Europese Academie voor natuurlijke

EuropeseAcademievoornatuurlijkegezondheidszorg
DETERUGKOMSTVANKRUIDENINMAASTRICHT
DeHogeFrontenonthullenhungeheim
HanHoogma
Academiejaar2015-2016
Eindwerkverdedigdop12-10-2016tothetbekomenvanhetdiplomaHerborist
DETERUGKOMSTVANKRUIDENINMAASTRICHT
DeHogeFrontenonthullenhungeheim
HanHoogma
Woordvooraf
IkbeninMaastrichtgeboren,ineenpandgelegenaandeStatensingel.Achterhethuisligt
eenbijzondergebiednamelijkdeoudevestingwerkendeHogeFrontenofweldelinievan
DuMoulin.Indevolksmondwordthetgebiedookwel“DeWèrreke”genoemd.Ikhebop
delagereschoolvolaandachtgeluisterdnaarderijkehistorievandestadMaastrichtende
betekenisvandevestingwerkenwaardeHogeFronteneenonderdeelvanuitmaken.Ikheb
gespeeldin“DeWèrreke”,geravot,verstoppertjegespeeldtussenhet“bamboebos”(wat
laterdeJapanseDuizendknoopbleektezijn),degeledovenetelgeplukt(vooreen
herbarium)envanmijnbiologieleraartehorengekregendatikdiemoestlatenstaan(maar
hijstondbijonsindetuin...)enbenindewintermetdesleedevestingmurenafgegaan.
Ikhebverschillenderestauratiesvandezevestingwerkenmogenmeemakenalsbewoneren
raadslidvandestadenbenerbijgeweesttoenhetgebied–in1992-destatusvan
beschermdnatuurgebiedkreeg.Ikbengepasttrotseropdat“wijinMaastricht”onze
levendbarendemuurhagedishebben,diehetmaarevengeregeldheeftdatonzeachtertuin
eenbeschermdnatuurgebiedisvanhogecultuurhistorischewaarde(enwaardusnooit
gebouwdmagworden).
HetbeheervanditnatuurgebiedligtbijhetCentrumvoorNatuurenMilieueducatie(CNME),
ditgeschiedtopbasisvaneenvisiediemoetvoldoenaanderichtlijnendiehiervoorstaan.
Jaarlijkswordtereenrapportageuitgebrachtwaarindeactuelesituatiem.b.t.defloraen
faunawordtbeschreven.Doordeherboristenopleidingbenikdejaarverslagenvanhet
CNME,metandereogengaanlezen.
Medevanwegehetecologischbeheerendebegrazingdoorschapen,isereenforse
toenamevanplantensoorteninhetgebied.Eeneersteinventarisatiedoormijzelfopgesteld,
laatziendatvanallecirca200plantendievoorkomeninhetgebied,erhiervanminimaal50
kruidachtigeeigenschappenhebben.Ikhebdusbijwijzevanspreken,‘mijnkruidentuin’in
deachtertuinliggen.
Ikdankveledirectcollega’sdiemijhebbengeholpenbijhetdoenvansuggestiesenhet
nalezenvandescriptie.Ookhetthuisfrontheefteenwarmeondersteuninggeboden.Het
CNMEbiedtmijdemogelijkheidomdekruidenonderdeaandachtvaneenbrederpubliekte
gaanbrengendoormiddelvaneenoptestellenkruidenwandeling.Samenbrengenwijeen
kruidengidsuit,datzaleindditjaargebeuren.Dankvoordeplezierigesamenwerking.
UiteraardmagikdeinspirerendedocentenvandeEuropeseAcademienietvergeteneneen
speciaalwoordvandankrichtikaanFrancescoCastalano.Tenslottedankikmijnwerkgever
–deGemeenteMaastricht–datzijmijdemogelijkheidheeftgebodendezestudietevolgen.
Inhoudsopgave
Verantwoording
Inleiding
1
2
3
4
DelinievanDuMoulin(HogeFronten)
5
1.1
1.2
5
5
3
KruidensporenindeGarnizoensstad:16de,17deen18deeeuw
10
2.1
2.2
2.3
Algemeneomschrijving
Historie
Gebruikvankruidenindemedischewetenschap 2.1.1 Kloostergeneeskunde
2.1.2 Militairhospitaal
2.1.3 Opleidingen 2.1.4 CurriculumIllustreSchool 2.1.5 Kwaliteitgezondheidszorg 2.1.6 Taakverdelingbinnendegezondheidszorg 2.1.7 Apotheker 2.1.8 Drogisterij 2.1.9 VoorschriftenboekenenPharmacopeiaindezeperiode
2.1.10 Pharmacopeia
2.1.11 Herkomstvandekruiden Gebruikvankruidenindeeconomischesector
10
11
14
14
15
15
16
16
18
19
19
20
21
Debelangrijksteeconomischesectoren
2.3.1 Deleerproductie
2.3.2 Textielindustrie
2.3.3 Zeepzieders 2.3.4 Cichoreiproductie 22
22
23
26
27
DeHogeFrontenalskruidentuin
28
3.1
3.2
28
Gebiedsbeschrijvingbiotoop
3.2.1 Flora 29
29
Algemeenbeeld
1
4
5
6
Selectievankruidachtigeplanten
33
4.1
4.2
4.3
4.4
4.5
4.6
4.7
4.8
4.9
4.10
4.11
34
38
42
45
49
53
57
60
63
65
68
72
Notenenbronnen,geraadpleegdeliteratuur
70
Bijlagen
KruidenficheGroteBrandnetel
KruidenficheGewoneVlier KruidenficheGroteKlit
KruidenficheKamille KruidenficheHondsroos
KruidenficheEénstijligeMeidoorn
KruidenficheSmeerwortel KruidenficheSt.Janskruid KruidenficheCitroenmelisse KruidenfichePaardenbloem KruidenficheWildeMarjolein
Nawoord/Besluit Afbeeldingoptitelpaginaiseenfotocollagevande11geselecteerdekruidenuitdeHogeFronten.
2
Verantwoording
DestadMaastrichtbestrijdtalenigejarendewildgroeivankruiden-indeopenbareruimte
–opeenniet-chemischemanier,hierdoorkomensteedsmeerkruidenterugindestad.Zelfs
kruidendieopdeRodelijststaan,latenzichweerzienindestad.
EenvandegebiedenbinnenMaastricht,diesinds1992alsbeschermdcultuur-en
natuurmonumentteboekstaat–devoormaligeverdedigingswerkendeLage(Nieuwe
Bossche)FrontenenHogeFronten(linievanDuMoulin)–trekthierbijbijzondermijn
aandacht.
Metdezestudiewilikgraagdepositievankruidenindestadinbeeldbrengenendoor
middelvanhetuitleggenvanhunmogelijkebetekenis,deaandachtbijeenbreedpubliek
terugbrengenvoorkruideninhetalgemeenendebetekenisvoordemensinhetbijzonder.
Tevensvoegikeraantoedatikalsdirecteurvandedienstdiebelastismethetbeheeren
onderhoudvandeopenbareruimtevandestadMaastricht,hiermeeblijvenddraagvlakwil
creërenbijeenbrederpubliekvoornatuurlijkbeheervanfloraenfaunaindeopenbare
ruimtevandestadMaastricht.Descriptiekanindiezingezienwordenalseenbasisvoor
brederepublieksvoorlichting.
Ikhebbovenstaandeproberenintevullendoormijtebeperkentothetnatuurgebiedde
HogeFronten;degeschiedenisvanhetgebiedendebetekenisindezetijd,hetgeentotde
volgendevraagstellingvoordebeschrijvingvanhetgebiedheeftgeleid:
1. Kortehistorischebeschrijvingvanhetgebied;vanuitdevraagstellingishetgebied
voldoendeschoonomerdekruidenuittemogenbetrekkenengebruiken?
2. Welkekruidentoepassingenvondenerplaatsindeperiodedatdezevestingwerken
gerealiseerdwerden?IsereenkruidenspoorindeperiodevandestadMaastrichtals
garnizoensstad(1600-1830)tebeschrijven?
3. HogeFrontenalskruidentuin:welkekruidenstaanerinhetgebied?Maakeen
globalebeschrijvingenanalysevanhethuidigebestandaankruidachtigeplantenen
meerspecifiekeengedetailleerdebeschrijvingvaneenelftalkruidenuitdeHoge
Fronteneneennegentalrecepten.
4. Besluitenconclusies.
Verantwoordelijkheid.
“Hoeweldeauteurzichinspantominformatieteverschaffendieactueelenjuistis,kangeengarantie
gegevenwordendataldieinformatieadequaatjuistenvolledigis,nochdatzealomvattendis.De
auteur,nochdevzwEuropeseAcademievoornatuurlijkegezondheidszorg,kaningeenenkelgeval
aansprakelijkwordengesteldalsgevolgvanhetgebruikvandeinformatiedieinditeindwerk
voorkomtofalsgevolgvandeafwezigheidvanspecifiekeinformatie.Deeventueelvermeldeadviezen
enhandelingenwordenvolledigopeigenverantwoordelijkheidtoegepast.Bijhetuitblijvenvan
resultaatofbijeventueelernstigeklachten,dientmenzichonmiddellijkterichtentoteen
professionelehulpverlenerofeenarts.”
3
Inleiding
OpzoeknaardebetekenisvankruidenineenvandeoudstestedenvanNederlandkomje
vanallestegen.Waarbeginjedan?SindsdeRomeinenMaastrichtgestichthebbenen
wellichtruimdaarvoor,begintookdegeschiedenisvanhetgebruikvankruiden.Mensenen
kruidenwerkenaleeuwensamen.Dezescriptiebeperktzichtoteenbeschrijvingvande
periodewaarindeHogeFrontenalsverdedigingswerkwerdenaangelegd.Deperiodediein
deculturelebiografievanMaastrichtwordtaangeduidalsGarnizoensstad1.Ditisdeperiode
waarinsteviggestredenwerdomMaastrichtalsstrategischeknooppunt;periodevande
16de,17deen18deeeuw.Drieeeuwenwaarinveelgebeurdis.
Inhoofdstuk1,bezieikofdekruidenuithetgebied,datsinds1992eenbeschermd
natuurgebiedis,daadwerkelijkgebruiktmogenworden.
Inhoofdstuk2,duikikdegeschiedenisinenbeschrijvendezoektochtnaareenspoorvan
kruideninMaastricht.Daarbijzijntweeonderzoeksgebiedenvanbelang:demedische
toepassingvankruidenenheteconomischebelangvanhetgebruikvankruiden.
Hoofdstuk3,brengtmijweerterugindehuidigetijd.WelkekruidenstaanerindeHoge
Frontenenwatkunnenwijermee.Meerspecifiekworden11kruidenbesprokenenvaneen
negentalkruidenwordenreceptenbeschreven.
Inhoofdstuk4staandekruidenfichesvaneenelftalkruidenenenkelereceptenbeschreven.
Tenslottewordeninhoofdstuk5,deonderzoeksvragenbeantwoordenwordensuggestiesof
actiesinhetverlengdevandezescriptiebeschreven.
1
http://www.zichtopmaastricht.nl/digitale_biografie/themas/garnizoensstad
4
1
DelinievanDuMoulin(HogeFronten)
1.1 Algemeneomschrijving
TenwestenvandeMaasligtdeLinievanDuMoulin,ofwelHogeFrontengenoemd.Naastde
StatensingelbakenendePastoorHabetsstraatendeCabergerweghetgebiedaf.DeLinie
vanDuMoulinwasvroegervangrotebetekenisalsonderdeelvandegordelvan
vestingwerkenomhetcentrumvanMaastricht.Vandaagdedagzijndemeeste
bovengrondsevestingwerkenverdwenen,maarondergrondsisernogsteedsveelbewaard
gebleven2.
Figuur1.DebuitenwerkenvanMaastricht:deLinievanDuMoulin(2)bevindtzichtussendeNieuweBossche
Fronten(1)endeverdwenenHogeFronten(3).9isFortWillem1.
1.2 Historie
IndeRomeinsetijdlaghetgebied,datnudelinievanDuMoulinheetbuitenhet
“castellum3”.HetgebiedhadtijdensdeMiddeleeuweneenmilitairefunctie.Hetmoestleeg
–endusoverzichtelijk-gehoudenwordeninbelangvaneenmogelijkebelegeringvande
stad.Vanaf1632-1640vonddeeerstesystematischeaanpakvandeaanlegvan
buitenwerkenvoordemiddeleeuwsestadsmuurplaats.In1768-1777werdenonderleiding
vandedirecteurenvandefortificatiënDeLaRive,DuMoulinenDeVeye,vele
2
https://nl.wikipedia.org/wiki/Linie_van_Du_Moulin
Hetcastellumwaseenlaat-RomeinseversterkinginhetcentrumvandestadMaastricht.HetMaastrichtsecastellumwerd
de
gebouwdinofkortnahetjaar333n.C.endemurenvanditcastellumblevendeelsbovengrondszichtbaartotde9 en
de
10 eeuw.Deversterkingwasopgetrokkenuitzwaarmuurwerkenbezattientorensentweepoorten.Omhetfortliepeen
bredeverdedigingsgracht(persoonlijkemededelingE.WetzelsWetenschappelijkmedewerkergemeenteMaastricht).
3
5
verdedigingswerkentoegevoegdaanhetalbestaandestelsel.Debouwperiodevandeze
vestingwerkenverliepdusglobaalvan1632tot1777.
Figuur2.FotoMaquettegarnizoensstadMaastricht(brongemeenteMaastricht).
Staatkundigeontwikkelingengecombineerdmetnieuwekrijgskundigeinzichtenen
techniekenleiddenertoedatdeopdatmomenthopeloosverouderdevestigingMaastricht
in1867bijKoninklijkBesluitwerdopgeheven.Nadeopheffingvandevestingbleefdelinie
aanvankelijkingebruikbijhetgarnizoen,datereenaantalschietbaneninrichtte.In1909
warendeplannennoggerichtopsloopvandevestingwerkenenopdebouwvankazernes
ofwoningen.In1918starttendeonderhandelingenvoordeeigendomsoverdrachtvanRijk
naardegemeenteMaastricht.Degemeentebepaaldedat:“Terreinkomtslechtsvoor
bebouwinginaanmerking,indienergeenanderterreinenmeerbeschikbaarzoudenzijn.De
nivelleringskostenblijkenproblematischtezijn,omwoningbouwterealiseren.Hetterrein
krijgtdebestemmingpark/plantsoen”.
In1921klonkheteerstebetoogom“deWerken”ineretebehouden:“..datdelinieeenstuk
natuurschoonmetgrotearcheologischeenhistorischewaardewas,zoalsmaarweinigmeer
indenlandegevondenwerden”4.
J.Notermansbeschreef5:“Nadatdesoldatenhundomeinhaddenverlaten,namen
ondernemendeburgerssnelhunplaatsin.Dejeugdvondindeeigenlijkverboden‘Katsj’
(verbasteringvanKazematten6)eenspeelterreinmetongekendemogelijkheden(..)zwervers
enlichtschuweelementenkondenindegangengratisonderdakvinden.Sommige
ondergrondseruimtenkregenoplegalewijzeeennieuwebestemming(…)alsopslagruimte
(…)alschampignonkwekerij(…)alstimmerwerkplaats(…)”.TijdensdeTweedeWereldoorlog
werdeengedeeltevangangenstelselgebruiktalsschuilkelders.Inhetkadervanhet
Rijksplanvoorschuilkelders,wasvanaf1965opnieuweenaantalonderaardseruimtenvan
4
HeijdenvanderR.,(1987)DeeerstepolitiekeinitiatieventotbehoudvandeLinievanDuMoulin,OmdeVestingnummer
3.StichtingMaastrichtVestingstadpp35.
de
5
DeKazematten,Maastrichtssilhouet,nummer11,3 druk,1994,pp23.
6
OndergrondsegangenstelselsvandeverdedigingswerkeninMaastricht.
6
hetkazemattensysteemtottoevluchtsoordvandebevolkingingericht.Indejaren19801981werdeeneindegemaaktaandezefunctievandekazematten.Sinds1976organiseert
deStichtingMaastrichtVestingstad7rondleidingenindeHogeFronten.
Degrotenatuurlijkewaardendiehetgebiedherbergde,kregenpasalgemenebekendheid
toenin1974,alsvoorbereidingoprestauratiewerkzaamheden,degrachtenmetbulldozers
werden‘opgeschoond’.Tussen1977en1981werdengrotedelenvandiversebastions,
waaronderHolsteinenErfprinsgerestaureerd.In1991kwameenbeheersplantotstandin
goedoverlegtussenoverheidmetnatuurbeschermersenvestingbeschermers8.In1992
volgdedeaanwijzingtotBeschermdNatuurmonumentenwerdhetdefinitiefeigendomvan
degemeenteMaastricht.Vanaf1995kwamhetecologischbeheerinhandenvanhet
CentrumvoorNatuur-enMilieueducatieMaastricht&Regio(CNME).
ZoalsdegemeenteMaastrichtinhaarVestingvisieschrijft,kansamenvattendgesteld
wordendat:“DeHogeFrontenbezitteneenhogewaarderingvanwegedebijzondere
cultuurhistorischeennatuurhistorischebetekenis.Vanuitmilitair-historischoogpuntishet
gebiedvannationalebetekenisomdatheteengrootaaneengeslotenmilitair
verdedigingsstelselvormtmetzowelbovengrondsealsondergrondseliniesineentegenmijnenstelsel.Ditiseenstelselwaarbijondergrondsemijngangen(bijvoorbeeld
luistergangen)werdengemaaktomdemijngangenvandeaanvallersoptesporenen
daarmeedestadteverdedigen.Metuitzonderingvandetyperendevestingstedenals
NaardenenWillemstad,iserinNederlandgeenenkelegrotestadwaarzo’nomvangrijke
verdedigingsgordelbehoudenisgebleven.HetwetenschappelijkbelangvandeHogeFronten
betreftzoweldevestingbouwkundigealsdenatuurhistorischebetekenis.DeHogeFronten
zijnnauwelijksaangetastdoorlatereaanpassingen.Debelevingswaardeisvanwegede
bijzonderenatuurhistorischeencultuurhistorischekwaliteitenookuitzonderlijkhoog.De
natuurhistorischewaardeisonderanderebepaalddoordatditnaastdeLageFrontende
enigenatuurlijkevindplaatsisvandemuurhagedisinNederlandenomdieredenin1992tot
BeschermdNatuurmonumentisverklaard.9”
7
http://maastrichtvestingstad.nl/nl/
Beheersvisievoorhetbeschermdenatuurmonument‘DeHogeFronten’1992-2002.
9
Vestingvisie2010-2015,gemeenteMaastricht(2012),pp28.
8
7
Figuur3.TekeningherinrichtingplangebiedNoorderbrug;Hoge–enLageFrontenwordenmetelkaar
verbondentothetFrontenpark(gemeenteMaastricht).
Doordebijzondereliggingvandit15hectaregrotegebiedenhetongestoordekarakter
komenerveelbijzondereplanten-endiersoortenvoor.Demeestbijzonderbiotopenzijn
muurbiotopen,glanshavergrasland,plaatselijkkalkgrasland,incl.overgangenvangrasland
naarbosbegroeiing.Bijzonderesoorten(fauna)naastdeMuurhagediszijnHazelworm,
Argusvlinder,diversesoortenvleermuizen,Wijngaardslak,Vroedmeesterpaden(flora)o.a.
Knolsteenbreek,Echtduizendguldenkruid,Kattendoorn,Aardaker,Wolligemunt.
Belangrijkevraagis:kunnendekruidenuithetgebiedbetrokkenworden,metandere
woordenishetgebiedschoondanwelongerept?
Besluit:Daarheteenongereptnatuurgebiedbetreft,mogendekruiden–inprincipe-uit
hetgebiedgeoogstengebruiktwordenvoorhetvervaardigenvanvoordemenste
gebruikenpreparaten.Zowelin-alsuitwendigafhankelijkvandetoepassingvanhet
betreffendepreparaat.Uiteraarddienthierbijrekeningtewordengehoudenmetde
beschermdestatusvandebetreffendeplant.
8
Figuur4.ZichtbaarzijndestadstuinenopdeplattegrondvanMaastricht1588.DeHogeFrontenliggen
linksbovenopdetekening.KopergravureTraiectumadMosam.LudovicoGuicciardini.UitgaveChristoffel
Plantijn,Antwerpen1588(RHCL,GAM739)
9
2
KruidensporenindeGarnizoensstad:16de,17deen18deeeuw
Inditonderzoekisvanbelangdatnaastdemedischetoepassingvankruiden(gebruikinde
medischewetenschap)ookeenbeschrijvingwordtgegevenvandetoepassingeninandere
sectorenzoalsdecosmetische,deculinaireendenijverheid.Dezedriewordensamengevat
onderhetkopje:gebruikindeeconomischesector.Vanuitdietweetoepassingsgebieden
wordthet‘kruidenspoor’indeperiodevandestadMaastrichtalsgarnizoensstad–detijd
datdeHogeFrontengebouwdengebruiktwerden-gevolgd.
Opgemerktmoetwordendatbijdemedische-eneconomischetoepassingvankruidener
sprakekanzijnvanoverdrachtvankennisenkundeuitvoorafgaandetijden.Maastrichtis
immerscontinuebewoondendatmaaktdezeveronderstellingaannemelijk.Vanafde
Romeinsetijdtotaandeperiodewaarindepelgrimageeenbelangrijkemotorvoorde
stedelijkeeconomievormde,iskennisenkundeopditgebiedvanmedischeeneconomische
toepassingenontwikkeltengebruikt.
2.1 Gebruikvankruidenindemedischewetenschap
SindsdekloosterordeszichinMaastrichtgevestigdhebben,namenzedezorgvoorzieken
enbehoeftigenopzich.DezeplichtblevenzijvervullentotdatdeFransendeordesophieven.
DaarnaastwaserinMaastrichteenstadsdokter(soorthuisarts)aangesteldenwerdeneisen
aanapothekersgesteld10.Metdekomstvanhetgarnizoenverscheeneennieuwe
‘doelgroep’voormedischeverzorging;militairen.TijdensdeFranseperiodewerdhet
verschiltussendeburgerlijkeenmilitaireziekenzorgopgeheven11.
Indeketenvankruidnaarrecept,ontwikkeldenzichinMaastricht-netzoalsinandere
NederlandseenBelgischesteden-diverseberoepsgroepen:kruidenplukkersof-
verzamelaars12,kruidenleverancier(o.a.kloosters),kruidenhandelaar(laterdrogist),
kruidenverwerker(apotheker),voorschrijvermedicinalerecept(medicinaedoctores).Inde
loopvande16detot18deeeuwwerdenhuntaakverdelingenverantwoordelijkhedensteeds
duidelijker.
Indezeperiodevondeenprocesvancentralisatieplaatsvanhettoezichtenbevoegdgezag
vangemeentelijk,viaprovinciaalnaarlandelijkniveau.Datkwammetnametotuitdrukking
ophetgebiedvandeopleidingseisen,benoemingdanwelaanstellingvanmedicinae
doctores,apothekers,herboristenendrogisten.Maarookbijhetvaststellenvandeofficiële
voorschriftendanwelgestandaardiseerdereceptenboeken(vanAntidotariumNicolai(1300)
tot“DeNederlandscheApotheek”(1851)).Hierbijmoetaangetekendwordendatervoor
1600nauwelijkssprakeisvangeorganiseerdegezondheidszorg13.
10
In1490vervaardigendevroedevadereninMaastrichtdebepalinguit,datapothekerseeneedmoetenafleggen,willen
zijhetrechtverlangen,medicijnenteverkopen(HollmanE.,WielenvanderP.,(1921)Eenbijdragetotdegeschiedenisder
pharmacieinMaastricht.PharmaceutischWeekblad,pag.758)
11
HillenH.,etal.(2011)vanGodshuisnaaracademischziekenhuis:geschiedenisvanhetMaastrichtUniversitairMedisch
Centrum+,MaastrichtUMC+,Maastricht.Pp17.
12
DriesJ.,Kruidenkennisdeel2,ArinusAcenia,Pp234.
13
HillenH.,etal.(2011)vanGodshuisnaaracademischziekenhuis:geschiedenisvanhetMaastrichtUniversitairMedisch
Centrum+,MaastrichtUMC+,Maastricht.Pp14.
10
Hetwasdetijdvandeverlichtingendeopkomstvanhethumanisme.Wetenschappelijk
onderzoekkreegruimteenwerdnietmeeronderdruktdoordogma’svangeloofofreligie.
“DeUniversiteiten,dietijdensdeMiddeleeuwenwerdenopgericht,wistenzichminofmeer
losterukkenvandekloosterscholenenzochtennaareennieuwwereldbeeld.Derenaissance
(1400-1600)ishettijdperkvandegrotevernieuwingindewereldvandekruiden.De
boekdrukkunstmaaktehetmogelijkdatkruidenboekenvooreengroterpubliektoegankelijk
werdenennietlangerthuishoordenindeexclusievebibliotheekvankloostersenkastelen.
Wetenschappelijkewerkenverschenenindevolkstaal.Daardoorwerddekruidenkennis
makkelijkerovergedragen”14.
Hetkruidenspoorindemedischewetenschapkent“letterlijk”tweesporenindezeperiode:
1. ViadekloostergeneeskundetotaandeFranseperiode.
2. ViahetmilitairehospitaaldatindeFranseperiodeeenalgemeenhospitaalwordt.
2.1.1 Kloostergeneeskunde
Omdebetekenisvandekloostergeneeskundeindezeperiodetebegrijpeniseenkleine
historischeterugblikopzijnplaats.Onderstaandwordtdatgedaanmetbehulpvanjaartallen
enenigeaanvullendeinformatie.
