BIJLAGE Jaarplanning Indigo havo/vwo

Docentenhandleiding onderbouw h/v 3
INHOUD
De uitgangspunten van de havo/vwo-editie van Indigo .............................................................................. 7
vmbo theoretische leerweg/ havo ........................................................................................................... 7
Inhoudsopgave deel 3 havo / vwo ............................................................................................................... 8
1 De Eerste Wereldoorlog ............................................................................................................................ 9
Instap ........................................................................................................................................................ 9
tip 1
Introductie op het hele hoofdstuk ................................................................................... 9
tip 2
Verhaal bij het historisch openingsbeeld ......................................................................... 9
tip 3
Activeren van voorkennis ............................................................................................... 10
tip 4
Werken met tijdvakposters ............................................................................................ 10
tip 5
Interessante sites ........................................................................................................... 10
tip 6
Historische jeugdboeken ................................................................................................ 10
tip 7
Nadenken over Toen en nu ............................................................................................ 11
tip 8
Gebeurtenissen uit tijdvakken combineren ................................................................... 11
1.1
La Belle Époque .......................................................................................................................... 13
tip 1
De moderne tijd .............................................................................................................. 13
tip 2
Ontdekkingen door de eeuwen heen ............................................................................. 13
tip 3
Filmfragment uit de Titanic ............................................................................................ 13
tip 4
Nationalisme en patriottisme......................................................................................... 14
tip 5
Lesvariatie: Onderzoek de eigen omgeving. .................................................................. 15
1.2
De Eerste Wereldoorlog ............................................................................................................. 15
tip 1
Oorzaken van de Eerste Wereldoorlog .......................................................................... 15
tip 2
Deelname van de Verenigde Staten ............................................................................... 16
tip 3
Lesvariatie: Brief uit de loopgraven................................................................................ 17
1.3
Een moderne oorlog ................................................................................................................... 17
tip 1
Wapentuig door de eeuwen heen.................................................................................. 17
tip 2
Propaganda toen ............................................................................................................ 18
tip 3
Propaganda of voorlichting? .......................................................................................... 19
tip 4
Onafhankelijke journalistiek ........................................................................................... 19
tip 5
Lesvariatie: All quiet on the western front (1930/1979)................................................ 20
1.4
De Russische Revolutie ............................................................................................................... 20
tip 1
Werkelijkheid en verbeelding......................................................................................... 20
tip 2
Hoorspel ......................................................................................................................... 21
tip 3
De internationale............................................................................................................ 21
tip 4
Lesvariatie: Een rechtszaak tegen de Tsaar.................................................................... 22
1.5
Neutraal Nederland .................................................................................................................... 23
tip 1
Districtenstelsel .............................................................................................................. 23
tip 2
De vergissing van Troelstra ............................................................................................ 24
tip 3
Richt een eigen politieke partij op ................................................................................. 24
tip 4
Verkiezingsaffiches ......................................................................................................... 25
Tip 5 Lesvariatie: Samenwerken aan een tentoonstelling over de Eerste Wereldoorlog ....... 25
STAP ........................................................................................................................................................ 25
Samenhang en Actueel: Techniek in beeld ............................................................................ 26
Teamwork en Praktijk: ‘Breaking news’ ................................................................................. 26
Het Interbellum .......................................................................................................................................... 28
Instap ...................................................................................................................................................... 28
tip 1
Introductie op het hele hoofdstuk ................................................................................. 28
tip 2
Verhaal bij het historisch openingsbeeld ....................................................................... 28
tip 3
Werken met tijdvakposters ............................................................................................ 29
tip 4
Interessante sites ........................................................................................................... 29
tip 5
Activeren van voorkennis ............................................................................................... 29
tip 6
Nadenken over Toen en nu: discussie ............................................................................ 29
tip 7
Historische jeugdromans ................................................................................................ 30
tip 8
Maak een spotprent over 1929 ...................................................................................... 30
2.1
Versailles en Weimar .................................................................................................................. 30
tip 1
Duitsland toen en nu ...................................................................................................... 30
tip 2
Geheugenspel: Flivvers en Flappers ............................................................................... 31
tip 3
De zwakheden van de Volkenbond ................................................................................ 31
tip 4
Lesvariatie: Een wrede vrede? ....................................................................................... 32
2.2
Economische crisis.......................................................................................................................... 34
tip 1
De negatieve spiraal ....................................................................................................... 34
tip 2
De film ‘Modern Times’ .................................................................................................. 34
tip 3
Puzzel New Deal ............................................................................................................. 34
tip 4
Lesvariatie: The Soup Song ............................................................................................. 35
2.3
De opkomst van Hitler ................................................................................................................ 37
Tip 1 Het partijprogramma van de NSDAP .............................................................................. 37
tip 2
Wie stak het Rijksdaggebouw in brand? ........................................................................ 38
tip 3
Lesvariatie: Hitler............................................................................................................ 39
2.4
Hitler aan de macht .................................................................................................................... 39
tip 1
Onderwijs in het Derde Rijk............................................................................................ 40
tip 2
Hitler spreekt .................................................................................................................. 40
tip 3
Verkiezingen in het Derde Rijk ....................................................................................... 40
tip 4
Lesvariatie: The great dictator ....................................................................................... 41
2.5
Lenin en Stalin ............................................................................................................................ 42
tip 1
Verboden woorden ........................................................................................................ 42
tip 2
Het Vijfjarenplan............................................................................................................. 43
tip 3
Lesvariatie: Het Rode Gevaar ......................................................................................... 43
STAP ........................................................................................................................................................ 44
Samenhang en Praktijk: Weimarrepubliek in beeld ............................................................... 44
Teamwork en Actueel: Een nieuwe Vrede van Versailles ...................................................... 44
3 De Tweede Wereldoorlog ....................................................................................................................... 46
Instap ...................................................................................................................................................... 46
tip 1
Introductie van het hele hoofdstuk................................................................................ 46
tip 2
Een verhaal bij de foto ................................................................................................... 46
tip 3
Werken met de tijdvakposters ....................................................................................... 47
tip 4
Oriëntatie via internet .................................................................................................... 47
tip 5
Doe-opdracht om voorkennis te activeren .................................................................... 47
tip 6
Klassikale introductie Toen en nu .................................................................................. 47
tip 7
Historische jeugdboeken ................................................................................................ 48
tip 8
Een wereldoorlog nu? .................................................................................................... 48
3.1
Europa 1939-1945 ...................................................................................................................... 48
tip 1
Een tijdbalk maken ......................................................................................................... 49
tip 2
Vergelijking van tijdvakken............................................................................................. 49
tip 3
Lili Marlene ..................................................................................................................... 49
tip 4
Een onderschrift bedenken ............................................................................................ 50
tip 5
Lesvariatie: Discussie over keerpunten .......................................................................... 50
3.2
Nederland in bezettingstijd ........................................................................................................ 50
tip 1
Als het net even anders was gegaan .............................................................................. 51
tip 2
Invasie............................................................................................................................. 52
tip 3
Hongerwinter ................................................................................................................. 52
tip 4
Lesvariatie: Wilhelmina .................................................................................................. 53
De holocaust ............................................................................................................................... 53
tip 1
De oproep ....................................................................................................................... 53
tip 2
Het dagboek van Anne Frank ......................................................................................... 54
tip 3
Betrouwbaarheid en representativiteit van bronnen .................................................... 55
tip 4
Lesvariatie: Handeling of omgevingsgeschiedenis ......................................................... 55
3.4
De oorlog in Azië 1941-1945 ...................................................................................................... 56
tip 1
Racisme........................................................................................................................... 56
tip 2
Een brief naar huis.......................................................................................................... 56
tip 3
Discussie over de atoombom ......................................................................................... 57
tip 4
Lesvariatie Soekarno, verrader of niet? ......................................................................... 57
3.5
De Verenigde Naties ................................................................................................................... 58
tip 1
Krantenartikelen ............................................................................................................. 58
tip 2
Posterpresentatie ........................................................................................................... 58
tip 3
Organisatie van de Verenigde Naties ............................................................................. 59
tip 4
De rechten van het kind ................................................................................................. 59
STAP ........................................................................................................................................................ 60
Samenhang en Praktijk: Ik zal voor je zingen ......................................................................... 60
Teamwork en Actueel: De VN in actie .................................................................................... 61
4 De Koude Oorlog ..................................................................................................................................... 62
Instap ...................................................................................................................................................... 62
tip 1
Introductie op het hele hoofdstuk ................................................................................. 62
tip 2
Verhaal bij het historische openingsbeeld ..................................................................... 62
tip 3
Werken met tijdvakposters ............................................................................................ 63
tip 4
Interessante sites ........................................................................................................... 63
tip 5
Activeren van voorkennis met historische atlas ............................................................ 63
tip 6
Nadenken over Toen en nu: collage maken ................................................................... 64
tip 7
Historische jeugdromans ................................................................................................ 64
tip 8
Berlijnse Muur in foto’s .................................................................................................. 65
4.1
NAVO en Warschaupact ............................................................................................................. 65
tip 1
De buitenlandse politiek van de Sovjetunie ................................................................... 65
tip 2
Vertel het verhaal over de Cubacrisis............................................................................. 66
tip 3
Lesvariatie: Songtekst ‘De Muur’ ................................................................................... 66
4.2
Dekolonisatie .............................................................................................................................. 68
tip 1
Onderzoek naar Molukkers in Nederland ...................................................................... 68
tip 2
Essay: Hoe verliep de dekolonisatie? ............................................................................. 69
tip 3
Afrikaanse dictators........................................................................................................ 69
tip 4
Lesvariatie: Gandhi ......................................................................................................... 70
4.3
Het Midden-Oosten.................................................................................................................... 71
tip 1
Actualiteit: vergelijking tijdvakken ................................................................................. 71
tip 2
Lesvariatie: interview over het Midden-Oosten ............................................................ 72
4.4
De Vietnamoorlog ...................................................................................................................... 73
tip 1
Vietnamese slachtoffers ................................................................................................. 73
tip 2
Amerikaanse slachtoffers ............................................................................................... 74
tip 3
Filmanalyse van Vietnamfilms ........................................................................................ 74
tip 4
Lesvariatie: Zoek de fout ................................................................................................ 75
4.5
Einde Koude Oorlog .................................................................................................................... 75
tip 1
VN debat over wapenwedloop....................................................................................... 75
tip 2
Lesvariatie Good bye Lenin ............................................................................................. 77
STAP ........................................................................................................................................................ 78
Actueel en Teamwork: Maak een nieuwsuitzending ............................................................. 78
5 Nederland na 1945 .................................................................................................................................. 81
Instap ...................................................................................................................................................... 81
tip 1
Oriëntatie op het hoofdstuk ........................................................................................... 81
3.3
tip 2
Een verhaal bij de foto ................................................................................................... 81
tip 3
Werken met tijdvakkenposters ...................................................................................... 82
tip 4
Oriëntatie via internet .................................................................................................... 82
tip 5
Activeren van voorkennis ............................................................................................... 82
tip 6
Nadenken over Toen en Nu............................................................................................ 83
tip 7
Historische jeugdboeken ................................................................................................ 83
tip 8
Toon een ‘antiek’ voorwerp ........................................................................................... 83
5.1
Wederopbouw en ontzuiling ...................................................................................................... 84
tip 1
De betrouwbaarheid van een bron onderzoeken .......................................................... 84
tip 2
wetten van de verzorgingsstaat ..................................................................................... 84
tip 3
Verzuiling in de klas ........................................................................................................ 85
tip 4
Woningbouw uit de jaren vijftig ..................................................................................... 85
tip 5
Lesvariatie: Willem Drees ............................................................................................... 85
5.2
Naar een nieuwe samenleving ................................................................................................... 86
tip 1
De media ........................................................................................................................ 87
tip 2
Maak een tijdbalk ........................................................................................................... 88
tip 3
Onderzoek naar posters ................................................................................................. 88
tip 4
Lesvariatie: Geschiedenis in muziek ............................................................................... 88
5.3
Medelanders uit andere streken ................................................................................................ 90
tip 1
Een vluchteling uit Vietnam ........................................................................................... 90
tip 2
Vrouwenemancipatie en de multiculturele samenleving .............................................. 91
tip 3
Lesvariatie: De opvattingen van de politieke partijen over immigratie en integratie ... 92
5.4
Bestuur en besluit ...................................................................................................................... 92
tip 1
Portrettengalerij: Wie zitten er in de regering? ............................................................. 93
tip 2
Oefenen met de stemwijzer ........................................................................................... 93
tip 3
De betrouwbaarheid van een stemwijzer ...................................................................... 93
tip 4
Lesvariatie: omgevingsgeschiedenis: politiek bij jou in de buurt ................................... 93
5.5
De rechterlijke macht ................................................................................................................. 94
tip 1
Jeugdcriminialiteit .......................................................................................................... 94
tip 2
Spreekwoorden over de rechterlijke macht................................................................... 94
tip 3
Voor en tegen de doodstraf ........................................................................................... 95
tip 4
Lesvariatie : Wat is de meest criminele provincie van Nederland? ............................... 96
STAP ........................................................................................................................................................ 96
tip Samenhang en praktijk: Sanne .......................................................................................... 97
tip Teamwork en Actueel: Maak een partijprogramma ......................................................... 97
6 Samenwerking en verdeeldheid .............................................................................................................. 99
Instap ...................................................................................................................................................... 99
tip 1 Het associatiespel ................................................................................................................ 99
tip 2
Verhalen bij het historische openingsbeeld ................................................................... 99
tip 3
Activeren van voorkennis ............................................................................................. 100
tip 4 Werken met tijdvakposters................................................................................................ 100
tip 5
Interessante sites ......................................................................................................... 100
tip 6
Historische jeugdboeken .............................................................................................. 100
tip 7
Nadenken over Toen en nu .......................................................................................... 101
tip 8
Getuigenverhalen uit New York ................................................................................... 101
6.1
Nederland en de Europese Unie .............................................................................................. 101
tip 1
De Europese Unie in beeld ........................................................................................... 102
tip 2
Geschiedenis van de Europese Unie ............................................................................ 102
tip 3
Voordelen van de euro ................................................................................................. 102
tip 4
Bedenk een nieuwe (reclame)slogan voor de Europese Unie ..................................... 103
tip 5
Lesvariatie: Brussel in het nieuws ................................................................................ 103
6.2
Europa na de Koude Oorlog ..................................................................................................... 104
tip 1
Foto’s als historische bron............................................................................................ 104
tip 2
Turkije en de Europese Unie ........................................................................................ 105
Tip 3 Nationalisme................................................................................................................. 106
tip 4
Lesvariatie: Rollenspel .................................................................................................. 106
6.3
Een geïndustrialiseerde wereld ................................................................................................ 107
tip 1
Mondiale voetafdruk .................................................................................................... 107
tip 2
Een mondiale cultuur ................................................................................................... 107
tip 3
Wereldsteden ............................................................................................................... 108
tip 4
Lesvariatie: Robotten in sciencefiction films ................................................................ 108
6.4
De wereldeconomie ................................................................................................................. 109
tip 1
Globalisering pro en contra .......................................................................................... 110
tip 2
Memory ........................................................................................................................ 110
tip 3
Oorzaken van onderontwikkeling ................................................................................ 111
tip 4
Lesvariatie: Bill Gates ................................................................................................... 112
6.5
Ziekten wereldwijd ................................................................................................................... 112
tip 1
Aids ............................................................................................................................... 112
tip 2
Samenhang tussen armoede en gezondheid ............................................................... 113
tip 3
Lesvariatie: Verspreiding van ziektes ........................................................................... 113
STAP ...................................................................................................................................................... 114
Samenhang en Teamwork: Spelen met de Europese Unie .................................................. 114
Praktijk en Actueel: Check de bewijzen................................................................................ 115
7 New York door de eeuwen heen ........................................................................................................... 117
Instap .................................................................................................................................................... 117
tip 1
Oriëntatie in de ruimte ................................................................................................. 117
tip 2
Een indianenverhaal ..................................................................................................... 117
/
tip 3 Geen indianenverhaal ................................................................................................. 117
tip 4
Werken met de tijdvakkenposters ............................................................................... 118
tip 5
Interessante sites ......................................................................................................... 119
tip 6
Activeren van voorkennis ............................................................................................. 119
tip 7
Historische jeugdboeken .............................................................................................. 119
tip 8
Nadenken over Toen en nu .......................................................................................... 120
7.1
Van Prehistorie tot Vroegmoderne Tijd ................................................................................... 120
tip 1
Een afbeelding nader bekeken ..................................................................................... 120
tip 2
Gevolg en oorzaak ........................................................................................................ 120
tip 3
Schrijven en tekenen .................................................................................................... 121
tip 4
Lesvariatie: Excursie ..................................................................................................... 121
7.2
In de tijd van pruiken en revoluties.......................................................................................... 122
tip 1
Een betrouwbare bron? ............................................................................................... 122
tip 2
Vlaggen op de tijdbalk .................................................................................................. 122
tip 3
Het Nederlands na 1664 ............................................................................................... 122
tip 4
Lesvariatie: Een man van zijn tijd ................................................................................. 123
7.3
In de tijd van burgers en stoommachines ................................................................................ 123
tip 1
Vrouwenprotest ........................................................................................................... 123
tip 2
Virtuele tour door een woonkazerne ........................................................................... 124
tip 3
Brief van een migrant ................................................................................................... 124
7.4
In de tijd van de wereldoorlogen ............................................................................................. 125
tip 1
De peetvader ................................................................................................................ 125
tip 2
Modern Times .............................................................................................................. 125
tip 3
The Great Dictator ........................................................................................................ 126
tip 4
Lesvariatie: Tijdbalk ...................................................................................................... 126
7.5
In de tijd van televisie en computer ......................................................................................... 126
tip 1
Discussie ....................................................................................................................... 127
tip 2
Hair ............................................................................................................................... 127
tip 3
Een kleurrijk mozaïek ................................................................................................... 127
tip 4
Lesvariatie: I like to be in America................................................................................ 128
STAP ...................................................................................................................................................... 129
Samenhang en Actueel: Maak een folder ............................................................................ 129
Teamwork en Praktijk: Uitgebreide tentoonstelling ............................................................ 130
BIJLAGE Jaarplanning Indigo havo/vwo ............................................................................................... 132
Zelf in te vullen planning .................................................................................................................. 133
De uitgangspunten van de havo/vwo-editie van Indigo
1 Leerlingen moeten verbanden kunnen leggen (dus bladeren).
2 Aansturing van leerlingen is beknopt.
3 Er is geen specifiek taalbeleid zoals bij vmbo.
4 Leerlingen krijgen geen 'weggevertjes'.
5 Er is beperkte specifieke hulp in reguliere paragrafen.
6 Er is variatie op hoog niveau.
7 Gebruik van meerdimensionale bronnen.
8 Accent op tekst.
9 Accent op chronologisch overzicht.
10 Uitgebreid gebruik van vaardighedenoverzicht.
vmbo theoretische leerweg/ havo
Bij het havo/vwo-informatieboek kunt u behalve met een havo/vwo-werkboek ook met een werkboek
speciaal voor vmbo t/havo werken. Dit werkboek voor th-klassen heeft gemiddeld 8 in plaats van 11
opdrachten per paragraaf. Verder biedt het werkboek meer visuele opdrachtvormen dan het havo/vwowerkboek, en wordt er ondersteuning gegeven bij het lezen van bronnen door de uitleg van moeilijke
woorden.
Bij het informatieboek deel 3 havo / vwo horen 2 werkboeken: een werkboek havo en een werkboek
vwo.
Deze docentenhandleiding geeft per paragraaf tips om de leerstof uit te breiden [+] of te vervangen [=].
Per paragraaf staat aangegeven met welke leerteksten, beeldbronnen of werkboekopdrachten u uw
lesstof kunt uitbreiden of vervangen. Ook worden er relevante links vermeld.
Inhoudsopgave deel 3 havo / vwo
1 De Eerste Wereldoorlog
1.1 La belle Epoque
1.2 De eerste wereldoorlog
1.3 Een moderen oorlog
1.4 De Russische revolutie
1.5 Neutraal Nederland
Extra Ontluikend nationalisme in Azië
2 Het interbellum
2.1 Versailles en Weimar
2.2 Economische crisis
2.3 De opkomst van Hitler
2.4 Hitler aan de macht
2.5 Lenin en Stalin
Extra Nederland in het interbellum
3 De Tweede Wereldoorlog
3.1 Europa 1939-1945
3.2 Nederland in bezettingstijd
3.3 De Holocaust
3.4 Azië 1941-1945
3.5 De Verenigde Naties
Extra Herdenken
4 De Koude Oorlog
4.1 NAVO en Warschaupact
4.2 Dekolonisatie
4.3 Het Midden-Oosten
4.4 De Vietnam oorlog
4.5 Het einde van de Koude Oorlog
Extra Leven met de Koude Oorlog
5 Nederland na 1945
5.1 Wederopbouw
5.2 Flowerpower en no-nonsense
5.3 Medelanders uit andere streken
5.4 Bestuur en besluit
5.5 Misdaad en straf
Extra Politiek en media
6 Samenwerking en verdeeldheid
6.1 Nederland en de Europese Unie
6.2 Europa na de Koude Oorlog
6.3 Europa en de wereld
6.4 De wereldeconomie
6.5 Ziekten wereldwijd
Extra 11 september 2001
7 New York: kruispunt van de wereld
7.1 New York in de Prehistorie
7.2 New York in de Middeleeuwen
7.3 New York in de Vroegmoderne Tijd
7.4 New York 1900-1950
7.5 New York in de tijd van televisie en computer
Extra Filmbeelden van New York
1 De Eerste Wereldoorlog
Instap
Informatieboek, bladzijden 8 en 9.
