Montessori-activiteiten voor mensen met dementie

Montessori-activiteiten voor mensen met dementie
Rob Crama
Last scene of all ,
That ends this strange eventful history,
Is second childishness and mere oblivion,
Sans teeth, sans eyes, sans taste, sans everything.
Uit: Shakespeare: ‘As you like it’, Act II, scene vii
Wat heeft dit citaat met montessori te maken? Het citaat van Shakespeare beschrijft de laatste
levensfase en de mentale en fysieke achteruitgang die daarmee gepaard gaat als een tweede kindertijd.
Vroeger was voor de mildere uitingsvormen de term kindsheid gebruikelijk; tegenwoordig gebruikt
men de term dementie voor een breed scala aan beperkingen die gevolg zijn van fysieke achteruitgang
van de hersenen. Een van de bekendste daarvan is de ziekte van Alzheimer. Een algemeen bekende
beperking is vergeetachtigheid.
Enkele jaren geleden kwam ik op de site van de Montessori Foundation een artikel tegen waarin
beschreven werd hoe Alzheimerpatiënten bij wijze van therapie ingezet werden om jonge kinderen te
helpen bij het leren met gebruik van montessori-materiaal. Ik beschouwde het als een curiositeit en
besteedde er verder geen aandacht aan. Kort geleden werd mijn interesse opnieuw gewekt en ik was
verrast door het resultaat: een oriëntatie op het internet leverde een enorme hoeveelheid verwijzingen,
voornamelijk in de Verenigde Staten.
Montessori-activiteiten voor Alzheimerpatienten
Het gebruik van montessori-principes bij Alzheimerpatienten is een initiatief van Cameron J. Camp,
als psycholoog en onderzoeker verbonden aan het Myers research Institute, een instelling gelieerd aan
het Menorah Park Center for Senior Living. Camp begon zijn onderzoek een tiental jaren geleden.
Mede door zijn benadering is de behandeling van Alzheimerpatiënten in de latere fase van de ziekte
drastisch gewijzigd: nog geen tien tot vijftien jaar geleden werden deze mensen vooral in instellingen
behandeld, vaak ofwel letterlijk opgesloten, dan wel door medicijnen onder controle gehouden.
Tegenwoordig wordt het merendeel van de patiënten thuis behandeld, waarbij de kwaliteit van hun
leven aanzienlijk is verbeterd.
Waarom de methode werkt
Het onderzoek van Camp heeft geleid tot twee handboeken getiteld: ‘Montessori-Based Activities for
Persons with Dementia’ (Deel 1 en 2).i Het succes van de montessoriaanse aanpak komt voort uit het
feit dat hier zowel de pedagogische als de didactische uitgangspunten worden gehanteerd. In de eerste
plaats is er sprake van een respectvolle benadering van het individu gericht op de onafhankelijkheid en
zelfredzaamheid. Uitgangspunt is dat mensen van wie de mentale vermogens achteruit zijn gegaan qua
behoeften niet wezenlijk verschillen van degenen van wie de cognitieve vermogens intact zijn. Het
programma is er dan ook op gericht om hun eigenwaarde in stand te houden, zelfvertrouwen te
stimuleren en een sociale omgeving te scheppen waardoor men het gevoel heeft ergens bij te horen. De
oefeningen uit het montessori-materiaal zijn door Camp aangepast voor de doelgroep; aan de hand van
individuele achtergrond en interesse wordt het activiteitenprogramma afgestemd op de persoon. Zo
zorgen activiteiten in de categorie ‘Oefeningen voor het dagelijks leven’ ervoor dat de patiënten de
motorische vaardigheden behouden om zichzelf te voeden en kleden. Een ander belangrijk punt is het
zelfcorrigerende karakter van het materiaal; bovendien is het geduldig.
Een belangrijke verklaring voor het succes is dat de montessoriwerkwijze aangrijpt waar de
vermogens van de patiënten bewaard gebleven zijn. Dit vereist enige toelichting. De werkwijze voor
de hier beschreven groep valt binnen een breder spectrum van methodes waarbij cognitieve training
ingezet wordt om met name het geheugen te versterken.
De montessori-werkwijze en het geheugen
Het menselijk geheugen bestaat uit verschillende systemen die onafhankelijk van elkaar opereren: de
informatieverwerking van deze systemen vindt plaats in verschillende delen van de hersenen.ii Het
kortetermijngeheugen heeft een beperkte omvang in de zin dat de opgeslagen gegevens maar voor
korte tijd wordt vastgehouden. Afhankelijk van het belang van de prikkels wordt informatie
overgedragen naar het langetermijngeheugen. Het langetermijngeheugen is onder te verdelen in een
expliciet gedeelte en een impliciet deel. Onder het expliciete deel valt het episodische geheugen
(herinnering van gebeurtenissen) en het semantische geheugen (woorden, concepten, kennis van de
wereld). Het expliciete deel is in principe toegankelijk voor het bewustzijn. Het impliciet geheugen is
vooral het domein van onbewust leren: zintuiglijk leren, motorisch leren, kortom ingeslepen
gewoontes en vaardigheden gebaseerd op beweging, herhaling en geconditioneerde reacties.