• In325werdopeenconcilieinNiceabeslotendatchristenenziekendiendente
verzorgenalseenvandewerkenvanbarmhartigheidenalstekenvannaastenliefde.
Groteabdijenwerdensomsgasthuizenvoorzieken.Indekruidentuinbijeenklooster
stondendaaromvooralheilzame,geneeskrachtigekruiden.Dietuinenbevondenzich
vaakvlakbijdeziekenkamers15.
• KeizerKareldeGrote(742-814)beschouwdedekloostersalsbelangrijkeculturele,
economischeenpolitiekesteunpilarenvanzijnrijk.Daarombesloothijzijn
bisschoppen,abtenenabdissenvoortaanzelftebenoemendoorhetplechtig
overhandigenvanstafenring.Opdedoorhemgestichtekloosterscholenontvingen
zonenvanedelenenboerenonderrichtvolgenskeizerlijkerichtlijnen.DeRoomse
keizerhieldzichnietalleenbezigmetdegeestelijkestaatvanzijnonderdanen,hij
wijddezichookaandeverzorgingvandeinnerlijkemens.Inhetslothoofdstukvan
zijnCapitularedeVillis16schreefdekeizerdeaanplantvanca.80soortenkruiden
vooropiederdomein.Allekloostersdiendenzichaandezevoorschriftentehouden
endankzijdewijzesamenstellingwerdendemonnikenopeengoedvitaminerijk
dieetgezet.Behalvekruidenwerdenergroentengenoemdalsbonen,erwten,uien,
bieslook,knoflook,komkommer,watermeloen,kalebassen,bieten,andijvieen
veldsla.Ookwareneraanwijzingenvoorhetplantenvanallerleifruitbomenvan
oudegewassenzoalskweeperen,mispels,vijgenenoudeappelsoorten.
14
DriesJ.,Kruidenkennis:opentdedeurnaardewereldvankruiden(deel1),ArinusAcenia,pp53.
OngenaM.,(2010)Kruidenkundeuitdeoudstekloosters,pp2.
16
http://plantaardigheden.nl/art_div/capitulare_de_villis.htm
15
11
•
In816trachtteLodewijkdeVrome,zoonvanKeizerKareldeGrote,deopvangvan
pelgrimstereglementeren.TijdenshetconcilievanAken,bepaaldehijdat
bedevaartkerkenverplichtwarenpelgrimsoptevangenineengasthuisofhospitaal.
•
Maastrichtbehoordetotdebelangrijkstebedevaartplaatsen17vanNoordwestEuropa.Alindeeerstedecennianahetconcilievan816bouwdedeabdijvanSint
Servaasvoordeopvangvanhaarpelgrimseengasthuis(zogenaamd:godshuis).De
verzorgingvanpelgrimswaszekertot1130eendirectetaakvanhetkapittel18,dat
eenvandekanunnikenaansteldealshospitaalmeester.OphetConcilievanVienna
werdin1311hethospitaalwerkaandekloosterlingenontnomenenuitsluitendin
handenvanseculierengegeven19.Vanwegehetwereldlijkekaraktervanhetkapittel
mochtenzijdezetaakdusvolbrengen.Aanvankelijkwarendegasthuizenbedoeldals
domushospitalis,gastvrijhuisofhospitaal,vooralvoorpelgrimsenarmen.
Rond1770teldeMaastricht22kloosterordes,inonderstaandeafbeeldinggeeftdeligging
binnendegarnizoensstadaan.
Figuur5.AfbeeldingvankloostersinMaastricht(1770)RHCL-kaartenvanGeusau.
17
SindsdevroegeMiddeleeuwenishetopzoekenenvererenvanreliekenvanheiligeneenwezenlijkonderdeelgeworden
vandechristelijkegeloofsbeleving.Depelgrimkonmethetvererenvanrelieken–enhetdaardoorindebuideltasten–
aflatenverdienen.
18
HetkapittelvanSint-Servaaswaseencollegevanwereldlijkegeestelijken,datvanafdemiddeleeuwentotaanheteinde
vanhetouderegimeverbondenwasaandeSintServaaskerkteMaastricht.https://nl.wikipedia.org/wiki/Kapittel_van_SintServaas
19
http://www.ethesis.net/caritatieve/car_inst_deel_I_hfst_2.htm
12
Dezekloosters20speelden–mededoordeverlichtingenopkomstvanhethumanisme–in
hetmaatschappelijkleveneenminderbelangrijkeroldanindemiddeleeuwen.Zijbleven
zichechterwelkwijtenvanhuntaak:instaanvoorhaastallebehoeftesvanhetleven.
Onderwijs21,kennis,ziekenzorg,landbouwenhandelomdebelangrijkstetenoemen.Ieder
kloosterwasinhetbezitvaneenbibliotheekwaarboekenmeteenganzenveerwerden
gekopieerd.HetwarendemonnikendiedeLatijnsetaalbeheerstenendaaromgemakkelijk
toeganghaddentotdekennisvandegeneeskunde.DioscoridesenKrateauswarendetwee
belangrijkstekruidendeskundigendietotinde16deeeuwdevoornaamsteenmeest
geraadpleegdebronnenwaren.Velekruidenboekenuitde15deen16deeeuwsteundenop
hungegevens22.Omdatkruidentotdebelangrijksteenmeestefficiëntegeneesmiddelenuit
dietijdbehoorden,kregenzijookextraaandacht.Monnikenwarenuitstekendeherboristen
enzullendanookeengoedeleveranciervankruidenzijngeweestindietijd.
Naastdeziekenzorgvandekloosterssteldehetstadsbestuurrond1400eenstadsdokter
aan,diegratisgeneeskundigehulpmoestbiedenaandearmenindestad.Degeneeskunde
vandietijdwasonveranderdgebaseerdopdeboekenenvoorschriftenvanGalenusuitde
tweedeeeuwnaChristus23.
Figuur6.GravureinterieurHôtelDieu,Parijs.Afbeeldingvanallefunctiesvanhetgodshuisomstreeks1500.
(Bronvermelding:RHCe,objectkenmerk0117149)
Tijdensdetachtigjarigeoorlog(1568-1648)namdezorgvraagaanmerkelijktoe.Ervolgde
eengestageuitbreidingvanhetgasthuis.In1628richtteElizabethStrouvenmeteenaantal
volgelingeneersteenboerderijenspoedigdaarnaeenkloosterin,waarinziekenzorg,
aanvankelijknogbescheiden,dehoofdtaakwas.AlsgevolgvandeveroveringvanMaastricht
in1632doordeStaten-GeneraalvandeRepubliekderVerenigdeNederlanden,kreeghet
kapittelenhetgasthuisvanSintServaastemakenmetprotestantsebemoeienis.Het
gasthuiswerdeenmeeralgemeneinstelling.Na1750veranderdehetgasthuisop
20
Syllabus“Kruidentuinen”,Acenia,2009,pp26.
“Aanvelekloosterswaseenkloosterschoolverbondenwaarkinderenwardenopgeleid(…)totziekenbroeder(…)
apotheek(..)”DriesJ.,Kruidenkennisdeel2,ArinusAcenia,Pp238.
22
Syllabus“Kruidentuinen”,Acenia,2009,pp15-17.
23
HillenH.,etal.(2011)vanGodshuisnaaracademischziekenhuis:geschiedenisvanhetMaastrichtUniversitairMedisch
Centrum+,MaastrichtUMC+,Maastricht.Pp14.
21
13
aandringenvanmilitairgouverneurbaronvanAylvagoeddeelsineenzorginstellingvoor
ziekearmenuitdestad.
2.1.2 Militairhospitaal
IndezeventiendeenachttiendeeeuwwasMaastrichteenvandebelangrijkevestingsteden
vanderepubliekderZevenVerenigdeNederlanden(1588-1795).Destadwerdtweeherig
bestuurd(Staten-GeneraalenPrins-BisschopvanLuik),maardemilitaireen
vestingbouwkundigezakenwarenuitsluitendvoorbehoudenaandeStaten-Generaal.
Vanwegehaarstrategischeligging,waserookregelmatigsprakevandaadwerkelijkeoorlog
ofoorlogsdreigingenditleiddetotmaarliefstvijfbelegeringen24endrieperiodesvanFranse
bezetting.Desterktevanhetgarnizoenschommeldeindezeperiodetussendedrie-en
elfduizendman.Omdatsoldatennietpasteninhetgebruikelijkepatroonwaarinziekenen
gewondeninhetgezinofdefamiliewerdenopgevangenenverzorgd,kwamenervanafde
zeventiendeeeuw,inverschillendeEuropeselanden,militairehospitaleningebruik,waar
soldatenopgenomen,verpleegdenmedischverzorgdkondenworden.Aanheteindevande
17deeeuwwerdinMaastrichtheteerstemilitairgarnizoenshospitaalvandeRepubliek
betrokken.
“Ditmilitairziekenhuiswerdgeleiddooreenalgemeendirecteureneengeneeskundig
directeur.Onderdeleidingvandezelaatstewerktendechirurgijn-major,eenapotheker,
oppasserenziekentroosters.Volgenshetreglementvan1749liepdegeneeskundigdirecteur
iedereochtendvisiteomdezieken‘naerstigennaarpersoontecureeren’.Bijvisiteswaren
dechirurgijnendeknechtvandeapothekeraanwezig(dezeschreefopwelkemedicamenten
gewenstwaren).Hetreinigenenhetvegenvandeziekenzalendiendevoordevisiteste
gebeuren,waarbijmeteenookietsaandekwalijkegeurenwerdgedaandoorhetbranden
vanjeneverbessen,vanwelriekendehoutsoortenofdoor‘uitwaazemingvanAzijn’”25.
2.1.3 Opleidingen26
Van1575tot1639envan1673tot1773bestierdendeJezuïeteninMaastrichtzowelde
LatijnseStadsschoolalseeneigenCollege.Ditlaatstebereiddestudentenvoorop
wetenschappelijkonderwijs(onderandereLatijn,Grieksenretorica),hoewelmenvoor
vervolgstudiesaltijdnaareldersmoestuitwijken(LeuvenenKeulen).Beidescholenwaren
gevestigdophetuitgestrektekloosterterreinvandeJezuïeten.Deopheffingvandeorde
doordepausin1773betekendeheteindevanhetMaastrichtseCollege.In1682werdin
MaastrichteenIllustreschool(AtheneumIllustre)gevestigd.HetAtheneumIllustrewas
vooralbedoeldalsprotestantsetegenhangervanhetjezuïetencollege.Deschooldeeldeeen
pandindeSint-JacobstraatmetdeGereformeerdeLatijnseStadsschool.Erwaseen
ereprofessoraatvooranatomieengeneeskunde,gecombineerdmetdefunctievanmilitair
artsvanhetgarnizoen.NadekomstvandeFransen(1974)hielddeschooloptebestaan.In
1797ginginhetdoorFrankrijkgeannexeerdeMaastrichtdeÉcolecentraleduDépartement
24
1673,1676,1748,1793en1794.
HillenH.,etal.(2011)vanGodshuisnaaracademischziekenhuis:geschiedenisvanhetMaastrichtUniversitairMedisch
Centrum+,MaastrichtUMC+,Maastricht.Pp88
26
https://nl.wikipedia.org/wiki/Universiteit_Maastricht
25
14
delaMeuse-Inférieurevanstart,eenpara-universitairopleidingsinstituutdatinalle95
Fransedepartementshoofdstedenwerdopgericht.Opmerkelijkdetail:Eenvandeacht
hooglerarenwasdeberoemdeMaastrichtenaar,JanPieterMinckeleers(1748–1824).Hij
doceerdenatuur-enscheikunde,hijwastevensapothekerinMaastricht.
2.1.4 CurriculumIllustreSchool
Vanaf1736warenAdriaenPelerinenlaterdiensopvolgerJoannesBernardusVrijthoff,
aangesteldalshoofdvanhetmilitairhospitaal.ZijwerdendoordeRaadvanStatebenoemd
totprofessormeteenleeropdrachtinMaastrichtdeOntleedkundeendeHeelkundete
doceren.HetgeneeskundigonderwijsindeIllustreScholenwasbedoeldalpropedeuse,als
voorbereidingopeenuniversitairestudie.Inhetcurriculumstondentweehoofdvakken
centraal:
1. Uitlegvandeklassiekegeneeskundigeteksten,vooralHippocratesenGalenus27.
2. Theoretischeenpraktischeonderwijsindeanatomieenontleedkunde.
DaarmeebestonddecombinatievaneenpraktischemedischeopleidinginhetMilitair
hospitaalendetheoretischeopleidingindeIllustereSchool,waarbijkruidengeneeskunde
eenbelangrijkonderdeelvormde.
2.1.5 Kwaliteitgezondheidszorg28
“Depogingenvandealgemeneoverheidomdeuitoefeningvandegezondheidszorgopeen
hogerniveautebrengendoorvooralmeeruniformiteitindeopleidingvangeneeskundigen
tebrengen,strektenzichovereengrootdeelvande19deeeuwuit.TijdenshetFransebestuur
werdalgetrachtditdoeltebereiken.Dewettelijkemaatregelenvan19maart1803vonden
navolgingindegezondheidswettenvandeBataafseRepubliek20maart1804.Men
handhaafdedetweedelingtussenacademischgevormdeartsenendeoverige
geneeskundigen(apothekers,chirurgijns,heel-envroedmeesterenz.),dieeenproevevan
hunmeesterschapmoestenafleggen.Degeneesheren(de“medicinaedoctores”)werden
verplichthunstudietevolgenaandeuniversitairemedischeopleidingen.Deoverigen
moesteneenopleidingtot“officierdesante”volgen.Dezeverplichtinggoldvoordeheel-en
vroedmeestersenookvoordeapothekersendeherboristenofkruidmeesters.Decentraal
geregeldeopleidingbevatteo.m.eenverplichtestageo.l.v.eenmedicinaedoctorineen
militairhospitaalofeenburgerlijkgasthuis.Hunexamensdiendenzijafteleggenvooreen
jury,dieindehoofdstadvanelkdepartementzetelde”.
27
DatvooraldeleervanHippocratesenGalenusgedoceerdwerd,geeftaandatdehumoraalpathologieendetypologie
vandeviertemperamenteneenbelangrijkerolheeftgespeeldbijhetbeoefenenvandemedischewetenschapindeze
periode.Basishiervanwasdataaniederlichaamssapeenpersoonlijkheidverbondenwerd.Patiëntenkondenzoindividueel
behandeldwordenenhetverbandtussenziekteenpersoonlijkheidkongemakkelijkgelegdworden.Hierdoorlagde
behandelmethode-opbasisvanhetcontrariaprincipe-metkruiden,dieookingedeeldwerdenopbasisvanvier
elementen,voordehand(Dries.J.,(Deel1),ArinusAcenia,pp44-46).
28
PhilipsR.,(1980),GezondheidszorginLimburg.Pp27,bron3enpp32.Assen.VanGorkum.
15
2.1.6 Taakverdelingbinnendegezondheidszorg
Indeachttiendeeeuwwerdde‘officiële’geneeskundebedrevendoormedicinaedoctores,
chirurgijns29enapothekers30.Hettoezichtopditgehelemedischespectrumwasinhanden
vanhetstadsbestuur,deIndiviezeRaad.Dezenambesluitenoverdetoelating31van
geneeskundigen,vergunningenvoorapothekersofaanwijzingenvoordeopenbare
gezondheid.
Tussendemedicinaedoctores32endechirurgijnsbestondeenduidelijketaakverdeling.De
doctoreswarenvoordeinwendigeziektenendeinwendigegeneesmiddelen,dechirurgijns
voorhethandwerkvanopereren,aderlaten,purgerenenhetaanleggenvanuitwendige
verbanden,zalvenensmeersels.Debehandelmogelijkhedenvandemedicinaedoctores
warenbeperkttothetvoorschrijvenvanvooralopkruidengebaseerdegeneesmiddelen,of
vanaderlatingofpurgeren.Ditlaatstelietenzijdooreenchirurgijndoen.OnderhetFranse
revolutionairebewindna1794onderginghet‘gasthuis’eenverderefunctiewijziging:het
werdeenburgerlijk-enmilitairziekenhuis.Diefunctiehadhettot1821,toenheteerste
nieuweburgerlijkeziekenhuisCalvariënbergverrees.
2.1.7 Apotheker
Hetwoordapotheker33heefteengeleidelijkeveranderinginbetekenisondergaan,te
beginnenmetbeheerdervandegoederenderkloosters,vervolgensmeerspeciaalvande
boekenengeschriften,vandekeukenenkeldervoorraden,vandewijnen,vandekruiden,
specerijenengeneesmiddelentotaanbereidervangeneesmiddelen.Deeersteapothekers34
inonzestrekenzullendekloosterapothekenzijngeweest.Eenklassiekvoorbeeldhiervan
washetkloostervanSt.Gallenwaarvandeplattegronduit830metkruidentuinenapotheek
bewaardisgebleven.IndenoordelijkeNederlandenzijngegevensbekendvandeabdijvan
Egmond(schilderijvanvoor1509)enhetMinderbroederkloosterteUtrecht,waarimmersin
1300het‘boecvanbroederThomas’geschrevenis35.
29
Sinds1651bestondinMaastrichteendoorhetstadsbestuuringesteldgilde,dechirurgijnbroederschap.Destatutenvan
hetgildebeschrevendeeisenvandeambachtelijkedriejarigeopleiding,hetmeesterschapalsvoorwaardevoortoelating
totdepraktijk,endevoorwaardedatdechirurgijnalleengroteingrepenmochtdoenopvoorschriftennatoestemmingvan
eenmedicinaedoctores(HollmanE.,WielenvanderP.,(1921)Eenbijdragetotdegeschiedenisderpharmaciein
Maastricht.PharmaceutischWeekblad,pag.758-788).
30
Vanaf1762wasdeopleidingvanapothekersinMaastrichtopeenovereenkomstige(ziebron21)maniergeregeldinde
broederschapvanapothekersendrogisten.(HollmanE.,WielenvanderP.,PharmaceutischWeekblad,pag.758-788.)
31
Indeperiode1710-1760werdeninMaastricht36medicinaedoctores,zeventienchirurgijnsendertienapothekers
toegelaten.(HollmanE.,WielenvanderP.,(1921)EenbijdragetotdegeschiedenisderpharmacieinMaastricht.
PharmaceutischWeekblad,pag.758-788.)
32
DemedicinaedoctoreswarenopgeleidenmeestalgepromoveerdaandeUniversiteitvanLeidenofUtrechtofaaneen
vandenabijebuitenlandseuniversiteiteninLeuvenofKeulen.Hetwasoverigensnietongebruikelijkomvoorafgaandaan
deuniversitaireopleidingeenpropedeutischeopleidingindehumanioraendeanatomietevolgenaaneenIllustreSchool.
OokdeMaastrichtseIllustreSchoolheeftdaarbijeenrolgespeeld(HollmanE.,WielenvanderP.,(1921)Pharmaceutisch
Weekblad,pag.758-788.)
33
DaemsW.F.,(1954)DieTerminitechniciapotecaundapotecariusimMittelalter.DieVortràgederHauptversammlungder
Int.GesellschaftfürGeschichtederPharmazie,Rome.
34
WittopKoning,D.A.,(1960)“Deapotheekindemiddeleeuwen”,BulletinvandeKringvoordegeschiedenisvande
pharmacieinBenelux,nr.24,pp8e.v.
35
Cohen.H.,(1927)Bijdragetotdegeschiedenisdergeneeskruidcultuur,inNederland.Rotterdam.
16
Deeersteapothekers(niet-kloostergebonden)indeNederlandsestedenverscheneninhet
laatstekwartvande13eeeuw.Inplaatsvanapothécairewerdenookweldewoorden
espicierenspecyergebruikt.Indeloopvande14een15eeeuwkwameninallestedenvan
deNederlandenapothekersvoor36.Indezetijdontstondenookdegilden.Destatutenvan
hetgildebeschrevendeeisenvandeambachtelijkedriejarigeopleiding,hetmeesterschap
alsvoorwaardevoortoelatingtotdepraktijk37.Vanaf1762wasdeopleidingvanapothekers
inMaastrichtopeenovereenkomstigemaniergeregeldindebroederschapvanapothekers
endrogisten.AlleGildenwerdenin1794doordeFransenopgeheveninclusiefbestaande
BroederschapvanApothekersenDrogisten38,enhoeweldeeisenuithetreglementvande
opgehevenBroederschapomalsapothekertewordentoegelatenvankrachtbleven39,zal
hetnogdertigjaardurenvoordatereenschoolvoorapothekerswerdopgericht.Als‘gezel’
indienstvaneenerkendeapothekerwerken,bleefintussendeenigemogelijkheidomhet
apothekers-vakzowelpraktischalstheoretischteleren.
Op31mei1819werd-bijKoninklijkBesluitindeprovincieLimburgde‘Provincialecommissie
vangeneeskundigonderzoekentoevoorzigtdiebevoegdisapothekersexamensaftenemen
engetuigschriftenuittereiken’ingesteld.Maastrichtteldedan,methaar18700inwoners
zeventienapothekers,waaronderLambertJosephGuillaumeDumoulinenJeanLambert
Franquinet,beidengeëxamineerdte’sHertogenboschin1815.ZowelDumoulinals
Franquinetzoudenzichintensiefmetdeinventarisatievanderegionaleflorabezighouden
enlaternietzozeeralsapothekermaaralsbotanicusnaammaken.In1832presenteerde
L.J.G.Dumoulin40defloravandeomstrekenvanMaastricht,tijdenseenbijeenkomstvande
SociétédesAmisdesSciences,LettrésetArts.
Op10juni1825werdhet‘ReglementvaninrigtingenadministratiederSchooltot
aankwekingvanApothekersenVroedvrouwenindeprovincieLimburg’,doordeminister
goedgekeurdwaarmeedeprovincialeschooleenfeitwas.Dezeschoolwasgevestigdte
MaastrichtinziekenhuisCalvariënberg.41Aandeschoolwerdendiversevakkengedoceerd,
zoalsscheikundeenkruidkundeenkonmenzichbekwameninlaboratoriumtechniekenen
hetbereidenvangeneeskundigepreparaten.Hetvakmoestechterinpraktijkbijeen
gediplomeerdapothekergeleerdworden.Omnaenigejarenstudiedeopleidingmeteen
diplomatekunnenafrondenmoesthetexamenwordenafgelegdvoordeProvinciale
commissievangeneeskundigOnderzoekenToevoorzigtinLimburg.Degenoemde
36
VanderwieleL.J.,(1954)DeoudstegegevensoverapothekersinBelgië.BulletinKringvoordegeschiedenisvande
pharmacieinBenelux8.
37
1470vervaardigendevroedevadereninMaastrichtdebepalinguit,datapothekerseeneedmoetenafleggen,willenzij
hetrechtverlangen,medicijnenteverkopen.(HollmanE.,WielenvanderP.,(1921)PharmaceutischWeekblad,pag.758788.)
38
Andersdandedrogistenuitonzetijdwarendedrogistenvantoenhandelarenvanondermeerkruiden.Veeldrogisten
warentevensapotheker.Apothekersendrogistenlietenhunkruideninhetveldverzamelendoorspeciaaldaartoe
‘opgeleide’kruidenzoekers.(HollmanE.,WielenvanderP.,(1921)PharmaceutischWeekblad,pag.758-788.)
39
Omalsapothekererkendteworden,diendedekandidaatmetgoedgevolgeenexamentehebbenafgelegdaaneenvan
defarmaciescholengevestigdindehoofdstedenvandeFransedepartemententenoverstaanvaneen‘jurymédical’
bestaandeuittweemedischedoctoren,een‘commissaire’envierapothekers.Voortsdiendedekandidaatachtjaar
werkzaamtezijnineenerkendeapotheekenminstens25jaaroudtezijn.(Cornips,J.H.A.E.,(1953)Eenprovincialeschool
voorapothekersteMaastricht,tevenseenbijdragetotdegeschiedenisvandepharmacieteMaastrichtindeFransetijd.
Maastricht.Pp8.)
de
40
Graatsma,B.G.,etal.(2003)DefloravandeomstrekenvanMaastrichtinde19 eeuw:eenbewerkingvandetekstvan
eenin1832doorL.J.G.Dumoulingehoudenlezing.StichtingNatuurpublicatiesLimburg,Maastricht.ISBN90-74508-11-1.
41
Cornips,J.H.A.E.,EenprovincialeschoolvoorapothekersteMaastricht,tevenseenbijdragetotdegeschiedenisvande
pharmacieteMaastrichtindeFranseTijd,Maastricht1953.
17
commissiehieldooktoezichtopdevakbekwaamheidvanalpraktijkvoerende
apothekers42.Nietzeldenwerdenaandecommissieklachtenvoorgelegd,wanneerde
plattelandsheelmeestersofdeofficierenvangezondheidhunbevoegdheidoverschreden.
Hetwasverdergeenuitzondering,datmenmoestoptredentegenonbevoegdebeoefenaren
vandegeneeskunst,zoalskwakzalvers,pillendraaiers,grensdoktersenz.