Werkboek vwo, bladzijden 4 en 5.
Werkboek havo, bladzijden 4 en 5.
tip 1
tip 2
openingsbeeld
tip 3
tip 4
tip 5
tip 6
tip 7
tip 8
combineren
Introductie op het hele hoofdstuk
Verhaal bij het historisch
Activeren van voorkennis
Werken met tijdvakposters
Interessante sites
Historische jeugdboeken
Nadenken over Toen en nu
Gebeurtenissen uit tijdvakken
tip 1 Introductie op het hele hoofdstuk
Uitbreiding bij het hele hoofdstuk.
Aan de hand van de tijdbalk en de kaart vertelt u waar dit hoofdstuk over gaat, namelijk over de Eerste
Wereldoorlog en de oorzaken en gevolgen ervan. Vervolgens laat u de leerlingen vijf minuten door het
hoofdstuk bladeren en naar de afbeeldingen kijken. Daarna stelt u ze de volgende vragen:
– Welke informatie geven de beeldbronnen je over de Eerste Wereldoorlog?
– Was deze oorlog naar jullie idee anders dan oorlogen van vóór die tijd?
– Was deze oorlog naar jullie idee anders dan oorlogen uit onze tijd?
tip 2 Verhaal bij het historisch openingsbeeld
Uitbreiding van de instaptekst, informatieboek bladzijde 9.
De volgende tekst kunt u aanvullend op de instaptekst lezen. Uit dit verhaal blijkt hoe amateuristisch de
samenzweerders bij de aanslag op Franz Ferdinand te werk gingen. Toeval speelt in het verhaal een
grote rol. De knulligheid van de aanslag vormt een schril contrast met de verwoestende uitwerking van
de Eerste Wereldoorlog, die op de aanslag volgde.
Naar aanleiding van deze tekst kunt u de leerlingen de volgende vragen stellen:
– Vinden jullie dat Gavrilo Princip en zijn handlangers erg professioneel te werk gingen?
– Welke fouten maakten de samenzweerders?
– Toeval speelde een grote rol bij de aanslag. Wijs de toevalligheden in het verhaal aan.
– Uit dit verhaal krijg je de indruk dat de moord gemakkelijk voorkomen had kunnen worden. Wat
hadden de Oostenrijkse bezoekers moeten doen om de moord te voorkomen?
‘Om 9.28 stopte de trein in het mosterdgele stationnetje van Sarajevo. Het aartshertogelijk paar stapte
in de tweede auto. Langzaam reed de stoet over de kade van de rivier naar de binnenstad. Tussen het
volk op de trottoirs stonden zes samenzweerders. De eerste dacht dat een politieagent hem in het oog
hield. De tweede vond het jammer van de aardige aartshertogin. De derde vroeg aan een agent in welke
auto zijne majesteit zat, gooide een bom, slikte vergif en sprong van de kade. Het vergif werkte niet en
binnen enkele minuten werd hij uit het water getrokken en gearresteerd. De bom was achterop de auto
van de aartshertog terechtgekomen, op straat gerold en onder de volgende auto ontploft. Twaalf
gewonden. Snel reed de auto naar het stadhuis. Daar stond de burgemeester met zijn welkomstrede
klaar. De aartshertog toonde zich nogal ontstemd – ‘Ik kom hier een vriendschappelijk bezoek brengen
en dan gooit iemand een bom naar me’- maar trok zijn gezicht weer in de plooi, zat geduldig de
toespraak uit en verklaarde toen dat hij nu eerst naar de gewonden in het ziekenhuis wilde.
Men vergat deze wijziging van de route aan de chauffeurs te vertellen. Zij reden terug over de kade,
wilden de zijstraat naar het museum inslaan, hoorden dat ze verkeerd gingen en stopten om ‘in
achteruit’ te schakelen. En juist op die hoek zat samenzweerder Gavrilo Princip op een terrasje.
Plotseling zag hij de aartshertog vlak voor zich, sprong op de treeplank en vuurde. De eerste kogel trof
Franz Ferdinand in de keel, de tweede zijn vrouw in de maag. Beide dodelijk. Het was 10.15’.
Naar: J. de Rek, Sesam Geschiedenis der Nederlanden. Op de drempel van de nieuwe tijd (Baarn 1985)
164-166
tip 3 Activeren van voorkennis
Uitbreiding bij het hele hoofdstuk.
De Eerste Wereldoorlog was in velerlei opzichten erger en grootschaliger dan alle voorgaande oorlogen:
nooit eerder waren er zoveel soldaten ingezet in de strijd; nooit eerder waren er zoveel dodelijke
wapens beschikbaar geweest en nooit eerder waren er zoveel doden en gewonden gevallen. Bij veel
mensen ontstond tijdens de oorlog al het idee dat zo’n oorlog nooit meer mocht uitbreken en met dat
idee werd in 1919 een Volkenbond opgericht.
U kunt de leerlingen vragen zich in te leven in een persoon die in 1918 leefde en de oorlog van nabij
meemaakte. De leerlingen schrijven samen met een andere leerling een anti-oorlogspamflet of maken
een poster of collage met een pacifistische boodschap. Het pamflet of de poster moeten op enigerlei
wijze verwijzen naar de verschrikkingen van de Eerste Wereldoorlog.
tip 4 Werken met tijdvakposters
Uitbreiding bij het hele hoofdstuk.
Met de volgende opdracht laat u de leerlingen alvast vooruit kijken naar de stof die in dit deel van Indigo
behandeld wordt. U laat de leerlingen op de tijdvakposters de Moderne Tijd bestuderen. Iedere leerling
maakt daarna een tijdbalk met tien belangrijke gebeurtenissen uit de twintigste eeuw. Op de tijdbalk
maken ze opzettelijk drie fouten. Als ze klaar zijn ruilen ze hun papier met tijdbalk met een andere
leerling. Deze moet de drie fouten eruit halen.
tip 5 Interessante sites
Uitbreiding van het hele hoofdstuk.
Op internet zijn veel sites te vinden over de Eerste Wereldoorlog, waaronder een aantal
Nederlandstalige. U treft ze aan op www.indigo.wolters.nl.
tip 6 Historische jeugdboeken
Uitbreiding van het informatieboek.
Johan Ballegeer, Célines Grote Oorlog (1988). Céline Neyts verliest haar familie en haar bezit als haar
ouderlijk huis wordt getroffen door een Duitse granaat. Het is het begin van vele omzwervingen.
Koen D’haene, De Oversteek (2001). Aloïs beproeft zijn geluk in Amerika als in Europa de oorlog
uitbreekt. Hij is daar verliefd geworden op de Duitse Lore. Hij staat voor een moeilijke keuze.
Paul Kustermans, Oorlogsjaren (1991). Alexander en zijn zus Barbara krijgen voor het eerst met de
oorlog te maken als de Duitsers Leuven bezetten. Ze belanden in Duitse gevangenschap, maar weten te
vluchten. Alexander neemt dienst bij het Belgische leger en gaat naar het front waar hij de gruwelen van
de oorlog ondervindt.
Roger Schoemans, Serafijns oorlog (1998). De moeder van Serafijn heeft een café vlak achter de
frontlinie. Daar maakt Serafijn de oorlog van dichtbij mee.
Geert Spillebeen, Age 14 (2000). Patrick Condon groeit op in een grauwe Ierse havenstad waar hij
allerlei rottige baantjes heeft. Als de oorlog uitbreekt ruikt hij zijn kans. Hij meldt zich als vrijwilliger voor
het front onder de naam van zijn oudere broer.
Willy Spillebeen, Anastasia (2001). Anna, de overgrootmoeder van Anja, vluchtte tijdens de revolutie uit
Rusland. Anja begint zich af te vragen of er enig verband is tussen Anna en Anastasia, de dochter van de
laatste tsaar. Kan het mysterie opgelost worden?
Detty Verreydt, Meester Ernestine (1994). Het jonge echtpaar Ernest en Charlotte worden van elkaar
gescheiden door de oorlog. Ernest moet naar het front en Charlotte staat er vanaf nu alleen voor.
Charlotte moet een harde strijd leveren om te overleven.
tip 7 Nadenken over Toen en nu
Uitbreiding op de instaptekst, informatieboek bladzijde 9 .
U laat de leerlingen onderstaande tekst over de Slag op het Merelveld in Kosovo op de Balkan lezen. Ze
vullen daarna aan de hand van de tekst een kaartje in waarop staat: ‘Gebeurtenis’, ‘Wanneer’, ‘Wat’ en
‘Betekenis in het heden’. Voorbeeld:
Gebeurtenis
Slag bij het Merelveld
Wanneer
28 juni 1389
Wat
Turken verslaan de Serven
Betekenis in
Voor Serven is dit een nationale
het heden
rouwdag. De herinnering aan
deze dag is nog steeds een
voedingsbodem van Servisch
nationalisme.
Daarna vullen de leerlingen een tweede kaartje in, maar nu vullen ze achter het woord ‘Gebeurtenis’
een gebeurtenis uit de Nederlandse geschiedenis in die volgens hen nog altijd grote betekenis heeft. De
kaartjes worden daarna opgehangen in de klas zodat anderen ze ook kunnen lezen.
Tekst over de Balkan
‘In de Middeleeuwen behoorde een groot deel van de Balkan tot een Servische koninkrijk. Vanaf het
midden van de 14e eeuw werd dit Servische rijk bedreigd door het Osmaanse rijk, dat zich steeds verder
uitbreidde. Op 28 juni 1389, op Sint Vitusdag, brachten de Turken de genadeslag toe aan de Serviërs.
Tijdens de roemruchte Slag op het Merelveld versloegen de Turken de Servische prins Lazar. De
landstreek Kosovo, waar de veldslag plaatsvond, vormde toen ‘het hart van Servië’. De veldslag was het
begin van een vijf eeuwen durende heerschappij van de Turken op de Balkan. 28 Juni werd een
nationale rouwdag voor de Serviërs en over de Slag op het Merelveld werden nog vele heldenliederen
geschreven. Het was uitgerekend die dag die de Oostenrijkse kroonprins Franz Ferdinand in 1914
uitkoos om een bezoek te brengen aan Sarajevo. Aan het einde van de twintigste eeuw bleek hoe
belangrijk deze dag nog altijd is. In 1989 verzamelen zich meer dan een miljoen Serviërs op de plek waar
de Slag op het Merelveld plaatsvond, om die slag te herdenken. Deze bijeenkomst maakte onderdeel uit
van een campagne van Servische nationalisten.’
tip 8 Gebeurtenissen uit tijdvakken combineren
Uitbreiding van het hele hoofdstuk.
Om de historische kennis van de leerlingen – na de vakantie – op te frissen, kunt u ze het volgende spel
laten spelen. U maakt kaartjes waarop zaken staan (historische gebeurtenissen) die drie aan drie bij de
acht behandelde tijdvakken horen. In willekeurige volgorde worden de kaartjes uitgedeeld; iedere
leerling krijgt één kaartje. De leerlingen moeten vervolgens door overleg logische combinaties met
elkaar maken. Uiteindelijk vormen zich allemaal groepjes van drie leerlingen. Ieder groepje maakt nu
bekend welk tijdvak zij ‘zijn’. U kunt ze hierna nog vragen welk kenmerk van dat tijdvak past bij de
gebeurtenis op hun kaartje. Het historisch overzicht kunnen ze bij dit spel gebruiken als geheugensteun.
Bij meer of minder leerlingen kan het aantal kaartjes aangepast worden.
Voorbeelden:
Tijd van jagers en
Jagers tekenen een
Landbouwers gaan
Jericho groeit van
boeren
muurschildering in
op een vaste plaats
dorp uit tot stad.
de grotten van
leven
Lascaux
Tijd van Grieken en
Athene krijgt een
De Gallische
Keizer Constantijn
Romeinen
democratisch
hoofdman
bekeert zich tot het
bestuur
Vercingetorix geeft
christendom.
zich over aan Julius
Ceasar.
Tijd van monniken
Nederland wordt
Arabieren veroveren
Bonifatius bij
en ridders
deel van het rijk van
Spanje en Portugal.
Dokkum vermoord.
Karel de Grote.
Tijd van steden en
Gouda krijgt
Paus Gregorius VII
Op jaarmarkten
staten
stadsrechten van
doet de Duitse keizer
komen kooplieden
Floris V
in de ban
van heinde en verre
om hun producten te
verkopen.
Tijd van ontdekkers
Willem Barentsz
Humanistische
Willem van Oranje
en hervormers
strandt op Nova
geleerden
leidt de opstand
Zembla.
bestuderen oude
tegen Filips II
Griekse boeken.
Tijd van regenten en
De VOC sticht
‘L’état c’est moi!’ is
Newton ontdekt de
vorsten
Kaapstad
een geliefde
wet van de
uitspraak van
zwaartekracht.
Lodewijk XIV.
Tijd van pruiken en
Montesquieu
Curaçao is een
revoluties
ontwerpt de Trias
belangrijk centrum
Politica
voor slavenhandel
Tijd van burgers en
Manchester groeit uit
Europese
Nederland wordt een
stoommachines
tot een industriestad.
regeringsleiders
parlementaire
verdelen Afrika
democratie.
onder elkaar.
Bataafse revolutie
1.1
La Belle Époque
Informatieboek, bladzijden 10 en 11.
Werkboek vwo, bladzijden 6 en 7.
Werkboek havo, bladzijden 6 en 7.
tip 1
tip 2
tip 3
tip 4
tip 5
omgeving
De moderne tijd
Ontdekkingen door de eeuwen
heen
Filmfragment uit de Titanic
Nationalisme en patriottisme
Lesvariatie: Onderzoek de eigen
tip 1 De moderne tijd
Uitbreiding van de tekst ‘Beweging en elektriciteit’, informatieboek bladzijde 10.
U vertelt de leerlingen wat in de eerste decennia van de 20ste eeuw zoal veranderde in het dagelijks
leven van met name de rijke burgerij. Er kwamen ‘moderne’ apparaten zoals naai- en wasmachines,
koelkasten, schrijfmachines en grammofoons. Gloeilampen verdrongen de brandgevaarlijke gas- en
olielampen uit de huizen die waren aangesloten op een elektriciteitsnet. Er kwam nieuw vermaak toen
de eerste bioscopen hun deuren openden. Door de komst van de auto en andere nieuwe
vervoersmiddelen, veranderde het aanzien van steden (er kwamen voorsteden) en de
vrijetijdsbesteding van mensen. Overal werd het woordje ‘modern’ voor geplakt om aan te geven dat
dingen nieuw en anders waren geworden. Je had de ‘moderne vrouw’, ‘moderne kunst’ en de ‘moderne
tijd’. Rond 1915 werd de invloed van industrialisatie en mechanisatie zichtbaar in de vormgeving van
meubels en gebruiksvoorwerpen. Ontwerpers verwelkomden ‘de eeuw van de machine’ en hun
ontwerpen kregen strakke lijnen (opkomst van de Art Deco). Fabrikanten brachten hun producten aan
de man met kleurrijke reclameaffiches.
Naar aanleiding van dit verhaal laat u de leerlingen een ‘antieke’ reclamefolder maken voor een
fabrikant of bedrijf uit 1915. Het kan bijvoorbeeld gaan om een producent van huishoudelijke artikelen
of een meubelfabrikant die hypermoderne Art Deco meubels maakt. In de folder (één half A-4tje dat
aan de voor- en achterkant beplakt is) wordt een nieuw, ‘modern’ product aangeprezen. Op internet en
in boeken uit de mediatheek kunnen de leerlingen plaatjes en teksten vinden van meubels en apparaten
uit die tijd.
tip 2 Ontdekkingen door de eeuwen heen
Uitbreiding van de tekst ‘Beweging en elektriciteit’, informatieboek bladzijde 10.
U kunt met de leerlingen uitvindingen en ontdekkingen door de eeuwen heen bekijken. Dit kunt u doen
met behulp van het Historisch Overzicht en de tijdvakposters. Deze posters zijn ook achterin het
informatieboek afgedrukt. In een klassengesprek wijzen de leerlingen in alle tijdvakken uitvindingen en
ontdekkingen aan die zij belangrijk vinden. Ze leggen ook uit waarom ze die uitvinding of ontdekking
belangrijk vinden en hoe het dagelijks leven van mensen erdoor veranderde.
tip 3 Filmfragment uit de Titanic
Uitbreiding van bron 5, informatieboek bladzijde 10.
Titanic (1997), regie: James Cameron.
U geeft een korte inleiding bij de film: Hoewel het einde van het verhaal bekend is – het schip zinkt hoe
dan ook – blijft de noodlottige ondergang van de Titanic tot de verbeelding spreken; er zijn al heel wat
speelfilms over gemaakt. Bij de verfilming van het verhaal door James Cameron in 1997 werden kosten
nog moeite gespaard – de film kostte 180 miljoen euro. De inspanningen werden beloond met elf
oscars.
Rode draad in het verhaal is de opbloeiende liefde tussen de rijke jonge vrouw Rose DeWitt Bukater
(Kate Winslet) en de arme kunstenaar Jack Dawson (Leonardo DiCaprio). Rose reist samen met haar
moeder en haar verloofde Cal Hockley (Billy Zane).
U laat de volgende fragmenten uit de film zien:
00:22:05 – 00:24:04 (Rose, haar moeder en haar verloofde gaan aan boord)
00:28:04 – 00:29:40 (eerst zie je de eenvoudige hut van Jack en daarna het onderkomen dat Rose aan
boord heeft)
00:36:00 – 00:37:20 (Rose mijmert over haar lege bestaan. Ze werpt zichzelf van ellende bijna over de
reling, maar Jack redt haar)
00:56:10 – 01:05:11 (als beloning voor zijn optreden, wordt Jack uitgenodigd voor het diner de volgende
avond. Hij leent een passend kostuum)
Bij de fragmenten kunt u de volgende vragen stellen:
– Welke gegevens uit het informatieboek over La Belle Époque zie je terug in de film?
– Welke informatie over dit tijdperk kun je ook nog uit de film halen?
– In welke opzichten verschilt La Belle Époque van onze tijd? Denk hierbij aan mode, manier van
reizen, omgangsvormen, omgang met standsverschillen en dergelijke.
tip 4 Nationalisme en patriottisme
Uitbreiding van de tekst ‘Spanningen lopen op’, informatieboek bladzijde 10.
In deze paragraaf komt het begrip patriottisme aan bod. U kunt klassikaal met de leerlingen het verschil
tussen de moeilijke begrippen nationalisme en patriottisme doornemen. Hieronder staan woorden en
korte zinnen. Deze leest u één voor één voor en de leerlingen bepalen of de woorden en zinnen bij
patriottisme of bij nationalisme horen:
– voorliefde voor het nationale, het eigen volk, het eigen land (nationalisme)
– afkeer voor het vreemde (nationalisme)
– streven naar nationale zelfstandigheid (nationalisme)
– vaderlandsliefde (patriottisme)
– verstandelijk (nationalisme)
– gevoelsmatig (patriottisme)
– plichtsgevoel en loyaliteit ten opzichte van het eigen land (patriottisme)
– nationaal superioriteitsgevoel (nationalisme)
– ophemelen van nationale deugden (nationalisme)
– agressieve buitenlandse politiek (nationalisme)
U kunt de leerlingen aanvullend onderstaande citaten voorleggen. De leerlingen vullen de juiste
woorden in.
George Orwell, Engelse schrijver: ‘Met ___________________ (patriottisme/nationalisme) bedoel ik
liefde voor een bepaalde plaats en een bepaalde manier van leven die je de beste van de wereld vindt
zonder dat je die aan anderen wilt opleggen.
Sydney Harris, een Britse journalist: ‘Het verschil tussen patriottisme en nationalisme is dat de
___________________ (patriot/nationalist) trots op zijn land is om wat het doet, en de
___________________ (patriot/nationalist) is trots op zijn land ongeacht wat het doet.’
Charles de Gaulle, ex-president van Frankrijk: ‘Van ___________________ (patriottisme/nationalisme) is
sprake als liefde voor je eigen volk op de eerste plaats komt; van __________________
(patriottisme/nationalisme) is sprake als haat van een ander volk voorop staat.
tip 5 Lesvariatie: Onderzoek de eigen omgeving.
Uitbreiding van opdracht 4, werkboek.