Zowel bij Alzheimerpatiënten als bij een brede groep mensen met andere hersenaandoeningen is
het kortetermijngeheugen vaak ernstig beperkt. Men heeft er moeite mee zich gebeurtenissen te
herinneren of namen te onthouden. Daarentegen is het procedurele geheugen vaak intact gebleven. Het
leren bij Montessori is, met de nadruk op het ontwikkelen van motorische en zintuiglijke vermogens,
in hoge mate gebaseerd op de vaardigheden die binnen het procedurele geheugen vallen. Met andere
woorden: het sluit aan bij de vermogens die juist nog sterk bij de mensen aanwezig zijn. Dit verklaart
mede het succes van de aanpak. Illustratief in dit verband is dat je de patiënten niet elke iedere keer
hetzelfde materiaal kan voorleggen. Hoewel men zich de activiteiten uit een vorige sessie niet bewust
kan herinneren, treedt er toch verveling op; er is dus sprake van onbewust herinneren.
Spaced retrieval: een therapeutische techniek om het geheugen te verbeteren
De montessoriaanse aanpak wordt door Camp gecombineerd met een training genaamd ‘Spaced
Retrieval’. Ook het ‘Spaced Retrieval’ programma maakt gebruik van het procedurele geheugen.
Stapsgewijs wordt het kortetermijngeheugen opgerekt om een herinnering zo lang te leren vast te
houden om overdracht naar het langetermijngeheugen mogelijk te maken. Ook hier is het programma
afgestemd op het individu. Voor sommige patiënten is het een hele stap als ze niet iedere keer naar het
nummer van hun kamer hoeven te vragen. Een beschrijving van de strategieën die gebruikt worden is
te vinden in: ‘A Therapy Technique for Improving Memory: Spaced Retrieval’.iii Voor wie meer wil
weten: op het internet zijn veel links te vinden over dit onderwerp.
Bekendheid in Europa
De grote hoeveelheid informatie uit de Verenigde Staten over dit onderwerp maakte me benieuwd naar
de stand van zaken in Europa. Een eerste verkenning naar Nederlandse sites leverde niets op. Het
Duitstalige gebied leek me, gezien de daar aanwezige belangstelling voor montessori-onderwijs, een
goede kandidaat. Mijn nieuwsgierigheid werd snel beloond. Allereerst kwam ik een publicatie tegen:
‘Montessori für Senioren. Montessoripädogische Arbeit mit Senioren/Hochaltrigen im Betreuten
Wohnen’.iv Het boek behandelt drie terreinen: in het eerste deel wordt uiteengezet welke bijdrage de
montessori-werkwijze aan het welzijn van ouderen kan leveren. In het tweede deel doet een bewoner
verslag van zijn ervaringen. Het derde deel is praktijkgericht, met voorstellen voor het gebruik van
materiaal. Een tweede, meer spectaculaire vondst was dat er in Oostenrijk inmiddels een ambulant
team rondrijdt om te voorzien in informatie, training en vroegtijdige herkenning van dementie. Het
team rijdt rond in ‘der Memory Bus’ v en wordt gesponsord door de farmaceutische firma Pfizer.
‘Montessori für Senioren’ maakt ook deel uit van het aanbod.
Tot slot
Het succes van montessorimateriaal en andere op basis van montessoriaanse beginselen aangepaste
activiteiten is bijzonder interessant. Vooral aansprekend is de eerder genoemde gezamenlijke activiteit
van kinderen en ouderen. Wellicht nog spectaculairder is de door Camp en anderen ontworpen
methode dementiepatiënten een leidende rol te geven bij groepsactiviteiten met medepatiënten.vi
Verder is het opmerkelijk om uit een geheel onverwachte hoek de actualiteit van de montessoriwerkwijze geïllustreerd te zien.
Rob Crama werkt voor de Montessori Scholengemeenschap Amsterdam
i
Cameron J. Camp Ph.D editor: Montessori-Based Activities for Persons with Dementia, volume 1 and 2,
Sarah Jayne Blakemore and Uta Frith: The Learning Brain; Blackwell, Oxford, 2005;
Zie hoofdstuk 10: Learning and remembering
iii
Jennifer A. Brush M.A, CCC/SLP and Cameron J. Camp, Ph. D. : A Therapy Technique for Improving
Memory: SPACED RETRIEVAL
iv
Bianca Mattern: Montessori für Senioren. Montessoripädogogische Arbeit mit Senioren/Hochaltrigen im
Betreuten Wohnen, Verlag modernes Lernen, Dortmund 2001
v
Zie: www.memorybus.at
vi
C.J Camp et al: Resident-assisted Montessori programming (RAMP): training persons with dementia to serve
as group activity leaders. The Gerontologist 2004 (44) 426-431.
Zie ook de bespreking hiervan door Dr. Herbert Mück: Gruppenleitung trotz Dementz:
www.alzheimerforum.de/2/3Gruppenleiter.html
ii