anthony fokker - Theater Nomade

LESBRIEF
ANTHONY FOKKER,
EEN FILMTHEATER PROJECT MET LEVENDE MUZIEK
Doelgroep : 4, 5 en 6 VWO/ HAVO
Totale duur toneelstuk: 120 min met pauze
Verkorte schoolversie: 60 min
AB GIETELINK
THEATER NOMADE
1. ANTHONY FOKKER, PIONIER IN DE LUCHTVAART
Anthony Fokker (1890 – 1939) is hét pionierssymbool van de Nederlandse luchtvaart geworden.
Een onwaarschijnlijk dramatisch levensverhaal dat zich afspeelt op de roerige bakermat van de
internationale luchtvaart aan het begin van de 20e eeuw.
Fokker was een man die op 21-jarige leeftijd in een zelfgemaakt vliegtuigje van linnen en hout
reeds in 1911 rond de Bavokerk in Haarlem vloog. Het vliegtuigje ging de geschiedenis in als de
Fokker Spin. Hij maakte deel uit van de vliegeniersgemeenschap op het Berlijnse vliegveld
Johannisthal. Anthony Fokker was niet alleen ‘aviateur’ en ontwerper, hij bleek ook een
zakelijk genie. Hij werd de grondlegger van grote vliegtuigfabrieken in Duitsland, Nederland en
Amerika. Hij produceerde tijdens zijn leven (1890-1939) duizenden vliegtuigen.
Politiek gevoelig lag zijn bijdrage aan de Duitse oorlogsindustrie tijdens de 1e Wereldoorlog.
Zijn vliegtuigfabriek in het Duitse Schwerin produceerde honderden kleine jagers, die werden
ingezet aan het front. Anthony Fokker onderhield in die tijd vriendschappelijke relaties met
diverse oorlogsvliegers, waaronder de fameuze ‘Rode Baron’, Manfred von Richthofen.
Na de oorlog in 1918 legden de geallieerden beslag op de Duitse oorlogsindustrie. In een
onwaarschijnlijke operatie smokkelde Fokker in 6 treinen met ieder 60 wagons de restanten
van zijn fabriek met honderden vliegtuigen over de grens naar Nederland, waar hij in
Amsterdam-Noord een nieuwe (civiele) vliegtuigfabriek stichtte, de Nederlandsche
Vliegtuigenfabriek, Fokker. Het bedrijf is tot het faillissement in 1996 een icoon van de
Nederlandse luchtvaart gebleven. Na de doorstart werken er nog steeds 4500 man bij Fokker.
In 1921 breidde hij uit naar Amerika, ontwikkelde en bouwde daar nieuwe generaties
verkeersvliegtuigen. Zo werd hij eind jaren 20 de grootste vliegtuigbouwer van de wereld,
voordat hij na de beurscrisis van 1929 voorbij werd gestreefd. Fokker vliegtuigen zijn
prominent aanwezig op de recordlijst van internationale luchtvaart. In 1924 bijvoorbeeld
maakte zijn F7 de eerste postvlucht van Amsterdam naar Batavia en in 1926 de eerste
Noordpoolvlucht.
Anthonys’ privéleven was al niet minder dramatisch. Zijn tweede vrouw pleegde zelfmoord na
een val uit hun appartement in New York. Fokker zelf stierf reeds in 1939 in New York aan de
complicaties van een Neusontsteking. De 2e Wereldoorlog wierp haar schaduw vooruit, de
pioniersjaren van de luchtvaart waren voorbij.
2. ANTONY FOKKER’S LEVENSVERHAAL: HISTORISCH SCÈNEVERLOOP
Het filmtheaterstuk vertelt het levensverhaal van Anthony Fokker tegen de maatschappelijke
achtergrond van de pioniersjaren van de luchtvaart aan het begin van de 20e eeuw. Het stuk is
opgebouwd uit een proloog en 4 bedrijven met 45 scenes, die het leven Anthony Fokker in de
achtergrond van de wereldhistorische gebeurtenissen dramatisch en episch uitwerken. Het
verloop van de scènes is voornamelijk historisch en behandelt achtereenvolgens de
opbouwfase, de Duitse, Nederlandse en Amerikaanse fase.