1 Wat is de bedoeling?
Leerlingen onderzoeken de groei van de eigen (of van een andere, nabijgelegen) stad door de eeuwen
heen aan de hand van de stedenbouwkundige kenmerken die in opdracht 4 worden genoemd.
2 Wat heeft u nodig?
De plattegrond van uw stad (of van een andere stad, als die historisch interessanter is). Een computer
met internetverbinding.
3 Hoe pakt u het aan?
U kunt deze opdracht op twee manieren aanpakken.
a
U kunt de leerlingen vragen of ze de stedenbouwkundige kenmerken die bij vraag 4c genoemd
worden op de plattegrond van de eigen (of nabijgelegen) stad terug kunnen vinden. Heeft de stad een
centrum dat uit de middeleeuwen stamt? Als dat het geval is, zijn dan de kenmerken ‘Bouw in de buurt
van een burcht’ en ‘smalle straten’ op de plattegrond terug te vinden? Zijn er in de stad nog restanten
uit die tijd te zien? Is er bijvoorbeeld nog een burcht of oud klooster? Is de oude slotgracht of stadsmuur
nog te zien of restanten daarvan? Zo kunt u de groei van de stad aan de hand van de plattegrond en de
genoemde kenmerken uit verschillende perioden stap voor stap doornemen.
b
U kunt ook een oude plattegrond van een Nederlandse stad uit de Atlas van Blaeu, Toonneel der
Steden (1652), als uitgangspunt voor dit onderzoek nemen. Deze plattegronden zijn op internet
gepubliceerd. U legt een plattegrond van Blaeu naast een recente plattegrond van die stad. De
leerlingen gaan weer kijken of ze stedenbouwkundige kenmerken die bij vraag 4c genoemd worden op
de oude en nieuwe plattegrond terug kunnen vinden
c
De vraag kan nog verder uitgebreid worden. U kunt de leerlingen vragen gebouwen of restanten
van gebouwen of straten, die kenmerkend zijn voor een bepaalde bouwperiode, te fotograferen (met
een digitale camera).
1.2
De Eerste Wereldoorlog
Informatieboek, bladzijden 12 en 13.
Werkboek vwo, bladzijden 8 en 9.
Werkboek havo, bladzijden 8 en 9.
tip 1
tip 2
tip 3
Oorzaken van de Eerste
Wereldoorlog
Deelname van de Verenigde
Staten
Lesvariatie: Brief uit de
loopgraven
tip 1 Oorzaken van de Eerste Wereldoorlog
Uitbreiding van de tekst ‘Bondgenootschappen’, informatieboek bladzijde 12 .
In hoofdstuk 1 van het werkboek komen de volgende vaardigheden aan de orde:
– Met een historische vraag informatie uit bronnen halen.
–
–
Verklaringen noemen voor historische ontwikkelingen.
Er rekening mee houden dat bij verklaringen meestal sprake is van meer oorzaken en meer gevolgen.
U kunt de leerlingen deze vaardigheden laten oefenen door ze een onderzoek te laten doen naar de
oorzaken van de Eerste Wereldoorlog. De hoofdvraag waarmee ze aan de slag gaan is: Wat zijn de
oorzaken van de Eerste Wereldoorlog? U laat ze vervolgens bron 8 en 12 uit het informatieboek lezen.
Op www.indigo.wolters.nl vindt u nog zeven bronnen over de oorzaken van de Eerste Wereldoorlog. U
kunt de bronnen eventueel printen en kopiëren.
De leerlingen noteren per bron welke oorzaak/oorzaken de auteur in de bron noemt.
Om de leerlingen te oefenen in het schrijven van een verslag kunt deze tip uitbreiden met de volgende
oefening:
– Laat de leerlingen zoeken in het informatieboek naar de Algemene Vaardigheden 4, bladzijde 175.
– De leerlingen lezen B Uitvoering.
– De leerlingen schrijven een verslag met gebruik van de hoofdvraag. Naar gelang de tijd kunt u ze
wel of geen deelvragen laten maken.
– De leerlingen schrijven een conclusie waarin de antwoord geven op de hoofdvraag. In deze conclusie
geven ze een verklaring voor het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog door samenhang aan te
brengen in het complex van oorzaken.
– Het is een keus of u de leerlingen er wel of niet een echt werkstuk van laat maken, of dat u nu
genoegen neemt met de inleiding en de conclusie.
tip 2 Deelname van de Verenigde Staten
Uitbreiding van de tekst ‘Het Keerpunt’, informatieboek bladzijde 13.
De Verenigde Staten voerden vanaf het begin van de oorlog een strikt neutrale politiek. Maar die
politiek kwam steeds zwaarder onder druk te staan. Op 2 april 1917 verscheen Wilson voor het Congres
om een oorlogsverklaring aan Duitsland aan te bevelen. Het Huis van Afgevaardigden, waar het Congres
bijeen kwam, was tot de nok toe gevuld. Alle aanwezigen waren zich bewust van het historische
moment.
Bij deze opdracht oefenen de leerlingen de vaardigheid Het verschil tussen indirecte oorzaken en de
directe oorzaak (= aanleiding) kennen en dit kunnen toepassen. U laat de leerlingen onderstaand
fragment uit de redevoering van Woodrow Wilson lezen. Bij de tekst krijgen ze twee opdrachten:
– Vertel de tekst in je eigen woorden na.
– Wat voert Wilson in zijn redevoering aan als directe oorzaak voor de oorlogsverklaring en wat als
indirecte oorzaak?
Fragment uit de redevoering van Wilson voor het Congres op 2 april 1917
‘De Duitse onderzeebootoorlog tegen het handelsverkeer is een oorlog tegen de mensheid. Het is een
oorlog tegen alle landen. Er werd geen onderscheid gemaakt, de oorlog gold de hele mensheid. leder
land moet zelf besluiten hoe het daarop antwoordt. Onze beweegreden mag niet wraaklust zijn noch
het verlangen de materiële macht van ons land in een overwinning te demonstreren, maar alleen het
verantwoordelijkheidsgevoel voor de rechten van de mens.
Mij diep bewust van de ernst en zelfs het tragisch karakter van de stap die ik zet, en van de zware
verantwoordelijkheid die daaruit volgt, maar zonder aarzelen trouw aan hetgeen ik als mijn
grondwettelijke plicht beschouw, adviseer ik het Congres te verklaren dat het recente optreden van de
Duitse regering in werkelijkheid niets minder is dan een oorlog tegen de regering en het volk van de
Verenigde Staten.
Wij zullen strijden voor waarden die ons altijd het meest ter harte hebben gegaan: voor democratie,
voor het recht van de onderdanen inspraak te hebben in hun eigen regering, voor de rechten en
vrijheden van kleine landen, voor een algemene handhaving van het recht door een bond van vrije
volken die alle landen vrede en veiligheid garandeert.’
Uit: J. Demey (e.a.), Geschiedenis in documenten, (Amsterdam 1971) 207
tip 3 Lesvariatie: Brief uit de loopgraven
Uitbreiding van de tekst ‘Van Blitzkrieg naar Sitzkrieg’, informatieboek bladzijde 12.
1 Wat is de bedoeling?
U laat de leerlingen zich verdiepen in het loopgravensysteem en zich inleven in het leven van soldaten
die tijdens de Eerste Wereldoorlog aan het front dienden. U laat ze ‘als soldaat’ een brief naar hun
familie thuis sturen (het feit dat brieven van het front gecensureerd werden, negeert u hier even). In de
brief beschrijven ze hun leven aan het front.
2 Wat heeft u nodig?
Boeken over de Eerste Wereldoorlog en/of een computer met internetverbinding.
3 Hoe pakt u het aan?
a
U vertelt de leerlingen dat ze zich moeten verplaatsen in de rol van frontsoldaat tijdens de
Eerste Wereldoorlog. Ze gaan een brief schrijven naar hun familie of geliefde thuis.
b
In de brief moeten ze in ieder geval de volgende onderwerpen aan de orde laten komen:
– Hoe zit het loopgravensysteem met de verschillende linies in elkaar? Ze kunnen dit beschrijven of
schematisch tekenen.
– Hoelang zitten ze al in de loopgraaf en wanneer denken ze verlof te krijgen?
– Hoe slapen, eten en leven ze?
– Hoe en wat ervaren ze van de oorlog (ze beschrijven iets van gevechtshandelingen)?
Op internet zijn veel sites te vinden met uitgebreide informatie over de loopgraven van de Eerste
Wereldoorlog. U treft enkele aan op www.indigo.wolters.nl.
1.3
Een moderne oorlog
Informatieboek, bladzijden 14 en 15.
Werkboek vwo, bladzijden 10, 11 en 12.
Werkboek havo, bladzijden 10 en 11.
tip 1
Wapentuig door de eeuwen
heen.
tip 2
Propaganda toen
tip 3
Propaganda of voorlichting?
tip 4
Onafhankelijke journalistiek
tip 5
Lesvariatie: All quiet on the
western front (1930 /1979)
tip 1 Wapentuig door de eeuwen heen.
Uitbreiding van de tekst ‘Een moderne oorlog’, informatieboek bladzijde 14.
Door de geschiedenis heen hebben nieuwe wapens de manier van oorlog voeren veranderd en in
sommige gevallen zelfs het aanzien van samenlevingen veranderd. Door de uitvinding van bijvoorbeeld
het buskruit en het kanon in de Middeleeuwen werden op den duur muren rond steden overbodig. De
stadsmuren verdwenen en steden kregen een meer open karakter. U kunt klassikaal bespreken welk
effect de uitvinding van nieuwe wapens door de eeuw had. U noemt een wapen en vertelt vanaf
wanneer dit wapen gebruikt werd. De leerlingen bedenken welke gevolgen het gebruik van dit wapen
had/heeft voor de oorlogsvoering of zelfs voor de samenleving. Als variant op de opdracht kunt u het
wapentuig dat hieronder genoemd wordt eerst op losse kaartjes schrijven, die u uitdeelt. De leerlingen
zetten de wapens op de kaartjes eerst in de juiste historische volgorde.
–
–
–
–
–
–
–
–
–
Katapult (circa 400 jaar v.C.): de vijand kon over veel grotere afstand geraakt worden.
Kruisboog, die pijlen over een afstand van circa 350 meter schoot (werd rond 1100 populair in
Europa): Soldaten konden over zeer grote afstand schieten. Iemand die gewapend was met een
zwaard kon hier weinig tegen uithalen.
Buskruit/kanon (circa 1300): Hiermee konden stadsmuren, kasteelmuren en houten schepen
doorboord worden. Het bouwen van een versterkte vesting werd zinloos.
Geweer (circa 1500): betekende feitelijk het einde van de riddertijd. Ridders waren traditioneel
gewapend met zwaarden en schitterden in het gevecht van man tegen man.
Mitrailleur (circa 1885): Een soldaat hoefde niet meer na ieder schot zijn geweer te laden. Maakte
bestorming van de vijandelijke linies vrijwel onmogelijk. Vooral door dit wapen mondden
veldslagen tijdens de Eerste Wereldoorlog uit in zinloze slachtpartijen die niemand terreinwinst
opleverden.
Tank (circa 1914): Luidde het einde van de loopgravenoorlog in. De tank walste gewoon over de
loopgraven heen.
Gevechtsvliegtuigen (gingen tijdens de Tweede Wereldoorlog een beslissende rol spelen): het land
achter de frontlinie werd ook oorlogsgebied. Het aantal burgerslachtoffers nam toe.
Atoombom (circa 1945): Hiermee kwam een massavernietigingswapen beschikbaar. Een hele
samenleving kon vernietigd worden.
Precisiebommen (circa 1990): Hierdoor werd het aantal (burger)slachtoffers en de hoeveelheid
materiële schade weer enigszins beperkt.
tip 2 Propaganda toen
Uitbreiding van de tekst ‘Oorlogspropaganda en schaarste’, informatieboek bladzijde 14.
Opdracht
a
U vertelt de leerlingen dat propaganda tijdens de Eerste Wereldoorlog een belangrijke rol
speelde in de mobilisatie van de massa voor de totale oorlog. Op propagandaposters werden mannen
opgeroepen voor de militaire dienst, vrouwen werd op het hart gedrukt hun man te steunen, de vijand
werd consequent afgebeeld als een gruwelijk monster om het volk er aan te blijven herinneren waar al
die offers voor gebracht werden.
b
U vertelt iets over de propagandatechnieken die op de posters gebruikt werden:
– De leuzen die er op staan spreken direct het gevoel van het publiek aan: patriottisme (‘Your country
needs you’), angst (‘Hun or Home’), schuldgevoel (‘Who’s absent? Is it you?’), solidariteit (‘Women
of Britain say – ‘GO!’), avontuurlijkheid (‘See the world with the royal airforce’), heldhaftigheid
(‘Every fit Briton should join our brave men at the front’)
– De werkelijkheid wordt sterk vereenvoudigd: ‘Together we win’; ‘Kultur vs. Humanity’
– De vijand wordt ‘gedemoniseerd’ in beeld en tekst: ‘Beat back the Huns’.
c
U verdeelt de klas in vier groepen. Iedere groep verdiept zich in de propagandaposters van een
land: 1 Duitsland, 2 Frankrijk, 3 Groot-Brittannië, 4 Verenigde Staten.
d
Ieder groepje verzamelt op het internet evenveel posters als er leerlingen in het groepje zitten.
Iedere leerling zoekt dus één poster. De posters die een groepje verzamelt, moeten gemaakt zijn voor
verschillende doelgroepen. Bijvoorbeeld: één die gemaakt is om mannen op te roepen voor de militaire
dienst, één die gemaakt is om vrouwen op te roepen voor werk in de munitiefabrieken, één over
voedselschaarste, enzovoort.
e
De leerlingen analyseren het beeld op hun poster aan de hand van de volgende vragen:
– Welk publiek probeerde men te bereiken met de poster (mannen, vrouwen, boeren, arbeiders,
kinderen)?
– Welk doel werd beoogd met deze propaganda?
– Hoe is de vijand afgebeeld (als die te zien is)?
– Welk gevoel wordt aangesproken?
– Hoe wordt dit gevoel aangesproken (beschrijf teksten en/of beeld)?
– Worden er symbolen gebruikt? Welke? Waar staan ze voor?
f
Eventueel kunt u de posters met de leerlingen groepsgewijs vergelijken. Maakten de
Amerikanen of de Duitsers of de Engelsen of de Fransen een ander soort posters?
Op de site van Indigo www.indigo.wolters.nl staan links naar sites met propagandaposters.
tip 3 Propaganda of voorlichting?
Uitbreiding van de tekst ‘Oorlogspropaganda en schaarste’, informatieboek bladzijde 14.
Propaganda is niet iets dat uitsluitend hoort bij een oorlog of een dictatuur. Je wordt er eigenlijk
dagelijks mee geconfronteerd. Propagandatechnieken worden onder andere toegepast in reclames,
overheidscampagnes en verkiezingscampagnes. Met teksten en/of beelden, die ook weer sterk inspelen
op het gevoel, wordt geprobeerd de mening van mensen te beïnvloeden of hun gedrag te veranderen.
Vooral in verkiezingstijd zijn politici geneigd de werkelijkheid sterk vereenvoudigd voor te stellen. De
tegenpartij wordt soms zwart gemaakt; feiten wel eens verdoezeld of juist verfraaid.
U kunt de leerling overheidscampagnes laten onderzoeken die de laatste jaren gevoerd zijn. Welke
informatie in deze campagnes is feitelijk en objectief en welke niet? Ze beantwoorden de volgende
vragen:
– Hoe heet de campagne die ze onderzoeken?
– Welke feiten worden in de campagne naar voren gebracht?
– Op welke doelgroep richt de campagne zich?
– Beschrijf hoe de doelgroep wordt aangesproken.
– Op welke manier wordt de doelgroep tot ander gedrag aangezet?
– Op welke emotie speelt de campagne in?
Voorbeelden van overheidscampagnes van de laatste jaren:
– ‘Gordels om, daar kun je mee thuis komen.’
– ‘Bob jij of bob ik?’
– ‘Geweld op straat. Weet wat je te doen staat als het om geweld gaat.’
– ‘Europa. Best belangrijk.’
– ‘Vrij veilig’
tip 4 Onafhankelijke journalistiek
Uitbreiding van de tekst ‘Oorlogspropaganda en schaarste’, informatieboek bladzijde 14.
De berichtgeving van het front werd tijdens de Eerste Wereldoorlog streng gecensureerd. Overheden
zagen er geen been in de waarheid over de voortgang van de strijd sterk te verdraaien. Bron 20 in het
informatieboek is hier een voorbeeld van. Journalisten werd verhinderd hun werk onafhankelijk en
objectief te doen. De Eerste Wereldoorlog is niet uniek daarin. De oorlogsfotograaf Don McCullin, die
onder andere in Vietnam werkte, zei ooit: ‘Alle oorlogen van deze tijd zijn gesloten voor de pers tenzij een
van de partijen toestemming verleent de strijd te volgen’. Iets dergelijks zei ook de oorlogsfotograaf
Anthony Suau: ‘Zonder toestemming van regeringen kom je nergens meer. Regeringen nodigen
tegenwoordig fotografen slechts uit om er propaganda mee te bedrijven. Je weet dat zij je vrijheid bepalen.
Je bent niets anders dan een nieuw middel, een nieuw wapen, want je hebt macht. Je moet je dat altijd
bewust zijn.’
Tijdens de oorlog in Irak, die in 2003 begon, waren er twee soorten journalisten werkzaam: de
‘embedded journalists’ (naar schatting 600 journalisten) en de onafhankelijk opererende journalisten.
De ‘embedded journalists’ reisden mee met en kregen bescherming van de Amerikaanse en Britse
troepen. Deze journalisten zagen wat ze van de militairen mochten zien. Het alternatief was zelfstandig
reizen, maar dat was levensgevaarlijk. Onder de onafhankelijk werkende journalisten zijn veel
slachtoffers gevallen.
Houd een discussie over perscensuur in de klas. Hoe betrouwbaar is berichtgeving van het front
tegenwoordig?
tip 5 Lesvariatie: All quiet on the western front (1930/1979)
Vervanging van bron 15, informatieboek bladzijde 14.
1 Wat is de bedoeling?
De leerlingen onderzoeken op wat voor manier, met welke middelen, de film de zinloosheid en tragedie
van de moderne oorlogsvoering in beeld brengt.
2 Wat heeft u nodig?
Een video of dvd met de film All Quiet on the Western Front (1930), regie: Lewis Milestone.
3 Hoe pakt u het aan?
a
U leidt de film in: de film volgt de lotgevallen van een groep jonge mannen die zich aanmelden
voor het front na een opzwepende, patriottistische toespraak van hun leraar. De jongens zijn
aanvankelijk enthousiast en idealistisch, maar daar blijft gaandeweg niets van over. De roman van
Remarque en de film laten geen oorlogsheroïek zien; het zijn felle aanklachten tégen oorlog. De
leerlingen gaan kijken hoe die aanklacht in de film vorm wordt gegeven.
b
U vertelt de leerlingen dat u ze fragmenten uit de film laat zien. Na ieder fragment bespreekt u
met de leerlingen welk negatief aspect van de oorlog te zien was:
00:42:30-00:47:10 (je ziet een massaal en zinloos verlies van mensenlevens).
01:07:00-01:12:10: (de soldaten tonen nergens meer respect voor; ze lappen rangen en standen aan
hun laars; even later walsen ze dwars over een kerkhof heen waarbij graven vertrapt worden.)
01:18:22-01:21:15: (ontmenselijking. Paul doodt een Franse soldaat, een mens die in vredestijd gewoon
een vriend zou kunnen zijn.)
01:47:30-01:49:20: (toont de gapende kloof tussen een romantische concept van de oorlog en de
realiteit).
01:50:00-01:53:20: (toont hoe misleidend patriottistische denkbeelden zijn).
1.4
De Russische Revolutie
Informatieboek, bladzijden 16 en 17.
Werkboek vwo, bladzijden 13 en 14.
Werkboek havo, bladzijden 12 en 13.
tip 1
tip 2
tip 3
tip 4
de Tsaar
Werkelijkheid en verbeelding
Hoorspel
De internationale
Lesvariatie: Een rechtszaak tegen
tip 1 Werkelijkheid en verbeelding
Uitbreiding van de tekst ‘De Oktoberrevolutie’, informatieboek bladzijde 16.
In 1927 vierde de communistische partij van de Sovjetunie de tiende verjaardag van de revolutie. Ze
betreurde het hierbij dat er helemaal geen filmbeelden bestonden van de revolutie. Aan regisseur Sergei
Eisenstein gaven ze de opdracht deze leemte alsnog te vullen. Hij had toen al naam gemaakt als
belangrijk vernieuwer van de filmkunst. De film die Eisenstein maakte, October, wordt gerekend tot de
beste films ooit gemaakt.
Bij deze opdracht vergelijkt u informatie uit historische bronnen met het verhaal dat Eisenstein vertelt in
October.