In1836werddeschool,nadeBelgischeopstand,herstartwaarbijdeapothekerL.J.G
DumoulintijdelijktotlectorindeSchei-enKruidkundewerdbenoemd.In1843volgdezijn
benoeminginvastedienst.In1840werdhetvakkruidkundevervangendoorbotanica
(plantkunde).Hierbijwaseenbelangrijkerolvoorde‘SociétédesAmisdesSciences,Lettrés
etArts’,neergelegdzijverzorgdendecursusbotanieaandezeschool43.Deinhoudvanhet
vakbleefechterbeperkttotdieplantenwelkeindemedischewereldtoepassingvonden.In
1850kwameeneindeaandezeSchool,erwasteweinigbelangstellingendeprovincienam
hetbesluittestoppenmethetverstrekkenvanhaarsubsidie44.
2.1.8 Drogisterij
Dedrogisterijwasaanvankelijkeenwettelijkerkendberoep.Eendrogistmoestvolgensde
regelingvan1818examenafleggenomerkendtewordenalsverkopervandrogerijen
(gedroogdekruiden,wortels,harsen,gommenenz.)envanchemicaliën.In1865werdde
beroepsuitoefeningvrij,maarhetaantalgeneesmiddelen,datdedrogistmocht
verhandelen,werdstrengbeperkt.Deuitoefeningvandeartsenijbereidkunstissinds1865
voorbehoudenaandebevoegdeapothekers.
Uitbovenstaandeparagrafenwordtduidelijkdatdeopleidingen,taakverdelingen
verantwoordelijkhedengeleidelijkaanduidelijkerworden.Hoeishetgesteldmetde
voorschriftenomtekomentotgoederecepten?Onderstaandeparagraafgeefteen
chronologischoverzichtvandebelangrijkstevoorschriftenboekenofPharmacopeiauitdeze
periode.
42
Philips.R.,(1980)GezondheidszorginLimburg.VanGorkumAssen,pp.245-255.
In1822werdinMaastrichtdeSociétédesAmisdesSciences,LettrésetArtsopgerichteengenootschapgeleerden,
geletterdenenkunstenaars.EenvandecursussendiedeSociétédesAmisorganiseertisdecursusBotaniediein1826aan
deProvincialeschoolvoorApothekerswordtgegeven.In1828teltdeSociétédesAmis149leden,waaronderacht
apothekersuitMaastricht(L.J.G.Dumoulin,J.L.Franquinet,F.Henckelius,D.J.Hollman,P.Kleyn,J.F.Lekens,F.L.Marres,
P.Nijst.)dezeSociétévormdedevoorlopervanhethuidigeNatuurhistorischegenootschap.(Graatsma,B.G.,etal.pp16)
44
Datdeopleidingtotapothekertochnogwordtvoorgezet,dankenwijaanDumoulin,diebelangeloosnogelfjaarlang
apothekerszalvormenwaarbijhijhenongetwijfeldkennisheeftlatenmakenmet“demeestopmerkelijkeplantendieinde
omgevingvanMaastrichtgroeien”.HiernawordtdecursusvoortgezetdoorapothekerP.J.Roersch.(Cornips,1953)
43
18
2.1.9 VoorschriftenboekenenPharmacopeiaindezeperiode
• HetAntidotariumNicolai45isdeeersteindeNederlandengebruiktepharmacopée.
Hetwerdomstreeks1100geschrevendooreennogonbekendeauteurenbevat
meerdan1100voorschriften(AntidotariumMagnus).HieruitwordtteParijsinde
eerstehelftvande13eeeuwhetAntidotariumNicolaisamengesteld,waarschijnlijk
doordehoogleraarNicolausvanFarnham.Hetomvatteongeveer140recepten.
• InUtrechtbevindtzichnogeenMiddelnederlandshandschriftuit1300„hetboecvan
broederThomas"eenCircaInstanshandschrift„ghetogenenghecopuleertuit
GalienusboekenendeAvicenna".Beidewarenechtergeenofficiëlepharmacopée.
• In1554verscheeninhetNederlandshet‘Cruydtboeck’vanRembertDodoens,
waarinhijplanteninzesgroepenverdeelde.Degeneeskruidenwerdeneralsderde
groepuitvoeriginbesproken,waardoorditwerklangetijdalsPharmacopeiawerd
beschouwd.
• Het‘RicettariodellacittadiFirenze’,hetvoorschriftenboek,wasin1499
samengesteldenwettelijkverplichtgesteldvoorFlorence.Aangezienhetinhet
Italiaansgeschrevenwas,washetmoeilijktoegankelijkvoorderestvanEuropa.Het
wasdeVlaamsebotanicusCharlesdel’Ecluse,diehetinhetLatijnvertaaldein1561.
• EenanderItaliaansvoorschriftenboek,hetLumenApothecariorumseuLuminare
minusvanQuiricusdeAugustis,datvoorheteerstgedruktwerdinVenetiëin1494
heeftookgroteinvloedindeNederlandengehad.Alin1515verscheenditboekin
BrusselindeNederlandsetaalonderdetitel„dlichtd'apotekers"Hetboekbevat304
voorschriften,verdeeldover15rubrieken.Hetboekwerdnogviermaalherdruktin
deNederlanden(Antwerpen1529,1564,Amsterdam1590ennogin1623te
Rotterdam).
2.1.10 Pharmacopeia46
Aanheteindvande18deeeuwwerdenbelangrijkeontdekkingengedaanophetgebiedvan
geneesmiddelen,wijzenvanbereidingenenwijzenvanmetendoorvooralDuitseenFranse
geleerden.Dezenieuwekennishadzijninvloedopdewijzevanwerkenvande
artsenijbereiders.Omstreeks1800ontstonddebehoefteomdiekennistestandaardiseren
enookdebenamingenvanallerleigeneesmiddelenteharmoniseren.OveralinEuropa
werdendaartoePharmacopeiaopgesteld,handboekenmetrecepturenvoor
geneesmiddelenengrondstoffen47.
• InNederlandontstonddeeerstepharmacopeiaindetijdvandeBataafseRepubliek
in1803(DeBataafscheApotheek).
• NadeafscheidingvanBelgiëindejaren1830,ontstondbijonzezuiderburende
PharmacopeiaBelgica(1839)alstegenhangertegenoverde“BataafseApotheek”.
• Deeersteversievanhetnieuwe“artsenijwetboek”vanNederland,verschijntin1845
“NederlandscheApotheek”
45
HetAntidotariumNicolaiwordtalsNederlandshandschriftbewaardindebibliothekenvanBrusselenParijs.Behalve
voorYperenomstreeks1300werdhetin1517voorAntwerpenenin1519voorAmsterdamdeverplichtepharmacopée.
Bron:WittopKoning,D.A.,(1960),“Deapotheekindemiddeleeuwen”,BulletinvandeKringvoordegeschiedenisvande
pharmacieinBenelux,nr.24.
46
DetermisafgeleidvanφαρμακοποιΐαHellenistischeGriekse,'dekunstvanhetbereidenvangeneesmiddelen.
47
Geïllustreerdeheruitgave,NederlandscheApotheek,stichtingEugeneDubois,Eijsden2014.ppI-II.
19
•
In1848verscheeneenvernieuwdeversie.Dezeversieishetbasisboekvoorde
apothekerindetweedehelftvande19deeeuwinNederland,nietalleenindegrote
stedenmaarookindedorpenenophetplatteland.48
2.1.11 Herkomstvandekruiden
TijdensdelateMiddeleeuwenwarendedrogistenenapothekerslidvanhetkramersgilde,
viaditgildehaddenzijtoegangtotvelehandelsroutesenkondenzohunkruidenenandere
grondstoffenvoorhunreceptenbetrekken.Maarhetisookheelaannemelijkdatde
kloosterskruidenleverden,ofdatdievialokalekruidenzoekerskruidenenandere
grondstoffenaangekochtwerden.Inde18deen19deeeuwbetrokkendemeesteapothekers
hunkruidenviahandelaren,ditlezenwijafuitdebestellijstenvandeApothekersschool49
(1825-1854).Sommigeapothekershaddenhuneigenkruidentuin,aangelegdmetlokale
kruiden.DetuinvanapothekerDuboiswasgebaseerdopdevoorschriftenuitde
“NederlandscheApotheek”50(bijlage1).
Figuur7.FotovanapothekersinrichtingvanKaspar(us)JosephHubertSmeets(1831-1878),ladesaan
linkerkantzijnopslagplaatsvangedroogdekruiden(bron:StichtingEugèneDubois).
48
Bierman,A.I.(1988).Proefschrift“Vanartsenijmengkundenaarartsenijbereidkunde”,Isbn9051830556.
“UiteraardwashetschoolbestuurgehoudenfinanciëleverantwoordingafteleggenaanhetProvinciaalBestuur.
Daardoorzijnderekeningenvangeleverdematerialenvoorhetnageslachtbewaardgebleven.Zijverschaffeneeninzichtin
deprijzenenindegebruiktegrondstoffenindietijd.Derekeningenlerenonsook,datdegrondstoffen,alshetkleine
hoeveelhedenbetrof,betrokkenwerdenvandeapothekerRoerschuitMaastricht,dochdatgroterehoeveelhedengeleverd
werdendoorM.deMélotteuitLuikenMaxDelfosse,„droguiste"inBrussel.Hetbegrip„droguiste"dektzichgeenszinsmet
onshuidigebegripdrogist.Hetwarenveeleer'handelareninkruiden„engros"en„endetail".ZoteldeMaastrichtvolgens
hetoudstevolledigeadresboekin1855zes„droguistes".Hiervanwarenernietminderdanvijftevensapotheker,waaronder
dezojuistgenoemdeRoersch;deenigedroguiste,niet-apotheker,wasP.HahmesetCompagnie,dethansnogteMaastricht
onderdienaambestaandepharmaceutischefabriekengroothandel,welkefirmaeeninternationalefaamgenootals
kruidenverwerkendeindustrie”. (Cornips,J.H.A.E.pp11.)
50
EenvoorbeeldhiervanvormtdekruidentuindiemomenteelaangelegdwordtdoordestichtingEugèneDubois,inde
gemeenteEijsden.
49
20
Besluit:Tijdensdezeperiode(1600tot1830)vonderophetgebiedvandetoepassingvan
kruidenbinnendemedischewetenschapeengeweldigeprofessionaliseringsslagplaats.De
opleidingseisenwerdenstrenger,dereceptenboekenwerdenuniformerenderolverdeling
tussendediverseberoepsgroepenwerdduidelijk.Kruidenblevenindezeperiodeeen
belangrijkebronvoordewerkzameinhoudsstoffen.
2.2 Gebruikvankruidenindeeconomischesector
Inveleanderesectorenwerdookgebruikgemaaktvankruiden.Metnamedewerkzame
inhoudsstoffenwerdengebruiktvanwegehunchemischebetekenis.Indezeperiodehebben
bevolkingendegildenvandegarnizoensstadeeneconomischmodelopgebouwdo.a.
rondomdevragenenbehoeftenvanhetgarnizoen.Datbetrefthetculinairegebruikinde
vormvanbrouwerijen51enherbergenenstadstuinen52(bier,wijn,groenten,fruit,azijn,
keukenkruidenenzoutziederij),maarookopcosmetischeniveau(o.a.zeepziederijen)en
binnendenijverheidssectoreno.a.leerlooiersenlakenwevers(gewantmakersgilde).
DitkomttotuitingindebeschrijvingvandestadMaastrichtdoorG.Bruininginzijn“Nieuwe
volledigebeschrijvingvanBelgië”uit1830:“Hethoudterverscheidenerun-enoliemolens
aandengang.VoordeveroveringderstaddoorParmateldemenermeerdan10.000
Lakenwevers.Thanswordenerooknoglakensenwollenstoffenvervaardigd,enmenheeft
erlooierijen,zeepziederijen,zoutketen,azijnmakerijen,branderijen,enz.Aldezebestaan
middelen,eneengoedewinkelhandelmethetGarnizoen,endeingezetenenvanhet
omliggendland,zettenaandestadbloeienwelvarenbij.Zijheeftzichvanhetjongsteen
allerverschrikkelijkstebombardementvrijwelhersteld,enisoverhetgeheelzeerwel
gebouwd53.”
Erwasnietalleeneenlokalevraagnaarproductenendiensten,maarookviade
handelsrelatieswerdenerproductengeruildofverhandeld.Onderdeelvandezehandel
warenookexotischeofniet-inheemsekruiden.Maastrichtsekoopliedenreisdendoorgrote
delenvanEuropaopzoeknaardebestejaarmarkten.Deleerlooierenlakenweverswaren
verheugdmetdenijverheidvandezekooplieden,wantzijbrachtenzeldzame,vaakoosterse
bestanddelen(ijzervitriool,aluin,Sumak)meedieessentieelwareninhetproductieproces
vanhunhandelswaren.Deluxeproductenuitdezetijdalsreukenwaren,glas,textielen
specerijenzorgdenervoordatdeapothekers,diedezeingrediëntenfrequentgebruikten,als
distributeursgingenfunctionerenvandezezelfdegoederen.Indezeperiodegroeidede
importvanvoornamelijkoosterseproducten,kruidenenaromatischewaren54.
51
http://www.marres.nl/index.htmDegeschiedenisvandeveertienbrouwerijenMarresinNederlandenBelgiëvan1641
tot1959envanhunstamhuisinMaastricht.
52
Destadstuinenzorgendevoordeaanvoervangroentenenfruit,maarookvanuitdeomliggendedorpenwerddit
aangevoerd.Kruidenwarenvermoedelijkallemaalafkomstiguitdekloostertuinen.Degroenten,gewassenenfruitsoorten
werdenopdemarktindestadaangeboden.VelestraatnameninMaastrichtherinnerenonshiernogaan,zoalsde
KersenmarktenGraanmarkt.
53
Bruining.G.,(1830)NieuwevolledigebeschrijvingvanBelgië,nieuweuitgaveJoh.Nomaenzoon.
54
Steegen.E.,(2006)Kleinhandelenstedelijkeontwikkeling,HetkramersambachtteMaastrichtindevroegmodernetijd,
MaaslandseMonografieën,nummer69.UitgeverijVerloren,Hilversum.ISBN90-6550-929-1.
21
2.3 Debelangrijksteeconomischesectoren
UithetonderzoekvanSteegenenanderebronnenblijktdat,devolgendesectoreninde
periode1600-1830voordeeconomievandestadvangrootbelangwaren:
1. Leerlooiers
2. Lakenwevers
3. Zeepzieders
4. Cichoreibranderijen
Omdekruiden-dienodigwaren-tekunnenbehandelenenbereidenwaren–indietijd-heel
veelmolensnodig.LangsdeJekertotaandemondingindeMaas,warenerinMaastricht
eenkleine9055watermolens,waarbijwijonderscheidmakentussendevastemolenaaneen
rivierendescheepsmoleninderivier.Demolenswarenmeestaleigendom56vaneengilde.
Zokendedestadgraanmolens(bakkers),oliemolens(o.a.zeepzieders),runmolensen
traan57molens(leerlooiers),volmolens(gewantmakers),verfhout58-enmeekrapmolens
(verfstoffenvoordiv.gilden).Hetaantalmolenswaseenmaatvaneconomische
slagvaardigheid,zoalsSteegenbeschrijftinzijndissertatie“Kleinhandelenstedelijke
ontwikkeling,HetkramersambachtteMaastrichtindevroegmodernetijd.
2.3.1 Deleerproductie
Doordenatuurlijkegesteldheid,aangevuldmetgunstigehandelscontacten,waserin
Maastrichtenomgevingeengeschiktklimaatvoordeontwikkelingvandeleernijverheid.
Snelstromendwater,kalkenboomschors-deeerstevereistenvoorhetlooiprocédé-waren
beschikbaardoordeaanwezigheidvanderivierdeJeker,dekalksteengroevennetbuitende
stadendeeikenwoudenindeMaasvalleidierun(schors)opleverden.
DeleerlooierswareninMaastrichtgevestigdlangsdebinnen-stedelijkeJeker.Momenteelis
deJekerdaaroverkluisd,maardestratendragennogdeherinneringinhunnamennamelijk
deGrotelooiergrachtendeKleineLooiersgracht.AandeGroteLooiersgrachtvindt
momenteeleenherinrichtingvanhetgebiedplaats,ditvormtredenvooreenarcheologisch
onderzoek59:opbasisvanhistorischvooronderzoekverwachtmenersporenvaneen
graanmolen,eeninstallatievoorhetmalenvaneikenschorseneenmeekrapmolenaante
treffen.Bekendisdathet“Bauduinterrein”inhetverledenonderanderewasingerichtvoor
hetschillenendrogenvanmeekrap(medio18eeeuw),alsaardappelstokerijenmacaroni-en
vermicellifabriek.
55
http://www.theobakker.net/pdf/molens-maastricht.pdf
IndeFransetijdwerdendegildenontbondenendemolensopenbaarverkocht.
57
Traaniseenolie-achtigesubstantiedatvoorkomtinhetweefselvanbepaaldezeedieren.
58
Verfhoutgrondstoffenwareno.a.Roodhout(GuilandinaechinataLam.),Blauwhout(HæmatoxyloncampechianumL.)of
Geelhout(CladrastisluteaDum.Cours.).
59
http://ruimtelijkeplannen.maastricht.nl/5ECF0D2E-EE40-4013-9D35-2499D84B3348/b_NL.IMRO.0935.bpLooiershofvg01_toesepbijlage12.pdf
56
22
Uitdezeenvoorgaandegegevensvaltdusoptemakendatbijhetleerlooieno.a.de
volgendekruidenwerdengebruikt:
Naamkruid
Sumak
(RhusaromaticaAit.)
Eikenschors
(QuercusRoburL.)
Toelichting
Werking
Derijperodebesjes kunnennadrogenen
vermalengoedgebruiktwordenalsvervanger
vancitroensap.Desmaakvansumakwordt
beschrevenalsfriszuur,bitterenietwatkruidig
tegelijk.Hetzureaspectishetgevolgde
aanwezigheidvanappelzuur,citroenzuuren
nogwatanderezuren.
Debast,bestvanjongeeiken(5-10jaaroud)of
jongetakkenteoogsteninhetvoorjaar.
Bewaringdoetsnelhetgehalteaanoplosbare
looistoffenverminderen.
Debitterheidontstaatdoorde
tannines(gebruiktinde
leerlooierij:tanning),terwijldekruidige
smaakkomtdoorenkeleetherische
oliën.
60
Looistoffenvooralhydrolyseerbare
tannines,galluszuur.Anthocyanidenen
bioflavonoiden.
Tabel1. Kruidengebruiktbijhetleerlooien(zieookfiguur8oppagina25).
OpkomstenondergangvandeLeerlooiers61
Metdestijgendevraagnaarleervoorschoenen,handschoenen,hoeden,paardenharnassen,
mantelsenveelanderezaken,namhetaantalleerlooierijentoe.Diegrotetoenamebegon
opheteindevande16deeeuwenduurdetotinde19deeeuw.Opheteindevande19de
eeuwwarendetechnologieendemachineszoveranderd,hetleerlooienwaseenindustrie
geworden.Synthetischelooistoffenwerdengeïntroduceerdin1911enwasergeennood
meeromlokaleleerlooierijenvaneikenschorstebevoorraden.
2.3.2 Textielindustrie
IndeonmiddellijkeomgevingvanMaastricht,ophetplattelandwarenkuddenmetschapen
aanwezigenwasdusookwolbeschikbaar.Bronnenbevestigendattextielfabricagebestond
inde11deen12deeeuw.Ditblijktondermeeruitdelakenweversvoorschriftenuit1276.De
stadkanmededoordevolmolensopeenconcurrerendewijzelakensproduceren.Dewol
werd,naeenuitgebreidwas-enkamproces,geverfdentotdradengesponnen.Deze
wolverversophunbuurtverfdendezewoldradenmetdekleurstoffen,afkomstigvano.a.
Wouw,Meekrap,WedeenLakmoes.Nahetvervenwasdelakenweverweeraanzetom
hetlakenvervolgensviaallerleihandelingenteproduceren.Dedradenwerdengespannen
ophetweefgetouwengeweefdtotdevoorgeschrevenafmeting.Nadiversebewerkingen
werdhetlakenmetsandelhoutolieopglansgebracht.Tussenallestappendoorwerden
keuringenuitgevoerdomdekwaliteitteborgen.
Samenvattend:Watermolensdiendenomdeplantaardigegrondstoffentebereiden,
looistoffenuiteikenschorsomleertelooien,maarookdekleurstoffenomzowelhetleerals
dewoltekunnenverven.
60
61
http://specerijen.blogspot.nl/2015/03/deel-57-sumak.html
http://www.vobow.be/data/WAK81_Demiddele%20H._Het%20leerlooien%20in%20de%20Middeleeuwen_14-28.pdf
23
Debelangrijkstekleurstoffenindietijdwerdengeleverddoordiverseplanten.In
onderstaandetabelgeefteenoverzichtvandevierbelangrijkstekruidenenhun
eigenschappen.
Naam
Wouw–heleplant
ResedaluteolaL.
Kleur
geel
Meekrap–wortel
RubiatinctoriumL
rood
Wede-blad
IsatistinctoriumL.
blauw
Lakmoes
RocecellatinctoriuaL.
CrotontinctoriumL.
Blauw
Of
rood64
Bereiding
62
Wouw bevatdekleurstoffenluteolineenapigeninediehemgeschikt
makenvoorgeleverfstof.Degrootsteconcentratiesbevindenzichinde
toppenvandespruitenenindezaden.Voordeverfwinningwerddewouw
eerstinwatergekooktmetoudeurineomhetuittrekkenvandeverfstoffen
tebevorderen.
Meekrapwortelswerdeninstovengedroogdenvervolgensinmolens
gemalen.Hetmeelwerdverkochtalskleurstof.Derodeanthrachononekleurstoffenzijnvantoepassingalskleurmiddelino.a.textielencosmetica.
63
Dewede-planten werdengeoogstvlakvoordebloei,instukkengesneden
envervolgensaaneenrottingsprocesonderworpen.Hetresultaatwaseen
kleiachtigemassa,depastel.Vandezepastawerdenballetjesgedraaid,de
kokanjes,diegedroogdwerdenenverhandeld.Dechemischestofindican
zorgtvoordeblauwekleurstof.
65
Opbasisvanmos :Ditmoswordttotpoedergemalenenmeturine
vermengd;alsmendezogevormdebrijachtigemassaenigetijdlaatrotten,
verkrijgtmeneenrodeverfstof.Laatmenhetgistingsproces,onder
66
bijvoegingvankalkenpotas ,langervoortduren,danontstaateenblauwe
pap;menmengthierkrijtengipsdoorheen,stortzeophaarzevenomuitte
lekken,diegedroogdenals‘lakmoes’indehandelgebrachtworden.
67
Opbasisvandeplant :Debruikbaredelenvandezeplantworden
fijngemalenenuitdezoontstanepapwordthetsapgeperst;metdatsap
wordenlappengedrenkt,dienaeenzekerebewerkingtehebbenondergaan
eenblauwetintaannemen.Dekleurstofuitdielappengeeftaan
verschillendeartikeleneenrodekleur.
Tabel2.Verfkruiden(zieookfiguur8oppagina25).
Sandelhoutoliewordtdevolgendeeigenschappen/werkingtoegeschreven:een
antidepressivum,ontstekingsremmend,antiseptisch,viricide,samentrekkendopdehuiden
eentonicumvoorhethart,verzachtendenkalmerend68.Hetisdevraagofdeolieook
vanwegedezekwaliteitengebruiktwerd.Geziendehygiënischeomstandighedenindietijd
zoudatzekermogelijkkunnenzijn.
62
https://nl.wikipedia.org/wiki/Wouw_(plant)
https://nl.wikipedia.org/wiki/Wede
64
Afhankelijkvandezuurtegraad(pH).
65
http://www.dbnl.org/tekst/_tij003191101_01/_tij003191101_01_0016.php
66
Potaswerdgewonnenuitdeasvanverbrandebomenenplanten.
67
http://www.dbnl.org/tekst/_tij003191101_01/_tij003191101_01_0016.php
68
RijpkemaH.,(2015),Aromecum:aromatherapievanAbsinttotZonnebloem,Beljon,Tilburg.Pp260-261
63
24
Figuur8.Afbeeldingenvankruidenvoordeleerlooierijenenververijen.
Delooikruiden:
Fotocollage:eikenschorsinsituengemalen(links)Sumakendegedroogdebessen.
Deverfkruiden:
Fotocollage:vanlinksnaarrechtsWedeenwedebollen,MeekrapengemalenMeekrapwortel,Wouwendetop
vandespruiten.
Bronnen:
http://wilde-planten.nl/wede.htmenhttps://hindeblog.files.wordpress.com/2015/10/wedeballen1.jpg
https://www.google.nl/search?q=wouw&espv=2&biw=1680&bih=953&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ved=0ahUKEwiVwKf
riv7OAhXDWxoKHcvbBj0Q_AUIBygC#tbm=isch&q=meekrap&imgrc=pXm4Wr38CoqrVM%3Aen
http://www.denblauwenswaen.nl/ambachten/wol-verven/meekrap/
http://wilde-planten.nl/wouw.htmenhttps://nl.wikipedia.org/wiki/Wouw_(plant)
https://www.google.nl/search?q=eikenschors&espv=2&biw=816&bih=926&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ved=0ahUKEwj
2tsm5hv7OAhVCPxoKHX5JA14Q_AUIBygC#imgrc=ExbBH4T1q7f8SM%3A
http://www.thekitchn.com/inside-the-spice-cabinet-sumac-67042
http://www.all-creatures.org/pica/ftshl-sumac-sh-01a.html
25
2.3.3 Zeepzieders
Dezeepziedersbezatenalsgildeoliemolensdieinlandseoliezadengebruiktenzoals
hennep-,raap-enlijnzaadolieomdevetzurenteproducerendievoorhetmakenvanzeep
noodzakelijkzijn.Deanderegrondstoffenwerdenuitdeomgevingbetrokken;hetbetreffen
vooralkalkenpotas.Soda,eennatriumzout,gebruiktvoordeharderezeepsoortenenpotas,
gebruiktvoordezachterezeepsoortenenolie.SodawerdingevoerduitAfrikaenSpanjeof
betrokkenviadeinMaastrichtaanwezigezoutzieders,diezoutmaaktenvoorparticulierals
ookindustrieelgebruik.