Proloog: Icarus en Daedalus
1. Ontwikkelingsfase (1908-1914)
2. 1e WO in Duitsland (1914-1918)
Pauze
3. Nederlandsche Vliegtuigen Fabriek Fokker in Amsterdam (1919-1939)
4. Amerikaanse fase (1922-1939)
3. DE VERHAALLIJN VAN HET THEATERSTUK
Proloog. Icarische hoogmoed.(1880-1910)
Het stuk begint met een overview-vertelling van de mythe van Icarus, geïllustreerd met
een collage van film- en fotobeelden van allerlei vaak mislukkende vliegpogingen,
parallel volgt een komische collage met commentaar en muziek.
a. Vroege jaren (1890-1911)
In zijn jeugd was Anthony Fokker een jongen die op de Haarlemse HBS mislukte, omdat
hij meer bezig was met uitvindingen, dan met zijn schoolwerk. Met toelage van zijn
vader ging hij in 1910 naar een Technische School in Duitsland, die tevens een kleine
afdeling luchtvaart had. Anthony werd in Duitsland de eerste Nederlander met een
vliegbrevet.
b. Vliegpresentatie in Haarlem (1911)
Anthony Fokker was een van de eersten in Nederland, die een bijzondere
vliegdemonstratie gaf. Op Koninginnedag 31 Augustus 1911 steeg hij met zijn in
Duitsland zelfgemaakte vliegtuigje, de Spin, op en vloog rond de Haarlemse Bavokerk.
c. Ontwikkelingsfase in Duitsland (1912-1914).
Anthony Fokker gaf vliegpresentaties. Hij bouwde en verkocht zelf ontworpen
vliegtuigen in Johannisthal (Berlijn), destijds het hart van de Duitse vliegtuigbouw. Zijn
vader investeerde honderdduizenden guldens in Fokkers’ ambities. Anthony wilde een
relatie met de eerste vrouwelijke Russische piloot, Lubja Galanschikoff, die bij hem
lessen volgde. De affaire zou zijn mislukt omdat de jonge Anthony alleen maar over
vliegtuigen wilde praten. In 1913 kreeg Anthony een grote opdracht van het Duitse leger
en de kans om een grote eigen vliegtuigfabriek in Schwerin (Noord-Duitsland) te
stichten.
d. 1e Wereldoorlog in Duitsland.
Met de plotselinge komst van de 1e Wereldoorlog kreeg Fokker grotere opdrachten en
groeit zijn fabriek. In die periode doet hij diverse ontdekkingen, o.a. een
mitrailleurconstructie die door de propeller heen schoot. Zijn bedrijf ontwikkelde
steeds betere vliegtuigen. Hij ontmoette onder meer de fameuze oorlogsvlieger de Rode
Baron, Manfred von Richthofen.
e. Smokkel naar Nederland (1919)
Na het Duitse verlies in de 1e WO dreigde de volledige vernietiging van zijn vliegtuigen
en de fabriek in Schwerin. In een sensationele vlucht ontsnapt hij uit de chaos van het
ineenstortende Duitsland en smokkelde in 350 treinwagons 400 motoren, 200
vliegtuigen en 100 parachutes alsmede een deel van zijn miljoenenkapitaal naar
Nederland.
f. Eerste Luchtvaart Tentoonstelling Amsterdam (ELTA 1919)
Albert Plesman organiseerde even daarna in 1919 in Amsterdam-Noord aan de
Petroleumhaven de ‘Eerste Luchtverkeer Tentoonstelling Amsterdam’ (ELTA). Fokker
gaf daar vliegdemonstraties. Er kwamen in 6 weken tijd een half miljoen bezoekers.