Eerst laat u de leerlingen onderstaande tekst lezen.
‘De Februarirevolutie was het begin van een chaotische periode. Na het aftreden van de tsaar was
onduidelijk wie de macht had. In feite waren er twee regeringen: aan de ene kant de Voorlopige
Regering met als leider Kerenski, die werd gesteund door de Doema en aan de andere kant de
Peterburgse sovjet, die de lagere klasse vertegenwoordigde. Bovendien kozen de arbeiders, boeren en
soldaten overal in het land hun eigen raden. De Voorlopige Regering zette de oorlog voort, maar het
leger was tot niets meer in staat. Soldaten gaven zich over en vertrokken zonder toestemming naar hun
dorpen waar ze het land van de adel inpikten. Intussen groeide de nood in de steden doordat de
voedselaanvoer stilviel. [..] Op 25 oktober pleegden de bolsjewieken een staatsgreep: het begin van de
Oktoberrevolutie. In Sint Petersburg gingen ze het bijna onverdedigde Winterpaleis binnen. De
Voorlopige Regering gaf zich zonder verzet over.’
Naar: M.G Riessen ed.,Geschiedenis Werkplaats, Een systeem onder spanning, (Groningen 2001) 11.
Vervolgens laat u de leerlingen deze fragmenten uit de film zien:
00:07:04 – 00:09:40 (toont het vervolg op de Februarirevolutie: er veranderde niets)
00:27:30 – 00:30:18 (Kerenski wordt voorgesteld als een nieuwe tsaar)
01:31:00 tot 01:39:12 (toont een massale bestorming van het Winterpaleis).
U bespreekt met de klas de vraag: wat klopt wel met de informatie uit de historische bron en wat niet?
Als u met de klas heeft vastgesteld waarin deze fragmenten afwijken van de historische werkelijkheid
probeert u met de klas te verklaren waarom Eisenstein op deze punten een ander verhaal vertelde.
tip 2 Hoorspel
Uitbreiding bij de hele paragraaf.
De klas wordt in groepjes verdeeld. Ieder groepje schrijft een hoorspel met als thema de Russische
Revolutie. Het gaat om wat ze zeggen en om eventuele omgevingsgeluiden. De groepjes gaan aan de
slag met de volgende gegevens:
– Het verhaal speelt zich af in de zomer van 1917. De Februarirevolutie heeft plaatsgevonden, de tsaar
is afgezet en gevangen genomen, maar de onvrede onder de bevolking is nog altijd erg groot. De
voorlopige regering zet de oorlog tegen Duitsland immers voort. Er zijn veel demonstraties en
stakingen. Er heerst honger en er is gebrek aan allerlei andere eerste levensbehoeften. De oorlog eist
nog dagelijks slachtoffers. Lenin heeft in april zijn stellingen bekend gemaakt en is populair bij het
volk.
– Wat in het hoorspel op duidelijke manier aan de orde moet komen, zijn de ideeën van Marx en de
uitwerking daarvan door Lenin. De leerlingen kunnen bijvoorbeeld de personages hierover laten
discussiëren.
– De rollen waarvoor de leerlingen teksten schrijven:
Een verteller, die het verhaal inleidt.
Ivan Goebai, een boer.
Olga Lavrova, een arbeidster en aanhangster van de bolsjewieken.
Pjotr Bogachenkova, een regeringsgezinde kozak.
Svetlana Borodin, arbeidster, maar voorheen het kamermeisje van een edelman.
Nikolai Nikita, student en aanhanger van de mensjewieken.
– Locatie waar het verhaal zich afspeelt: een herberg net buiten Sint-Petersburg, of Petrograd zoals die
stad toen heette.
Als de groepjes klaar zijn met de opdracht voeren ze de hoorspelen op in de klas.
tip 3 De internationale
Uitbreiding van de tekst ‘De Oktoberrevolutie’, informatieboek bladzijde 16.
De Bolsjewieken zagen de Russische Revolutie als de start van een wereldrevolutie. In alle landen moest
het kapitalistische systeem omver geworpen worden. De communistische partij van Rusland maakte een
duidelijk statement toen het De Internationale in 1917 koos als nieuw volkslied van Rusland. Het lied
roept alle ‘verworpenen der aarde’ op om in opstand te komen. Het bleef het Russische volkslied tot
1944. Bij deze opdracht verdiepen de leerlingen zich in de Nederlandse teksten van De Internationale.
De oorspronkelijke tekst werd in 1887 geschreven door Eugène Pottier.
U stelt hen de volgende vragen:
– Waar roept de tekst toe op?
– Leg aan de hand van de liedteksten uit wat de Internationale was.
– Welk statement maakte het communistisch regime in Rusland naar andere regeringen toe toen het De
Internationale als volkslied koos?
De Internationale is op internet te beluisteren en is gemakkelijk te vinden via een zoekmachine.
De Internationale in de vertaling van Henriëtte
Roland-Holst (1899)
Ontwaakt, ontwaakt verworpen der aarde!
Ontwaakt,verdoemde in hongers sfeer!
Reedlijk willen stroomt over de aarde
En die stroom rijst al meer en meer.
Sterft, gij oude vormen en gedachten!
Slaafgeboornen,ontwaakt,ontwaakt!
De wereld steunt op nieuwe krachten,
Begeerte heeft ons aangeraakt!
De Internationale in de vertaling van Jaap van de
Merwe (1971):
Hé jôh, ze houden je eronder
Hé jôh, ze houden je tekort
Te gek en ‘t is dan ook geen wonder
Dat dat niet meer genomen wordt
Nemen wij die maffe troep te grazen
Wij met z’n allen, doe mee, sta op!
Je kunt de zaak nooit op gaan blazen
Allenig met je dolle kop
Makkers, ten laatste male,
Tot den strijd ons geschaard,
en D’ Internationale
Zal morgen heerschen op aard.
Nu is ‘t uit niet meer dralen
Zet je schrap, nog één ruk
En de Internationale
Brengt alle mensen geluk.
tip 4 Lesvariatie: Een rechtszaak tegen de Tsaar
Uitbreiding van de tekst ‘Boeren en arbeiders’, bronnen 21, 23 en 24, informatieboek bladzijde 16 en 17.
1 Wat is de bedoeling?
De leerlingen gaan de tsaar en zijn familie alsnog een eerlijk proces geven. Op deze manier verdiepen ze
zich in de politieke situatie in Rusland in 1917.
2 Wat heeft u nodig?
Het informatieboek.
3 Hoe pakt u het aan?
a
U kunt de leerlingen ter inleiding meer vertellen over de executie van de tsaar en zijn gezin in de
nacht van 16 op 17 juli 1918.
b
U stelt de leerlingen voor de tsaar alsnog een eerlijk proces te geven.
c
U verdeelt de klas in drie groepen: groep 1 de rechters, 2 de aanklagers en 3 de verdediging (u
zelf bent bij het proces aanwezig als tsaar).
d
Iedere groep bereidt zich voor op zijn rol in de rechtszaal. De aanklagers formuleren een
aanklacht en onderbouwen deze met bewijzen. De aanklagers kunnen uit hun midden leerlingen
aanwijzen die tijdens de rechtszitting optreden als getuigen à charge (getuigen die de bewijzen tégen de
tsaar ondersteunen). De verdedigers anticiperen op de aanklacht en voeren argumenten aan die de
tsaar vrijpleiten. De verdedigers kunnen uit hun midden leerlingen aanwijzen die optreden als getuigen
à decharge (getuigen die de bewijzen weerleggen). De getuigen leven zich uiteraard in in een rol die past
bij de tijd van de Russische Revolutie. De rechters horen de twee partijen aan. Zij komen op grond van
alles wat is gezegd tot een veroordeling. Zij moeten nadenken of ze de tsaar vrij laten, verbannen, een
gevangenisstraf geven of misschien zelfs de doodstraf. De straf die ze opleggen, onderbouwen ze met
argumenten.
Achtergrondinformatie over de moord op de Romanovs
‘We gaan terug naar 1918. De tsarenfamilie wordt op dat moment gevangen gehouden in Jekaterinburg.
[…] De communistische leiders wilden ze gebruiken als onderpand in de onderhandelingen na afloop van
de Eerste Wereldoorlog. Een vlucht het land uit was eerder mislukt, vooral door de afwijzende houding
van Engeland. Maar de bolsjewieken kregen haast, want het Witte leger stond voor de deur en
Jekaterinburg zou spoedig vallen. Op 16 juli werd de hele familie met hun begeleiders door Jakov
Joerovski om middernacht gewekt. Ze werden via de binnenplaats naar een kelderruimte gebracht ‘voor
een foto’, die moest bewijzen dat ze nog leefden. Ze werden in een rij langs de muur opgesteld. […]
Toen las Joerovski een korte verklaring voor, waarna het hele gezelschap door elf mannen in koelen
bloede werd doodgeschoten. […]. In minder dan twintig minuten na het begin waren de lijken in een
vrachtwagen geladen en konden worden afgevoerd. In een bos op ongeveer 4 kilometer afstand werden
de lijken ontdaan van alle kleren, waarbij met edelstenen gevulde korsetten werden ontdekt. Deze,
gevuld met onder andere acht kilo diamanten, hadden de kogels tegengehouden, waardoor de meisjes
het eerste salvo hadden overleefd. De lichamen werden in een diepe mijnschacht gegooid met een paar
handgranaten er achteraan. Joerovski ging meteen op weg om verslag uit te brengen aan de OeralSovjet. Acht dagen later kwam Jekaterinburg in handen van de Witten’.
Uit: Dick Zeilstra, ‘Was Anna Anderson de dochter van de Tsaar?’, Skepter 9 (1), maart 1996
1.5
Neutraal Nederland
Informatieboek, bladzijden 18 en 19.
Werkboek vwo, bladzijden 15, 16 en 17.
Werkboek havo, bladzijden 14 en 15.
tip 1
tip 2
tip 3
Districtenstelsel
De vergissing van Troelstra
Richt een eigen politieke partij
op
tip 4
Verkiezingsaffiches
tip 5
Lesvariatie: Samenwerken aan
een tentoonstelling over de Eerste Wereldoorlog
tip 1 Districtenstelsel
Vervanging van opdracht 5, werkboek vwo.
Als er leerlingen zijn bij wie rekenen niet het sterkste punt is, kunt u vraag 5 samen met de leerlingen
doen. U neemt een rekenvoorbeeld. Stel, dat er in ieder district 100 stemmen worden uitgebracht. In
dat geval krijgen de partijen deze stemmen.
Partij A wint in 76 districten 51% van de stemmen en krijgt dus 76 x 51 stemmen = 3 876
Partij B wint in 74 districten 51% van de stemmen en krijgt dus 74 x 51 stemmen = 3 774
Partij C verliest in alle districten, maar haalt wel overal 49% van de stemmen en krijgt dus 150 x 49
stemmen = 7 350
Het gaat in dit voorbeeld om een districtenstelsel waar een kandidaat de absolute meerderheid moet
halen (de helft plus 1).
Partij A krijgt 76 zetels
Partij B krijgt 74 zetels
Partij C krijgt 0 zetels (hoewel deze partij de meeste stemmen haalde)
tip 2 De vergissing van Troelstra
Uitbreiding van de tekst ‘Na de oorlog’, informatieboek bladzijde 18.
Na het aftreden van de Duitse keizer op 9 november 1918 en het proclameren van de republiek, raakte
Nederland een week lang in de ban van de revolutie. Zou na Rusland en Duitsland ook in Nederland zo’n
politieke aardverschuiving plaatsvinden? Het tekent de paniekerige sfeer van die dagen dat de
Rotterdamse havenbaronnen direct de onderhandelingen openden met leiders van de socialistische
vakbond over de situatie ná de revolutie, terwijl de revolutie nog helemaal niet uitgebroken was. In deze
sfeer maakte de socialistische politicus Pieter Jelles Troelstra zijn historische vergissing.
U kunt onderstaande tekst laten lezen of hem voorlezen aan de leerlingen. Daarna gaat u met de klas in
op de vraag waarom in Nederland geen revolutie uitbrak in 1918. Welke factoren, die tot een revolutie
hadden kunnen leiden, ontbraken? U kunt hierbij teruggrijpen op paragraaf 1.4 en de leerlingen ook nog
eens laten kijken naar de oorzaken van de Russische Revolutie.
‘Het Binnenhof, 12 november 1918: Mr Jelles Troelstra, de gevoelige, autoritaire idealist, beklom het
spreekgestoelte in de Tweede Kamer. Hij was gewaarschuwd door het partijbestuur. De voorzitter zei:
´Ik heb niet 25 jaar gevochten voor algemeen kiesrecht, om het enkele maanden na zijn invoering weer
af te schaffen!’ Maar Troelstra achtte het ogenblik gekomen. In een uren durende, briljante redevoering
zette hij zijn standpunt uiteen: ‘De SDAP, de vakbeweging en de arbeidersorganisaties maken aanspraak
op de overneming van de macht in de staat,’! […] Troelstra riep de regering toe, dat niet meer op steun
van leger en politie te rekenen viel: ´ Uw stelsel, mijne heren, is langzamerhand vermolmd en verrot…’
Zijn rede maakte diepe indruk. Na afloop kwam de ministerraad meteen bijeen. Konden ze de
opstekende storm nog keren, door concessies te doen? […] De spanning in het land nam toe.
Proclamaties. Vergaderingen. Nieuwe kamerdebatten, waarin de regering aan vrouwen kiesrecht
beloofde. De Telegraaf verklaarde op 13 november, dat zij onder bepaalde voorwaarden bereid was de
revolutie te steunen. Dagen vol spanning gleden voorbij Het bleek dat de SDAP, de vakbonden – en
vermoedelijk 90% van het Nederlandse volk – geen heil in een revolutie zag. Troelstra werd in de Kamer
gehoond. […]. Nederland toonde zijn aanhankelijkheid aan het Oranjehuis, toen koningin Wilhelmina
met Juliaantje op het Haagse Malieveld verschenen.’
Naar: Jaap ter Haar, Geschiedenis van de Lage Landen. Deel 4, (Bussum 1971) 319-321
tip 3 Richt een eigen politieke partij op
Uitbreiding van de tekst ‘Grondwetswijziging’, informatieboek bladzijde 18.
U laat leerlingen in groepjes een eigen politieke partij oprichten. Ze stellen programmapunten op (die
inspelen op de actualiteit), ze ontwerpen een poster voor hun partij en bedenken een slogan die het
partijprogramma in één zin samenvat.
Ter inspiratie kunt u de leerlingen het verhaal vertellen van ´Had-je-me-maar´:
De schilder, dichter en zuipschuit Erich Wichman was van mening dat het gewone volk helemaal niet in
staat was tot het maken van de juiste politieke keuzes. Om de draak te steken met het democratische
kiesstelsel dat in 1917 was ingevoerd, richtte hij samen met enkele geestverwanten een nieuwe partij
op, de Rapaillepartij. De partij deed mee aan de Amsterdamse gemeenteraadsverkiezingen van 1921.
Als lijsttrekker kozen Wichman en zijn vrienden de Amsterdamse zwerver Nelis de Gelder, die op het
Rembrandtsplein bekend stond als Had-je-me-maar. Punt 1 van het programma was ‘Gratis voor iedere
Amsterdammer dagelijks een paar gemeenteborrels’, want ‘wie niet zuipt deugt niet’ en een ander
programmapunt was ‘vrij vissen in het Vondelpark’. De partij haalde, tot grote ontsteltenis van de heren
politici in Den Haag, maar liefst twee zetels in de gemeenteraad. Zijn zetel kon Had-je-me-maar echter
niet innemen, omdat hij op de dag van de verkiezingen werd veroordeeld tot drie weken
gevangenisstraf wegens openbare dronkenschap. De nummer twee op de lijst, de anarchistische
bootwerker Bertus Zuurbier, zat nog twee jaar in de raad.
tip 4 Verkiezingsaffiches
Uitbreiding van de tekst ‘Na de oorlog’, informatieboek bladzijde 18.
Op de internetsite Verkiezingsaffiches in Nederland staat een lange reeks affiches van Nederlandse
verkiezingen van 1918 tot nu. Op de site wordt ingegaan op de teksten en beelden op de affiches en op
de veranderingen in de vormgeving in de loop van de tijd. U kunt de klas in drie groepen verdelen: 1
confessionelen, 2 liberalen en 3 socialisten en andere linkse partijen. Iedere groep verzamelt 10
verschillende (kopieën van) verkiezingsaffiches die horen bij partijen van hun gezindte. Uit ieder
decennium kiezen ze één (vanaf 1918).
Als de affiches verzameld zijn, worden ze groepsgewijs geanalyseerd aan de hand van de volgende
vragen:
– Welke symbolen gebruikten deze partijen in de loop van de tijd op hun affiches?
– Is de symboliek op de affiches in de loop van de tijd veranderd?
– Welke overige veranderingen in de vormgeving neem je waar?
– Is het soort teksten op de affiches veranderd? Welke trend zie je daarin?
De vragen worden daarna klassikaal doorgenomen, zodat de bevindingen van de drie groepen
vergeleken kunnen worden. Het adres van de site vindt u via www.indigo.wolters.nl.
Tip 5 Lesvariatie: Samenwerken aan een tentoonstelling over de Eerste Wereldoorlog
Uitbreiding bij het hele hoofdstuk.
1 Wat is de bedoeling?
De klas gaat een tentoonstelling maken over het neutrale Nederland tijdens de Eerste Wereldoorlog.
2 Wat heeft u nodig?
Boeken uit de mediatheek en een computer met internetverbinding en een printer.
3 Hoe gaat u te werk?
a
U verdeelt de klas in groepjes. Ieder groepje gaat voor de tentoonstelling één deelonderwerp
uitwerken.
Voorbeelden van deelonderwerpen:
– De historische achtergrond van de Nederlandse neutraliteit.
– Hoe reageerde de Nederlandse regering op de oorlogsverklaringen van omliggende landen?
– Mobilisatie van het Nederlandse leger (op 31 juli 1914).
– Wat deed het Nederlandse leger tijdens de oorlog?
– Wie vluchtte naar Nederland en waar werden de vluchtelingen ondergebracht?
– Het voedseldistributiesysteem met behulp van bonnen (dagelijks leven).
– De Nederlandse economie tijdens de Eerste Wereldoorlog (Wie profiteerde? Wie had er onder te
lijden?).
– Smokkelpraktijken aan de grens.
– Het einde van de Nederlandse neutraliteit.
b
De leerlingen verzamelen korte teksten, kopieën van documenten, foto’s, schilderijen of posters
uit de Eerste Wereldoorlog die te maken hebben met hun deelonderwerp.
c
De groepjes decoreren een hoek of wand van de klas met de teksten en beelden die ze
gevonden hebben. Bij de foto’s en documenten hangen de leerlingen kleine kaartjes met uitleg op.
STAP
Informatieboek, bladzijde 27.
Werkboek vwo, bladzijden 24 en 25.
Werkboek havo, bladzijden 20 en 21.
Samenhang en Actueel: Techniek in
beeld
Teamwork en Praktijk: ‘Breaking news’
Samenhang en Actueel: Techniek in beeld
Uitbreiding van Samenhang en Actueel, werkboek.
1 Wat is de bedoeling?
De leerlingen maken een boekje bij het kwartetspel volgens de aanwijzingen in het werkboek. Het
kwartetspel laat momentopnamen zien van de vooruitgang in de 20ste eeuw. In het boekje worden
deze momentopnamen ingebed in een samenhangend verhaal.
2 Wat heeft u nodig?
– Vellen papier (A3-formaat om het boek groot uit te geven)
– Knip-, plak- en tekenmateriaal.
– Computer met internetverbinding en printer.
– Boeken uit de mediatheek over de geschiedenis van de techniek, bouwkunde, geneeskunde,
enzovoort.
3 Hoe pakt u het aan?
a
U neemt de opdracht in het werkboek met de leerlingen door.
b
U verdeelt de klas in groepjes van vier leerlingen die samen een onderdeel van het kwartet gaan
maken.
c
U legt de leerlingen uit dat ze niet alleen een kwartet gaan maken. De groepjes moeten ook een
samenhangend verhaal schrijven over de vooruitgang in de 20ste eeuw in hun categorie. Bijvoorbeeld:
het groepje dat vier kwartetkaarten heeft gemaakt in de categorie communicatie schrijft nu ook een
tekst over de vooruitgang in de 20ste eeuw op dit gebied. De vier plaatjes van het kwartet (en
aanvullende plaatjes) dienen als illustratie van de tekst. Als de leerlingen kopieën maken van
uitvindingen moeten ze er dus direct twee maken. (uitleg van a, b en c duurt circa 10 minuten).
d
De volgende les vullen de groepjes één A4-vel met de tekst die ze gemaakt hebben en de
plaatjes. De A-4tjes worden daarna opgehangen in de klas (duur circa 15 minuten).
e
U kunt ervoor kiezen de kwartetten te beoordelen. U kunt hierbij punten geven voor het
uiterlijk maar vooral voor de inhoud van de kwartetten. Denk er hierbij aan of de leerlingen wel de
belangrijkste uitvinden hebben uitgezocht (en niet voor vier dezelfde zijn gegaan) en of de leerlingen de
historische informatie bij de uitvindingen wel correct hebben.