Figuur9en10.Zeepziederijgravure.
Bron:http://www.engelfriet.net/Alie/Aad/zeepziederijen.htm
26
2.3.4 Cichoreiproductie
Steegen69beschrijftdatinhetbeginvande19eeeuwdeeconomieaantrok.Grotewinsten
werdengemaaktdoordezoutzieder,detabak-,meekrap-encichoreifabrieken.Ditwarende
belangrijkstebedrijfstakkenvandietijdenerwasvooralindecichoreiproductieveelwerkte
vinden.Deoverzeesekoffiehandellieptegenmoeilijkhedenaanwaardoordeprijs
omhoogschoot.Ditzorgdevooreenmogelijkheidvanhetkoffiesurrogaatcichorei.Jaarlijks
werderongeveer90.000kgopgehaalden320tot500mensenteeldenenbranddende
cichorei.
Naam
Wildecichorei
CichoriumintybusL.var.intybus
Inhoudsstoffen70
Traditioneelgebruik71
•
Vanafdezeventiendeeeuw
werdcichoreivoorzijnbittere
wortelsgekweektdiewerden
geroosterdengebruiktin
koffieachtigedrankjes.Door
oorlogenenblokkadeswarenin
deachttiendeeeuwdeprijzen
vannormalekoffiesterk
gestegenwaardoorde
vervangingdoorgeroosterde
cichoreipopulairwerd.
Cichoreiiseenvandeweinige
plantenmethoge
winstgevendehoeveelheden
inulineindewortels(19%).
•
•
•
•
•
Veelbitterstoffen
(intybine)
Alkaloïden
Terpeenengom(wortel)
Inuline(wortel),tot55%
Vit.B4enC
Min.IJzer,Kalium,
SiliciumenCalcium
Tabel3.BeschrijvingCichorei.(Afbeeldinguit:FloraBatava,deel11,JanKopsenP.M.E.GeversDeijnoot
(1853)
DeproductievandeZeeuwseMeekrapbedroeg150.000kgverkregenopeenoppervlakte
vanruim55hectareinMaastrichtenomstreken.Deverwerkingvandewortelgebeurdein
destadenresulteerdeindebefaamderodekleurstof.BelangrijkeregiostedenalsAken,
VerviersenMonschaunamendemeestemeekrapaf.Destadzelftelde“eendozijn
textielververijen”.
Besluit:TijdensdeperiodeMaastrichtalsgarnizoensstad(1600–1830)werdinbijnaalle
belangrijkeeconomischesectorengebruikgemaaktvandekrachtigewerkingvande
inhoudsstoffenvanplanten,diedirectindeomgevingvoorkwamenofdoordestrategische
liggingvanMaastrichtalshandelscentrumviaruilhandelverkregenkondenworden.Pasin
hetbeginvande19deeeuwtoenbepaaldeinhoudsstoffensynthetischbereidkonden
worden,hebbendekruidenhunrol-alsgrondstofvoordeindustriëleproductie-verloren.
69
Steegen.E.,(2006)Kleinhandelenstedelijkeontwikkeling,HetkramersambachtteMaastrichtindevroegmodernetijd,
MaaslandseMonografieën,nummer69.UitgeverijVerloren,Hilversum.ISBN90-6550-929-1.pp165.
70
http://www.plantaardigheden.nl/plant/beschr/gonnve/cichorei.htm
71
http://www.natuurlijkerwijs.com/cichorei.htm
27
3
DeHogeFrontenalskruidentuin
Deconclusieuithoofdstuk1isdatdekruidenuitdeHogeFrontengeoogstenverwerkt
mogenworden.Inhoofdstuk2hebbenwijeenkruidenspoorgevolgdtijdensde
bouwperiodevandeHogeFronten(1632-1867).Indithoofdstukbeschrijfikdehuidige
functievanhetgebiedengaanwijopzoeknaarhet“GeheimvandeHogeFronten”,de
kruiden.
3.1 Algemeenbeeld
DegemeenteMaastrichtiseropeenhelegoedemanieringeslaagdomdezevestingwerken
onderdeeltelatenuitmakenvandelevendestad.DeHogeFrontenzijnbeschermdals
cultuurmonument,maarookalsnatuurmonument.SindsdeHogeFrontendestatusvan
natuurmonumentverkregenhebben,vervullenzeeenfunctiealsgroenelongvan
Maastricht.Eriso.a.eenwandelgebiedaangelegd,eengraasweidevoorschapeneneen
hondenlosloopweide.Opdezemanierkrijgendevestingwerkenbestaansrechtinde
duurzamestad.
Vanaf1995voerthetCentrumvoorNatuur-enMilieueducatiehetecologischbeheeruit
voordegemeenteMaastricht.Doelstellingvanditecologischbeheerishetvergrotenvande
biodiversiteitindestadenhetbetrekkenvanburgersbijdestadsnatuurgebieden.Door
passendebeheermaatregelenwordendeaanwezigenatuurwaardenverderontwikkeld.Dit
beheerisindeloopvandetijdtoegepastopdiversegebiedeninenronddeStadzoalsBos
Vaeshartelt,groenewigMalberg,HogeFronten,LageFronten,Marienwaard,Jekerdalpark,
natuurparkNazareth,Zouwdal,bermenenVestingwerken.HetbeheervandeSt.Pietersberg
isondergebrachtbijLimburgsLandschap.
Figuur11.OverzichtvandoorhetCNMEecologischbeheerdegebiedenbinnendegemeenteMaastricht.
28
Vanuithetbeheerdersperspectief,wordtinhetlaatstejaarverslag72opgemerkt:“de
vegetatieindeHogeFrontenontwikkeltzichtgoed(…)devegetatieswordenoverhet
algemeenminderruigensoortrijker(…).Alsdevegetatieenverspreidingvanbijzondere
soortenin2015vergelekenwordtmetdiein2010vallendevolgendezakenop:
• Hetoppervlakteaanglanshavergraslandistoegenomen(…)inhetonderzochte
terreingedeelte;
• Intotaalzijninhetin2015onderzochtegebied186plantensoortengevonden(29
soortenmeerdanin2010).”
3.2 Gebiedsbeschrijvingbiotoop
3.2.1 Flora
JaarlijkswordteengedeeltevandeHogefrontengekarteerd.Deopdelingisgebaseerdop
eenindelingdiejaarlijksgebruiktwordtt.b.v.deschapenbegrazing.
Figuur12.SchaapsbegrazingHogeFronten(bronCNME).
Figuur13.IndelingonderzoeksgebiedenbegrazingseenhedenHogeFronten
72
JaarverslagstadsnatuurgebiedenMaastricht2015,CNME/gemeenteMaastricht,pp.12.
29
In2015werdbegrazingseenheid9voorheteerstesinds2010weeronderzocht,doorhet
CNME.Erkomeninhetterreinafwisselendglanshavergraslanden,ruderaleruigtes,
marjoleinruigtes,struweel,bosjes(klassevandeeiken-beukenbossenopvoedselrijkegrond
(querco-fagetea)),muurvegetatieenwatervegetatievoor.Inonderstaandetabel(4)worden
deverschillendebiotopennaderbeschrevenendeaangetroffen–gerapporteerde-kruiden
(indeperiode2010–2015)vermeld:
Typering
73
Glanshavergraslanden 74
Ruderaleruigtes of
pioniersvegetatie.
75
Marjoleinruigtes 76
Struweel 77
Bossen Beschrijving
Naamplanten
Goedontwikkeldeglanshavergraslandenzijn
kruiden-enbloemenrijk,metvaakeen
bloemenweeldevancomposieten.Degrassen
vormeneenmozaïekvanmiddelhogeen
hogesoorten,waarbijgeenenkelegrassoort
dominantis.Zekomenvooropmatig
voedselrijkevrijdrogezandleem-,leem-of
kleibodems.Hetzijnhooilandendietwee
keerperjaargemaaidwordenofhooiweiden
dieeerstgemaaidwordenendannabegrazingkrijgen.Glanshavergraslandenvind
jevoornamelijkindeleemstreekende
Maasvallei.
Dezeomvateenbreedscalaaanvegetaties.
Deeenheidisvooralgebruiktomenerzijds
allerleipioniersvegetatiesenanderzijdsom
ruigtekruidgemeenschappenopminofmeer
ruderalestandplaatsenteduiden.Met
ruderalestandplaatsenwordenterreinen
bedoeldwaarereen(sterke)
bodemverstoringheeftplaatsgevondenof
waarzelfsmateriaalvaneldersis
aangevoerd.Voorbeeldenhiervanzijnonder
meervoormaligakkerland,verlaten
spoorwegterreinenenopgehoogdegronden.
Indebredezin,zijnkruidachtigevegetaties
metveelbiomassaproductiewaarindoor
gebrekaanbeheerhetstrooiselzichjaarna
jaarophoopt.Eenbeperktaantalsoorten
vooralforsekruidenisdominant.Inditgeval
Marjolein.
Hetbetreftsteeds(doorn)struwelenop
kalkrijkebodemsmetzeerzeldzameen
specifiekeplantensoorten.
Deklassevandeeiken-enbeukenbossenop
voedselrijkegrondomvatgemengde,
zomergroeneloofbossenopdrogetotmatig
natte,betrekkelijkvoedselrijke,minerale
bodemsofopgemineraliseerdeveenbodems.
Dezebossenzijnvrijalgemeenenkomen
Gewonesmeerwortel
Koninginnenkruid
Grotebrandnetel
Ijzerhard
SmalleWeegbree
Peen
GewoonDuizendblad
GeelWalstro
RodeKlaver
Boerenwormkruid
Sint-Janskruid
Bijvoet
GewonePaardenbloem
GewoneAgrimonie
73
EchteKamille
Schijfkamilie
Kleefkruid
GrootKaasjeskruid
WildeMarjolein
Bosaardbei
Meidoorn
Boswilg
GewoneVlier
Hondsroos
Zomereik
GroteKlit
Hop
http://www.ecopedia.be/63/natura2000/Soortenrijke_glanshavergraslanden
http://www.ecopedia.be/48/bwk/Ruderale_ruigte_of_pioniersvegetatie
75
https://nl.wikipedia.org/wiki/Ruigte
76
http://www.ecopedia.be/51/bwk/Struweel_op_kalkrijke_bodem
77
https://nl.wikipedia.org/wiki/Klasse_van_de_eiken-_en_beukenbossen_op_voedselrijke_grond
74
30
Typering
Beschrijving
78
Muurvegetatie .
79
Watervegetatie .
Naamplanten
vooralvoorinrivier-enbeekdalenenin
heuvelachtiggebiedalshellingbos.
Muurvegetatieszijngebondenaandoorde
mensgecreëerdestenige,doorgaanssteile
totverticalestandplaatsen.Voorbeeldenzijn
kerkhofmuren,stadswallen,ruïnes,
kademuren,oudefortenenbunkers.
Dithabitattypebestaatuitondiepe,zowel
relatiefsnelalstraagstromende,rivierenen
beken,respectievelijksubmontaneen
laaglandbeken,methelderwatereneen
goedontwikkeldewaterplantenvegetatie.De
samenstellingvandevegetatiekansterk
variërennaargelangvoedselrijkdom,(variatie
in)stroomsnelheid,waterdiepteen
bodemsubstraat.Ookdematevan
beschaduwingspeelt,vooralbijsmallere
waterlopen,eenrol.
GroteKlaproos
Tabel4.VegetatietypenHogeFronten
Vandegevonden186soortenstaaner15plantenopdeRodeLijst2000Floron,24opde
RodeLijstHeuvelland,47soortenopdeRodeLijstLimburgen7soortenopdeLijstvande
Flora-enFaunawet.
Eenoverzichtvanhetfloraonderzoekdat-viadebegrazingseenheden-deafgelopen10jaar
heeftplaatsgevondenleverteenplantenkarteringop,waarvan50plantenmetkruidachtige
eigenschappenzijngedetecteerd,daarbijisgekozenvoorplantendieregelmatigterugte
vindenzijn–volgensdeobservaties–binnenhetgebied.Ditoverzichttreftuaaninbijlage
(2).
Besluit:Opbasisvandeplantenkarteringdiedeafgelopen10jarenindeHogeFrontenheeft
plaatsgevonden.Kangeconcludeerdwordendaterminimaal50kruidachtigeplanten
aanwezigzijnofzijngeweest.
78
79
http://www.ecopedia.be/99/bwk/Muurvegetatie
http://www.ecopedia.be/22/natura2000/Ondiepe_beken_en_rivieren_met_goede_structuur_en_watervegetaties
31
Figuur14.VoorbeeldvanvegetatietypenindeHogeFrontenindebegrazingseenheid7,8in2009(boven)en
2014(onder).UitjaarverslagnatuurgebiedenMaastricht2014(CNME/GemeenteMaastricht).
32
4
Selectievankruidachtigeplanten
Vandeze50kruidachtigeplanten,zijner11uitgekozendienaderbeschrevenwordenvia
eenzogenaamdkruidenfiche,datinhetkadervandezescriptieisopgesteld.Met8vandeze
kruidenwordenookreceptenbeschrevenengepresenteerd.Inonderstaandetabelstaande
11gekozenplantenmethunLatijnsenaamendefamiliewaartoezijbehoren.
No
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
Kruid
GroteBrandnetel
GewoneVlier
GroteKlit
EchteKamille
Hondsroos
EenstijligeMeidoorn
Smeerwortel
St.Janskruid
Citroenmelisse
Paardenbloem
WildeMarjolein
Latijnsenaam
UrticaDioicaL.
SambucusnigraL.
ArctiumlappaL.
MatricariarecutitaL.
RosaCaninaL.
CrataegusmonogynaJacq.
SymphytumofficinaleL.
HypericumperforatumL.
MelisseofficinalisL.
TaraxacumofficinaleWeber
OriganumvulgareL.
Familie
Urticaceae
Caprifoliaceae
Asteraceae
Asteraceae
Rosaceae
Rosaceae
Boraginaceae
Clusiaceae
Lamiaceae
Asteraceae
Labiatae
Dekruidenficheskennendevolgendeopbouw:
• Fotovanhetkruid
• Defamilie,denaam
• Etymologie
• Botanischebeschrijving
• Biotoop
• Gebruiktedelen
• Inhoudsstoffen
• Geneeskrachtigewerking
• Waarschuwingen,nevenwerkingentoxiciteit
• Contra-indicaties
Daarnaastwordendegeschiedenisbeschrevenenwaarmogelijkoverigtoepassingenvan
hetbetreffendekruid.Tevenswordtvaneenachttalkruidenookreceptenbeschreven.
Voorhetbereidenvandereceptenzijndevolgendekruideninfunctievandegemaakte
productenuitgekozen:
Naamkruid
GroteBrandnetel
GewoneVlier
GroteKlit&St.Janskruid
Hondsroos
EchteKamille
EenstijligeMeidoorn
GewoneSmeerwortel
Product
Zeep
hoestsiroop
Crème
Rozenbottelsoepen-jam
Crème
Kruidenwijnen-likeur
Crème
33
Toepassing
Lichaamsverzorging
Medicinaletoepassing
Medicinaletoepassing
Culinairetoepassing
Medicinaletoepassing
Medicinaletoepassing
Medicinaletoepassing
4.1
KruidenficheGroteBrandnetel
Defamilie:Urticaceae
Denaam:GroteBrandnetel(UrticaDioicaL.)
Etymologie80
Botanische81
beschrijving
Biotoop82
Gebruiktedelen83
Inhoudsstoffen84
“Urtica”isafgeleidvanhetLatijnse“Urere”,dat“branden”
betekentenwijstnetalsdenamen“brandnetel”,opde
branderigeprik.
“Dioica”isafgeleidvanhetGriekse“Dis”(“Tweemaal”)en“Oika”
(“Huis”)enwijsteropdatdezeplanttweehuizigis,met
mannelijkeenvrouwelijkebloemenopverschillendeplanten.
“Netel”zouafkomstigzijnvanhetAngelsaksische“noedle”,wat
“naald”betekentenverwijstnaardescherpeprikofnaarhetfeit
daterooitgarenvanwerdgemaaktommeetenaaien;volgens
anderebronnenafgeleidvanhetoudWest-Germaans“nezilla”
(“branden”)vanwegedeprikofvan“nezzi”(“getwijdgaren”)
vanwegehetgebruikalsstof.
0,50-1,50m.Overblijvend;stengelrechtopstaand,onvertakt;
bladerentegenoverstaand,metsteunblaadjes,eirondmet
hartvormigevoet,grofgezaagd,behaard,gesteeld;bloemen
groen(juni-herfst),tweehuizig,invertaktetrossen,zeerklein,met
4kelkbladeren,4meeldradenof1vruchtbeginsel,stempel
kwastvormig;dopvruchtjeeivormig,met1zaad;wortelstok
kruipend.Smaaksamentrekkend,zurig.
Houdtvanhalfschaduw,vochtenbeschutting;eneengrondrijk
aannitratenenorganischemeststoffen.“Achtervolgt”daarom
vaakdemensdaarwaarhijlandbouwgronden,moestuinenof
composthopenaanlegt.Wordtookinvoedselrijkebossen,nabij
tuinafvalenafvalplaatsen,opruderaleplaatsen,inhagenenop
braakliggendegrondaangetroffen.Totopeenhoogtevan2400
m.
HerbaUrticaedioicae:Hetbovengrondsekruidofdebladeren
vandeversebloeiendeplant;voorhetzelfdedoelkanookUrtica
urensL.wordengebruikt.
Acetylcholine,histamine,mierenzuur,caroteen,vitamineC,
chlorofyl,looistof,kalium,calcium,ijzer,zwavel,mangaan,
silicium.
80
Verhelst.G.,(2012)Groothandboekgeneeskrachtigeplanten,pp563.
Osvan,F.H.L.,etal.(1980)Gidsvoorgeneeskrachtigeplanten,pp.77.
82
Verhelst.G.,(2012)Groothandboekgeneeskrachtigeplanten,pp563.
83
Verhelst.G.,(2012)Groothandboekgeneeskrachtigeplanten,pp563.
84
Osvan,F.H.L.,etal.(1980)Gidsvoorgeneeskrachtigeplanten,pp.77.
81
34
Geneeskrachtige
werking85
Waarschuwingen,
nevenwerking,
toxiciteit86
Contra-indicaties
Hetkruid:Reinigthetbloedendelymfe,werktontgiftenden
ontzurend,stimuleertdeuitscheidingvanurinezuur,
ontstekingsremmend,werktgunstigbijreumatische
aandoeningen,stimuleertdespijsvertering,galvormenden
drijvend,maagversterkend,stimuleertdebloedvorming,heeft
gunstigeinvloedopallergie,versterktdeharen,denagelsenhet
kraakbeen,stimuleertdemelkproductie.
Kruidenbladhebbengeennevenwerkingenbijnormaledosering.
Interactiemetmedicijnenmogelijk:altijdnavragen.
Hetkruid:hogedosesvermijdenbijzwangerschap,mogelijk
baarmoederstimulerend.Nietgevenbijallergieaanplantenvan
deUrticacea.Bijnier-lijdenennierinsufficiëntie,doorgehalteaan
silicium:enkelopvoorschrift.
Geschiedenisvanhetkruid
Hippocrates(460-377v.C.)beschreefreedsdeurinedrijvendeeigenschappenenvoedende
waardevandeGrotebrandnetel.Romeinengeseldenhunreumatischegewrichtenmetvers
loofengebruiktenhetookomtijdensdehardeBritsewinterhunledematenmeewarmte
wrijven.Dioscorides(40-90n.C.)bevaldeGroteBrandnetelaanbijverzweringen,
verrekkingen,hondenbeten,etc.PliniusdeOude(23-79n.C.)zeidathetetenvanGrote
Brandnetelsziektenkonweghoudenenbijverkoudhedenenzwellingenvannutwas;het
zaadgafhijbijvergiftigingenenallerleidierenbeten;dewortelbijgewrichtsaandoeningen
enjicht.Hijraaddeolijfolieaantegendejeukdoordebrandharen.Ookeentoepassingals
voorjaarskruidenalsafrodisiacumwerdindietijdbeschreven.IndeMiddeleeuwengebruikt
invoorjaarskurenomzijnbloed-reinigendewerkingbijreumatischeklachtenenin
minnedrankjes.HildegardvanBingen(1098-1179)zaginhet“netelvuur”bijdeprikvandeze
planthetliefdesvuurenschreefereenafrodisiërendewerkingaantoe.Intalrijke
liefdesdrankjesen–rituelenspeeldedeGroteBrandneteldoorheendegeschiedeniszijnrol.
Volgensdesignatuurleerbevorderthetdehaargroei,omdatzehaartjesdraagt.Doorde
gemeneprikzouzepassenbijprikkelbare,snelgeïrriteerdemensen.Dodoens(1517-1585)
beschreefdevocht-afdrijvendewerking,eenmenstruatie-bevorderendewerking,een
ontzwellendewerkingopdehuig,eentoepassingbijverzweringen,betenengezwellen,een
bloedstelpendewerkingbijneusbloedingen.Dr.VogelenMelieUyldertzienvoordeGrote
Brandnetelo.a.eenroltegenvoorjaarskwalen,bijbloedarmoedeenhuiduitslag.
85
86
DriesJ.,Eenpraktischkruidenboek,Arinus,pp46.
Dries.J.,etal,Kruidencompendium,demeestgebruiktekruiden,Arinus,pp.21
35
Brandnetelzeep(metbergkruidenzeep)
R/
300gramKokosolie
250gramOlijfolie
250gramKoolzaadolie
250gramPalmolie
70gramAmandelolie
30gramRicinusolie
390grambergkruiden-hydrolaat(Brandnetel,Vrouwenmantel,Wondklaver,WildeTijm,
SleutelbloemenSleedoornbessen)
160gramNaOH
1eetlepelgedroogdeBrandnetel
10grame.o.GroveDen
10grame.o.Cipres
Bereiding:
1. Maaldegedroogdebrandnetelkruidenfijnenlaatzegedurendeminstens1uurinde
amandelolietrekken,liefstgedurendeeenhelenacht.
2. Maakeensterkebergkruidentheeenlaatdezeafkoelengedurendeeennacht.
3. VoegdeNaOHtoeaanhetbergkruidenthee.
4. DeKokosolieenPalmoliesmelten,terwijldeNaOHoplossingafkoeltnaar35-50°C.
5. VoegdeEOtoeaandeAmandelolie-kruidenmassa.
6. Olijfolie,KoolzaadolieenRicinusolieinhetgesmoltenvetgietenendaarna
voorzichtigdeloogtoevoegenengoedmixen.
7. Nadatdezeeplijmontstaanis,hetAmandelolie-mengseltoevoegenenhandmatig
allesgoeddoorroeren.
8. Dezeeplijminvormendoen,afdekkenmetfolieeninpakkeninkrantenen
handdoeken.
9. Deze24uurlatenstaanendanuitdevormnemeneneventueelsnijden.
10. Dezeep4-6wekenlatenuitlogen.
Kruideninditrecept
Naamkruid
Eigenschappen
Brandnetel-blad
UrticaDioicaLfolium
Sleedoorn-bes
PrunusspinozaL.bacca
Wondklaver-bloem
AnthyllisvulnerariaL.flores
Vrouwenmantel-kruid
AlchemillavulgarisL.herba
Wildetijm-kruid
ThymusserpyllumL.herba
Sleutelbloem-bloem
PrimulaverisL.flores
e.o.GroveDen
PinussylvestrisL.
e.o.Cipres
Cupressussempervirensvar.Stricta
(ziekruidenfiche)reinigend,versterktharenennagels.
Aansterkend,urinedrijvend,zweetdrijvend.
Bloedzuiverend,samentrekkend,wondhelend.
Kalmerend,ontstekingsremmend,samentrekkend,wond
helend.
Aansterkend,antiseptisch,bloedstelpend.
Kalmerend,koortswerend,geurend.
Breedwerkingsspectrum,antiseptisch,microbendodend,
schimmelbestrijdend.
Ontstekingsremmend,antiseptisch,pijnverdrijvend.
36
Toepassing:
Huidvriendelijkezeep,ontsmettendenwond-helend.
Contra-indicatie:
Cipresookbijlageconcentratiesmijdenbijborst-ofprostaatkanker.
Overigewetenswaardigheden87:
• UitGroteBrandnetelkunnen(zoalsuitvlasenhennep)textielvezelsgemaakt
worden:indebronstijdwerdeneralklerenvangemaakt.Lateretoepassingenzijn
neteldoek(o.a.voorlegerkledijW.O.I),touw,zeildoekenpapier.Vlasiswel
goedkoper.
• TijdensW.O.IIwerden,tervervangingvandeschaarsegroenten,jongeGrote
BrandnetelsaangeradenalsvitamineC-bron.
• Vandejongeplantwordenernogsteeds–naargelangdestreek–salades,spinazie,
thee,soepofbrandnetelbiergemaakt.
Cosmetischgebruiko.a.:
• Haarwaterenhaarverzorgendelotions:tegenhaaruitval,roos,bijvethaar.
