griekse architectuur. De kariatiden
van het Erechtheion zijn verreweg het bekendst. Dit zijn zes gebeeldhouwde vrouwelijke
figuren die als zuilen worden gebruikt. Zij zijn opgebouwd volgens
de contraposthouding die een zekere dynamiek aan de beelden meegeven, namelijk met
een steunbeen en een speelbeen. Dit geeft ook een ander uitzicht aan de bedekkende
kledij. De bekleding van het steunbeen heeft het aanzicht van de cannelures van een
tempelzuil.
Het is een veelgebruikt motief in de architectuur van de Renaissance en die van de 18e en
19e eeuw. Een bekend 19e-eeuws gebouw met kariatiden in de voorgevel is de Winkel van
Sinkel in Utrecht.
Wanneer mannelijke beelden in deze functie worden gebruikt, worden
ze atlanten genoemd.
Bij Vitruvius vinden we de volgende verklaring voor de origine van de kariatiden: in de
oorlog van de Grieken tegen de Perzen steunden de bewoners van Karyae, de Karyanen
genaamd, de Perzen. Toen de Grieken uiteindelijk de oorlog tegen de Perzen gewonnen
hadden, werden de Karyanen daarvoor gestraft. De Karyaanse mannen werden gedood en
de vrouwen werden tot slaaf gemaakt. De vrouwen moesten voor straf een 'eeuwige' last
dragen.
©
Zie Bijlage 1.01 Griekse Bouwkunst van 2000 v. Chr. Tot 130 n. Chr.
Zie woordenlijst architectuur (Wikipedia).
Geschiedenis van de Bouwkunst zie Wikipedia, LOI, Pinterest, Esthetica e.a.
H1
De bouwkunst van de Grieken, 2000 tot 130 v. Chr.
Waarom is het van belang om kennis te hebben van de bouwkunst uit de
oudheid?
2
Vertel in het kort iets over de vindplaats van de oudste Europese (Minoïsche)
cultuur?
3
Vertel iets over het materiaalgebruik in de Griekse bouwkunst?
4
Wat waren (teken/schets) de vier belangrijkste elementen van de Griekse
stad?
5
Uit welke drie delen bestond (teken/schets) de plattegrond van de Griekse
tempel?
6
Schets of teken de opbouw van de Griekse tempel?
7
Waarvoor diende het amfitheater (schets/teken)?
8
Noem de drie Griekse bouworden?
abc
Verklaar deze bouworden (schets/teken)?
9
Zelfstudie – zoek op internet (zie ook blz. 1.7 van de cursus) een aantal Griekse
tempels op en probeer deze te analyseren?
Aanvullende vragen…
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
……………………………………………..………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………