Teamwork en Praktijk: ‘Breaking news’
Uitbreiding van Samenhang en Actueel, werkboek.
1 Wat is de bedoeling?
Volgens de opdracht in het werkboek schrijven leerlingen in kleine groepjes een achtergrondartikel voor
een krant over een belangrijke veldslag uit de Eerste Wereldoorlog. U kunt de leerlingen aanvullend een
voorpagina van een krant laten maken. Op deze manier plaatsen ze hun krantenartikel in een context
van gebeurtenissen die gelijktijdig plaatsvonden.
2 Wat heeft u nodig?
– Vellen papier (A3-formaat)
– Knip-, plak- en tekenmateriaal.
– Computer met internetverbinding en printer.
–
Boeken uit de mediatheek over de Eerste Wereldoorlog. Een boek dat in dit verband zeer bruikbaar
is, is Maarten Valken (red.), Kroniek van de 20e eeuw, Elsevier: Amsterdam 1985.
3 Hoe pakt u het aan?
a
U legt de leerlingen uit dat ze de voorpagina van een Nederlandse krant uit de Eerste
Wereldoorlog gaan maken. U legt uit dat kranten er in die tijd – vanuit het perspectief van de moderne
lezer – nogal saai uitzagen. Ze bestonden voornamelijk uit tekst en ze werden hooguit geïllustreerd met
een eenvoudige tekening. De krantenpagina’s die de leerlingen gaan maken, moeten ook hedendaagse
lezers aanspreken en bevatten dus mooie foto’s en aansprekende krantenkoppen.
b
U legt uit wat centraal op hun krantenpagina moet komen: een nieuwsbericht over een
belangrijk moment in de veldslag, waarover de leerlingen ook het achtergrondverhaal schrijven (volgens
de opdracht in het werkboek). Dit nieuwsbericht eindigt met een verwijzing naar het achtergrondartikel,
dat verderop in de krant staat.
c
U vertelt dat de krantenpagina de volgende ingrediënten moet bevatten:
– de naam van de krant
– een datum
– het centrale artikel dat onder b is genoemd, voorzien van een vette krantenkop
– een foto die te maken heeft met de veldslag
– overige korte artikelen over gebeurtenissen die rond deze datum plaatsvonden (dit mogen zeer lokaal
getinte, kleine nieuwtjes zijn)
– advertenties die passen bij die tijd
De uitleg van a b en c duurt circa 10 minuten.
d
U verdeelt de klas in groepjes van vier leerlingen. Deze groepjes maken onderling een
taakverdeling. Twee leerlingen gaan zich bezighouden met het achtergrondartikel, het daarmee
samenhangende nieuwsartikel op de voorpagina en de foto die erbij komt. Twee leerlingen houden zich
bezig met de opmaak van de krantenpagina en de overige artikelen (duur van dit overleg circa 10
minuten).
e
In de volgende les bespreken ze in hun groepje wat ze allemaal aan informatie gevonden
hebben en bepalen ze gezamenlijk hoe ze hun pagina gaan vullen (duur circa 10 minuten).
f
De volgende les wordt de krantenpagina in elkaar gezet (duur circa 15 minuten).
Het Interbellum
Instap
Informatieboek, bladzijden 28 en 29.
Werkboek vwo, bladzijden 26 en 27.
Werkboek havo, bladzijden 22 en 23.
tip 1
tip 2
tip 3
tip 4
tip 5
tip 6
tip 7
tip 8
Introductie op het hele
hoofdstuk
Verhaal bij het historisch
openingsbeeld
Werken met tijdvakposters
Interessante sites
Activeren van voorkennis:
posters maken
Nadenken over Toen en nu:
discussie
Historische jeugdromans
Spotprent maken
tip 1 Introductie op het hele hoofdstuk
Uitbreiding van informatieboek, bladzijden 28 en 29.
Als introductie van het hoofdstuk kunt u leerlingen laten brainstormen over het Interbellum. Laat
leerlingen eerst raden wat het woord betekent. Wees voorbereid op heel creatieve oplossingen! Ga bij
de uiteindelijke uitleg in op de Latijnse achtergrond (bellum = oorlog, inter = tussen).
Laat de leerlingen vervolgens door het hoofdstuk bladeren. Wijs ze erop dat dit hoofdstuk draait om de
Verenigde Staten, Duitsland, de Sovjetunie en Nederland. Leerlingen moeten zelf voor elk land één
belangrijke gebeurtenis uit deze periode opzoeken. Vraag willekeurige leerlingen naar hun antwoord.
tip 2 Verhaal bij het historisch openingsbeeld
Uitbreiding van bron 3, informatieboek bladzijde 28.
In 1938 vertelde Henry Boucher zijn levensverhaal aan een commissie die onderzoek deed naar de
gevolgen van de beurskrach van 1929. De commissie was zelf een werkgelegenheidsproject in het kader
van de New Deal. Eventueel laat u de leerlingen ook Bouchers verschillende emoties, zoals wanhoop,
schaamte en woede noteren zodat bron 3 meer gaat leven.
‘Het volgende jaar, 1931, ging het nog slechter en moesten we bijna al ons spaargeld opmaken. De bank
vorderde bovendien toch Peters huis, dus de 500 dollar die ik hem had geleend was ik ook kwijt. Ik kon
geen werk meer vinden en hing het hele jaar maar wat rond op straat. In september 1932 had ik geen
middelen meer. Ik was wanhopig omdat ik geen werk kon vinden terwijl ik mijn vrouw en drie kinderen
moest onderhouden. Al mijn vrienden bevonden zich in dezelfde situatie. Uiteindelijk moest ik in de
bijstand maar dat stelde weinig voor. Ik zal nooit vergeten hoe ik naar het gemeentehuis ging en me
moest laten registeren bij het Armenregister. Nadat ze me hadden onderzocht kreeg ik een pasje om
voedsel mee te halen. Maar om het voedsel te krijgen moest ik wel in de rij staan in Main Street terwijl
elke voorbijganger me aanstaarde.
Op een dag stond ik vier uur in een zo lange rij dat Main Street was geblokkeerd. Ik kreeg een klein zakje
meel en twee pond gedroogde erwten. Natuurlijk kon mijn familie niet van het kleine beetje leven dat
we kregen van de bijstand dus moesten we voortdurend naar goedkopere appartementen verhuizen.
Uiteindelijk woonden we in een kelder bij Social Street. Het was dezelfde soort woning als waar ik als
kind in had gewoond. Het huis waar ik zo trots op was geweest en al het mooie meubilair waar ik en
mijn vrouw zo hard voor hadden gewerkt moesten we verkopen aan een tweedehands meubelzaak. Je
kunt het niet echt verkopen noemen, we kregen er zo weinig voor dat we het eigenlijk bijna weggaven.
Maar mijn kinderen moesten eten en kleren hebben. De huur moest betaald en we hadden kolen nodig.
Er was een soepkeuken in Social Street. Mijn zoon ging daar heen en bracht wat soep mee naar huis. De
soep, samen met het beetje eten van de bijstand, was het enige dat ons behoedde van de hongerdood.
In mijn jeugd was mijn familie arm, maar nooit zo arm dat iemand naar een publieke soepkeuken moest
om niet om te komen van de honger. In 1934 lukte het me gelukkig eindelijk weer een baan te vinden.´
Uit: Interview met Henry Boucher, gedocumenteerd door de Federal Writers Project in opdracht van de
regering 1936-1939: http://memory.loc.gov/ammem/wpaintro/wpahome.html
tip 3 Werken met tijdvakposters
Uitbreiding van bron 1, informatieboek bladzijde 28.
Een belangrijk deel van dit hoofdstuk gaat over Duitsland. Laat uw leerlingen in de tijdvakposters
achterin het boek opzoeken welke informatie ze over Duitsland kunnen vinden. Laat de leerlingen
vervolgens per periode opschrijven wat zij hebben gevonden. U kunt ook verschillende groepjes elk één
tijdvak laten bestuderen.
Te vinden informatie
– In 476 viel het West-Romeinse rijk uiteen en ontstonden Germaanse koninkrijken + De Romeinse
cultuur werd vermengd met de Germaanse culturen.
– Tussen de paus en de keizer van het Duitse rijk ontstond een conflict over de macht van de
geestelijken.
– In 1517 protesteerde Luther tegen misstanden in de rooms-katholieke kerk.
– In 1648 werd in Münster de vrede tussen Spanje en Republiek getekend.
– Karl Marz schrijft Das Kapital + door het nationalisme ontstond in 1871 Duitsland.
– Vanaf 1933 was Hitler aan de macht + tijdens de Tweede Wereldoorlog bezette Duitsland grote
delen van Europa.
– In 1989 verdween de Berlijnse Muur en vond de hereniging plaats.
tip 4 Interessante sites
Uitbreiding bij het hele hoofdstuk.
Voor meer informatie over Duitsland, de economische depressie en de Sovjetunie kunt u met de
leerlingen naar het computerlokaal gaan. Op www.indigo.wolters.nl staat een aantal interessante sites
klaar over deze onderwerpen.
tip 5 Activeren van voorkennis
Vervanging of uitbreiding van vraag 6, werkboek.
Laat de leerlingen in vier groepen een poster maken waarop ze aangeven hoe de armoede in Nederland
werd bestreden in de 19e eeuw en 20e eeuw. Verdeel de volgende vier deelrubrieken onder de
groepen: burgers/particulieren, werkgevers, werknemers, overheid. Informatie kunnen ze vinden in
Indigo deel 2, paragraaf 4.5 en het Historisch overzicht. Elke poster heeft rechts nog een grote lege
strook. Nadat de posters klaar zijn worden ze in de klas opgehangen. De leerlingen mogen zaken
toevoegen én in de lege strook de nadelen van het systeem bijschrijven.
tip 6 Nadenken over Toen en nu: discussie
Uitbreiding bij het hele hoofdstuk.
Laat de leerlingen een krantenartikel over de huidige economische situatie in de Verenigde Staten
meebrengen. Houd een klassengesprek. Laat de leerlingen de volgende vragen beantwoorden: Is de
huidige situatie als goed of slecht te bestempelen? Hoe grijpt de overheid in de VS tegenwoordig in?
Wat is het verschil met de jaren´30? Zijn er ook overeenkomsten?
tip 7 Historische jeugdromans
Uitbreiding bij het hele hoofdstuk.
De volgende (jeugd)boeken gaan over dit tijdvak:
Miek Dorrestein, Aardappels met lawaaisaus, (1992). Het harde leven tijdens de depressiejaren in
Nederland aan hand van het leven van de 12 jarige Aaike die hard moet werken om te overleven.
Martine Letterie, Wachten op een brief (2003). Mathilde wordt door haar ouders naar haar tante
gestuurd omdat ze verliefd is op een ´verkeerde´ jongen. Het verhaal speelt in 1926, toen meisjes nog
moesten doen wat hun ouders wilden en de verzuiling nog heel belangrijk was!
Klaus Kordon, Met je rug tegen de muur (1990). Hans, een 15 jarige jongen leeft in Duitland rond 1932.
Hij maakt de opkomst van Hitler mee en moet besluiten voor wie hij partij kiest.
Mildred D. Taylor, Donderslagen, hoor mijn klacht (1979). Verhaal over de moeilijke tijden van een zwart
gezin in Amerika rond 1933. Cassie en haar familie moeten de armoede en discriminatie zien te
overleven.
tip 8 Maak een spotprent over 1929
Uitbreiding opdracht 5, werkboek.
Laat de leerlingen zelf een spotprent maken bij de instaptekst. Uit de prent moet duidelijk worden wat
er is gebeurd in 1929 en wat daarvan de oorzaak en/of de gevolgen zijn. De leerlingen kunnen elkaars
prent van commentaar voorzien.
2.1
Versailles en Weimar
Informatieboek, bladzijde 30 en 31.
Werkboek vwo, bladzijden 28 en 29.
Werkboek havo, bladzijden 24 en 25.
tip 1
tip 2
tip 3
tip 4
Duitsland toen en nu
Flivvers en Flappers
De zwakheden van de Volkenbond
Lesvariatie: Een wrede vrede?
tip 1 Duitsland toen en nu
Aanvulling op informatieboek bladzijden 30 en 31.
De volgende oefening laat de leerlingen zien hoe tumultueus de geschiedenis van Duitsland in de 20e
eeuw was. Schrijf op het bord:
– Weimarrepubliek
– Derde Rijk
– Bondsrepubliek
Vervolgens moeten de leerlingen de begrippen in de juiste periode plaatsen. Sommige begrippen passen
in meerdere perioden, er zijn ook begrippen die nergens passen.
parlementaire democratie – rassenpolitiek – totalitarisme – meerpartijenstelsel – leider –
gelijkschakeling – instabiele democratie – socialistische staat – militarisme – stabiele democratie –
welvaart – economische misère – monarchie – dolkstootlegende – interbellum
tip 2 Geheugenspel: Flivvers en Flappers
Uitbreiding van bron 6, informatieboek bladzijde 31.
Lees deze bron over de vrouwenmode en cultuur in de jaren ´20 voor. Er staan veel zaken in die
leerlingen waarschijnlijk nog nooit eerder hebben gehoord. Maak er een geheugenspel van: hoeveel
onthouden leerlingen als iets wordt voorgelezen? Laat ze na het horen van het verhaal nieuwe
onderschriften bij bron 6 maken over:
– wat gaan de vrouwen doen?
– de mode van de flappers
– hoe dachten brave burgers over de flappers?
‘Tijdens de Eerste Wereldoorlog hadden vrouwen meer verantwoordelijkheden gekregen. Na de oorlog
wilden de vrouwen niet terug in hun traditionele rol. Deze vrouwen werden ´flappers´. De term komt uit
Engeland . Vrouwen werden zo genoemd omdat ze als jonge vogeltjes het ´nest´ verlieten. Ze droegen
bovendien hun schoenen zonder veters, zodat ze bij het lopen een ´flappend´ geluid maakten. Flappers
gingen naar jazzclubs waar ze uitdagend dansten, ze rookten sigaretten in lange houders en gingen uit
met verschillende mannen – waar ze soms ook mee naar bed gingen. Ze fietsten of reden zelf auto (de
T-Ford werd Flivver genoemd). Ze dronken publiekelijk alcohol. Flappers werden garçonne genoemd
(Frans voor ´jongen´ maar dan als vrouwelijk woord) omdat hun stijl een beetje jongensachtig was. De
korte ´bob´ haarstijl werd heel populair, die later werd vervangen door de nog kortere ´Eaton´ stijl met
gladgekamd haar en krullen over de oren. Flappers gooiden hun korset weg en begonnen met het
dragen van broeken. Ze wikkelden ook stof om hun borsten om die platter te maken. Hun jurken waren
recht en los, lieten de armen bloot en hadden de taille onder de heupen. Rayonkousen werden in
kousengordels gedragen. De roklengte werd zo kort dat men hun knieën kon zien. Een ronde hoed
maakte het plaatje compleet. Het meest schandaleuze vond het publiek dat flappers ook make-up
droegen. Make-up was daarvoor iets voor actrices en prostituees. De flappers maakten hun huid bleek
en hun lippen vuurrood. Hun stijl werd steeds populairder. Dankzij de flappers verdween het korset en
werd kort haar voor vrouwen geaccepteerd’.
Naar: http://en.wikipedia.org/wiki/Flapper
tip 3 De zwakheden van de Volkenbond
Vervanging van opdracht 3, werkboek.
Laat de leerlingen de volgende drie bronnen lezen. Ze moeten per bron zoeken naar de oorzaken
waardoor de volkenbond geen succes is geworden. Als u wilt, kunt u ook nog een spotprent als bron D
presenteren. De prent staat klaar op www.indigo.wolters.nl.
Bron A
Waarom faalde de Volkenbond? Ik zal het zeggen in één woord: Wilson. Hoofd in de wolken, zo
idealistisch dat hij niet realistisch was. Zijn plan faalde al toen het nog in zijn hoofd zat. Zijn doelen
waren dromen – stoppen van oorlog, de wereld een betere plek maken... Dat kan god niet eens, laat
staan de volkenbond.
Geschreven door een modern historicus (2004), op internet:
http://www.johndclare.net/league_of_nations3.htm
Bron B
Eén van de fatale zwakheden van de Volkenbond was dat het in de gedachten van mensen bij de Vrede
van Versailles horde, en de kritiek op de vrede kwam ook terecht bij de Volkenbond. De weigering van
de VS om deel te nemen en het feit dat alleen Engeland en Frankrijk als grote naties wel lid werden was
een zware tegenvaller. De Russen weigerden om lid te worden – ze waren communist en haten de
Engelsen en Fransen. Duitsland mocht helemaal geen lid worden.
Naar: PJ Larkin, European History for Certificate Classes (1965)
Bron C
Als één lid van de volkenbond in oorlog zou raken, dan zullen alle andere leden zich gedragen alsof dat
land ook de oorlog aan hen heeft verklaard. Ze zullen het handelsverkeer met dat land stopzetten. Ze
zullen zich beraden of er gewapende actie nodig is.
Naar: Convenant of the League of Nations (1919)
tip 4 Lesvariatie: Een wrede vrede?
Uitbreiding bij bron 8, informatieboek bladzijde 31.
1 Wat is de bedoeling?
Het verdrag van Versailles wordt in het informatieboek ‘een wrede vrede’ genoemd. Maar is dat billijk?
Laat een rechtbank een oordeel vellen over Versailles.
2 Wat heeft u nodig?
Bron 8 en informatieboek bladzijden 12, 13, 30 en 31.
3 Hoe pakt u het aan?
a
Kies uit de klas twee jongens en twee meisjes. Zij zullen samen de jury vormen voor het
tribunaal. Zet ze apart aan het werk. Geef aan de jury de volgende tekst:
Dames en Heren van de jury. Aan jullie de zware taak een uitspraak te doen in dit tribunaal. Bestudeer
de mogelijke argumenten voor beide groepen aandachtig. Lees paragraaf 1.2 en 2.1 goed door. Tijdens
het tribunaal moeten jullie bijhouden welke argumenten wel of niet aan de orde komen. Noteer ook
eventuele nieuwe argumenten waarmee de groepen komen. Als beide groepen hebben gesproken
trekken jullie je terug om te besluiten wie de beste argumenten heeft gebruikt. Je mag dus alleen
uitgaan van wat de groepen zelf aanvoeren!! Kom daarna terug in de klas en wijs de winnaar aan. Leg uit
waarom de groep heeft gewonnen en noem eventuele argumenten die groepen zijn vergeten.
Redelijke vrede
Duitsland droeg verantwoordelijkheid voor het uitbreken van de oorlog. Het Duitse imperialisme had de
verhoudingen in Europa op de spits gedreven.
Vooral Frankrijk en België hadden enorme schade geleden omdat de meeste gevechten hier hadden
plaatsgevonden. Het was niet onredelijk dat Duitsland daarvoor moest betalen.
De buurlanden van Duitsland hadden mochten zich indekken tegen een nieuwe Duitse aanval. Beperking
van de strijdkrachten was niet onredelijk.
Sommige stukken land die Duitsland moest afstaan waren vroeger ook al van Frankrijk geweest.
Frankrijk had ze in 1871 verloren aan Duitsland.
Wrede vrede
Duitsland was niet alleen verantwoordelijk voor het uitbreken van de oorlog en dus ook niet alleen
aansprakelijk voor de schade.
De herstelbetalingen zorgden voor economische ellende.
Door Duitsland niet onmiddellijk lid te maken van de Volkenbond werd een belangrijke kans gemist om
de vrede duurzaam te maken.
In het algemeen zijn vredesregelingen gebaseerd op repressie, straffen en angst slecht omdat ze slechts
haat aanwakkeren.
Het feit dat Duitsland zelf niet mocht meeonderhandelen zorgde ervoor dat Duitsers het als een
opgelegde vrede beschouwden.
b
Geef de jongens in de klas de opdracht argumenten te verzamelen voor de stelling: ‘Versailles
was een redelijke vrede’. De leerlingen kunnen paragraaf 1.2, 2.1 en bron 8 gebruiken.
c
Geef de meisjes de opdracht argumenten te verzamelen voor de stelling ´Versailles was een
wrede vrede´. Deze leerlingen kunnen bron 8 en paragraaf 2.1 gebruiken.
d
Geef de twee groepen tien minuten de tijd om alle verzamelde argumenten op een rij te zetten.
Ze moeten een pleitbezorger aanwijzen binnen de groep.
e
Voer het tribunaal uit. Eerst mag de pleitbezorger van de jongens uiteenzetten waarom de
vrede redelijk was. Hierna mogen de meisjes hun argumenten uiteenzetten. De jury luistert naar beide
zijden en doet uitspraak. De jury geeft ook aan welke argumenten de groepen eventueel zijn vergeten.