• Huidlotionsengezichtsmaskers,crèmes:voorgevoeligeengeïrriteerdehuid.
Culinairgebruiko.a.:
• Vooralversejongebladeren(vanaffebruari)wordengebruikt;zehebbeneenzacht
zoete,kruidigesmaak.
• Jongeblaadjeskunnenverwerktwordeninbouillons,soepenengroenten-stampot.
Economischbelango.a.:
• Uitdevezelsvanbrandnetelskandoekgewevenworden(alternatiefvoor
katoenteelt).
• Inzetalsdierenvoedsel,kleurstof,groenbemester.
87
Verhelst.G.,(2012)Groothandboekgeneeskrachtigeplanten,pp567.
37
4.2
KruidenficheGewoneVlier88
Defamilie:Caprifoliaceae
Denaam:GewoneVlier(SambucusnigraL.)
Etymologie
Botanischebeschrijving89
Biotoop
Gebruiktedelen
Inhoudsstoffen
Geneeskrachtigewerking
DeLatijnsenaam“Sambucus”isofwelafgeleidvanhetGriekse
“sambuke”(“fluit”),wijzendophetfeitdatdemetmerg
gevuldejongelotenvandevlieruiterstgeschiktwarenomer
fluitjesvantemakenofwelvan“sambuca”(“driehoekige
harp”),eeninstrumentdatwerdgemaaktvanvlierhout.
“Nigra”isLatijnvoor“zwart”,doelendopdediepzwarte
bessen.
DeNederlandsenaam“Vlier”iseenverbasteringvan“vedel”,
eenmuziekinstrumentwaarvoormenvliertwijgengebruikte.
3-10m.Heester,somskleineboom;jongetakkengroen;oudere
metbruingrijzebastendonkerdergekleurdewratjes,vooralde
jongetakkengemakkelijkbreekbaar,metwitmerg;
tegenoverstaande,geveerdebladerenmet5tot7langwerpig
ovaleblaadjesengezaagderand;wittebloemeningrotevlakke
schermenmet5hoofdassen,kelkgroen,5-tallig,kroonwit,5slippigmetdaaropingeplantegelemeeldraden,3
vruchtbeginselsen3zittendestempels;violetzwartevlezige
steenvruchtmet3zaden.Geursterkaromatische.
Houdtvanvoedselrijke,stikstofrijke,vochtige,klei-en
kalkgrond,indezonofhalfschaduw.Groeitzoalsgrote
brandnetelgraagopgrondendiekunstmatigvruchtbaarzijn
geworden:zoalsnabijakkers,bijmesthopen,ineenkippenren,
langshetvloedmerk,opkapplaatsen.Verderinhetwildte
treffenaanderandvanofopopenplekkeninbossen,in
duinen,tussenstruikgewas,inheggen,nabijpuinhopen.Ook
veelaangeplantnaasthuizen,bijboerderijenenintuinen.
FlosSambuci:Debloemengeoogstvanmeitotjuliende
FructusSambuci(vruchten)geoogstinoktober/november.
Bloemen:
Bessen:
Flavonoïden(tot3%),
Flavonoïden,
looistoffen(tannines),
anthocyanosiden,organische
slijmstoffen,triterpenen,
zuren,cyaanzuurglycosiden(in
fenolzurenenetherischeoliën. zaden),suikers,looistoffen,
vezels,vitaminenC.
Inwendigdebloemen:
Inwendigdebessen:
Zweetbevorderendewerking, Zweetdrijvend,infectie-
infectiewerend,stimuleert
werend,stimuleert
afweersysteem,antiviraal,
afweersysteem,antiviraal.
88
89
Verhelst.G.,(2012)Groothandboekgeneeskrachtigeplanten,pp499-502.
Osvan,F.H.L.,etal.(1980)Gidsvoorgeneeskrachtigeplanten,pp.239.
38
Waarschuwingen,
nevenwerking,toxiciteit
Contra-indicaties
samentrekkend,ontstekings-
werend,verzachtendopde
slijmvliezen,slijmophoestend.
Bloemen:
Debloesemiszeerveiligingebruik;erzijnnauwelijks
nevenwerkingenmogelijk.Uiterstzeldenkanmenklagenvan
duizeligheid,diarreeofsymptomendiewijzenopeen
kaliumtekort.Bijlagebloeddrukalleenopvoorschriftvaneen
arts/therapeut.
Bessen:
Erisenkelgevaaropblauwzuurvergiftigingmetmisselijkheid,
brakenenhevigediarree,bijgebruikvanonrijpebessenen
gebruikvanveelrijpe,rauwebessenineens.
Geengekend.
Geschiedenisvanhetkruid
DeGewoneVlierwerdinveleculturenalseenmagische,metrespecttebehandelenstruik
beschouwd.Bijdezigeunerswashijheilig.VolgenshetDuitsebijgeloofmoestmenzijnhoed
afnemenalsmeneenvlierstruikvoorbijkwameninvelelandenwerdeerstgeknielden
gebedenvooraleerdevliertesnoeien.Deplantisookvaakverbondenaanverdrietendood;
mengeloofdedatJudaszichophingaaneenvlier;sindsdienverspreidendeplantenhun
onaangename,stinkendelijk-geur.HetkruisvanGolgothawasvanvliergemaakt.
Vandetakkenwerdenookwichelroedengemaakt.DetoverroedevanMedea,degrootste
tovenaresuitdeGrieksemythologie,waseenvlierstengel.Menheeftrestengevondenvan
devlierstruikinnederzettingenuithetSteentijdperk.OokGriekenenRomeinengebruikten
deGewoneVlier.Hippocrates(460-377v.C.)zagdevlierbloesemsalseenurinedrijvend
middel.Dioscorides(40-90n.C.)gebruiktedevlierbloesemsalseenurine-engaldrijvend
middel,enookomslijmenaftevoeren.Debladerengebruiktehijalsomslagenom
ontstekingenenverzweringenaantepakken.Plinius(23-79n.C.)gebruikteeenpapjevande
bladerenenparelgerstbijhondenbeten.Galenus(131-201n.C.)beschreefdevlierals“heet
endroog”endaaromaanteradenbijkoudeenvochtigeaandoeningen:verkoudhedenen
slijmvliesontstekingen.Indevolksgeneeskundekreegdevlierdereputatievanwonderplant
(“heilboom”).Mennoemtzeookwelde“medicijnkistvanhetvolk”of“deboomder
medicijnen”.Hoewelditmisschieneenbeetjeoverdrevenis,wordtdezeplantal2500jaar
effectiefgebruiktbijgriep,hoestenverkoudheden,omslijmenoptelossen.
Dodoens(1517-1585n.C.)kendeervoorallaxerende,water-afdrijvende,slijmoplossendeen
ontzwellendeeigenschappenaantoe.Inde18deeeuwwasvlierbloesemwaterookgeliefd
omdehuid,vooralsproeten,tebleken.Vandebladerenwerdeengroenezalfgemaaktdie
werdgebruiktbijverstuikingenenkneuzingen,bijwinterhandenenvoeten,bijwondjesen
aambeien.Timmerluigebruiktengraaghethoutomervoorwerpenmeetemaken.Kinderen
maaktenvandejongetwijgenfluitjes,blaaspijpenenproppenschieters(klakkebussen).De
viroloogDr.Mumcuoglutoondeuitgebreiddeantiviralewerkingvanproteïnesinvlierbes
aan.
39
Vlierbessensiroopmetanijs(hoestsiroop)
R/
38gramVlierbessensap
15gramAnijszaad(10mlinfuusper100mlsuiker-sapmengsel)
62gramRietsuiker
200mlbronwater
Bereiding:
1. HetAnijszaadfijnkneuzeneneeninfuusmakenmet200mlwater(dehoeveelheid
infuusisteveelvooreenkleinehoeveelheidsiroop,maarhetoverigekanalsthee
gedronkenworden).
2. 62gramRietsuikerafwegenendemaatbekervullentotaan100mlmet
vlierbessensap(jekuntook38gramsapafwegenenbijdesuikervoegen).
3. Suiker–sapmengselineenpanlangzaamaandekookbrengenenevenlaten
doorkokenenconstantroerentothetmengselstroperigisgeworden(test:omte
testeneendruppelophetdekseldoenenhetdekselschuinhouden.Alsdedruppel
watstroperiglooptisdesiroopgoed).
4. Voegdan10mlinfuusvanAnijszaadtoealsdemassaisafgekoeldtotmaximaal70°C.
5. Goeddoorroerenendesiroopinvoorafgesteriliseerdepotjesgietenensluitdezeaf.
6. Etiketteer.
Kruideninditrecept
Naamkruid
GewoneVlierbes
SambucusnigraL.
Anijszaad
PimpenellaanisumL.
Eigenschappen
(ziekruidenfiche)Zweetdrijvend,Infectiewerend,stimuleert
afweersysteem,antiviraal.
Expectorans,kramp-opheffend,hoestdempend.
Toepassing:
Eenhoestsiroopwordtgebruiktomslijmenlostemaken.Hetisinfectiewerenden
stimuleerthetimmuunsysteem.DesiroopwerkpreventiefenbevatveelvitamineC. Gebruik
naarwens,aantalkerenoftijdsduurvangebruikisnietvantoepassing.Aangeraden3
eetlepelsperdag.
Contra-indicaties:
Anijs
• Zwangerevrouwenmogendeetherischeolienietgebruiken,(stimuleertde
baarmoeder)Anijsmagwelgebruiktwordenalskeukenkruid,ofinmatigedosisin
anderebereidingen)
• Nietnemenbijaandoeningendiehormoonafhankelijkzijnofbijeen
voorgeschiedenisdaarvan.
• NietnemenbijallergieaanAnijsofanethol.
• Nietgebruikendelaatste14dagenvooreenchirurgischeoftandheelkundigeingreep
(zekerdelaatste36uur)ofbijeenactievebloedingvanwegehetmogelijkbloed
verdunnendeffect.Anijsvruchtenverhogendeabsorptievanijzer.
• Erzijnmogelijkinteractiesmetmedicijnendiebloedverdunnendwerken.
40
Overigewetenswaardigheden:
Cosmetischgebruik(o.a.):
• Infuusvandebloemenkanveeldienstenbewijzeno.a.alshuidversterkendeen
reinigendelotion,verzachtendelotionbijgeïrriteerdehuid,bijkloven,drogeenruwe
huid,inaftershaveterverzachtingtegenwondjes.
Culinairgebruik(o.a.):
• Bloesemparfumerengeleienjams,gewaardeerdeingrediëntvanijstheeen
limonades.
• Champagne,wittewijn,grogs,cocktailsenlikeurwordensomsopsmaakgebracht
metvlierbloesemsiroop.
• Vandebessenkanmoes,jamofgeleigemaaktworden,vooralincombinatiemet
appelen,kruisbessenofbraambessen.Zekunnenookinlimonadesverwerktworden.
• Bessenextractdientalskleur-ensmaakmiddelvoorvoedingsmiddelen.
• Bessenkunnenverwerktwordeninwijn,portenketchup;wijnvanvlierbes.
Economischbelang(o.a.):
• Indetuin-enlandbouw:filtraatvangekooktebladerenalsinsectendodendmiddel
• Hetpurperrodesapvanvlierbessenwordtgebruiktalskleurmiddelin
voedingsmiddelen
41
4.3
KruidenficheGroteKlit90
Defamilie:Asteraceae
Denaam:GroteKlit(ArctiumlappaL.)
Etymologie
Botanischebeschrijving
Biotoop
Gebruiktedelen
Inhoudsstoffen
Geneeskrachtigewerking
Waarschuwingen,
nevenwerking,toxiciteit
“Articum”isafgeleidvanhetGrieksewoordbeer(“arktos”)enwijst
opderuigebeharingvandedopvrucht.
“Lappa”komvanhetLatijnsewoordvoorgrijpen,“lappare”,
wijzendnaardekleverigeeigenschappenvandehoofdjes,die
gemakkelijkaandierenenklerenblijvenvastklitten.
“Klis”vanhetLatijn“glus”(“lijm”),“Klit”,“Klevers”wijzenuiteraard
ookopdekleverigehoofdjes.
0,50–2,0m.Tweejarige;stengelfors,gegroefd;bladerenvan
bovengroen,vanondergrijswit,fluweelachtigbehaard,groot,
hartvormig,ietsgetand,gesteeld,debovenstebladerenkleiner,
vaakzittend;bloemenrozetotpurper(juniaugustus),ineenlosse,
schermvormigetrosvangrotegesteeldehoofdjes;delaatste
bolvormig,omhulddoorgroeneschutbladerendieinlangehaken
eindigen;vruchthelderbruinrood;langevlezigepenwortel;smaakt
bitter,zoetig.
Houdtvaneenvochtige,nitraatrijkebodemindezonoflichte
schaduwenditineengematigdklimaat.Vindtmennetalsde
brandnetelvaakwaardemensbemestencomposteert.Vooralte
treffennabijhuizenenakkers,opruïnes,wegbermen,
braakliggendegronden,openplekkenineenbos,aanbosranden,in
hagen.Verdraagtzouteomstandigheden.
RadixBardanea:dewortel,vooralvandetweejarigeplant,inde
zomerofherfstgeoogst.
Koolhydratenw.o.inulineenmucopolysacchariden(slijmstoffen),
Fenolzuren(w.o.koffiezuur),polyacetylenen,bitterstoffen,
fytosterolen,lignanenendilignanen.
Antiseptisch,bloedsuiker-verlagend,bloedzuiverend,diarreebestrijdend,galsecretie-bevorderend,urinedrijvend,
zweetdrijvend.
GroteKlitheeftgeentoxischebijwerkingenbijdeaangevendosis,
maardedosiskanwelbestgeleidelijkwordenopgevoerd.Zoniet
kunnen,doorsterkeontgifting,dehuidklachtentijdelijk
opflakkerenofkanervoorbijgaandehoofdpijnen/ofslechtesmaak
indemondoptreden.Inzeldzamegevallenwordencontactallergie
aangegevenbijuitwendigetoepassing.Bijdiabetesofneigingtot
hypo-glycemieenkelondercontrolevaneenarts/therapeut
innemen.Deworteldienthermetischafgeslotenbewaardte
worden.
90
Verhelst.G.,(2012)Groothandboekgeneeskrachtigeplanten,pp108-110.
42
Contra-indicaties
Niettegebruikeninhogedosistijdensdezwangerschapvanwege
eenmogelijkbaarmoeder-stimulerendofoxytocischeffect.
Besttevermijdentijdenshetzogen.
Nietgevenaankinderenonderdedriejaar.
Geschiedenisvanhetkruid
Zowelomhetlichaamteontgiftenalsbijrituelenwerdeenvormvankliswortelaldoorde
indianengebruikt.IndeChinesegeneeskundeendeAyurvedakentGroteKlittoepassingen
bijslijmvliesontstekingen(keel,longen),reuma,besmettelijkehuidaandoeningenen
verminderdegeslachtsdrift.HildegardvanBingen(1098-1179)zouGroteKlitaangewend
hebbenbijtumoren.Culpeper(1616-1654)bevaldebladerenaanbijzenuwinstortingen,de
opwijngetrokkenzadenbijischias,dewortelbijtering.Doorheendevolksgeneeskunde
warenertochdebelangrijkstetoepassingendooreenontsmettende,leverstimulerende,
diuretischeenvochtafdrijvendewerking:huidproblemen(eczema,schilferendehuidziekten,
schimmelinfecties),gewrichtsklachtenenurinewegontstekingen.Eenreinigenden
versterkendkruidenbitteropbasisvankliswortelenPaardenbloemwerdlanginEngeland
gedronken.GroteKlitkreegdenaam“hoofdzeerkruid”omdatzevaakmetsucceswerd
aangewendbijhoofdzeeroffavus,eenschimmelinfectievandehoofdhuid.
Crèmebijeczeem
R/
10gramGroteKlitmaceraat
5gramZwarteKomijnolie
5gramMuskaatroosolie
3gramTegomuls
2gramLamecrème
0,5gramCetylalcohol
35gramToverhazelaar-hydrolaat
0,1gramAllantoïne
2gramD-panthenol
1,2gramAvocadin
10druppelsAloëVeraconcentraat(1:10)
Melkzuur
Bereiding:
1. Verwarmhetmaceraat,Komijnolie,Tegomuls,LamecrèmeenCetylalcoholtot
maximaal70°C.
2. VerwarmhethydrolaatmetdeAllantoïneooktot70°C.
3. Voegdewatercomponenttoeaanhetvetcomponentenroerdezetoteenemulsie.
4. Alsdeemulsiehandwarmis,deMuskaatroos-ofHennepolietoevoegen.
5. Vervolgensalslaatstedewerkstoffenendeconservering.
6. ControleerdepHensteldezeinop5,5-6.
7. Brengemulsieoverineenpotjevan50mlenetiketteer.
43
Kruideninditrecept
Naamkruid
GroteKlitwortel
ArctiumlappaL.
Toverhazelaarwater
HamamelisvirginianaL.
AloëVeraL.
Eigenschappen
(ziefiche)
Ontstekingsremmend,antiseptisch,samentrekkend,verzachtenden
werktalssterkeantioxidant.pHtussen4,0en4,2.
Houdtvochtvast,bevordertaanmaaknieuwehuidcellen,bevordert
wondhelingenwerktantibacterieelenontstekingswerend.
Toepassing:
Zalftoetepassenbijeczeem-klachten.
Overigewetenswaardigheden:
Cosmetischgebruik:
• PlantensapofhaarwatersenhaaroliënopbasisvanGroteKlitwordengebruiktter
bevorderingvandehaargroeientegenvetteharen.
• Eenbladaftrekselofwortelaftrekselwordtgebruiktalshuidreinigendlotionbijacne,
mee-etersenvettehuidofalshaarspoelingtegenroos.
Culinairgebruik:
• Dewortel,kanrauwwordengegeten,vooralalshijnogjongenmildvansmaakis.
• Ookwordtdewortelgekooktgegeten(zoalswortels)oftoegevoegdaan
roerbakgerechten.
• Degeschraaptestelenvanjongebladerenwordenalsbleekselderijofasperges
klaargemaakt,eventueelmetgesmoltenboterteserveren.Somswordenze
fijngehaktendoordesaladegemengd.
• Destelenkunnenookgekonfijtworden.
• Hetbitterebladkaninsoepenensaladesverwerktwordenenalsspinazie
klaargemaaktworden.
• Dezadenkunnengespruitwordenenaandesaladeswordentoegevoegd.
Economischbelang:
• Polen,Bulgarije,HongarijeendelandenvanhetvoormaligeJoegoslaviëzijnde
topleveranciersvankliswortel.
44
4.4
KruidenficheEchteKamille
Defamilie:Asteraceae
Denaam:EchteKamille(MatricariarecutitaL.)
Etymologie
Botanischebeschrijving
Biotoop
Gebruiktedelen
Inhoudsstoffen
Geneeskrachtigewerking
Waarschuwingen,
nevenwerking,toxiciteit
Contra-indicaties
“Matricaria”isafgeleidvan“mater”(“moeder”)enbetekent“voor
moeders”of“moederzorg”,duidendopenkeletoepassingenbij
vrouwenkwalenzoalsmenstruatiekrampen;ookhetwoord
“matrix”voor“baarmoeder”sluithierbijaan.
“Recutita”wilzeggen“zonderhaar”,omdatdeechtekamille
onbehaardis.
“Chamomilla”zouafgeleidzijnvanhetdeGrieksewoorden
“Chamos”(“grond”)en“melos”(“appel”);denaam“grondappel”
verwijstnaardezoetigeappelgeur.
0,20–0,50cmhoog.Eenjarig;stengelkaal,rechtopstaand,rijk
vertakt;bladerengroen,dubbelgeveerd,metsmallijnvormige
slippen;bloemeninwittehoofdjesmetgeelhart(mei-juli),
hoofdjesgesteeld,metkegelvormige,holle,gemeenschappelijke
bloembodem;dopvruchtjesgebogen,klein,met5ribbenen
voorzienvanscheefkroontje.Geurdoordringend,aromatisch.
Verkiestzandige,leemachtigeengoeddoorlatende,neutraletot
lichtzure,vruchtbaregrondindezon;kangroeienoparmezilte
bodems.Veelopwegbermen,akkersenbraakliggendterreinen
langsdijkenaantetreffen.Alstredplantvaaktevindenwaar
verstoringisvandebodem.
FlosMatricariae(floschamomillea):debloemhoofdjes,volledig
geopend,vaakpasgepluktnahetdrogenvandegeheleplant,met
hooguit2cmvanhetsteeltje;indeschaduwgedroogd.
Etherischeoliën(w.o.chamazuleen),flavonoïden(vnml.Flavonen
englycosiden),mucilaginosa(pectine-achtigeslijmstoffen)
Cumarinen,bitterstoffen,looistoffenenvitamineC.
Aansterkend,antiseptisch,kalmerend,kramp-opheffend,
mentruatie-bevorderend,ontstekingsremmend,pijnstillend,
spijsvertering-bevorderend.
Isveilig,maarnietgeschiktalsdagelijksehuisdrankomdat
overdadiggebruikkanleidentotslapeloosheidenmisselijkheid.
Deetherischeolienietaanzwangerevrouwentoedienen,andere
aanwendingenzijninmatigedosesweltoegelaten(hoewel
sommigebronnenEchteKamillehelemaalafradenbij
zwangerschap).NietgevenbijallergieopEchteKamilleofopzelfs
andereAsteraceae.
45
Geschiedenisvanhetkruid
DeoudeEgyptenarenbeschouwdenKamilleomwillevanzijnkoorts-enontstekingswerende
werkingalsbloemvandezonnegodRa;KamillewordtvermeldopdepapyrusvanEbersen
werdaangewendbijmalaria.Hippocrates(460-377v.C.)erkendealdemedicinale
eigenschappenvandeplant.Dioscorides(40-90n.Chr.),Galenus(131-201n.Chr.)en
Asclepiusroemdendeontstekingwerendewerkingbijkeelpijn,
mondslijmvliesaandoeningenenslechthelendewonden;doorDioscorideswerdtevenseen
menstruatie-bevorderendewerkingvastgesteld;PliniusdeOudere(23–79n.Chr.)weesop
dewerkingbijwinderigheid.Welkanmennietpreciesnagaanoverwelkekamilleinde
Oudheidwerdgesproken:EchteKamilleofRoomseKamille.Verderdoordeeeuwenheen
ookbijspijsverteringsproblemen,krampen,winderigheid,hoofdpijnenslapeloosheid
aangewendalstypischkruidvoorvrouwelijkeongemakken.Eigenaardiggenoegwerd
KamillenooitdoorHildegardvanBingen(1098-1179)vernoemd.TijdensdeMiddeleeuwen
werdKamilleveelalsstrooikruidgebruiktomwillevandezoetegeur,datslechtegeuren
verdreefinminderhygiënischetijden.VolgensdesignatuurleerisEchteKamilleomwillevan
zijnhollebloembodemgeschiktvoorholleorganenalsmaagenbaarmoeder.Dodoens
(1517-1585)steldedegeneeskrachtvanEchteKamillegelijkaandievanRoomseKamille.Hij
zagondermeertoepassingenbij:darmkolieken,zwakkevertering,niergruis,pijnenstijfheid
(deolie),constipatieenkoortsen.EenRijnlandsevolksspreukzegt:“Eengoedkopje
kamilletheehelptbeterdandriedokters”.Bock(1498-1554)zagEchteKamillealshet
belangrijkstegeneesmiddelvantoenmaligeartsen.Kamillegenootookeenfaamals
“plantendokter”,omdatwegkwijnendeplantenopknappeneenserKamilleernaastgepland
wordt;Kamillekreegookdenaam“moedervandedarmen”;volgensDuitsersisKamille
“alleszutraut”(“totallesinstaat”);inSloveniëbuigtmenvoormenvoordeplantuitrespect.
EchteKamillewerdinDuitslandalsgeneeskrachtigeplantvanhetjaar1987uitgeroepen.
Kamille-lavendelcrème
R/
2gAvocado-olie
6gJojoba-olie
4gKokosolie
2,5gLamecrème
3gSheaboter
13,0gEchteKamillehydrolaat
13,5gLavendelhydrolaat
2gD-panthenol75
2gAloëVeraconcentraat
0,1gXantaan
1,4gGlycerine
0,5gRokonsal/A-kons
Melkzuur(zoveelalsnodig)
46
Bereiding:
1. VoegdeAvocado-,Jojoba-enKokosolieineenbekerglasenvoegdeemulgatortoe,
aubain-marie,opwarmentot65°C.VervolgensvanhetvuurnemenendeSheaboter
toevoegenenlatensmelten(afkoelennaar35°C).
2. Voeg13gramKamillehydrolaaten13,5gramLavendelhydrolaatineenbekerglas.
Verwarmditmengsel–aubain-marie–tot65°C.Houdt6,5gramvanhethydrolaat
apartomdegeloptelossen(stap4).
3. Breng20gramwaterfaseinvetfaseenroergoedmetroerstafje.
4. AlsstabilisatorinO/W-mengsel,degelapartbereidenenbijdeemulsievoegen.
WeegdeGlycerineaf(ineenkleinbekerglas)envoegeenmespuntjeXanthaan
hieraantoeroerhetmengselgoed,voeg6,5gramhydrolaattoeaandeemulsie.
5. VoegdeRokonsal/A-kons,D-PanthenolenAloëVeraconcentraattoealsdeemulsie
handwarmis.HiernadepH–desgewenst–corrigerenmetmelkzuur(pH5–6).