Anthony Fokker gaf demonstraties en was de held van het publiek. Nog in 1919 werd de
KLM opgericht en Plesman werd gevraagd daarvan de eerste directeur te worden.
g. Oprichting van de ‘Nederlandsche Vliegtuigen Fabriek’ in Amsterdam (1919)
Na de ELTA nam Fokker de tentoonstellingshallen in Amsterdam- Noord over voor zijn
nieuwe Fabriek ‘Nederlandsche Vliegtuigen Fabriek, Fokker ‘. Het bedrijf ontwikkelde
en bouwde veel typen vliegtuigen en verkocht die in heel Europa.
h. Wereldrecords: F7 Eerste vlucht Amsterdam-Batavia (1924)
Fokkervliegtuigen brengen veel records op hun naam. Een Fokker F7 van de KLM maakt
in 1924 met 10 tussenstops in evenzovele dagen de eerste vliegreis Amsterdam-Batavia.
In 1926 vliegt de ontdekkingsreiziger Byrd met een Fokker als eerste over de
Noordpool.
i. Amerikaanse vliegtuigavontuur (1921-1939)
.
Anthony Fokker had grotere ambities. Amerika lag achter op Europa in haar
vliegtuigindustrie, maar had immense mogelijkheden. Fokker werd in Amerika positief
ontvangen en bouwde in enkele jaren tijd 3 grote fabrieken. Eind jaren 20 werd hij de
grootste vliegtuigfabrikant ter wereld.
j. 1929 Crisis: zakelijk en privé.
Het leven van Anthony Fokker gaat door pieken en dalen. De beurscrisis van 1929
brengt zijn bedrijf in de problemen en is het begin van een langzame overname dor
General Motors.
In hetzelfde jaar voelde zijn tweede vrouw, de Canadese Violet Austman, zich na een
psychose en ziekenhuisopname zo alleen in de relatie, dat ze zelfmoord pleegde door
uit een hotelraam te springen.
k. De Amerikaanse jaren 30 in zaken en privé
Fokker doet veel verschillende zaken in Amerika en wordt daar in 1930 de grootste
vliegtuigfabrikant ter wereld, waarna zijn imperium langzaam wordt overgenomen door
de machtige autofabrikant General Motors. In 1931 schrijft hij samen met een ghostwriter zijn autobiografie “The Flying Dutchman” . Anthony Fokker heeft mondiaal een
indrukwekkend netwerk en staat op goede voet met koningen en politiek leiders, maar
ook met bijvoorbeeld Charles Lindbergh en Charlie Chaplin.
l. Dood in New York (1939)
Anthony Fokker stierf onverwacht op 49 jarige leeftijd aan de complicaties van een
neusoperatie.
4. KADER : 1E WERELDOORLOG EN NEDERLANDSE NEUTRALITEIT
In 2014 valt de 100-jarige herdenking van het begin van de 1e Wereldoorlog en daar zal in
Europa uitgebreid aandacht voor zijn. Hoewel Nederland door haar neutraliteit buiten het
strijdgewoel wist te blijven, zijn er verbanden met de 1e WO. Het asiel dat de Duitse keizer
hier in 1918 kreeg is het bekendste. Maar ook de vliegtuigactiviteiten van Anthony Fokker
tijdens WO1 in Duitsland tekenen het pragmatisme en het controversiële van de
Nederlandse relatie met de oorlog.
Nederland stond fundamenteel tegengesteld in 1e als in de 2e Wereldoorlog. Koningshuis,
politiek en legerleiding waren mede door persoonlijke relaties heimelijk Duits georiënteerd.
De Nederlandse bevolking en bestuur stonden door de Boerenoorlog tegen de Engelsen in
Zuid-Afrika in een koude oorlog met Groot-Brittannië. Frankrijk werd gezien als een
koloniale rivaal en een potentiele bedreiging, voor Ons Indië’. Nederland bestuurde een
enorm koloniaal rijk in het huidige Indonesië, genaamd Nederlands-Indië.
Toen Anthony Fokker in 1919 uit Duitsland naar Nederland terugkeerde was hij daarom
geen landverrader, maar kreeg hij de steun van elite en bestuursapparaat. Toen hij zijn
vliegkunsten demonstreerde werd hij bovendien een volksheld.