2.2 Economische crisis
Informatieboek, bladzijde 32 en 33.
Werkboek vwo, bladzijden 30 en 31.
Werkboek havo, bladzijden 26 en 27.
tip 1
tip 2
tip 3
tip 4
De negatieve spiraal
De film ‘Modern Times’
Puzzel met de 3 R’s
Lesvariatie: The Soup Song
tip 1 De negatieve spiraal
Uitbreiding van tekst ´New Deal’, informatieboek bladzijde 32.
Laat de leerlingen terugbladeren naar hun antwoord op opdracht 3d van de Instap van hoofdstuk 2
(werkboek). Hier hebben ze de negatieve spiraal die leidde tot de crisis opgeschreven. Laat de leerlingen
nu de spiraal omkeren. Wat moet er gebeuren / wat moet er worden geïntroduceerd om de spiraal om
te draaien? Leerlingen zullen merken dat gebrek aan geld de spiraal negatief houdt. Daarna kan een
klassengesprek volgen over de aanpak van Roosevelt die van hetzelfde principe uitging. Door zijn
publieke werken kregen de werklozen weer geld.
tip 2 De film ‘Modern Times’
Vervanging van opdracht 2, werkboek.
De Film Modern Times is een klassieker van Charlie Chaplin. U kunt de eerste 15 minuten van de film
laten zien. Hierin komt de beroemde scène voor waarin Chaplin verdwijnt in de machine – een beeld uit
de film is bron 13 in het informatieboek.
Stel de leerlingen na de film de volgende vragen:
1
Welke informatie geeft de tekst over lopende band werk?
2
Welke kritiek had Chaplin op de lopende band?
3
Noem twee positieve effecten van de lopende band die Chaplin niet laat zien (denk aan lagere
prijzen, meer werk)
4
Hoe past deze film in de Roaring Twenties?
tip 3 Puzzel New Deal
Uitbreiding bij de tekst ‘New Deal’,informatieboek bladzijde 32.
De New Deal van Roosevelt bestond uit een serie van maatregelen. Hierin gaf Roosevelt het startsein
voor hulp aan verschillende bevolkingsgroepen die zwaar waren getroffen door de depressie. Hij ging
hierbij uit van de drie R’s: Relief, Recovery en Reform (steun, herstel en hervorming). Zijn wetten
werden de ‘Alphabet agencies’ genoemd omdat ze meestal alleen bij hun initialen bekend waren.
Vraag de leerlingen de tabel verder in te vullen. Leerlingen moeten aangeven wat elke maatregel
bijdroeg aan één of meer van de ‘R’s.
Let op! Veel Agencies dienden meerdere doelen. Vaak gaf een maatregel steun maar zorgde ook voor
structurele verbeteringen. De TVA bijvoorbeeld is Relief én Recovery.
Agency
CCC: Civilian Conservation Corps
Relief?
Recovery?
Reform?
Mannen tussen 18 en 25 jaar kregen zes
maanden werk. Ze moesten een deel van
hun salaris naar huis sturen.
FERA: Federal Emergency Relief
Administration
Kreeg 500 miljoen dollar om bijvoorbeeld
soepkeukens op te zetten.
TVA: Tennessee Valley Authority
Werkgelegenheidsproject. Er werden
enorme dammen gebouwd die
overstromingen tegengingen en voor
elektriciteit zorgden.
NLRB: National Labour Relations Board
Arbeiders kregen het recht vakbonden op
te zetten.
FCA: Farm Credit Administration
Boeren kregen hulp bij het betalen van de
hypotheek. Ze hoefden ze hun boerderij
niet te verlaten.
Heeft de landbouw er bovenop geholpen.
tip 4 Lesvariatie: The Soup Song
Uitbreiding van teksten ‘New Deal’ en ‘Nederland en de crisis’ , bronnen 3, 12 en 15, informatieboek
bladzijden 28, 32 en 33.
1 Wat is de bedoeling?
De leerlingen gaan twee liedjes over de depressie analyseren. Daarna moeten ze zelf ook een lied maken
over de depressiejaren in Nederland. Daarin moeten ze de levensomstandigheden beschrijven.
2 Wat heeft u nodig?
Hieronder staan de teksten van twee populaire liedjes uit de Verenigde Staten in de jaren ‘30. Op
www.indigo.wolters.nl kunt u het lied Brother, can you spare a dime ook beluisteren.
Brother, Can You Spare a Dime
Lyrics by Yip Harburg, music by Gorney Harburg (1931)
They used to tell me I was building a dream, and so I followed the mob,
When there was earth to plow, or guns to bear, I was always there right on the job.
They used to tell me I was building a dream, with peace and glory ahead,
Why should I be standing in line, just waiting for bread?
Once I built a railroad, I made it run, made it race against time.
Once I built a railroad; now it’s done. Brother, can you spare a dime?
Once I built a tower, up to the sun, brick, and rivet, and lime;
Once I built a tower, now it’s done. Brother, can you spare a dime?
Once in khaki suits, gee we looked swell,
Full of that Yankee Doodly Dum,
Half a million boots went slogging through Hell,
And I was the kid with the drum!
Say, don’t you remember, they called me Al; it was Al all the time.
Why don’t you remember, I’m your pal? Buddy, can you spare a dime? (2x)
Uit: http://www.library.csi.cuny.edu/dept/history/ lavender/cherries.html
The Soup Song
(op de wijs van My bonnie is over the ocean)
I’m spending my nights at the flophouse
I’m spending my nights in the street.
I’m looking for work and I find none,
I wish I had something to eat.
(Chorus)
Soo-oup, Soo-oup,
They give me a bowl of soo-oo-oup
Soo-oup Soo-oup
They give me a bowl of Soo-oo-oup.
I spent twenty years in the factory,
I did everything I was told.
They never said I was faithful and loyal,
Now even before I get old.
(Chorus)
I saved 15 bucks* with my banker,
To buy me a car and a yacht.
I went down to draw out my fortune,
An this is the answer I got.
(Chorus)
1
* een ironisch antwoord aan een zakenman die in 1928 had gezegd dat iedereen die 15 dollar per maand zou
sparen, die kon gebruiken om op de beurs heel rijk te worden.
Uit: H. Ward, The USA – from Wilson to Nixon, Collins 1996, p. 25
3 Hoe pakt u het aan?
a
Laat de leerlingen de liedteksten lezen. Wijs leerlingen erop dat het aanvullingen zijn op bron 3
en bron 12.
b Laat de leerlingen de volgende vragen beantwoorden:
– Brother, can you spare a dime?
1 Leg de titel van het lied uit. Leerlingen moeten doorkrijgen dat de man eigenlijk bedelt. Hij vraag geld
aan een oude ‘vriend’ die nu kennelijk doet alsof hij de man niet meer kent.
Hoofdstuk 4
B36
2 Wat is de klacht van de zanger in het eerste couplet? Leerlingen moeten zien dat de man vindt dat hij
altijd hard heeft gewerkt en in de Eerste Wereldoorlog ook voor zijn land heeft gevochten. Hij vindt
het oneerlijk dat hij nu in de rij moet staan voor brood.
– The Soup Song De meeste leerlingen zullen deze melodie wel kennen. Misschien dat ze meezingen?
1 Hoe heeft de depressie het leven van de zanger beïnvloed?
2 Welk lied geeft volgens jou een beter beeld van het leed dat de depressie heeft veroorzaakt? Leg je
antwoord uit.
c
Laat nu de leerlingen zelf een lied over de depressie schrijven. Ze moeten de informatie van
tekst ‘Nederland en de crisis’ en bron 15 zelf verwerken. De tekst moet in het Nederlands zijn. De
melodie het liefst bekend. Laat de leerlingen de liederen ook echt opvoeren bij wijze van presentatie!
Moedig leerlingen aan creatief te zijn. Een rap kan bijvoorbeeld ook heel goed!
2.3
De opkomst van Hitler
Informatieboek, bladzijden 34 en 35.
Werkboek vwo, bladzijden 32, 33 en 34.
Werkboek havo, bladzijden 28 en 29.
tip 1
tip 2
tip 3
Het partijprogramma van de
NSDAP
De rijksdagbrand
Lesvariatie: Adolf Hitler
Tip 1 Het partijprogramma van de NSDAP
Vervanging opdracht 2, werkboek.
Laat de leerlingen de tekst ‘Fascisme en nationaal-socialisme´ lezen. In de tekst staan de verschillende
kenmerken van fascisme en nationaal-socialisme. Leg uit dat Hitler deze punten heeft verwerkt in zijn
partijprogramma van de NSDAP. Vertel ze dat ze aan de hand van deze kenmerken zelf al kunnen
voorspellen hoe delen van het partijprogramma er ongeveer moeten hebben uitgezien.
Opdrachten
1 Laat de leerlingen in groepjes van drie à vier leerlingen nadenken over de vermoedelijke inhoud van
het NSDAP-programma. Ze moeten de punten zo goed mogelijk formuleren. Als de groepjes klaar
zijn en het programma op papier hebben, kunt u de bron met enkele echte partijprogramma uitdelen.
Laat de leerlingen vervolgens de echte punten met die van hen vergelijken. Welke kenmerken
hadden ze goed omgezet in een programmapunt?
2 Laat ze benoemen welke kenmerken niet in de onderstaande zeven punten worden benoemd.
3 Laat de leerlingen de partijpunten die alleen bij nationaal-socialisten voorkomen en niet bij fascisten
onderstrepen. Hierbij moeten leerlingen laten zien dat ze begrijpen dat de rassenleer niet fascistisch
is.
4 Laat de leerlingen de punten onderstrepen die kunnen leiden tot een oorlog. Houdt een discussie over
de vraag of je al uit dit partijprogramma uit 1921 de Tweede Wereldoorlog kon zien opdoemen.
UIT HET PARTIJPROGRAMMA VAN DE NSDAP 1921
Het Duitse volk eist gelijkheid ten opzichte van andere naties (herbewapening, volledige vrijheid van
handelen).
Het Duitse volk eist het recht tot aaneensluiting van alle Duitsers tot één groot Duitsland.
Het Duitse volk eist de teruggave van zijn koloniaal bezit.
Alleen wie een volksgenoot is kan een staatsburger zijn: daarom moet de joden het burgerrecht
ontnomen worden.
Hoofdstuk 4
B37
Er moet een sociaal-economische ordening komen die de uitwassen van het kapitalisme voorkomt.
De slappe en corrupte partijenstaat moet plaatsmaken voor een sterke centrale rijksmacht.
Godsdienstvrijheid is er slechts in zoverre als dat niet het behoud van de staat in gevaar brengt of tegen
het zedelijk gevoel van het Germaanse ras indruist.
tip 2 Wie stak het Rijksdaggebouw in brand?
Uitbreiding tekst ‘1933’, informatieboek bladzijde 34.
In 1933 ging het gebouw van het Duitse parlement in vlammen op. De Nederlanders Marinus van der
Lubbe werd gearresteerd en veroordeeld. Hij zou als communist de wereld tegen Hitler hebben willen
waarschuwen. De vraag is altijd gebleven: was Van der Lubbe schuldig?
Laat de leerlingen de volgende twee bronnen lezen. Laat hen daarna de volgende vragen
beantwoorden:
1 Welke verschillende daders van de Rijksdagbrand komen er in bron 1 aan de orde?
2 Welke mening heeft de recensent zelf over Van der Lubbe?
3 Welk beeld geeft bron 2 van de rechtvaardigheid van het proces?
4 Welke verklaring geeft bron 2 voor het proces van Van der Lubbe?
5 Het zal wel nooit duidelijk worden wie de Rijksdag in brand heeft gestoken. Geef aan waarom het zo
moeilijk is de waarheid te achterhalen.
6 Leg uit wat de schrijver bedoelt met ´de staatsgreep van Hitler´.
Bron 1: Recensie van de film Water en vuur
Warrige film van Seelen
Door RAYMOND VAN DEN BOOGAARD
Marinus van der Lubbe (1909-1934) is de Leidse jongen die in 1933 bekende de brand in de Rijksdag in
Berlijn te hebben gesticht – het excuus voor de machtsgreep van de Nazi’s. Hij stond in Leipzig terecht
en werd onthoofd, maar rond de Rijksdagbrand wemelt het van de controversen: Van der Lubbe zou tot
zijn daad zijn gekomen onder invloed, of met hulp van de Nazi’s; hij zou een homoseksueel zijn geweest;
of een gewoon een gek. Oudere Nederlanders die Van der Lubbe, een selfstyled revolutionair van vrijsocialistische snit, gekend hebben, denken veelal dat hij te goeder trouw gedacht heeft met zijn daad de
Duitsers wakker te schudden.
Omdat Van der Lubbe’s tijdgenoten niet al te lang meer onder ons zullen zijn, was het een uitstekend
idee om een serieuze documentaire aan Van der Lubbe te wijden. Die documentaire is Water en vuur
van Joost Seelen helaas niet geworden: het is een buitengewoon warrige film.….Arme Rinus – al meer
dan zestig jaar dood en nog steeds gehoond en onbegrepen..
Naar: recensie in NRC Handelsblad, 28 nov. 1998.
Bron 2: Artikel uit tijdschrift De nieuwe Pers, 1933
Rondom het proces Leipzich-Berlijn
Hitler heeft het Duitsche volk beloofd een eind te zullen maken aan de armoede, werkloosheid en
ellende. Nu hij eenmaal op het kussen zit, merkt hij echter, dat men de wetten van de economie niet
met tooverformules breken kan. Daarom zoeken de nazi’s voortdurend naar middelen, waarmee zij de
aandacht van het volk kunnen vastgrijpen. In dit licht moet men ook het Rijksdagbrand-proces zien. Er is
een uitgebreide perscampagne aan vooraf gegaan; de kunst van reclame maken verstaan de Duitsche
fascisten tot in de puntjes! Ondanks deze perfecte propaganda-organisatie heeft Goebbels uit dit proces
niet gekregen, wat hij er uit had willen halen, namelijk een vernietigenden slag tegen de communisten.
De toestand, waarin Van der Lubbe verkeert, wordt steeds moeilijker te begrijpen, Als hij zit, ligt zijn
hoofd ongeveer op zijn knieën. Het is volkomen onbegrijpelijk, hoe de tolk het aandurft om het zielige
gemurmel, dat de jongen hooren laat, in het Duitsch te "vertalen". Het schijnt, dat de tolk er maar wat
van maakt. Doet hij dat in opdracht? Dan zou er sprake zijn van een zeer ernstige vervalsching, waarbij
Hoofdstuk 4
B38
zijn opdrachtgevers alleen maar belang kunnen hebben. Het is ook mogelijk, dat deze beambte er naar
zijn beste weten maar wat van maakt.
Het Duitsche gerecht is verlaagd tot een Instrument in handen van fascistische politici. Dat was de
consequentie van den staatsgreep van Hitler, die er geen geheim van heeft gemaakt, dat hij alle
staatsinstellingen, met inbegrip van de justitie, aan zijn politiek ondergeschikt zou maken. Het Duitsche
recht staat voor de heele wereld in zijn hemd.
Uit: A. Börger red, tijdschrift De Nieuwe Pers No.2, 1933.
tip 3 Lesvariatie: Hitler
Uitbreiding van bron 16, informatieboek bladzijde 34.
1 Wat is de bedoeling?
Het beeld dat leerlingen krijgen van Hitler is vaak ééndimensionaal. De opzwepende speeches en zijn
gruwelijk besluiten zijn iedereen bekend. Deze korte opdracht is bedoeld om ook de minder bekende
kanten van Hitlers persoonlijkheid naar voren te halen.
2 Wat heeft u nodig?
De waar-niet-waarquiz. Op www.indigo.wolters.nl vindt u een goede biografie van Hitler met
informatie die hoort bij de antwoorden op de waar-niet-waarquiz.
3 Hoe pakt u het aan?
U vraag de leerlingen te luisteren naar de quiz. Ze moeten per vraag stemmen: waar of niet waar. Dit
stemmen kan met hand opsteken of gewoon op papier. Aan het eind van de quiz kunt u de antwoorden
onthullen: alle vragen zijn waar.
1
Hitler was een vegetariër. Hij serveerde wel vlees aan zijn gasten maar maakte grapjes door
bijvoorbeeld de soep ‘lijkenthee’ te noemen.
2 Hitler haatte zijn vader.
3 Hitlers vader veranderde zijn naam van Schicklgruber in Hitler. Later zou Adolf vermelden dat dit
het enige was waar hij zijn vader dankbaar voor was. Heil Hitler klonk immers veel beter dan Heil
Schicklgruber!
4 Hitler had een verhouding met zijn nichtje Geli. Zij pleegde op 18 september 1931 zelfmoord.
5 Hitler deed het slecht op school. Hij gaf de schuld aan zijn leraren, die hij als ‘erudiete apen’
omschreef, behalve zijn geschiedenisleraar, die hij verafgoodde.
6 In zijn puberteit werd de jonge Adolf dronken. Een melkmeisje vond hem en bracht hem naar huis.
Toen hij was bijgekomen zwoer hij nooit meer te drinken. Daar hield hij zich aan.
7 Hitler is in de Eerste Wereldoorlog na een gifgasaanval een tijdje blind geweest.
8 Toen Hitler zich aansloot bij de DAP (voorloper NSDAP) waren er nog geen 20 leden.
9 Hitler vond het heerlijk naar zijn eigen toespraken op de grammofoon te luisteren.
10 Hitler is nooit zelf naar een concentratiekamp geweest. Hij kon niet tegen de aanblik van dode
mensen.
2.4
Hitler aan de macht
Informatieboek, bladzijden 36 en 37.
Werkboek vwo, bladzijden 35 en 36.
Werkboek havo, bladzijden 30 en 31.
tip 1
tip 2
tip 3
Hoofdstuk 4
Onderwijs in het Derde Rijk
Hitler spreekt
Verkiezingen in het Derde Rijk
B39
tip 4
Lesvariatie: The great dictator
tip 1 Onderwijs in het Derde Rijk
Vervanging van opdracht 3, werkboek.
Laat leerlingen de onderstaande bronnen lezen. U kunt ze daarna de volgende vragen voorleggen:
– Welke eigenschappen vinden de nazi’s belangrijk?
– Hoe zorgen de nazi’s ervoor dat de jeugd gelijkgeschakeld wordt?
– Hoe worden de schoolvakken in dienst gesteld van de nazi’s?
Bron 1
‘De nieuwe tijd vraagt een andere opvoeding en scholen en leraren krijgen dus een andere taak. De
school moet leerlingen trouw aan Adolf Hitler en tot dienstbaarheid aan het volk opvoeden. In de eerste
plaats komt karaktervorming, dan pas kennis. De school moet altijd en overal voor de belangen van de
Hitlerjugend opkomen. De samenwerking is geregeld volgens de dwingende richtlijnen van de minister.
Uitsluitend de Hitlerjugend mag lichamelijke oefening op militaire grondslag geven, andere
leerlingenorganisaties dienen zich te beperken tot het geestelijk welzijn van de kinderen. Het onderwijs
in alle vakken moeten worden doordrongen van de nationaal-socialistische aanschouwing.
Duits: in het literatuuronderwijs mogen geen kritische, pacifistische of anti-nationalistische werken
worden behandeld, maar vooral de werken van volkse en nationaalgezinde auteurs.
Geschiedenis: mensen maken geschiedenis en dat omvat het leidersprincipe, de behandeling van
helden en van oorlogen. Al vanaf de Griekse geschiedenis dient te worden gewezen op het gevaar van
de democratie met hun beginsel van de laffe meerderheid. Aandachtsgebieden zijn: prehistorie,
rassenkunde, familiegeschiedenis, het schandelijke verdrag van Versailles, de autoritaire staat en de
corporatistische ordening.
Aardrijkskunde: belangrijk zijn de noodzaak van autarkie voor ons volk, het koloniale vraagstuk, de
Duitse grenskwesties, de Duitsers in het buitenland en Duitse (ook Angelsaksische en Scandinavische)
ontdekkingsreizigers. Geologie is minder belangrijk.
Scholen voor meisjes hebben de taak de meisjes tot moeders op te voeden. Schoolbibliotheken moeten
grondig worden gezuiverd. Liever teveel boeken verwijderd als één te weinig.’
Passages uit de notulen van een vergadering van de onderwijsinspecteur dr. Keim en de directeuren van
een aantal scholen in de regio Düsseldorf, 23 september 1933
Bron 2
‘In het verleden werden scholen vooral gezien als instituten waar men de opgroeiende mensen kennis
bijbracht. Met deze mateloze overschatting van de droge vakkennis is het nu voorgoed voorbij. De
basisschool in het nieuwe Duitsland heeft tot doel een mens op te voeden met een fatsoenlijk karakter,
een gezond lichaam en de nodige vakkennis. De nationaal-socialistische ideologie is het fundament,
waarop het onderwijs is opgebouwd en een van de belangrijkste middelen om deze nationaalsocialistische gezindheid te verbreiden is de integratie van rassenleer in het onderwijs.’