6. Brengemulsieoverineenpotjevan50mlenetiketeer.
Kruideninditrecept
Naamkruid
Eigenschappen
EchteKamille
Matricaria
recutitaL.
Lavendel
Lavandula
angustifoliaL.
AloëVera(L.)
(Ziekruidenfiche)antiseptisch,kalmerendenpijnstillend,verzachtend.Huid
verzorgend,ondersteuntherstellendvermogenhuid,ontstokenhuid,onzuivere
huid,rodehuid,samentrekkend.
Verkoeltenverzachtbijeenrodeenverbrandehuid.Vriendelijk,verkoelend,
jeukstillend,herstellendenontspannend.
Houdtvochtvast,bevordertaanmaaknieuwehuidcellen,bevordertwondheling
enwerktantibacterieelenontstekingswerend
Toepassing:
Uitwendigtegebruikenalscrème,bijlichtebrandwondenofnazonnebrand.
Overigewetenswaardigheden:
Cosmetischgebruik:
• Deetherischeolieuitdebloemhoofdjeswordtveelgebruiktincosmetische
producten:zeep,shampoo,haarlotion,massageoliën,crèmes,parfums....
• Algemeenvervultechtekamillederolvanverzachtende,ontstekingwerendeen
kalmerendecomponent:zitinveelhuidverzorgingsproductenvoorgevoeligefragiele
huid,zitookvaakinzonnebrandcrèmes.
• Eenmaceraatinolieisideaalomeenvermoeidgevoeluithetlichaamtemasseren.
• Eenaftrekselvankamillebloemenalshuidlotionvooreenfrisseteint,omharenmee
tewasseneneenmooieglanstegeven,omblondeharenlichtervankleurtemaken.
Culinairgebruik:
• EchteKamillewordtgebruiktindeaanmaakvanvermout,sommigesherry’s,likeuren
enaperitieven.
• Kamilleazijnvoorsalades,kamillewijn,limonademetkamillethee,Kamilleinboter...
• Dejongetwijgjeswordensomsgebruiktalssmaakmaker
47
Economischbelang:
• Wereldwijdwordtjaarlijkszo’n5000tonKamillecommercieelgeoogst;Argentiniëis
topproducent;inEuropaisSpanjedegrootsteleverancier.
• Eriseenbescheidenrolvoordeetherischeolieindevoedingsmiddelenindustrie,bij
hetaromatiserenvankauwgum,ijs,gebakensuikergoed,waarvanhetdefruitsmaak
versterkt.
• Eenaftrekselvandebloemenwordtgebruiktalsvoedendmiddelentonicumvoor
planten,bijziekeplanten.
• EchteKamillewordteveneensgebruiktalsingrediëntomdecomposteringte
bevorderen.
• Deplantisookinsectenwerend.
• Geletotgoudenverfstoffenwordenuitdebloemenaangemaakt.
48
4.5
KruidenficheHondsroos91
Defamilie:Rosaceae
Denaam:Hondsroos,Rozenbottel(RosacaninaL.)
Etymologie
Botanischebeschrijving92
Biotoop
Gebruiktedelen
Inhoudsstoffen
Geneeskrachtige
werking93
Waarschuwingen,
nevenwerking,toxiciteit
Contra-indicaties
“Rosa”isLatijnvoor“roos”enafgeleidvanhetGrieksewoord
“Rodon”dat“rood”betekent.
“RosaCanina”(Latijnvoor“roosvandehond”),“Hondsroos”zou
afgeleidzijnvaneenoudgeloofdatdewortelvandezeplantde
beetvaneendollehondzoukunnengenezenenhondsdolheid
voorkomen;anderebronnenzienvooraleenverbandtussende
vormvanstekelsendetandenvaneenhond.
1.3(5)m.Heestermetgroenetakken,dezeoverhangend,
gestekeld;bladerengeveerdmet5-7gezaagdeblaadjesen
langgerektesteunblaadjes,blaadjeseirond,kaal;bloemenrozeof
wit(juni,juli),alleenstaandofinarmbloemigeschermvormige
trossen,groot(2-8cm),kelkbladendriehoekigmetingesneden
aanhangsel,5kroonbladeren,talrijkemeeldraden;vruchtjes
harig,methardevruchtwand,omhulddooreeneivormige
schijnvrucht,dezebijrijpheidrood,vlezig,glad.Geurzoet;smaak
zurig.
Hondsroosprefereerteenkalkrijkegrondinhetzonlicht.Ze
houdtnietvanzuregrondenstaatnietgraagmetdevoetenin
hetwater.Zewordtvooralaangetroffenlangsbosranden,in
struikgewas,inheggen,innietaltenatteloofbossen,induinen,
opberg-ensteenhellingenenlangswegen.
PseudofructusRosaecaninisinesemini:Rozenbottelsnietterijp
gepluktinaugustus/september.
VitamineC.,flavonoïden,glycolipiden,vruchtzuren,looistoffen,
anthocyanen,koolhydraten,pectine,mineralenenvetteolie.
(vrucht)immuniserend,bloedreinigend,ontstekingsremmendook
viraal,vitaliserendewerking,verlaagddebloedsuikerspiegel,
verzachtspierstijfheid.
Geennevenwerkingenbijaangegevendoses.Bewarendoethet
vitamine-C-gehaltesnelverminderen;gebruikzedaaromzoveel
mogelijkversofkortnahetdrogen.Bijhetetenvanzadenin
grotehoeveelheden,bestaathettheoretischgevaarvancyanidevergiftiging.
Geengekend.
91
Verhelst.G.,(2012)Groothandboekgeneeskrachtigeplanten,pp478-479.
Osvan,F.H.L.,etal.(1980)Gidsvoorgeneeskrachtigeplanten,pp.126.
93
JanDriesetal,Eenpraktischkruidenboek,Arinus,pp.59.
92
49
Geschiedenisvanhetkruid
Derozenbottelwordtalduizendenjarengegeten.DeGriekenhieldenvanderoos,zij
gebruiktenrozenazijnbijwarmte-uitslagenzonnebrand.BijdeRomeinenontstondeen
warerozencultus.Rozenwerdenvolopgekweektvoorfeestelijkheden(rozenblaadjes),
parfumencosmetica,gerechtenenrozenkussens.Plinius(23-79n.C.)gebruikteremediesop
basisvanHondsroos.DerooskendeeensterketerugvalmetdekomstvanhetChristendom,
diemetdeRomeinsetraditieswoubreken.TentijdevanKareldeGrote(742-814)werdde
roosinerehersteld;hijbevaltothetaanplantenvanrozen.Derooswerdhetsymboolvoor
deliefdeenwerdeveneensgebruiktindeMariaverering.Indevolksgeneeskundewerden
rozenbottelsvooralalstonicumgebruiktenbijverkoudheden,koortsengrippale
symptomeningezet;dezadenwerdengebruiktalsdiureticum.Ookdebloemenzelfende
wortelswerdenaangewend.Gerard(1545-1612)weesopdetalrijketoepassingenvanrijpe
rozenbottelsindekeuken.Culpeper(1616-1654)noemderozenbottelseenremediebij
verkoudheid,hoestenindigestie.Gedroogdeenverpulverdepulpvanrozenbottelshielp
vervolgenshemnierstenentebrekenendarmkrampenteverlichten.
Naallangalszuurfruittezijngebruikt,ontdektemennetvoorWOIIdatderozenbottels
vandeHondsroosrijkzijnaanvitamineC;ookvitamineA,Benkaliumwerdenaangetoond.
Rozenbottelsoep
R/
500gGedroogderozenbottels
1,5lwater
3eetlepelsHoning
3eetlepelsCitroensap
2eetlepelsAardappelzetmeel
2eetlepelswater
100mlSlagroom
1theelepelVanillesuiker
Bereiding:
1. LaatdegedroogdeRozenbottelseennachtwekennadatzeovergotenzijnmet
kokendwater.
2. WashiernadeRozenbottelsenlaatzegoeduitdruipen.
3. Doedebottelsineenpanenvoeg1,5lwatertoeenbrenghetaandekook.
4. Laathetgeheel30minutenzachtjesdoorkokentotdebottelszachtwordenenuit
elkaarbeginnentevallen.Haatdepanvanhetvuur.
5. Zeefdebottelsmethetwater.Drukdepulpmeteenlepelgoeddoordezeef.
6. Hetgezeefdesapdoetuterugineenpanenbrengweerzachtjesaandekook.
7. Voeghoning,citroensapensuikertoe.Proefevenenvoegmeersuikertoealsudat
wenst.
8. Menghetaardappelzetmeelmetwaterenvoeghetmengselalroerendtoeaande
soep.
9. Laathetgeheelnog10minutenkokentotdatdesoepdikkerisgeworden.
Desoepkanheet,maarookkoudgeserveerdworden.Voegslagroomtoeaaniederekop
soep.
50
Toepassing:
EentypischZweedsgerecht.Rozenbottelszijnlangeenonmisbarelokalebeschikbarebron
vanVitamineCgeweestinScandinavië,voordatdegeïmporteerdecitrusvruchtenenkiwi’s
beschikbaarwerden.
Rozenbottel-appeljam94.
R/
200gVerseRozenbottels
450gAppels
1Citroen
Gelei-suiker(850g/lsap)
Bereiding:
1. MaakRozenbottelsschoon.
2. SnijddeAppelsinstukken.
3. Brengsamenindesap-pan.
4. Kooktijdwatervolgensaanwijzingen.
5. Taphetsapaf.
6. Brengineengrotepanhetsapvaneencitroenen850ggeleisuikerperlitersap
toevoegen.
7. Hetsap4minutenborrelendlatendoorkoken.
8. Gietdegeleikokendheetinschonepotten,schroefdedekselergelijkopenzetde
potten3minutenophunkop.Laatafkoelen.
Toepassing:
Kangenuttigdwordenalsjamopbeschuit,maarookbijijsendoordeyoghurt.
Overigewetenswaardigheden:
Cosmetischgebruik(o.a.):
• HetsapverkregendoorcentrifugerenvanRozenbottelmoesiseenuitstekend
huidtonicumenwordtaangewendbijdrogehuid
• DeolieuitRozenbottelzaadjeskanwordengebruiktincosmetische
huidverzorgingsproductentegenrimpels,drogehuid,littekensenpigmentvlekken.
Culinairgebruik(o.a.):
• VanontpitteRozenbottelswordteenpittigejam,gelei,stroopofpureegemaakt.
Kaneelen/ofkardemonerbijalssmaakgeverskunnenhelpendehoeveelheideraan
toegevoegdesuikerofhoningtebeperken.
• Rozenbottelskunnenverwerktwordeninsauzenvoorbijwildenkip.
• OokRozenbottelwijn,-siroop,-likeuren–azijnwordengemaakt.
• Debloesemwordtsomsinconfituren,siropen,azijn,boter,honing,olie,limonade,
punch,brandewijn,ijsenmarsepeinverwerkt,zekunnengekonfijtworden.
94
Uithetboek:AantafelmetRoaldDahl,UitgeverijDeFontein,1991.
51
Economischbelang(o.a.):
• Rozenbottelextractdientalssmaakmakervoormedicijnen;wordttoegevoegdaan
vitamine-CtablettenalsbronvannatuurlijkevitamineCmetbioflavonoïden.
• Rozenbottelswordenveelverwerktintheebuiltjes.
• Hondrooswordtveelvuldiggebruiktalsonderstamvanandererozensoorten.
Figuur14.AanTafelmetRoaldDahl.ReceptRozenbottel-appeljam.
52
4.6
KruidenficheEénstijligeMeidoorn95
Defamilie;Rosaceae
Denaam:Eénstijligemeidoorn(CrataegusmonogynaJacq.)
Etymologie
Botanischebeschrijving96
Biotoop
Gebruiktedelen
Inhoudsstoffen97
Geneeskrachtigewerking98
Waarschuwingen,
nevenwerking,toxiciteit99
Contra-indicaties
Denaam“Crataegus”werdgegevendoorDioscoridesenis
afgeleidvanhetGriekse“kratos”,watstaatvoor“kracht”,
“sterkte”ensloegopdeuitgesprokenhardheidvanhethout.
“Mono”is“één”en“gyna”is“vrouwelijk”of“ovarium”,wijzend
opdeaanwezigheidvanéénstijlindebloem.
Denaam“meidoorn”islogischvermitsdezestruikinmeibloeit
endoornendraagt.
2-4m.Struikofkleineboom;bastaanvankelijkelichtgrijs,glad,
laterbruin,volbarstjes;bladeren’swintersafvallend,met3-7
doordiepeinsnijdingengescheidenlobben,nietgezaagd;
bloemenwitofroze(mei,juni),inschermvormigetrossen,met5
kelkbladen,5lossekroonbladen,1stijlenviolettemeeldraden;
steenvruchteivormig,rood,meelachtigbestovenmet1pit.Geur
zwak.
Houdtvanvochtige,goedgedraineerde,lemigeofkalkgrond;in
dezonofhalfschaduw.Maarkangroeienindemeeste
grondsoorten.Weerstaataanatmosferischepollutie.Vooral
aangetroffeninheggen,struikgewas,openbossen,kreupelhout
eneikenbossen,langswegenenbosranden,oprotsachtige,
zonnigehellingen.
Vooral(FoliumcumfloreCrataegi):bloeiendetoppenmet
bloemen,debloemknoppenendegedroogdevruchten.
Aminopurines,procyanidinen,flavonoiden,triterpeenzuren,
etherischeolie,vitamineC.,sorbitolenlooistoffen.
Mildehartinsufficiëntie(hartspierenhartslagader),milde
arrythmie,astma,cholesterolverlagend,diabetes,
zenuwachtigheidenangst,hogebloeddrukennierstenen.
Nevenwerkingen:nietbekend.
Interactie:potentiëleinteractiemethartgeneesmiddelen.
Nietbekend.Indiensymptomenaanhoudenofindien
waterretentieoptreedtinbenenraadpleegdaneenarts.Nietbij
zwangerschapofborstvoeding.
95
Verhelst.G.,(2012)Groothandboekgeneeskrachtigeplanten,pp209-213.
Osvan,F.H.L.,etal.(1980)Gidsvoorgeneeskrachtigeplanten,pp.182.
97
DriesJ.,etal,Kruidencompendium,Arinus,pp99
98
DriesJ.,etal,Kruidencompendium,Arinus,pp99
99
DriesJ.,etal,Kruidencompendium,Arinus,pp100
96
53
Geschiedenis
Diocorides(40–90n.c.)schreefdathetetenvanbessendiarreedeedophoudenende
maandstondenbeperkte;tevensvermeldthijeenopwekkendeffectophethart.Inde
Middeleeuwenindevolksgeneeskundegebruikbijslapeloosheid,duizeligheid,pleuritis,
jicht,diarreeenbloedingen.Dodoens(1517–1585)bevestigtdat,vanwegedelooistoffen,
deMeidoornbeswerkzaamwasbijdiarreeenovervloedigemaandstonden.Culpeper(1616
–1654)stiptedehartversterkendeenanti-atherosclerotischewerkingaan.Volgensde
signatuurleerzoudendeverpulverdepittengoedgeweestzijntegennier-enblaasstenen.
Dehartversterkendeeigenschappenwerdenpasechtvoorheteerstnaarheteindevande
19deeeuwbreedtoegepast.
Meidoornwijn100
R/
12gGedroogdMeidoornbladen–bloesem
12gGedroogdeRozemarijn
8gRozijnen
2gGember
2gKaneelbast
2gDuizendblad
100gAhornsiroop
750ml(bio)Rodewijn
Bereiding:
1. Allekruidenineenhogepotmetbredehalsdoenendewijnerovergieten.
2. Ditalles10dagenlatenstaanendagelijksgoedschudden.
3. Filtreermeteenkaasdoekenovereenkoffiefilter.
4. Schenkvervolgensineendonkerefles,goedafsluiten.
5. Etiketteren.
Kruideninditrecept
Naamkruid
Meidoorn
CrataegusmonogynaJacq.
Rozemarijn
RosmarinusofficinallisL.
Gember
Zingiberofficinaleradix
Rozijnenenwijn
Kaneelbast
Cinnamomumcassia
Duizendblad
AchilleamillefoliumL.
Eigenschappen
(ziekruidenfiche)goedvoorhartenbloedvaten.
aansterkend,antiseptisch,galdrijvend,krampopheffend,
opwekkend,spijsverteringsbevorderend,urinedrijvenden
wondhelend.
opwekkend,spijsvertering-bevorderendendarmgasverdrijvend.
bloedzuiverend,versterkend,vaatvernauwend.
Samentrekkend,opwekkendenbevordertde
spijsvertering.
Aansterkend,antiseptisch,bloedstelpend,darmgasverdrijvend,menstruatie-bevorderend,kramp-opheffend,
samentrekkend,urinedrijvend,wond-helend.
Toepassing:
Dezewijnishartversterkend,spijsvertering-opwekkend,bloedzuiverend,darmgas-drijvend
enurinedrijvend.3maaldaagseenglaasjevoorheteten.
100
http://www.natuurpuntdewielewaal.be/
54
Meidoornlikeur(ca30AV%)101
R/
200gGedroogdebessenvandeWitteMeidoorn
15gZoeteAmandelen
840mlalcoholvan40AV%
260mlSuikersiroopvan86%
Bereiding:
1. DrukeerstdeAmandelenendaarnadebessenstukenbrengzeoverineenbokaal
van1,5tot2,0liter.Vervolgensgietdealcoholerbij.Sluitdebokaalafenschudflink.
2. Zetdeafgeslotenbokaaltweewekenlangwegbijkamertemperatuurenschudde
bokaaldriemaalperweek.
3. Hiernafiltreertudeinhouddooreenzeefmetdoekwaarnaudelikeurteruginde
schoongemaaktebokaalgietendesuikeroplossingtoevoegt.Laatdeafgesloten
bokaalnogeenweekopkamertemperatuurstaan,afentoeschudden.
4. Filtreerdelikeurdoorpapier(Melitta)enbotteldelikeurineenmooiekaraf.Deze
likeurkanmeteengedronkenworden.
5. Etiketteer.
Bereidingvan1litersuiker86%:
860gramRietsuiker
1gramCitroenzuur
0,5literWater
Ingrediëntenineenpan,tegendekookaanbrengen(70à80°C)endaarca.15minutenop
houden(kokenmag).
Naamkruid
EenstijligeMeidoorn
CrataegusmonogynaJacq
ZoeteAmandel
Prunusdulcis(mill)D.A.Webb
Eigenschappen
(ziekruidenfiche)goedvoorhartenbloedvaten.
Tegenbloedarmoede,krampopheffend,laxerend,mineraliserend.
Toepassing:
Dezelikeurwordtmeeralsweldoendlekkerenverwarmend,stimulerend,ofontspannend
drankjegebruiktmaarkanzekereensymptomatischhelendeffecthebbenbijbepaalde
aandoeningenzoalsgriep,verkoudheid,koorts,indigestieenmisselijkheid.
101
Coumou.A.,150likeurrecepten,BrouwlandBeverloBelgië(2007),isbn9789080073562,pp37.
55
Overigewetenswaardigheden:
Cosmetischgebruik(o.a.):
Afkookselvandebloemenwordtgebruiktomeengezondere,stevigeregezichtshuidte
bekomen.
Culinairgebruik(o.a.):
Degroenebladknoppen(metnootachtigesmaak)enjongebladerenwordengebruiktin
saladeseninkruidenkwark.Jekanvandebesseneen30%alcoholischelikeurmaken.De
bloemenwordenverwerktinsiroopenzoetepudding.
Economischbelang(o.a.):
Harde,taaieenmoeilijktebewerkenhoutisgeschiktvooro.a.houtsnijwerk,palen,
kamraderen,stelenvoorhamersengereedschappen,eggentandenenwandelstokken.
Meidoornstruikenzijngoedehaagplanten.
56
4.7
KruidenficheSmeerwortel102
Defamilie:Boraginaceae.
Denaam:Smeerwortel.(SymphytumofficinaleL.)
Etymologie
Botanischebeschrijving
Biotoop
Gebruiktedelen
Inhoudsstoffen
Geneeskrachtigewerking
“Symphytum”isafgeleidvanhetGriekse“symphuo”,wat
betekent“latensamengroeien,verenigen”,en“phyton”,dat
staatvoorplant.Ditverweesnaardeeigenschapwondrandenen
beenbreukenweeraanelkaartelatensamengroeien,netzoals
deoudeLatijnsenaam“Consolida”(afgeleidvan“Consolidare”,
“bevestigen,vastmaken”).
“Officinalis”wilzeggen“uitdeapothekerswerkplaats”enduidt
opheteeuwenoudgebruikalsgeneeskrachtigeplant.
Overblijvende,winterharde,30cmà1,5metergrote,bossige
plant.Heefteenvlezige,diepzwarte,somsvertakte,metslijm
bedektepenwortel(tot50cmlang),diebijdoorsnede
crèmekleurigenkleverigvanconsistentieis.Hijsmaaktzoet,iets
samentrekkendenheeftgeengeur.Deplantheefteenforse,
rechtopstaande,vierkantigeenvertaktestengeldievanbinnen
holenvanbuitenruwbehaardis.Draagtdikke,donkergroene,
sappige,gerimpeldeenruwbehaardebladerendiespits
uitlopend,eirondtotlancetvormigzijn.Onderaanzijnzegesteeld
enstaanzeineenwortelrozet,hogeropzijnzezittend,zezijn
duidelijkveer-nervigenvertoneneengrove,netvormige
tekening.Vanmeitotaugustusvertoontdezeplantklokvormige
bloemendieineindstandige,omgebogenbijschermenstaan.Ze
kunnenbloeieninverschillendekleuren:zuiverwit,roomwit,
roze,paarsblauwofdieppaarsrood.Zewordengevolgddooreen
viernotige,glazendesplitvrucht.
Houdtvanvochtigetotnatte,vruchtbare(klei)grondinde
halfschaduwofzon.Veeltetreffeninvochtigeweilanden,
moerassenenopgrondenlangssloten,beken,rivierenen
stilstaandewaters.
Vooral:dewortelnadrieofvierjaar,bestgeoogstindelente
voorhetuitschietenofinhetnajaar.
Slijmstoffenofmucopolysacchariden,allantoïne,looistof,
fenolzuren.Fytosterolen,Pyrrolizidine-alkaloiden,aminozuren,
proteïne,vitaminen,mineralenenspoorelementen,triterpenen,
sacchariden,etherischeoliënenhars.
Uitwendigetoepassing:Wondhelend,huid-enslijmvlies
herstellend.Verzachtend,samentrekkendenbloedstelpend.
Ontstekingwerend,regenereertbeschadigdbindweefselen
kraakbeen.Bevordertdecallusvormingendusdehelingvan
botbreuken.
102
Verhelst.G.,(2012)Groothandboekgeneeskrachtigeplanten,pp523-525.
57
Waarschuwingen,
nevenwerking,toxiciteit
Contra-indicaties
Interactiesmetgeneesmiddelen,planten,stoffen:
Erzijngeeninteractiesgekendmetregulieremedicijnen;
VolgenssommigebronnenwordenEucalyptusglobulusen
Symphytumofficinalebestniettegelijkgebruikt(zelfsnietals
laatstgenoemdelokaalwordtaangewend):eucalyptuszoude
afbraakvangewonesmeerwortelinhetlichaamverminderenen
zodekansopnevenwerkingenverhogen.
Inwendiggebruik:
Helemaalnietgebruiken,tenzijeenpyrrolizidine-vrijpreparaat.
Uitwendig:
Tijdensdezwangerschapwordtaangeradengewonesmeerwortel
helemaalnietaantewenden;
Ooktijdenshetzogenwordtaangeradengewonesmeerwortel
helemaalnietaantewenden;
Bijleveraandoeningenofvoorgeschiedeniservangewone
smeerwortelhelemaalnietaanwenden.
Geschiedenisvanhetkruid
DeOudeGriekengebruiktenGewoneSmeerwortelbijbronchitisenbloedingen.Dewond-
enbreukhelendewerkingwasalgekendbijdeOudeRomeinen,Plinius(23-79n.Chr.)prees
GewoneSmeerwortelomwillevande“kleefstoffen”.HildegardvanBingen(1098–1179)en
laterParacelsus(1493–1541)sprekenvan“consolida”,verwijzendnaarhethelenvan
wondenenbreuken.Volgensdesignatuurleer(vooraldoorParacelsusgepropageerd)was
GewoneSmeerwortel,vanwegedegelijkenisvanhetdikke,generfdebladmetde
huidstructuur,goedvoorallerleiuitwendigetoepassingenbijeenbeschadigdehuid:
wonden,zweren,blauweplekken,kneuzingenenverstuikingen.Dodoens(1517–1585)
stipteookdewond-helendeenbreukherstellendewerkingaanvandeGewone
Smeerwortel.Toennognietwerdingegipst,gebruiktemetGewoneSmeerwortelcompressenomdebreukentelatengenezen.Zowasomdieredeninde16deeeuwde
smeerwortelsiroopvanDr.Fernelerggewaardeerd.Culpeper(1616–1654)accentueerdede
werkingbijgebrokenbottenenzeidatGewoneSmeerwortelzelfsstukkenvleesineenpan
gekookt,weeraaneendeedkleven.Ookbijmelkklierontstekingenaambeienadviseerdehij
dezeplant.DeBritseartsenA.W.ThitherleyenN.G.S.Coppinontdektenallantoïne,
hoofdverantwoordelijkevoordewondhelendeeigenschappen.