5. FOKKER EN DE ICONEN VAN DE INFORMATICAREVOLUTIE
Hoe past Fokker in ons mensbeeld? Anthony Fokker was een gepassioneerd selfmade eenling.
Hij ontwierp, bouwde en vloog zijn eigen vliegtuigen en bouwde een vliegtuigimperium dat
hem schatrijk maakte. Geld was voor hem minder belangrijk dan erkenning en het idee van
succes. Hij was een man, die grote risico’s nam en meerdere keren in zijn leven in een
‘Icarische’ duikvlucht belandde.
Fokker is een icoon van de luchtvaartrevolutie geweest vergelijkbaar met de wijze waarop Bill
Gates (Microsoft), Steve Jobs (Apple) en Mark Zuckerberg (Facebook) dat in de digitale en
internetrevolutie zijn geworden. Gedreven eenlingen, die hun persoonlijke uitvinding wisten
om te zetten in een mondiaal productie en daarmee zeer succesvol werden.
Het vertelt wat over het soort mensen dat de industriële iconen van de 20e eeuw zijn geworden
en grote invloed hebben gehad op ons dagelijks leven. Niet alleen politici of legerleiders, maar
eigenzinnige industriële ontwerpers, die grote risico’s namen en door hun persoonlijke
eigenschappen maatschappelijk konden slagen.
.
6. DOCUMENTATIE: TEKSTMATERIAAL, FILMFRAGMENTEN EN FOTO
De eerste jaren van de Nederlandse luchtvaart zijn ruim gedocumenteerd. Fokker was een
filmliefhebber. Er bestaat enkele uren zwart-wit film, grotendeels opgenomen door hemzelf,
alsmede honderden foto’s. Over Anthony Fokker en zijn vliegtuigen bestaan verschillende
boeken. Fokker schreef met hulp van een ghostwriter in 1931 de dramatisch geschreven
autobiografie ‘De Vliegende Hollander’.
Het filmtheaterstuk is een mengvorm van gemonteerde epische en dramatische scenes, film en
filmexplicatie alsmede livemuziek. Vertrekpunt is het tekstmateriaal uit de autobiografie ‘De
Vliegende Hollander’ en de aanwezige filmfragmenten..
Het theaterstuk is enerzijds episch en anderzijds dramatisch ofwel in de handeling zelf binnen
tredend. Parallel volgt uitwerking van beeld en muziek.
Deels parallel en deels autonoom worden er op het achterdoek film- en fotobeelden gepresenteerd
en met behulp van muziek en geluidseffecten betekenis- en spanningsvol gemaakt. Toepasselijke
Vliegliederen van het begin van de eeuw worden deel van de opvoering. Het project zal echter niet
alleen de historische sfeer en ‘couleur locale’ van de tijd ademen, maar ook die van de historische
avant-garde.
Het theaterstuk krijgt verder betekenis door de werkelijke documentaire beelden en gebeurtenissen.
In het beeldend en muzikaal concept moet het daarnaast de avant-garde vleugels van het begin van
de eeuw krijgen. Het exploiteert de historische avant-garde van de vroege 20e eeuw.
Muzikaal verwerken we de atonale muziektraditie vanaf Schonberg. Beeldend kan men denken we
aan de tradities van het expressionisme, suprematisme, kubisme en de stijl.
LESVRAGEN:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Schets de verbanden tussen de ‘Mythe van Icarus’ en Anthony Fokker
Verhaal hoe Anthony Fokker op 21-jarige leeftijd rond de Haarlemse Bavokerk vloog.
Wat was de relatie tussen Anthony Fokker en de 1e Wereldoorlog.
Welke rol speelde Fokker in de ontwikkeling van de Nederlandse civiele luchtvaart ?
Geef een paar records die door Fokker vliegtuigen werden gevestigd ?
Wat deed Anthony Fokker in Amerika ?
Van welke artistieke middelen maakt het theaterstuk gebruik ?