Krantenbericht, 4 april 1935
tip 2 Hitler spreekt
Uitbreiding bij de hele paragraaf.
Op www.indigo.wolters.nl vindt u een link waar u een aantal bestandjes van toespraken van Hitler
kunt vinden. Die kunt u in de les laten horen om leerlingen een indruk te geven van de manier waarop
Hitler het publiek toesprak.
tip 3 Verkiezingen in het Derde Rijk
Uitbreiding bij de tekst ‘Gelijkschakeling’, informatieboek bladzijde 36.
Hoofdstuk 4
B40
Om leerlingen duidelijk te maken hoe verkiezingen in het Derde Rijk verliepen, kunt u de volgende
bronnen voorlezen.
Bron 1
‘Zondag 29 maart was de grote dag van de verkiezingen, maar het was geen verkiezing, want er was
maar één naam, die van Hitler, op het biljet. Daaronder een lege cirkel waarin de kiezer een kruis kon
zetten. Hoe een kiezer zijn afkeuring had moeten uiten was niet gezegd en was de kiezers ook niet
bekend. Alhoewel ik als niet-ariër niet mocht stemmen, verschenen ‘s middags twee mensen van de SA
aan mijn deur op mij op te halen voor de verkiezingen. Ik zei hen dat ik weliswaar christelijk was,
voormalig Pruisisch officier en dat ik een gedecoreerde veteraan was, maar dat ik desondanks niet
mocht stemmen. Zij vertrokken ietwat verbluft. Bij de ‘verkiezing’ heeft 99% van de bevolking voor de
Führer gestemd.’
Uit: A. Herzfeld, Ein nichtarischer Deutscher, Die Tagebücher des Albert Herzfeld: 31 maart 1936.
Bron 2
‘Op een mooie zondag in april 1938 liep ik in de middag met mijn schoolkameraden door de
Heeresbachstrasse. Voor het huis met nummer 11 was op de brede stoep met verf in grote letters
geschreven: ‘Hier woont de volksverrader Wilhelm Collenbusch, die ondanks herhaalde oproepen
geweigerd heeft, zijn stemplicht te vervullen’. Ik was toen 17 jaar en wat ik toen voelde heeft mij diep
geraakt. Thuis heb ik in het adresboek gezocht, wat dat voor een man was, die de knechten van de
machthebbers had getrotseerd. Daar stond dat het een boekhouder was. De tekst was nog maanden op
de stoep te lezen.’
Uit: H.P. Görgen, Dokumente zur Geschichte der Stadt Düsseldorf im Dritten Reich (Berlijn 1992) 45.
tip 4 Lesvariatie: The great dictator
Uitbreiding bij de hele paragraaf.
1 Wat is de bedoeling?
U gaat met de leerlingen scènes van de dvd The great dictator bekijken en analyseren op kenmerken van
het fascisme:
– Scène 4: Heil, Hynkel!
– Scène 6: De terugkeer van de kapper
– Scène 7: Hynkels paleis
– Scene 9: Dictator van de wereld
2 Wat heeft u nodig?
De film The great dictator op video of dvd.
3 Hoe pakt u het aan?
De film The Great Dictator (Charles Chaplin, 1940) is een schitterende parodie op Adolf Hitler. Chaplin
speelt Adenoid Hynkel de dictator van Tomania. Mooie rollen zijn er ook voor Benzino Napaloni
(Mussolini) de dictator van Bacteria, Garbitch (spreek uit: garbage (rommel) = Goebbels) en Herring
(Goering). De film begint als een barbier (kapper) een Tomaanse officier redt in de oorlog. Bij de
reddingsactie verongelukt het vliegtuig waarin de barbier en de officier zitten. De barbier verliest zijn
geheugen en wordt opgenomen in een ziekenhuis. Tijdens zijn verblijf in het ziekenhuis verandert er van
alles in Tomania. Adenoid Hynkel komt aan de macht en maakt een totalitaire staat van het land. Als de
barbier uit het ziekenhuis komt, treft hij een totaal nieuwe wereld aan.
Op het bord (of op papier) zet u de volgende kenmerken van het fascisme:
– Grote rol van de media/censuur (scène 4 als hij zijn toespraak houdt zijn er verschillende
microfoons en dezelfde scène als de voice-over zegt dat die toespraak een goed voorbereide tekst is)
Hoofdstuk 4
B41
–
Nationalisme (scène 4 waarin Hynkel Tomania in zijn toespraak verheerlijkt en door de hele film
heen wordt het dubbele kruis gebruikt, net als het hakenkruis in Hitler Duitsland)
– Verheerlijking van de leider (in de hele film wordt ‘Heil Hynkel’ geroepen en in scène 7 worden er
beelden en schilderijen van de leider gemaakt)
– Leider beslist voor het volk (scène 7, waarin Hynkel beslist dat het goed voor Tomania is dat ze
snel Osterlich binnen vallen en scène 9, waarin demonstranten die niet meewerken aan een groot
Tomania worden gefusilleerd)
– Kunst in dienst van het fascisme (scène 4, waarin als Hynkel wegrijdt na zijn toespraak en alle
beelden die ze passeren de Heil Hynkel groet brengen en scène 7, waarin allerlei kunstenaars
portretten en beelden maken van Hynkel
– Verheerlijking van de rol van de vrouw (scène 4, waarin Hynkel bij de auto door een groep
vrouwen en kinderen wordt opgewacht en met een kind op de foto gaat)
– Rassenleer (scène 9, waarin Hynkel alle eigenschappen van ariërs prijst)
U kunt de kenmerken verdelen over groepjes leerlingen in de klas. Elk groepje noteert en beschrijft
(kort) de scènes waarin de door hun aangewezen kenmerken voorkomen.
Nadat u de dvd heeft laten zien, kunt u de kenmerken op het bord zetten en met de leerlingen
bespreken hoe Chaplin de kenmerken neerzet.
U kunt de opdracht uitbreiden door de dvd (scènes) nog een keer te laten zien, maar dan met de
volgende opdracht: ‘Welk beeld krijg je van Hynkel als je de film bekijkt?’. Om leerlingen te helpen kunt
u een aantal woorden op het bord zetten en leerlingen er de situatie bij laten zoeken:
– sukkel (scène 4, als Hynkel van de trap valt)
– blaaskaak (scène 4, tijdens de toespraak)
– vrouwenversierder (scène 7, als hij zijn secretaresse aanrandt)
– opportunist (scène 7, als hij geld van een jood moet lenen)
2.5
Lenin en Stalin
Informatieboek, bladzijden 38 en 39.
Werkboek vwo, bladzijden 37, 38 en 29.
Werkboek havo, bladzijden 32 en 33.
tip 1
tip 2
tip 3
Verboden woorden
Het vijfjarenplan
Lesvariatie: Het Rode gevaar
tip 1 Verboden woorden
Uitbreiding bij de hele paragraaf.
Net als dat je in de Sovjetunie niet alles kunt zeggen, mag dat bij deze oefening ook niet. Leerlingen
kunnen op deze manier begrippen die ze in dit hoofdstuk tegenkomen of eerder hebben gehad oefenen.
Een leerling moet voor de klas komen en aan de klas een woord uitleggen zonder twee ‘verboden’
woorden te gebruiken. Voorbeelden van begrippen en verboden woorden zouden kunnen zijn:
Begrip Verboden woorden
bolsjewieken communisten en Stalin
Vijfjarenplan plan en Stalin
collectivisatie boer en zuivering
industrialisatie fabriek en vijfjarenplan
Op die manier kunt u leerlingen op een creatieve manier begrippen laten omschrijven.
Hoofdstuk 4
B42
tip 2 Het Vijfjarenplan
Vervanging opdracht 6, werkboek vwo.
U kunt de leerlingen een onderzoekje laten doen naar de vijfjarenplannen. Daarbij kunt u bronnen 28,
30 en 31, de onderstaande tekst en paragraaf 2 gebruiken. Leg de leerlingen de volgende vragen voor:
– Welke doelen had Stalin met zijn vijfjarenplannen?
– Op welke manier wilde Stalin zijn doelen bereiken?
– Hoe werd de industrialisatie mogelijk gemaakt?
– Waarom legde Stalin bij de eerste vijfjarenplannen de nadruk op de zware industrie?
– Welke successen behaalde Stalin met zijn vijfjarenplannen?
– Wat was minder succesvol tijdens de vijfjarenplannen?
– Hoe ‘motiveerde’ Stalin de arbeiders om hard te werken?
Op het bord maakt u drie vlakken: doelen, middelen, resultaten. Naar aanleiding van de vragen gaat u de
drie categorieën met de klas invullen.
‘In 1928 begon lanceerde Stalin het eerste Vijfjarenplan. Bestaande fabrieken werden gemoderniseerd
en hele nieuwe industriële centra werden uit de grond gestampt. Bij Magnitogorsk in de zuidelijke Oeral
verrees in enkele jaren een nieuwe stad. De meeste aandacht ging uit naar de zware industrie en de
infrastructuur: staalfabrieken, mijnen, elektriciteitscentrales, spoorwegen en kanalen. Over het resultaat
wordt tot op de dag van vandaag gedebatteerd omdat de cijfers omstreden zijn, maar het lijkt
aannemelijk om ervan uit te gaan dat de productie van de industrie in 1940 2,5 keer zo groot was als in
1928, waardoor de Sovjet Unie een machtige, alhoewel primitieve, industriële basis had gekregen.
Er zijn drie oorzaken voor dit resultaat. In de eerste plaats het hoge niveau van de investeringen. Al het
beschikbare kapitaal werd geïnvesteerd in de opbouw van de industrie. Die investeringen gingen ten
koste van de consumptie. De Sovjet Unie, een samenleving waar velen al dicht tegen of op het
bestaansminimum zaten, beleefde in vredestijd nog eens een ongekende terugval van de
levensstandaard. De tweede factor was het aanboren van het enorme arbeidspotentieel van Rusland.
Het aantal arbeiders steeg van 12,5 naar ruim 30% in twaalf jaar tijd. Werklozen en vrouwen werden nu
ingeschakeld in de industrie, maar het belangrijkste reservoir was de enorme plattelandsbevolking. Het
platteland was van oudsher overbevolkt. Het verbazingwekkende was dat miljoenen boeren naar de
steden trokken, ondanks acute woningnood en minimale voedselrantsoenen. De derde factor was de
toename van de staatsmacht. De staat schafte de particuliere economie in korte tijd af en had de macht
om naar eigen inzicht alle inspanningen op bepaalde sectoren of regio’s te concentreren. Dwang werd
op grote schaal toegepast. De geheime politie (vanaf 1934 de OGPU) was nauw betrokken bij de
vijfjarenplannen: bij de collectivisering van de landbouw, het afdwingen van arbeidsdiscipline en het
controleren van het management speelde de geheime politie een prominente rol. De geheime politie
hield toezicht op een toestroom van miljoenen gevangenen en dwangarbeiders. Deze waren een
economische factor die op nietsontziende wijze werden ingezet om de doelen van de planeconomie te
realiseren.’
Naar: E. Acton, Russia – The tsarist and Soviet legacy (London 1993) 77
tip 3 Lesvariatie: Het Rode Gevaar
Uitbreiding bij de hele paragraaf.
1 Wat is de bedoeling?
Leerlingen gaan in hun eigen omgeving onderzoeken hoe mensen in hun dorp of stad het Rode Gevaar
ervoeren tijdens de Koude Oorlog.
2 Wat heeft u nodig?
De leerlingen hebben pen en papier nodig. Voor tips over het opzetten van een interview kunt u kijken
op www.indigo.wolters.nl.
3 Hoe pakt u het aan?
Hoofdstuk 4
B43
Laat leerlingen (met de aanwijzingen van internet) een aantal interviewvragen opstellen over hoe
mensen in hun omgeving het Rode Gevaar ervoeren. Om leerlingen te helpen zou u drie categorieën
kunnen verzinnen waar de vragen over zouden kunnen gaan. Bijvoorbeeld:
– communistische groeperingen in hun omgeving
– beeld over communisten
– angst voor het communisme
Binnen de categorieën moeten de leerlingen dan een aantal vragen verzinnen die ze aan de
geïnterviewde zouden kunnen stellen. Uiteindelijk heeft iedereen minimaal één interview die u kunt
bundelen tot een boekje.
STAP
Informatieboek, bladzijden 47.
Werkboek vwo, bladzijden 46 en 47.
Werkboek havo, bladzijden 38 en 39.
Samenhang en Praktijk:
Weimarrepubliek in beeld
Teamwork en Actueel: Een nieuwe
vrede van Versailles
Samenhang en Praktijk: Weimarrepubliek in beeld
Uitbreiding van Samenhang en Praktijk, werkboek.
1 Wat is de bedoeling?
Naar aanleiding van de tentoonstelling gaan de leerlingen een kennisspel maken waarin de informatie
die in de tentoonstelling gebruikt wordt aan bod komt.
2 Wat heeft u nodig?
Kleine kaartjes en eventueel karton (om bord mee te maken) en verschillende kleuren kleurpotloden en
een dobbelsteen.
3 Hoe pakt u het aan?
Elke groepje gaat een aantal vragen maken (minimaal 10) over het thema waarover zij een pagina
hebben gemaakt voor de tentoonstelling. Die vragen schrijven ze op een kaartje. Op de achterkant
zetten ze het antwoord. Er zijn verschillende variaties mogelijk om de bezoekers van de tentoonstelling
te toetsen:
1 U kunt een selectie maken uit de vragen van de groepjes en daarvan een aantal bladen maken die de
bezoekers na afloop moeten invullen.
2 U kunt een bordspel maken (als Triviant) waar ín de groepjes elkaars kennis kan worden getoetst
over de tentoonstelling.
Teamwork en Actueel: Een nieuwe Vrede van Versailles
Uitbreiding van Teamwork en Actueel, werkboek.
1 Wat is de bedoeling?
Leerlingen gaan onderzoek doen naar hoe de bepalingen van de Vrede van Versailles tot stand kwamen.
2 Wat heeft u nodig?
Boeken over de Vrede van Versailles en de aanloop daartoe. Internet, op www.indigo.wolters.nl staat
een aantal nuttige links voor u klaar.
Hoofdstuk 4
B44
3 Hoe pakt u het aan?
U vertelt wat de belangrijkste bepalingen van het Verdrag van Versailles waren. Die schrijft u op het
bord of deelt u uit op stencil.
Duitsland moest:
– een aantal gebieden afstaan ( Elzas-Lotharingen aan Frankrijk, Eupenmalmedy aan België, een groot
stuk aan Polen).
– zware herstelbetaling aan Engeland en Frankrijk doen.
– bijna geheel ontwapenen: geen duikboten, geen militaire vliegtuigen en maar een klein politieleger
(100 000 man)
– de westelijke Rijnoever door de geallieerden laten bezetten
– het verbod aanvaarden om samen met Oostenrijk een staat te vormen.
Leerlingen gaan per bepaling na wat de achterliggende reden(en) was(waren) om tot dat besluit te
komen. U kunt leerlingen de volgende vragen over elke bepaling laten beantwoorden.
1 Waarom werd besloten tot deze bepaling?
2 Welk (geallieerd) land pleitte vooral voor deze bepaling?
Uiteindelijk kunt u de leerlingen hun argumenten laten presenteren en door een klassengesprek
bepalen welke argumenten het meest waarschijnlijk zijn.
U kunt de opdracht uitbreiden met de volgende opdracht.
a
b
–
–
c
d
e
Geef de leerlingen in de klas elk een nummer: 1, 2 of 3. De leerlingen met nummer 1 zijn
vertegenwoordigers van Frankrijk. De nummers 2 vertegenwoordigen Engeland en de nummers 3 de
Verenigde Staten. Maak vervolgens onderhandelingstafels waar ten minste één vertegenwoordiger
van elk land zit.
De leerlingen lezen de informatie en bepalen welke eisen het land had dat zij vertegenwoordigen.
Daarnaast krijgen ze de opdracht: ontwerp een vrede waarbij de eisen van jouw land worden
ingewilligd. Het moet wel een vrede worden die
niet zal leiden tot een nieuwe oorlog
duurzaam is.
De leerlingen gaan onderhandelen over de nieuwe bepalingen van de Vrede van Versailles. Ze
moeten compromissen sluiten, waarbij ze de duurzaamheid van de vrede in de gaten moeten houden.
Per onderhandelingstafel wordt de vrede op schrift gesteld.
De nieuwe verdragen worden voorgelezen. De klas bepaalt daarna welke groep de beste vrede heeft
gesloten. Het gaat er hierbij dus om dat de eisen van de landen zo goed mogelijk zijn ingewilligd
zonder dat de vrede ‘hard’ is.
Hoofdstuk 4
B45
3 De Tweede Wereldoorlog
Instap
Informatieboek, bladzijden 48 en 49.
Werkboek vwo, bladzijden 48 en 49.
Werkboek havo, bladzijden 40 en 41.
tip 1
tip 2
tip 3
tip 4
tip 5
tip 6
tip 7
tip 8
Introductie van het hele
hoofdstuk
Verhaal bij het historisch
openingsbeeld
Werken met tijdvakposters
Interessante sites
Activeren van voorkennis
Nadenken over Toen en nu
Historische jeugdromans
Een wereldoorlog nu?
tip 1 Introductie van het hele hoofdstuk
Vervanging van opdracht 1, werkboek.
U kunt de leerlingen het hoofdstuk laten doorbladeren aan de hand van de tijdbalk. Zij kunnen
bijvoorbeeld uit elke paragraaf een gebeurtenis of een bron noemen die te maken heeft met een van de
gegevens die op de tijdbalk staan. De leerlingen leggen vervolgens uit waarom ze juist die gebeurtenis of
bron gekozen hebben. U kunt de leerlingen nu ook vragen of zij een van de gegevens op de tijdbalk in
eigen woorden kunnen omschrijven.
tip 2 Een verhaal bij de foto
Uitbreiding van opdracht 2, werkboek.
Het onderstaande verhaal is een fragment uit de herinneringen van J. Hemelrijk, leraar aan het Joodse
Lyceum in Amsterdam.Hij vertelt over de eerste oproepen in Amsterdam in 1942. In zijn verhaal komt
duidelijk naar voren hoe onwetend de mensen waren over wat er met hen zou gebeuren. Ook is het
dilemma waarin ze zich bevonden voelbaar: wel of niet gaan? U kunt wijzen op de uitvluchten die men
bedacht om toch te gaan. U kunt het voorlezen of het kopiëren en de leerlingen laten lezen.
‘Over de eerste openbare promotie (tevens de laatste) van het Joods Lyceum hing de schaduw des
doods. Meisjes vanaf vijftien jaar oud hadden van het bureau voor Jüdische Auswanderung het
schriftelijk bevel thuis gekregen, ‘s nachts om één uur aan het Centraal Station te komen voor transport.
Waarheen? Dat wist niemand. De ouders begrepen, dat ze hun dochters als een weerloze prooi te
middernacht de straat op moesten sturen om hem nooit weer te zien. Haar naar het station begeleiden
mocht niet. De dochters gingen, vaak na schokkende huiselijke scènes, om ‘hun ouders niet in gevaar te
brengen. Alsof men de ouders zou sparen!
Ik heb bij enkele meisjes aan huis de wanhopige besprekingen meegemaakt en ging geslagen weer weg,
omdat ik geen uitkomst wist. ‘Niet gaan!’ was mijn dringende raad. ‘En dan?’, was de radeloze vraag van
de radeloze ouders. De meesten gingen dan ook; slechts enkelen waren wijzer en doken onder. Op de
promotie was de dreiging voelbaar als een verstikkende damp. Er werd gesproken, ernstig en waardig.
Er werd gemusiceerd, mooi en gevoelig, door enige leerlingen. Een gemengd koortje zong Joodse
Hoofdstuk 4
B46
liederen, weemoedige oude liederen van leed en vervolging. De grüne Polizei stak zijn klauw al naar de
kinderen uit.’
Uit: J. Presser, Ondergang, (Den Haag 1965)
254-55
tip 3 Werken met de tijdvakposters
Uitbreiding op het hele hoofdstuk.
Bij Indigo horen tijdvakposters. Deze staan achter in het informatieboek, maar u kunt ook een poster
goed zichtbaar in de klas ophangen. De leerlingen bekijken vervolgens de poster van de Moderne Tijd
met daarop de ‘Tijd van de Wereldoorlogen’. U kunt hen de volgende opdrachten geven.
– De leerlingen kiezen drie afbeeldingen met teksten die volgens hen een belangrijk kenmerk aangeven
van de moderne tijd, bijvoorbeeld: de opkomst van democratieën (Thorbecke), het ontstaan van de
moderne industrie of het imperialisme. Vervolgens geven de leerlingen per afbeeldingen aan hoe zij
denken dat deze van belang is geweest voor de oorlogsvoering in de moderne tijd.