Smeerwortel-st.Janscrème
R/
2gTegomuls
1gBijenwas
1gCacaoboter
7mlSt.Janskruid-maceraat(opbasisvanzonnebloemolie)
15mldecoctvanSmeerwortel
15mlinfuusvanSt.Janskruid
1tl.Glycerine
4druppelsParabeen
5druppelsEO
58
Bereidingen:
1. VoegdeTegomuls,Bijenwasenmaceraatbijelkaarenverwarmtot70°C.Voegvan
hetvuurafdeCacaobotertoeensmeltdeze.
2. Zorgdathetinfuus,decoctenGlycerineookopeentemperatuurvan70°Czijn.
3. Voegdewatercomponentstraalsgewijsbijdevetcomponentenroergoedtotdatde
emulsiehandwarmis.
4. Voegalslaatstedeconserveringenetherischeolietoe.
5. Inschonepotjesdoenenetiketteren.
Naamkruid
Eigenschappen
Smeerwortel-wortel
SymphytumofficinaleL.radix
(Ziekruidenfiche)Uitwendigetoepassing:Wond-helend,huid-en
slijmvliesherstellend.Verzachtend,samentrekkenden
bloedstelpend.Ontstekingswerend,regenereertbeschadigd
bindweefselenkraakbeen.Bevordertdecallus-vormingendusde
helingvanbotbreuken.
Wondherstellend,verzachtenpijnbijverstuiking,verrekkingen
bloeduitstortingenalszonnecrème.
St.Janskruid-bloeiendetop
HypericumperforatumL.
HerbaHyperic
Toepassing:
Crèmetegebruikenbijverstuikingen,verrekkingen,bloeduitstortingenenbeschadigdehuid.
Contra-indicaties:
VoordeSmeerwortelziekruidenfiche.
VoorSt.Janskruid(zieookvolgendkruidenfichevanSt.Janskruid):
Waarschuwingen,
nevenwerking,toxiciteit
GevoeligheidvoorlichtenUV-stralenisaanwezig,bijnormaledoseringengeen
nevenwerkingen.Incombinatiemetbepaaldemedicijnenkandewerkingvan
hetkruidofvandemedicijnenverminderdworden.
Contra-indicaties
Nietgevenbijzwareendogenedepressie,bijbipolairestoornissen,tenzijop
voorschriftvaneenarts.NietgevenbijfotosensiviteitvoorSt.Janskruid.
Overigewetenswaardigheden:
Cosmetischgebruik(o.a.):
Tegenwoordigwordtgewonesmeerwortel(bijvoorkeurvrijvanpyrrolizidine-alkaloïden)of
hetgeïsoleerdeallantoïne,wegensceldelingbevorderendewerking,veelgebruiktincrèmes,
zalvenenlotionsvooreensoepeleenstrakkehuid,inshampoosenzepen.
Culinairgebruik(o.a.):
InEngelandwordtGewoneSmeerwortelallangalsspinaziegegeten;jongebladerenkunnen
ookrauwinsaladeswordengegeten.Wegensdepyrrolizidine-alkaloïdenishetaangeraden
beidetoepassingennietaltevaakenenkelinkleineportiestegebruiken.
Economischbelang(o.a.):
GewoneSmeerwortelwerdvroegerveelalsvoedergewasgekweektvoorvarkens,koeien
(beteremelkgift)enrenpaarden.Doorzijnproteïnerijkdomookgoedalsgrondverbeteraar,
alsgroenbemesterencompost.
59
4.8
KruidenficheSt.Janskruid103
Defamilie:Clusiaceae(Hypericaeae)
Denaam:Sint-Janskruid(HypericumperforatumL.)
Etymologie
Botanische
beschrijving104
Biotoop
Gebruiktedelen
Inhoudsstoffen105
DeLatijnsenaam“Hypericum”isvermoedelijkafgeleidvande
Grieksewoorden“hyper”(bovenenmachtiger)en“eikon”of
“ikon”(beeld,geestesverschijning),omdatmenmeendemetdit
kruidbovendedeurkwadegeestentekunnenverdrijven.
Andereninterpreteren“hypereikon”als“verruimendbeeld”,
vanwegedepositievewerkingophetgemoed.
“perforatum”wilzeggen“doorboord”enwijstophet
geperforeerdeaspectvandebladerendoorhetvoorkomenvan
olierijkekliertjesinhetbladgroen.Ookdevolksnaam
“oliebloempje”wijstdaarop.
0,30-1m.Overblijvend;stengelfors,rechtopstaand,vierkantig,
vertakt;bladereneirondtotlancetvorming,langaflopend,dik,
ruwbehaard,deonderstehetgrootst;bloemenpurper,rozeof
wit(mei-augustus),inspiraalvormige,eindstandige,omgebogen
bijschermenofschichtenbijeenstaand;bloemkroonklokvormig
met5kortetanden,5lancetvormigekelktanden;viernotige
splitvruchthard,glanzend,doordekelkblijvendomhuld;wortel
dik,vlezig,vanbuitenzwart,opdoorsnedewitenkleverig.Geen
geur;smaakzoetig,ietssamentrekkend.
Verkiestgoeddoorlatendetotdroge,bijvoorkeurkalkrijkegrond
indezonofhalfschaduw.Verdraagtdroge,onvruchtbaregrond.
Vooraltevindenopzandigegrondvanwegbermen,
braakliggendeakkers,openplekkeninbossen,drooggrasland,
berghellingen;langshagen,muren,dijkenenspoorwegen;op
rotsigegrond.
HerbaHyperici:debloeiendetoppen(bovenste1/3),geoogst
eindjuni/beginjuli,sneltedrogen(nietwarmerdan30°C).
Nafthodianthronen:Hyperincine,pseudohypericine,
protohypericine,protopseudohypercinie,cyclopseudohypericine
eninzeergeringemateisohypericine.
Falvonoïden:flavonen-enflavonoglycosidenvooralhyperoside,
quercitrine,rutosideenisoquercitrine.Verderaglycakamferolie,
quercetine,myricetineenluteolinealsookbiflavonenen
amentoflavonen.
Procyanidenencatechinen(looistoffen).
Floroglucinderivaten:hyperflorine,adhyperforine.
Xanthonderivaten:mangiferine,kielcorineen1,3,6,7,tetrahydroxyxanthonen.
103
Verhelst.G.,(2012)Groothandboekgeneeskrachtigeplanten,pp319-323.
Osvan,F.H.L.,etal.(1980)Gidsvoorgeneeskrachtigeplanten,pp.219.
105
DriesJ.,etal,Kruidencompendium,demeestgebruiktekruiden,Arinus,pp.126.
104
60
Geneeskrachtige
werking106
Waarschuwingen,
nevenwerking,
toxiciteit
Contra-indicaties
Etherischeolie:mono-ensesquiterpenen.
Stimuleertdeklierenvanhetverteringskanaal,stimuleertde
galproductie,versterktdebloedsomloop,bedplassen,
prikkelendeblaas,rustgevendewerking,positieveinvloedopde
gemoedstoestand,dehersenen,hetzenuwstelsel,kalmerenden
angstverdrijvend.
GevoeligheidvoorlichtenUV-stralenisaanwezig,bijnormale
doseringengeennevenwerkingen.Incombinatiemetbepaalde
medicijnenkandewerkingvanhetkruidofvandemedicijnen
verminderdworden.
Nietgevenbijzwareendogenedepressie,bijbipolaire
stoornissen,tenzijopvoorschriftvaneenarts.Nietgevenbij
foto-sensiviteitvoorSt.Janskruid.
Geschiedenisvanhetkruid
DeGriekenendeRomeinen(o.a.DioscoridesenPliniusinde1steeeuwn.C.)gebruikten
diversehersthooisoorteno.a.bijischiasenjicht,omgalenurineaftedrijven,bijbrand-en
snijwonden,bijkneuzingen,bijhuidproblemen,bijeenzwakkeblaas,ommaandstondenop
teverwekkenenbijzwaregemoedsproblemenalshysterieenneurosen.DelijfartsvanNero
probeerdetevergeefsermeedeKeizervanzijndemonenteverlossen.Bijdeoude
Germanenwerdhetrodesap,verkregendoorverwrijvenvandehalfopenbloem,alsbloed
vanBaldur(dezonnegod)beschouwd.Ditwerdalsmaterialisatievandezonnekracht
beschouwdentoegepastbijanemischemeisjesalsroborans(versterkendmiddel).Omalle
illusiesmetheidensgodentedoorbreken,werdSt.JanskruiddoordeChristeneninverband
gebrachtmetJohannesdeDoper.Volgensdesignatuurleerzijndebloedrodeextractenvan
hetkruidideaalvoorhetverzorgenvanwonden.IndelateMiddeleeuwenontdektemende
anti-depressievewerking.Verdervooralpopulairomvermeendeanti-diabolischewerking
tegenbozegeestenenaldusaangewendbij“duivelsuitdrijvingen”;tegenkrankzinnigheiden
bezetenheidentegendedonder.Ookeeninfectiewerendewerkingwerdtoegepastbij
hoest,kinkhoest,verkoudheid,maag-endarmaandoeningen.Bock(1498-1554)enDodoens
(1517-1585)zagenvooraltoepassingenbijwondenenbrandwonden,bijzenuwpijnenen
ischias,alsurinedrijvend,menstruatie-opwekkendenkoortswerendmiddel.Gerard(15451612)enMunting(in1696)pastendebloemenvanSt.Janskruid,gemacereerdinolie,toebij
wonden,etterendewonden,brandwonden,kneuzingenenontstekingen.JustinusKerner
(1786-1862),Duitsearts-dichter,melddehetgebruikvanSt.Janskruidbijbedrukte
stemminginhetbeginvande19eeeuw.VooralinDuitslandsindseenbelangrijkestudie
immenspopulairgewordenalsanti-depressiefkruidenhierdoormeerverkochtdande
klassiekedepressieva.Dubbelblind,placebogecontroleerdestudiestonenaandateen
gestandaardiseerdextractvanSt.Janskruidzijnvoetmagzettennaastreguliere
antidepressivabijdeaanpakvanlichteenmiddelzwaredepressies.
106
DriesJ.,Eenpraktischkruidenboek,Arinus,pp78enDriesJ.,etal,Kruidencompendium,demeestgebruiktekruiden,
Arinus,pp.127
61
Overigewetenswaardigheden:
Cosmetischgebruik(o.a.):
ExtractenvanSt.Janskruidwordenverwerktinshampoosenhaarlotionstegenbroos,
afbrekendhaar.
Culinairgebruik(o.a.):
Debloemenkunnengebruiktwordenvoormede(honingdrank).Hetkruidwordtsoms
gebruiktalstheesubstituut.
Economischbelang(o.a.):
St.JanskruidwordtopgroteschaalgekweektinDuitsland,PolenenZuid-Amerika.
PreparatenopbasisvanSt.Janskruidhebbeneendeelvandeklassiekeantidepressiva
verdreven.Bruineverfstoffenwordenuitbladendebloemengewonnen;rodekleurstof
wordtgemaaktuitaangezuurdebloemen.
62
4.9
KruidenficheCitroenmelisse107
Defamilie:Lamiaceae
Denaam:Citroenmelisse(MelissaofficinalisL.)
Etymologie
Botanische
beschrijving108
Biotoop
Gebruiktedelen
Inhoudsstoffen
Geneeskrachtige
werking
Waarschuwingen,
nevenwerking,
toxiciteit
Contra-indicaties
“Melissa”betekent“honingbij”omdatditinderdaaddoorzijn
overvloedigenectareenvandebestehoningplantenis.
“Officinalis”wilzeggen“uitdeapothekerswerkplaats”,wijzend
opeentraditioneletoepassingindegeneeskunde.“Citroen”,in
debenamingverwijstdetypischecitroengeurvanhetgekneusde
blad.
0,20-0,80m.Overblijvend;stengelsinbundels,rechtopstaand,
vanafdevoetvertakt;bladerengroot,eirond,gesteeld,gezaagdgekarteld,vanonderenmetnetvormigeuitspringendenerven;
bloemengeelachtig,vervolgenswitofroze(juni-september),612bijeeninschijnkransenindebladoksels,kelkbehaard,
tweelippig,degroterebovenlipvlak,drietandig,kroon
tweelippig,4meeldraden;vierdeligesplitvrucht.Geur
aangenaam,citroenachtig;smaakietsbitter.
Groeithetliefstoplichtvochtige,frisse,goeddoorlatende,rijke
grondinhalfschaduw(verliestveelaromaindevollezon).Zelden
tevindeninhetwild:oponbebouwdegronden,inhagen,in
bossen,langsmuren,oppuin,vankusvlaktentotberggebieden.
FoliumMelissae:Debladeren,voordebloeiverzameld(beste
verstegebruikenofteverwerken:dedrogerijheeftnaeenjaar
alzijnaromaverloreneniswaardeloos).
Etherischeoliën(citral,citronellal,alfacyclocitral).Fenolzuren
w.o.chlorogeenzuur,koffiezuur.Tripeenzurenw.o.oleanolzuur.
Flavonoïden.Bitterstoffen.Looistoffen.
Kalmerendenontspannend,slaapbevorderend,opbeurend,
emotioneelstabiliserend,kalmeerthethart,vertraagtde
hartslag.Versterktdeparasympaticus,verlaagtbloeddruk.
Krampstillendopmaag,darmengalwegen,
spijsverteringsbevorderend,galvormend,windverdrijvend.
Erzijngeenmeldingenvanacuteofchronischetoxiciteit.
Citroenmelissewerktreedsgoedbijkleinedosissen,hetheeft
geenzindedosissterkoptevoeren.Erisinzeldzamegevallen
contactdermatitismogelijk.Ingevalvanhypotensie(lage
bloeddruk):enkelopvoorschriftvaneenarts.
Deetherischeolienietgeventijdensdezwangerschap;hetkruid
zelfmatigedosesmag,bestalleenopvoorschrift.
Nietgevenbijverminderdeschildklierwerking.
Uitwendigebehandelingmete.o.isnietaanteradenbijeen
gevoeligehuid.
107
108
Verhelst.G.,(2012)Groothandboekgeneeskrachtigeplanten,pp373-376.
Osvan,F.H.L.,etal.(1980)Gidsvoorgeneeskrachtigeplanten,pp.277.
63
Geschiedenisvanhetkruid
SindsmensenheugeniswordtCitroenmelissegebruiktom“hethartvrolijktemaken”.Vanaf
de10deeeuwv.Chr.InKlein-Azië,enlaterbijdeGriekenenRomeinenwerdhet
eigenschappentoegeschrevenalsneerslachtigheidverdrijvend,vertroostinggevenden
geheugenversterkend.Dioscorides(40–90n.C.)kendeereenontspannendewerkingopde
spierenaantoeenbevalontspannendezitbadenaanbijvrouwenmetmenstruatieklachten.
Galenus(131-201n.C.)bevalCitroenmelisseaantegenslapenloosheidenhartkloppingen.
PliniusdeOudere(23-79n.C.)raaddehetkruidaanbijhypochondrie,hysterie,omzachtvan
gemoedtewordenenliefelijkedromentehebben.Arabischeartsen(10de-12deeeuw),o.a.
Avicenna,gebruikenmelissebijzwaarmoedigheidenomhethartteversterkenenvrolijkte
maken;zijbrachtenmelissetotinSpanje.HildegardvanBingen(1098–1179)noemde
melissedetroosteres,dievrolijkmaakt.IndeMiddeleeuwenwerdhetkruidrijkelijk
uitgestrooidoverdevloerenvankastelenomwillevandegeurenhetinsectenwerendeffect.
Paracelus(1493–1541),noemdemelisseeen“levenselixer”datdemensweernieuwe
levenskrachtkongeven.Ooknamenals“toverkruid”werdensomsaanmelissegegeven.
Citroenmelissewaseenbelangrijkeplantinkloostertuinen,ondermeeromdatKarelde
Groteopveeldomeinenhetaanplantenervanverordonneerde.Destimulerendeinvloed
ervanopdespijsverteringenhetontspannendeffectervanwerdgepropageerddoorhet
“Melissewater”,datdoordeKarmelietenuitParijsin1611werdsamengesteldenwaarin
melissewerdgecombineerdmetanderekruiden.Dodoens(1517-1585)zagin
Citroenmelisseeenplantdiehethartversterktenzwaarmoedigheidverdrijft.VolgensJohn
Gerard(1545-1612)brengtCitroenmelissetroost,verdrijftzedroefheidenwerktze
“geestverhelderend”;wordtdeplantbestegeplandwaarerbijenwordengehouden.John
Evelynsteldein1674:“Melisseisonovertroffenvoordehersenen,omdatzijhetgeheugen
versterktenmelancholiekrachtdadigverjaagt”.Omdatbijenzohoudenvandenectarrijke
bloemen,werddoorbijenhoudersvanafde17deeeuwvaakmelissegeplandnabijkorven,
omdebijenbijeentehoudeneneranderenaantetrekken.VolgensR.F.Weiss(2001)is
melissevooralkalmerendenkrampstillend;regeltautonomefunctiesenbeschermtdegrote
hersenentegenoverdrevenprikkelsvanbuitenaf.VolgensMességuéisCitroenmelissede
koninginderopwekkendekruiden,dieliefdesverdrietlenigtenvrouwenhelptdiemeteen
moeilijkmaandeindetekampenhebben.
Overigewetenswaardigheden:
Cosmetischgebruik:
Deetherischeoliewordtgebruiktinparfums,gezichtsmaskers,preparatenvooreenvette
huidenintoiletwater.Eenstoombadmetversebladerenisverfrissendenontspannendvoor
degezichtshuid.
Culinairgebruik:
Geurige,versemelissebladerenhebbeneencitroenachtige,kruidigesmaak.Zeworden
gebruikt:Omsalades,soepen,vruchtensalades,ijs,ijsthee,limonades,jam,gelei,cake,
puddingenanderedessertstearomatiseren.Bijvis-,wild-,eier-enkipgerechten(niet
meekoken!)ompalinginteleggen.Inkruidensauzen,marinades,kruidenboter,kruidenazijn,
oliën,tervervangingvangerasptecitroenschileninlikeuren
Economischbelang:
Gedroogdemelissehoudtandereinsectendanbijen(bijv.muggen,mieren)opeenafstand
Citroenmelisseiseengoedebijenplanteneengoedebuurtplantvoorkoolsoorten.
64
4.10 KruidenfichePaardenbloem109
Defamilie:Asteraceae
Denaam:Paardenbloem(TaraxacumofficinaleWeber)
Etymologie
Botanischebeschrijving
Biotoop
Gebruiktedelen
DeLatijnsenaam“Taraxacum”zouofwelafkomstigzijnvanhet
Griekse“taraxis”(“oogziekten”)en“akeomai”(“genezen”),
doelendophetgebruikbijoogaandoeningen,ofwelafkomstig
vanhetGriekse“taraxo”(“ikhebveroorzaakt”)en“achos”
(“pijn”)of“taraxos”(“aandoening”)en“akos”(“remedie”),
verwijzendnaargenezendewerkingofwelafgeleidzijnvanhet
Arabische“tharakh-chakon”,datstaatvoor“bitterkruid”of
“wildecichorei”enzoueenaanduidingzijnvoorverschillende
komposieten.
DeFransebenaming“Pissenlit”,deEngelse“Wet-the-bed”en
“Pissabed”endeNederlandsevolksnamen“Pissebloem”en
“Beddenpisser”duidenopdevochtafdrijvendewerking.
“Paardenbloem”wijstophetfeitdatzedoorpaardengraag
gegetenwordt.
“Officinale”wilzeggen“uitdeapothekerswerkplaats”enduidtop
eengebruikindegeneeskunde.
Winterharde,overblijvendeplant(5tot50cmhoog)metsterke,
vlezigeendiep-groeiendepenwortel(30cmtot1meter),dievan
buitenbruinenvanbinnenwitis.Degetande,gelobdetotsoms
bijnagaafrandige,langgerektebladerenzijngeplaatstineen
rozet.Zezijnonbehaardenheldergroenvankleur.Opeen
onvertakte,holleengladdebloemsteel,dieverschijntvanuithet
middenvanderozet,staanvanmaarttotseptember,talrijke
helder-totdonkergelelintbloempjes(3,5cm)dieeensolitair
hoofdjevormen.Zewordengevolgddoorineenbolgeplaatste,
geribdeenspilvormigedopvruchtjes.Methunlanggesteelde
haarkroonvanfijn,witpluisvormenzeeenpluizenbol,diedoor
dewindzijnvruchtjesloslaat.Deplantbevateenmelkwitsap,
datnabrekenofkneuzennaarbuitenstroomt.
Paardenbloemvindtmenoveralopgras-enweiland,gazons,
braakliggendegrond,bermen,hellingenendijken.Zegroeitbij
voorkeuropvochtigeplaatsenindezon,maarpastzich
gemakkelijkaan:zowelopvochtigealsdroge,opneutraletot
alkalischegrondaantetreffen.
RadixTaraxacicumherba:Degehelebloeiendeverseplant(aprilmei),zijndewortelenblad.
RadixTaraxaci:Dewortel,geoogstindeherfst,alszijrijkisaan
inuline.FoliumTaraxaci:Debladereninhetvoorjaar(voorde
bloei),voorzeheelbitterzijn.
109
Verhelst.G.,(2012)Groothandboekgeneeskrachtigeplanten,pp533-534.
65
Inhoudsstoffen110
Dewortel:
Hetblad:
Bitterstoffen:taraxineen
Aminozureno.a.glutaminezuur
taraxasterol.Fytosterolen.
enasparaginezuur.
Vetzuren.Suikers:inuline
VitamineA,B2,CenD.
(hoogsteconcentratieinde
Bitterstoftaraxin.
herfsttot40%),fructose
Enzymen.
(vooralindelente).Mineralen Taxarasterol.
vooralkaliumzouten.Talrijke
enzymen.Flavonoïden.
Geneeskrachtigewerking111 (Inwendig)Bloedreinigend,verlaagtbloedsuikerspiegel,
eetlustopwekkend,stimuleertdegalfunctieendeleverwerking,
werktgunstigbijreumatischeaandoeningen,
urinezuurverdrijvend,vochtuitscheiding(blad).
Waarschuwingen,
Bijtherapeutischedosesgeennevenwerkingbekend.Contact
nevenwerking,toxiciteit112 methetmelksapkansomsallergischereactiesveroorzaken.Bij
galstenen,diabetes,oedeemdoorhart-ofnierproblemenenbij
bedwateren:enkelenemenondercontrolevanartsoftherapeut.
Contra-indicaties113
Niettegebruikenbijobstructievandegalwegendoortumorof
stenen,ontstekingvandegalwegen,darmobstructieenallergie.
Nietbijteveelmaagzuurenmaagzweertenzijopvoorschriftna
demaaltijd.
Geschiedenisvanhetkruid
NaeerdergebruikindeChinese–(7deeeuw)–endeArabischegeneeskunde(10e–11e
eeuw),duiktPaardenbloemvermoedelijkpasinde15eeeuwopinEuropesekruidenboeken:
deeerstevermeldingstondinde“Ortussanitatus”van1485.DeOudeGriekenenRomeinen
vernoemdendezeplantnauwelijks.IndeChinesegeneeskundewerdeenduidelijk
onderscheidgemaakttussendetherapeutischewerkingvandebladeren–bijaandoeningen
vandeurinewegen–endewortel,terondersteuningvandeleverfunctie.Bijditlaatste
vooraltoegepastbij“warmtestoringen”terafkoelingvanhetbloed,geelzuchtgepaardmet
hitteenzweten;rode,pijnlijkeenopgezetteogen.Ookalsreinigendmiddelenbijharde
abcessentoegepast.OokindeIndischegeneeskundevooralbijleverklachtenaangewend.
Bock(1498-1554)omschrijftPaardenbloemalsurinedrijvend;inde16deeeuwtrouwens
erkendalsgeneesmiddel(vandaarT.“officinale”)
Overigewetenswaardigheden:
Cosmetischgebruik(o.a.):
• Lotionvoordehuid(bloemenkoken,zevenfiltraatafkoelen)en2maaldaagshuid
meedeppen.
• Aftrekselvanbladerentoevoegenaanbadwatervooreenhuidreinigendeffect.
Culinairgebruik(o.a.):
• Kanopverschillendewijzeinonzevoedinggebruiktworden.
• Verse,jonge,minderbittereblaadjesfijngesnedeninsaladeeninsoep.
110
DriesJ.,etal,Kruidencompendium,demeestgebruiktekruiden,pp.112.
DriesJ.,Eenpraktischkruidenboek,Arinus,pp73.
112
DriesJ.,etal,Kruidencompendium,demeestgebruiktekruiden,Arinus,pp.112.
113
DriesJ.,etal,Kruidencompendium,demeestgebruiktekruiden,Arinus,pp.112.
111
66
•
•
•
Gekooktebladeren,klaargemaaktalsspinazieofandijvie.
Dewortelkanklaargemaaktwordenalsschorseneerofasperge.
Degebrandewortelwasvooralvroegerpopulairalskoffiesurrogaatofcichorei.
67
4.11 KruidenficheWildeMarjolein
Defamilie:Labiatea
denaam:WildeMarjolein(OriganumvulgareL.)
Etymologie
Botanische114
beschrijving
Biotoop115
Gebruiktedelen116
Inhoudsstoffen117
Geneeskrachtige
werking118
Waarschuwingen,
nevenwerking,
toxiciteit119
Contra-indicaties
HetGriekse“Oros”bergen“ganos”vreugde.Bergvanvreugde.
Overblijvendeplantmetrechtopgaande,rossige,kantigestengel
dienaarboventoevertakt.Bladerenovaal,tegenoverstaand
gesteeld.Zowelbladerenalsstengelszijnbehaardenhebben
overalklieren.Tweelippigepaarsebloemenvormen
waaierachtigepluimenmetopvallendepaarseschutbladen.
Dopvruchtmetviernootjes.Ditkruidstaatbekendomzijn
aangenamegeur.
Bosranden,hakhout,taludsengraslanden.Voorkeurvoor
kalkrijkegrond.Inonslandvrijzeldzaam,noghetmeest
voorkomendinZuid-Limburg.HetisinNederlandenBelgiëeen
beschermdeplant.
Herba:kruid.
Etherischeoliënmetvooralfenolen,mono-,sesquiterpenen,
alcoholenesters,tannines,bitterstoffen,polygenolcarbonzuren.
Hetkruid:aansterkend,anti-parasitair,antiseptisch,expectorans,
kramp-opheffend,menstruatie-bevorderend,pijnstillend,
spijsvertering-bevorderend.
Geentoxischenevenwerkingenbijtherapeutischedoseringen.
Nietgevenaanzwangerevrouwen(culinairgebruikmagwel).
voorzichtigheidisgebodenbijtoepassingvandeetherischeolie
opdehuid;inwendigeinnamevanetherischeolieenkelopbasis
vaneenaromatherapeut.
Nietbekend.
Degeschiedenis120
DeGriekenhebbenonsdelegendennagelatenendenaamvanditaloudekeukenkruid:Oros
Ganos,vreugde-van-de-berg.DegenendieGriekenlandbezochthebben,waarOregano
(WildeMarjoleinofMajoraan)deheuvelhellingenbedektendezomerluchthaargeurgeeft,
zullendienaamzekerbevestigen.Dezoet-pittigegeurvanMarjoleinwerdvolgenszeggen
gecreëerddoorAphroditealseensymboolvoorgeluk.Bruidsparenwerdengekroondmet
114
Dries.J.,etal.Kruidencompendium,pp96-97.
Verhelst.G.,(2012)Groothandboekgeneeskrachtigeplanten,pp655.
116
Verhelst.G.,(2012)Groothandboekgeneeskrachtigeplanten,pp655.
117
Osvan,F.H.L.,etal.(1980)Gidsvoorgeneeskrachtigeplanten,pp.181.
118
Osvan,F.H.L.,etal.(1980)Gidsvoorgeneeskrachtigeplanten,pp.181.
119
Verhelst.G.,(2012)Groothandboekgeneeskrachtigeplanten,pp655.
120
http://www.natuurlijkerwijs.com/oregano.htm
115
68
slingersvanMarjoleinenplantenwerdenopgrafstenengeplaatstomrusttegevenaan
rondwarendegeesten.Aristotelesmelddedatschildpaddendieeenslangverzwolgen
onmiddellijkOreganozoudenmoetenetenomnietdoodtegaan,duswerdOreganoook
doormensenalstegengifingenomen.DeGriekenhieldenvandegeurnaeenbad,als
Marjoleinolieophunvoorhoofdeninhunharengemasseerdwerd.Eerderal,inhetoude
Egypte,washetbekenddatOreganokongenezen,desinfecterenenvoedselconserverenen
diekennisissindsdienbewaardgebleven.EchteMarjoleinwerdindeMiddeleeuwenin
Europageïntroduceerdenzewasintrekbijdedames"ominruikers,kruidenbuiltjesen
reukwatertjestedoen".Debladerenwerdenookovereikenmeubelsenvloerengewreven
omereengeurendeglansovertekrijgen.BijonweerstoptendemelkmeisjesMarjoleinbij
debussenversemelkomdezoetheidervantebewaren.WildeMarjoleinlijktergopTijmen
werddoordevolksgeneeskundeookomdezelfdeeigenschappengewaardeerd.Meer
bepaaldgebruikalsmaagversterkendenhoestdempendmiddelenalsexpectorans(ingeval
vanhevigehoestbuien).VanwegehetfeitdatWildeMarjoleineenbeschermdeplantis,iser
geenreceptuitgewerkt.DaardezeplantzoprominentaanwezigisindeHogeFronteniser
evenweleenkruidenficheopgesteld.
Overigewetenswaardigheden:
VoorculinairgebruikkrijgtO.MajoranameestaldevoorkeurbovenO.Vulgare.Naasthet
feitdatdeWildeMarjoleineenbitterdersmaakheeft,behoudtdeEchteMarjoleinbeterde
smaaknadroging.TochwordtindeGriekse,ItaliaanseenSpaansekeukenvolopgebruik
gemaaktvandeWildeMarjolein.Bovendienwerdditkruid,vanuitSpanje,geïntroduceerdin
Mexico,enwerddaarsneleenpopulairkeukenkruid.VeelMexicaansegerechtenmakendan
ookgebruikvanOregano.VoorgebruikopPizzaisdeWildeMarjolein(Oregano)te
verkiezenbovende‘Echte’121.
121
http://annetanne.be/kruidenklets/uit-de-kruidenmand/kruiden-k-z/origanum-marjolein/#e
69
5
Besluitennawoord.
Besluitenenconclusies
Devraagdiegesteldwerdinhoofdstuk1,wasofhetgebiedvoldoendeschoonisomde
kruidendieergroeientemogenbetrekkenengebruiken?Uithetonderzoekblijktdatdit
mogelijkis,enhetbesluitluiddedanook:
Daarheteenongereptnatuurgebiedbetreft,mogendekruiden–inprincipe-uithetgebied
geoogstengebruiktwordenvoorhetvervaardigenvanvoordemenstegebruiken
preparaten.Zowelin-alsuitwendigafhankelijkvandetoepassingvanhetbetreffende
preparaat.Uiteraarddienthierbijrekeningtewordengehoudenmetdebeschermdestatus
vandebetreffendeplant.
Ditbetekentdatdekruideninprincipegebruiktmogenwordenvoorbereidingenvoormens
endier.DitmaakthetmogelijkomworkshopsinsamenwerkingmethetCNMEte
organiserenwaarbijnietalleendekennis–viaeenkruidengids–vandezekruidenwordt
overgedragen,maarookhetpraktischegebruikervan.
Inhoofdstuk2isonderzochtwelkekruidentoepassingenerplaatsvondenindeperiodedat
dezevestingwerkengerealiseerdwerden.Concreethebikviaeenliteratuuronderzoek
gezochtnaareenkruidenspoorindeperiodevandestadMaastrichtalsgarnizoensstad
(1600-1830).Dezezoektochtleverdetweebesluitenop:
Besluit1:Tijdensdezeperiodevonderophetgebiedvandetoepassingvankruidenbinnen
demedischewetenschapeengeweldigeprofessionaliseringsslagplaats.Deopleidingseisen
werdenstrenger,dereceptenboekenwerdenuniformerenderolverdelingtussendediverse
beroepsgroepenwerdduidelijk.Kruidenblevenindezeperiodeeenbelangrijkebronvoorde
werkzameinhoudsstoffen.
Besluit2:TijdensdeperiodeMaastrichtalsgarnizoensstadwerdinbijnaallebelangrijke
economischesectorengebruikgemaaktvandekrachtigewerkingvandeinhoudsstoffenvan
planten,diedirectindeomgevingvoorkwamenofdoordestrategischeliggingvan
Maastrichtalshandelscentrumviaruilhandelverkregenkondenworden.Pasinhetbeginvan
de19deeeuwtoenbepaaldeinhoudsstoffensynthetischbereidkondenworden,hebbende
kruidenhunrol-alsgrondstofvoordeindustriëleproductie-verloren.
Boeiendwasdezezoektocht.Naastdeteverwachtenmedischetoepassingenvankruiden,
dreef(totmijnverbazing)eengrootgedeeltevandestedelijkeeconomieophettoepassen-
vanwegedechemischeeigenschappen-vankruidenbijdiverseproductieprocessen.Sterker
nog,devoordestadbelangrijkesectorenwarenafhankelijkvanhetgebruikvankruiden.Er
wasfeitelijksprakevaneenkruiden-economie.Verrassendwasbijvoorbeeldooktevinden
datalleenaldechicorei-productiewerkgelegenheidaan250tot500mensenbood.
Inhoofdstuk3gaanwijterugnaarhetgebiedindehuidigetijdenontdekkendeHoge
Frontenalskruidentuinbeterkruidenpark:ikhebdevraaggesteldwelkekruidenstaanerin
70
hetgebied?Daaromhebikeenglobalebeschrijvingenanalysevanhethuidigebestandaan
kruidachtigeplantengemaakt.
Besluit:Opbasisvandeplantenkarteringdiedeafgelopen10jarenindeHogeFrontenheeft
plaatsgevonden,concludeerikdatminimaal50kruidachtigeplantenaanwezigzijnofzijn
geweest.
Inhoofdstuk4,beschrijfiktenslotte-vandeze50krachtigekruidenvandeHogeFronten-
een11-talkruidennaderindevormvaneenkruidenfiches.Bijeennegentalkruidenzijnook
receptenvoorkruidenbereidingentoegevoegd.
Nawoord.
HetlijkteenletterspelmaarfeitelijkkunjezeggendatdevestingbouwerC.D.DuMoulin
(1727-1793)debotanistL.J.G.Dumoulin(1798-1870)elkaarnajaren-figuurlijk-ontmoetenin
hetnatuurgebiedDeHogeFronteninMaastricht.Beidehebbenhunerfgenamenindevorm
vandestichtingVestingstadMaastrichtenhetCentrumvoorNatuur-enMilieueducatie
(CNME).Dezepartijenzijnactiefbetrokkenbijhetcultuur-enhetnatuurhistorischbeheer
vandeze–inmijnogen–uniekestadstuin.
NudeHogeenLageFrontenoptermijnweerverbondengaanworden,kunnendenatuur-
encultuurhistorischewaardennogbeterverenigdworden.Basisvanhetsuccesvormthet
beleidwaarbijecologischbeheerinhetgebiedwordttoegepastendatvandenietchemischeonkruidbestrijdingindeopenbareruimtebinnendegemeenteMaastricht.Dit
wordtbevestigddoordelaatsterapportagesvanhetCNME(zieookbijlage3).Degemeente
Maastrichtenhaarburgerszullendezenieuweschataannatuurwaardeopnieuwmoeten
gaanontdekken.DeterugkomstvandekruideninMaastrichtiszichtbaar,maarook
kwetsbaar.
Alsvervolgvandezestudiezalikmijnbestdoenominhetkadervandepublieksvoorlichting
medewerkingteverlenenaanhetopstellenvaneenkruidengidsvandeHogeFrontenen
eenkruidenwandeling,endaarmee“hetgeheimvandeHogeFronten”onthullen.Het
initiatiefvandegemeenteBreda122,zalikoppakkenenookvoorMaastrichteen
stadsplantengidslatenopstellen.Dezegidskaneenrolhebbentijdensdeopgelaaide
discussieoverdegevolgenvandeniet-chemischeonkruidbestrijding(anderstraatbeeld,
bijlage4)indegemeenteMaastricht.Degidskanhelpendedaadwerkelijketerugkomstvan
kruideninhetstraatbeeldvandegemeenteMaastrichtteonderstrepenenbegripte
kwekenbijhaarinwoners.
Dezescriptievormtinmijnogendaadwerkelijkeeenbasisomaandeslagtegaan–alsbasis
vooreenbrederepublieksvoorlichting.DeaangebodenhulpvanhetCNMEzaldaarbijvan
grootbelangzijn.
122
http://www.breda-netwerk.nl/nieuws/stadsplantengids-breda-van-tripmadam-tot-platte-rus
71
6
Notenenbronnen,geraadpleegdeliteratuur
Literatuurlijst
• BerghmansJ.,(2007)Kruidenbereidingen:werkboek1.ArinusAcenia.
• BerghmansJ.,(2007)Kruidenbereidingen:werkboek2.ArinusAcenia.
• BerghmansJ.,MargotJ.,(2006)Kruidenbereidingenvoordeherborist.Lichtervelde:
Ave/’tCruydhuys.
• Bierman,A.I.,(1988)VanArtsenmengkundenaarArtsenbereidkunde:ontwikkelingen
vandeNederlandsefarmacieindenegentiendeeeuw.Amsterdam,EditionsRodopi
BV.
• Bruining,G.,(1830)NieuwevolledigebeschrijvingvanBelgië.NieuweuitgaveJoh.
Nomaenzoon.
• Cohen,H.K.,(1927)BijdragetotdegeschiedenisdergeneeskruidcultuurinNederland.
Rotterdam.
• Cornips,J.H.A.E.,(1953)EenprovincialeschoolvoorapothekersteMaastricht,tevens
eenbijdragetotdegeschiedenisvandepharmacieteMaastrichtindeFransetijd.
Maastricht.
• Coumou.A.,(2007)150likeurrecepten.Brouwland,Beverlo,België.
• Daems,W.F.,(1954)DieTerminitechnisierapotecariusimMittelalter.DerVortrag
derHauptversammlungderInt.GesellschaftfürGeschichtederPharmazie.Rome.
• Dries,J.,Eenpraktischkruidenboek.Arinus.
• Dries,J.,Kruidenkennis:opentdedeurnaardewereldvankruiden(deel1),Arinus
Acenia.
• Dries,J.,Kruidenkennis:Deel2.ArinusAcenia.
• Dries,J.,etal.Kruidencompendium:demeestgebruiktekruiden.ArinusAcenia.
• FrissenC.,etal.(2009)VegetatierapportHogeFronten2007.CNMEMaastricht&
Regio.
• FrissenC.,(2009)BeheerplanvoorhetBeschermdNatuurmonumentdeHogeFronten
2007-2012.CNMEMaastricht&regioMaastricht.
• FrissenC.,etal.(2009)VegetatierapportHogeFronten2008.CNMEMaastricht&
regio.Maastricht.
• FrissenC.,etal.(2011)JaarverslagHogeFronten2009.CNMEMaastricht&regio.
Maastricht.
• FrissenC.,etal.(2013)MonitoringsjaarverslagHogeFronten2010.CNMEMaastricht
&regio.Maastricht.
• FrissenC.,etal.(2012)MonitoringsjaarverslagHogeFronten2011.CNMEMaastricht
&regio.Maastricht
• FrissenC.,etal.(2013)JaarverslagnatuurgebiedenMaastricht2012.CNME
Maastricht&regio,gemeenteMaastricht.Maastricht.
• FrissenC.,etal.(2014)JaarverslagnatuurgebiedenMaastricht2013.CNME
Maastricht&regio,gemeenteMaastricht.Maastricht.
• FrissenC.,etal.(2015)JaarverslagnatuurgebiedenMaastricht2014.CNME
Maastricht&regio,gemeenteMaastricht.Maastricht.
• FrissenC.,etal.(2016)JaarverslagnatuurgebiedenMaastricht2015.CNME
Maastricht&regio,gemeenteMaastricht.Maastricht.
• GemeenteMaastricht,(2012)Vestingvisie2010-2015.Maastricht.
72
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
GemeenteMaastricht,(1992)Beheervisievoorhetbeschermdnatuurmonument‘De
HogeFronten’1992-2002.Maastricht.
Graatsma,B.G.,etal.(2003)DefloravandeomstrekenvanMaastrichtinde19de
eeuw:eenbewerkingvandetekstvaneenin1832doorL.J.G.Dumoulingehouden
lezing.StichtingNatuurpublicatiesLimburg,Maastricht.
HeijdenvanderR.,(1987)DeeerstepolitiekeinitiatieventotbehoudvandeLinievan
DuMoulin,OmdeVestingnummer3.StichtingMaastrichtVestingstad.
HillenH.,etal.(2011)VanGodshuisnaaracademischziekenhuis:geschiedenisvan
hetMaastrichtUniversitairMedischCentrum+.MaastrichtUMC+,Maastricht.
HollmanE.,WielenvanderP.,(1921)Eenbijdragetotdegeschiedenisderpharmacie
inMaastricht.PharmaceutischWeekblad,Amsterdam.pag.758-788.
Notermans,J.,(1994)DeKazematten:deondergrondsevestingvanMaastricht.
Maastricht.StichtingHistorischereeksMaastricht.
Ongena,M.,(2010)Kruidenkundeuitoudekloosters.
Osvan,F.H.L.,etal.(1980)Gidsvoorgeneeskrachtigeplanten.Amsterdam.
UitgeversmaatschappijTheReader’sDigestNV.
Philips,R.,(1980)GezondheidszorginLimburg.Assen.VanGorkum.
RijpkemaH.,(2015),Aromecum:aromatherapievanAbsinttotZonnebloem,Beljon,
Tilburg
Steegen,P.,(2006)Kleinhandelenstedelijkeontwikkeling:hetkramersambachtte
Maastrichtindevroegemodernetijd.Maaslandsemonografieën.UitgeverijVerloren,
Hilversum.
Syllabus:(2009)Kruidentuinen.ArinusAcenia.
Vandewiele,L.J.,(1954)DeoudstegegevensoverapothekersinBelgië.Bulletinkring
voordegeschiedenisvandepharmacieindeBenelux,nummer8.
VanstraelenK.,Kruidenbereidingen:MeesterHerborist.ArinusAcenia.
VanstraelenK.,Grondstoffenleer:MeesterHerborist.ArinusAcenia.
Verhelst,G.,Groothandboekgeneeskrachtigeplanten,5dedruk.Wevelgem.BVBA
MANNAVITA.
WittopKoning,D.A.,(1960)DeapotheekindeMiddeleeuwen.BulletinvandeKring
voordegeschiedenisvandepharmacieinBenelux,nr.24.
Informatieverkregenviawebsites:
http://annetanne.be/kruidenklets/uit-de-kruidenmand/kruiden-k-z/origanum-marjolein/#e
http://kunst-en-cultuur.infonu.nl/mythologie/30603-kruidwis-rituele-planten-en-hunbetekenis.html
http://plantaardigheden.nlart_div/capitulare_de_villis.htm
http://ruimtelijkeplannen.maastricht.nl/5ECF0D2E-EE40--4013-9D352499D84B3348/b_NL.IMRO.0935.bpLooiershof-vg01_toesepbijlage12.pdf
http://specerijen.blogspot.nl/2015/03/deel-57-sumak.html
http://wilde-planten.nl/wede.htm
http://wilde-planten.nl/wouw.htm
http://wol.jw.org/nl/wol/d/r18/lp-o/1200004319
http://www.all-creatures.org/pica/ftshl-sumac-sh-01a.html
http://www.dbnl.org/tekst/_tij003191101_01/_tij003191101_01_0016.php
http://www.denblauwenswaen.nl/ambachten/wol-verven/meekrap/
73
http://www.ecopedia.be/22/natura2000/Ondiepe_beken_en_rivieren_met_goede_structuu
r_en_watervegetaties
http://www.ecopedia.be/48/bwk/Ruderale_ruigte_of_pioniersvegetatie
http://www.ecopedia.be/51/bwk/Struweel_op_kalkrijke_bodem
http://www.ecopedia.be/63/natura2000/Soortenrijke_glanshavergraslanden
http://www.ecopedia.be/99/bwk/Muurvegetatie
http://www.ethesis.net//caritatieve/car_inst_deel_1_fdst_2.htm
http://www.marres.nl/index.htm
http://www.natuurlijkerwijs.com/cichorei.htm
http://www.natuurpuntdewielewaal.be/
http://www.plantaardigheden.nl/plant/beschr/gonnve/cichorei.htm
http://www.thekitchn.com/inside-the-spice-cabinet-sumac-67042
http://www.theobakker.net/pdf/molens-maastricht.pdf
http://www.vobow.be/data/WAK81_Demiddele%20H._Het%20leerlooien%20in%20de%20
Middeleeuwen_14-28.pdf
http://www.zichtopmaastricht.nl/digitale_biografie/themas/garnizoensstad
https://hindeblog.files.wordpress.com/2015/10/wedeballen1.jpg
https://nl.wikipedia.org/wiki/Eug%C3%A8ne_Dubois
https://nl.wikipedia.org/wiki/Kapittel_van_Sint-Servaas
https://nl.wikipedia.org/wiki/Klasse_van_de_eiken_en_beukenbossen_op_voedselrijke_grond
https://nl.wikipedia.org/wiki/Linie_van_Du_Moulin
https://nl.wikipedia.org/wiki/Ruigte
https://nl.wikipedia.org/wiki/Sandelhout_(houtsoort)
https://nl.wikipedia.org/wiki/Wouw_(plant)
https://nl.wikipedia.org/wiki/Wouw_(plant)
https://nl.wilipedia.org/wiki/universiteit_Maastricht
https://www.google.nl/search?q=eikenschors&espv=2&biw=816&bih=926&source=lnms&tb
m=isch&sa=X&ved=0ahUKEwj2tsm5hv7OAhVCPxoKHX5JA14Q_AUIBygC#imgrc=ExbBH4T1q7
f8SM%3A
https://www.google.nl/search?q=wouw&espv=2&biw=1680&bih=953&source=lnms&tbm=i
sch&sa=X&ved=0ahUKEwiVwKfriv7OAhXDWxoKHcvbBj0Q_AUIBygC#tbm=isch&q=meekrap&
imgrc=pXm4Wr38CoqrVM%3A
74
Bijlagen
Bijlage1DeapothekerstuinvanJeanDubois(1832–1893)
Bijlage2.VijftigkrachtigekruidenvandeLinievanDumoulinofwelHogeFrontenMaastricht
Bijlage3.EcologischbeheerinopmarsDL.16-08-2016
Bijlage4.Bestrijdenheetnubeheren.DL.02-07-2016
75
Bijlage1DeapothekerstuinvanJeanDubois(1832–1893)
De19eeeuwseapotheekvanJeanDubois123(vadervandeberoemdeEugèneDubois124),had
eengrootaantalgeneesmiddelen(zalfjes,poeders,aftreksels)opbasisvangeneeskrachtige
kruidenwaarvaneengrootaantaltevindenisindenatuurinZuidLimburgeninhet
bijzonderrondomEijsden125.Dekruidenendedaaropgebaseerdereceptenzijntevindenin
hethandboekvoordeapothekersuithetmiddenvande19eeeuw,getiteld“De
NederlandscheApotheek”van1851.
Inde19deeeuwsehandboekenvoordeartsenijbereidkundekomeneenkleine200
geneeskrachtigekruidenvoor.Sommigeuitheems,demeesteinheems.Vandeinheemse
kiestdeStichtingEugèneDubois126teEijsdenvoordiegeneeskrachtigeplantendieinZuidLimburginhetwildvoorkomen,diewinterhardenoverblijvendzijnendienietofweinigin
derestvanNederlandvoorkomen.Datzijnereenkleine40(zielijstinBijlage(..)).Deze
wordenaangevuldmetritueleplantendievanbijzonderebetekeniszijnvoorZuidLimburg,
namelijkdeNegenderhandekruiden127dieinhetplaatselijkegebruikvandeKruidwis
voorkomenenplantenmeteenreligieusmotief.
Deplantenwordengeordendperziektebeeldwaarvoorzijwerdentoegepast.Perplantvak
van4planteniserdan1ziektebeeld;intotaalbij16 plantvakken,dan12ziektebeelden.
Blaas
Daslook
Maggiplant,5Lavas
Groot5Glaskruid
Asperge
Bloedsomloop
Rozemarijn
Absinthalsem
Griekse5alant
Lievevrouwebedstro
Eetlust
Bieslook
Duizendblad
Pepermunt
Kleine5Bergsteentijm
Koortswerend
Dragon
Pijpbloem
Grote5klit
Borstelkrans
Hoest
Look5zonder5look
Wit5Kaasjeskruid,5
Heemst
Malrove
Kanker
Groot5Kaasjeskruid
Zuurbes
Antiseptisch
Hyssop
Jeneverbes
Slaap
Papaver,5Slaapbol
Citroenmelisse
Herststijlloos
Dille
Echte5marjolein,5
Majoraan,5Worstkruid
Hokjespeul
Zeepkruid
Kruiptijm
Valeriaan
Spieren
Mierikswortel
Mariadistel
Rood5Peperboompje
Lavendel
Spijsvertering
Kruisbladgentiaan
Goudsbloem
Salie
Ijzerhard
Vrouwen
Mannetjesorchis
Witte5munt
Wilde5Marjolein
Gevlekte5Scheerling
Blessures
Smeerwortel5
Grote5Engelwortel
Hop
Hennep
Negenderhandenkruiden
Alant
Echte5Walstro
Leverkruid
Boerenwormkruid
Bijvoet
Bitterzoet
Citroenkruid
Absinthalsem
Monnikskap
Nonnekruid
Mariadistel
Engelkruid
123
Heilige=planten
Gezegende5distel
Genadekruid
Lieve5Vrouwe5Bedstro
Duivelskervel
J.J.B.Duboislegt28oktober1852teMaastricht,succesvolzijnexamenafvoor‘apothekertenplattelande’.
https://nl.wikipedia.org/wiki/Eug%C3%A8ne_Dubois
125
IndeEijsderBeemdenzijn342plantensoortendoorhetIVNgeïdentificeerd,waarvancirca30geneeskrachtige.
126
DeStichtingEugèneDuboisteEijsdenheefthetplanopgevatombijhetUrsulinenconventinEijsdeneentuinaante
leggenmetgeneeskrachtigekruidendieinZuidLimburg,maarnietinderestvanNederland,tevindenzijn.Dekruidendie
e
indezeapothekerstuinwordengeteeldgeveneenrepresentatiefbeeldvoordeapothekerstuinen-inde19 eeuw-inonze
regio.
127
http://kunst-en-cultuur.infonu.nl/mythologie/30603-kruidwis-rituele-planten-en-hun-betekenis.html
124
76
77