– De leerlingen zoeken op de poster naar een lange-termijnoorzaak en een lange-termijngevolg van de
Tweede Wereldoorlog. Een mogelijke oorzaak is het ontstaan van nationale staten, een gevolg
bijvoorbeeld de deling van Oost- en West-Duitsland. Het is wel wenselijk dat de leerlingen daarbij
enige voorkennis hebben. U kunt de leerlingen ook zelf een afbeelding aanwijzen en aangeven dat
het een oorzaak of gevolg van de oorlog is. Vervolgens moeten de leerlingen de tussenstappen
bedenken die tussen gevolg, oorzaak en de oorlog nodig zijn om bij elkaar te komen.
– Leerlingen kiezen steeds drie of vier afbeeldingen van de poster uit. Een ander groepje leerlingen
moet dan bepalen welke afbeelding er niet bij hoort en daar argumenten voor geven. U kunt
meerdere groepjes leerlingen een keuze laten maken, omdat zowel de argumenten als de keuze van
de afbeelding die er niet bij hoort, kunnen variëren.
tip 4 Oriëntatie via internet
Uitbreiding op het hele hoofdstuk.
Als voorbereiding op dit hoofdstuk kunt u met uw leerlingen naar het computerlokaal gaan. Via de links
op www.indigo.wolters.nl kunnen ze naar een aantal sites over verzet in Duitsland en Nederland gaan.
tip 5 Doe-opdracht om voorkennis te activeren
Vervanging van opdracht 3 werkboek.
U kunt gebruikmaken van de werkvorm ‘verboden te zeggen’ om de leerlingen te laten spelen met hun
voorkennis. Bij deze werkvorm moeten een leerling een bepaald begrip omschrijven zonder het te
noemen en zonder gebruik te maken van een aantal verboden woorden. Een andere leerling moet raden
om welk begrip het gaat. Hij staat met zijn rug naar het schoolbord. Hierop staat het bewuste begrip en
de verboden woorden. De eerste keer kan de docent het begrip en de verboden woorden kiezen, de
tweede keer kan dit door de leerlingen zelf gebeuren. De twee leerlingen die het spel zullen spelen,
staan dan eventjes op de gang. De gekozen begrippen moeten te maken hebben met de Tweede
Wereldoorlog. Denk bijvoorbeeld aan hongerwinter, D-Day, bevrijding, enzovoort. Als vervanging van
opdracht 3 kunt u de woorden uit de opdracht kiezen.
tip 6 Klassikale introductie Toen en nu
Uitbreiding van opdracht 5, werkboek.
De leerlingen kunnen op internet een onderzoek doen naar de gevolgen van de holocaust. Op
www.indigo.wolters.nl staat meer informatie over waar ze kunnen zoeken. De leerlingen kunnen voor
hun woonplaats of regio zoeken naar antwoorden op de volgende vragen:
– Zijn er joden weggevoerd?
– Waar woonden ze?
– Hoeveel joden hebben de oorlog overleefd?
Hoofdstuk 4
B47
De leerlingen houden in de klas een presentatie over hun onderzoek. Al het materiaal kan gebundeld
worden tot een klein boekwerk.
tip 7 Historische jeugdboeken
Uitbreiding van informatieboek.
Sommige leerlingen vinden het leuk om historische jeugdromans te lezen. Bij dit hoofdstuk zijn een
aantal titels van spannende en informatieve historische jeugdboeken te geven.
Anne Frank, Het achterhuis (1947)
Het beroemde dagboek van Anne Frank blijft een van de beste bronnen over het leven van onderduikers
tijdens de bezetting.
Evert Hartman, Oorlog zonder vrienden (26e druk 2003)
De vader van Arnold is lid van de NSB. Dan ontmoet hij een meisje dat werkt voor het verzet. Als Arnolds
ouders vluchtten vlak voor de bevrijding, moet hij een keuze maken.
Harry Mulisch, De aanslag (1982)
Geen kinderboek, maar veel door jongeren gelezen.
Jona Oberski, Kinderjaren (1978)
De Holocaust gezien door de ogen van een klein kind. Een aangrijpend boek.
Jan Terlouw, Oorlogswinter (1972)
Michiel doet mee met het verzet. Hij overvalt een distributiekantoor en helpt een Engelse piloot. Maar
hij weet niet altijd wie hij wel en niet kan vertrouwen.
tip 8 Een wereldoorlog nu?
Vervanging van opdracht 6, werkboek.
Einstein heeft gezegd dat hij niet wist met welke wapens de Derde Wereldoorlog zou worden
uitgevochten, maar wel de oorlog daarna: met stokken en stenen. U kunt die uitspraak gebruiken als
opstapje voor een onderzoek naar de gevolgen van de oorlogsvoering ten tijde van de Tweede
Wereldoorlog en van een wereldoorlog nu. U kunt de leerlingen in vier groepen indelen.
De eerste twee groepen houden zich bezig met de manier van oorlogsvoering. Zij kunnen op internet en
in de bibliotheek zoeken naar de wapens het leger gebruikte, bijvoorbeeld handwapens, vliegtuigen,
voertuigen. Groep 1 kijkt naar de wapens uit de Tweede Wereldoorlog, groep 2 naar vergelijkbare
wapens van nu. Beide groepen samen bespreken ze de verschillen.
Groep 3 kijkt naar de gevolgen voor de burgerbevolking tijdens de Tweede Wereldoorlog en groep 4
naar de gevolgen voor de burgerbevolking nu (bijvoorbeeld aan de hand van recente oorlogen).
Aan het eind van het onderzoek kunt u met de leerlingen bespreken hoe volgens hen een wereldoorlog
er nu uit zou kunnen zien en wat de gevolgen zouden kunnen zijn.
3.1
Europa 1939-1945
Informatieboek, bladzijden 50 en 51.
Werkboek vwo, bladzijden 50, 51 en 52.
Werkboek havo, bladzijden 42 en 43.
tip 1
tip 2
Hoofdstuk 4
Een tijdbalk maken
Vergelijking van tijdvakken
B48
tip 3
tip 4
tip 5
Lili Marlene
Een onderschrift bedenken
Lesvariatie: Discussie over
keerpunten
tip 1 Een tijdbalk maken
Uitbreiding bij de hele paragraaf.
U kunt de leerlingen een tijdbalk laten maken waarop de gebeurtenissen van de Tweede Wereldoorlog
staan aangegeven. De leerlingen maken eerst met behulp van het informatieboek een lijst van de
belangrijkste gebeurtenissen met de bijbehorende jaartallen. Dan stellen ze per gebeurtenis vast of deze
positief of negatief was voor Duitsland. Positieve gebeurtenissen krijgen een waarde +1, negatieve de
waarde –1 (neutrale een waarde 0). Hetzelfde doen de leerlingen voor de Geallieerden. De tijdbalk krijgt
de vorm van een grafiek met op de horizontale lijn de jaartallen van 1939 tot en met 1945 met daarbij
vermeld de gebeurtenissen. Op de verticale lijn staan de waarden 1, 0 en –1. Daar tekenen de leerlingen
met een zwarte lijn of de gebeurtenissen voor Duitsland positief, negatief of neutraal waren en
hetzelfde met een rode lijn voor de Geallieerden. Zo is goed te zien hoe het oorlogsverloop voor de
beide partijen was en waar precies het keerpunt was (waar de lijnen elkaar kruisen).
tip 2 Vergelijking van tijdvakken
Vervanging van opdracht 11, werkboek vwo.
De leerlingen kunnen met behulp van het Historisch Overzicht een vergelijking maken tussen de Tweede
Wereldoorlog en de oorlogen in andere tijdvakken. U kunt de klas opdelen in groepjes en elk groepje
een ander tijdvak laten bestuderen in het Historisch Overzicht . Geschikte tijdvakken zijn bijvoorbeeld 3
(De wereld en Europa), 4 (De wereld), 5 (Nederland) , 8 (Europa) en 9 (De wereld). Zij moeten dan letten
op de oorlogen die toen gevoerd werden. Daarbij moeten zij, zo mogelijk, de volgende vragen
beantwoorden:
– Welke belangrijke oorlogen waren er in het tijdvak?
– Met welke wapens werd er gevochten, denk je?
– Wat was de reden voor de oorlogen?
– Hoe lang duurden de meeste oorlogen?
– Hoeveel landen waren er bij betrokken?
– Wat waren de gevolgen voor de burgerbevolking?
Vervolgens moeten zij de vraag beantwoorden: ‘Hoe anders was de Tweede Wereldoorlog ten opzichte
van de oorlogen die daarvoor gevoerd zijn?’ Zij moeten vervolgens drie overeenkomsten en drie
verschillen noemen. Alle groepjes houden vervolgens een presentatie van hun bevindingen en er wordt
een uiteindelijke lijst gemaakt van alle verschillen en overeenkomsten die gevonden zijn.
tip 3 Lili Marlene
Uitbreiding bij informatieboek, bladzijden 50 en 51.
U kunt iets vertellen over het soldatenlied Lili Marlene, dat zowel bij de Duitsers als bij de geallieerden
populair was. Het gedicht van Hans Leip op muziek van Norbert Schulze is een sentimenteel lied van een
soldaat die terugverlangt naar zijn geliefde en past zo niet echt bij de meestal bombastische en meer
optimistische liederen van de nazi’s. Deze zagen de populariteit van het lied dan ook met lede ogen aan.
Als snel werd het lied ook geliefd bij de geallieerden, zoals bij de Australiërs die vochten bij Tobroek in
Afrika en die, wanneer zij het lied uit het Duitse kamp hoorden schallen, over de linies riepen: ‘Louder
please!’ De BBC besloot toen een Engelse versie te maken, met een paar kleine veranderingen. Lili werd
van een gewone soldatenmeid een wat beschaafdere dame. Een vrouw onder een lantaarn riep immers
snel de indruk een prostituee te zijn. U kunt een versie van het lied laten horen, bijvoorbeeld de Duitse
versie van Lala Andersen of de Engelse van Marlene Dietrich (die de tekst zelf ook weer veranderde) of
Hoofdstuk 4
B49
van Anne Shelton. De leerlingen kunnen eventueel de teksten vergelijken. Hieronder vindt u de eerste
coupletten van de Engelse en de Duitse versie.
Vor der Kaserne, vor dem großen Tor
stand eine Laterne, und steht sie noch davor.
So wolln wir einst uns wiederseh’n
bei der Laterne woll’n wir steh’n
wie einst Lili Marlene, wie einst Lili Marlene.
Underneath the lantern by the barrack gate,
Darling I remember the way you used to wait,
‘T was there that you whispered tenderly,
That you loved me, You’d always be,
My Lili of the lamplight, My own Lili Marlene.
U kunt met de leerlingen een klassengesprek houden over vragen als waarom dit lied bij soldaten zo
populair was of waarom de nazi’s er niet erg gecharmeerd van waren, maar de Duitse soldaten juist wel.
tip 4 Een onderschrift bedenken
Uitbreiding bij bron 6 en 7, informatieboek bladzijden 51.
U kunt de leerlingen laten oefenen met de vaardigheid ‘Rekening houden met omstandigheden in heden
en verleden’. Duitsers en Geallieerden keken op verschillende manieren aan tegen de gebeurtenissen
van de Tweede Wereldoorlog. De leerlingen kunnen bij bron 6 en 7 uit het informatieboek steeds twee
onderschriften bedenken, een vanuit het standpunt van de Duitsers en een vanuit dat van de
Geallieerden. U kunt per bron een verkiezing houden welk onderschrift het beste is voor beide partijen.
tip 5 Lesvariatie: Discussie over keerpunten
Uitbreiding tekst ´El Alamein en Stalingrad´, informatieboek bladzijden 50.
1 Wat is de bedoeling?
De leerlingen gaan een onderzoek doen naar de belangrijkste keerpunten in de Tweede Wereldoorlog,
El Alamein, Stalingrad en de Slag bij Midway (zie tekstblok 3 van paragraaf 3.4). Uiteindelijk moeten zij
antwoord geven op de vraag welk keerpunt nu het belangrijkst is.
2 Wat heeft u nodig?
Toegang tot het internet en/of boeken over de Tweede Wereldoorlog.
3 Hoe pakt u het aan?
a De leerlingen worden in drie groepen ingedeeld. Elk groepje doet vervolgens met behulp van het
materiaal onderzoek naar een van de drie keerpunten.
b Elk groepje houdt een presentatie en verdedigt de stelling dat het keerpunt dat zij onderzocht hebben
het belangrijkste was.
c Een onafhankelijke jury van leerlingen bepaalt na rijp beraad welk keerpunt gewonnen heeft en
onderbouwt dit met argumenten.
3.2
Nederland in bezettingstijd
Informatieboek, bladzijden 52 en 53.
Werkboek vwo, bladzijden 53 en 54.
Werkboek havo, bladzijden 44 en 45.
Hoofdstuk 4
B50
tip 1
tip 2
tip 3
tip 4
Als het net even anders was
gegaan
De invasie
Hongerwinter
Lesvariatie: Wilhelmina
tip 1 Als het net even anders was gegaan
Uitbreiding van opdracht 3, werkboek.
U kunt het lied Als het net even anders was gegaan van Herman van Veen laten horen. De tekst van
Willem Wilmink kunt u erbij geven. Het lied gaat over wat er gebeurd zou zijn als ‘Hitler toch de oorlog
had gewonnen’.
Hieronder volgt een aantal coupletten:
Als Hitler toch de oorlog had gewonnen,
wat weinig had gescheeld met die V-2,
hadden wij dan nog levensmidd’lenbonnen
of viel de toestand achteraf best mee?
We kwamen zonder een niet-jood verklaring
weer op normale wijze aan de poen
en er was geen verzekerde bewaring
voor de zigeuners die geen mens iets doen
er zou geen jood en geen zigeuner meer bestaan,
als het net even anders was gegaan.
Geen Surinamers waren hier gekomen
en geen Molukker was Europeaan.
Geen gastarbeider was in dienst genomen
of toch? het vuile werk moet ook gedaan.
Van concentratiekampen zou men praten:
och, dat valt wel mee, er wordt zoveel beweerd.
We zouden ‘t rustig daarbij kunnen laten
want geen getuige was teruggekeerd.
De nazi’s hadden het veel grondiger gedaan,
als het net even anders was gegaan.
We weten allemaal dat Hitler heeft verloren.
We zijn toen van de tirannie gered
maar zou ik anders ook een lied doen horen?
een bloed- of bodemlied? of juist een van verzet?
Zou er in zulke uitzichtloze tijden
nog iets bestaan als hier en daar een sprank
van moed en hoop, die boeken doen verspreiden
Jan Campert en van Randwijk, Anne Frank?
Zou dan het goede, schone nog bestaan,
als het net even anders was gegaan?
U kunt met de leerlingen een discussie aangaan over dit lied. Ze kunnen bijvoorbeeld eerst
onderstrepen wat ze niet begrijpen (V-2, bloed- en bodemlied, Jan Campert en Van Randwijk). U kunt ze
de betekenis hiervan vertellen of van tevoren thuis laten opzoeken. Daarna kunt u de leerlingen enkele
vragen stellen, zoals:
– U kunt de vaardigheid over continuïteit en verandering goed toepassen. Wat zou volgens het lied
hetzelfde zijn geweest als Hitler toch gewonnen had en wat was anders geweest?
Hoofdstuk 4
B51
–
–
–
–
U kunt de leerlingen vragen wat de bedoeling is van de dichter. Oppervlakkig gezien lijkt het of de
dichter wil zeggen dat het allemaal niet zo erg zou zijn geweest. We waren wel door gegaan met ons
leven. U kunt de leerlingen vragen bij welke houding dit hoort: collaboratie, accommodatie of verzet.
Maar is dit werkelijk de strekking van het gedicht?
Waarom heeft de dichter niet gewoon een protestlied tegen het fascisme geschreven? Wat wil hij ons
op deze manier duidelijk maken? U kunt de leerlingen sturen om er achter te komen dat op deze
manier de lezer gedwongen wordt na te denken over wat hij zelf gedaan zou hebben.
U kunt de leerlingen nog apart naar de laatste strofe laten kijken. Wat bedoelt de dichter met ‘zou ik
anders ook een lied doen horen’?
U kunt de leerlingen vragen het lied te karakteriseren: is het optimistisch/ pessimistisch,
treurig/vrolijk?
tip 2 Invasie
Uitbreiding tekst ´Nederland bezet´, informatieboek, bladzijde 52.
Hoe kan de snelle nederlaag van het Nederlandse leger in mei 1940 verklaard worden? U kunt de
leerlingen erover na laten denken. De Jong geeft in zijn werk over de bezetting een analyse die u
hiervoor kunt gebruiken.
‘Het kwam erop neer dat Nederland zwak was en in zijn verdediging vrijwel alleen stond. Voor een
hardnekkige verdediging bezaten wij noch de ruimte, noch de manschappen, noch de middelen, noch de
mentaliteit. Het was Hitler daarentegen mogelijk om, gebruik makend van het voordeel van de
verrassing, voldoende strijdkrachten tegen ons land in te zetten om een snelle overwinning te
waarborgen.
Dat onze troepen, gegeven hun zwakke bewapening, slechte training, gebrekkige mentale voorbereiding
en veelal onbekwame leiding een beperkte gevechtswaarde hadden, is duidelijk. De eerlijkheid gebiedt
er op te wijzen dat het begin van elke oorlog en in het bijzonder de zogenaamde vuurdoop ook voor
troepen die beter innerlijk voorbereid zijn en beter geleid worden, steeds een zware beproeving
betekent. Aan de situatie waarin hij gevaar loopt het leven te verliezen of ernstig gewond te raken,
moet elke militair wennen; die situatie vergt aanpassing – maar tijdens de meidagen ontbrak de
aanpassingstijd’.
Naar: L. de Jong, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog 3 Mei ‘ 40, (Den Haag
1970) 470-1
U kunt de tekst kopiëren en aan de leerlingen de volgende vragen meegeven (of deze klassikaal
bespreken):
– Welke oorzaken worden in de tekst genoemd voor de Nederlandse nederlaag?
– Welke belangrijke oorzaak wordt er niet in genoemd? (bedoeld is het bombardement van Rotterdam)
– Welke oorzaken zijn het belangrijkst en welke het minst belangrijk?
– Wat vind je van het laatste argument dat de soldaten geen tijd hadden om aan de oorlog te wennen?
– Welke argumenten ben je het mee eens en welke niet?
– Welke reden zat er achter dat het leger zo slecht bewapend was?
tip 3 Hongerwinter
Vervanging van opdracht 8, werkboek.
U kunt de leerlingen laten nadenken over de gevolgen van de hongerwinter. Zij kunnen bijvoorbeeld
bedenken wat het betekende voor de inwoners van een stad als de toevoer van voedsel plotseling stil
valt en dit vergelijken met de situatie op het platteland. Voor beide categorieën kunnen zij de volgende
vragen beantwoorden:
– Aan welke levensmiddelen, enzovoort, zal als eerste gebrek zijn?
– Welke alternatieve manieren zijn er om aan voedsel te komen?
– Welke surrogaten zijn er voorhanden?
– Hoe komen mensen aan brandstof?
Hoofdstuk 4
B52
U kunt de leerlingen bijvoorbeeld wijzen op het feit dat het niet eenvoudig was om hout te vinden in de
stad. Tramlijnen werden opengebroken en bomen in parken omgehakt. Aan het eind van de oefening
kunnen de leerlingen goed de vraag beantwoorden waarom de situatie in de steden erger was dan op
het platteland.
tip 4 Lesvariatie: Wilhelmina
Uitbreiding van tekst ´Nederland bezet´, informatieboek, bladzijde 52.
1 Wat is de bedoeling?
Het vertrek van Wilhelmina in de meidagen van 1940 heeft voor veel controverse gezorgd. In de
televisieserie Wilhelmina is dit dilemma mooi uitgebeeld. Wilhelmina ziet zich door de omstandigheden
gedwongen om naar Groot-Brittannië te vluchten, terwijl een van haar hofdames er juist bewust voor
kiest om te blijven. Wanneer Wilhelmina na de bevrijding in Nederland terugkomt, ontmoeten zij elkaar.
De hofdame blijkt dan een actieve rol te hebben gespeeld in het verzet. U kunt deze beide fragmenten
laten zien en met de leerlingen een discussie voeren over de vragen die ze oproepen.
2 Wat heeft u nodig?
De video of dvd van de serie Wilhelmina. Het betreft het derde deel van de serie over de Tweede
Wereldoorlog.
3 Hoe pakt u het aan?
a U laat twee fragmenten zien, namelijk het moment waarop Wilhelmina Nederland verlaat (ongeveer
10 minuten) en het moment waarop ze weer terugkomt.
b U legt de leerlingen de volgende vragen voor:
– Waarom wil Wilhelmina aanvankelijk niet vluchten?
– Hoe wordt ze er toch toe gedwongen?
– Waarom wil de hofdame niet vluchten?
– Heeft de hofdame achteraf gezien een goede keuze gemaakt?
– Welke rol had Wilhelmina in Nederland kunnen spelen als zij was gebleven?
c U kunt nu met de leerlingen de antwoorden bespreken en een discussie houden over de vragen of het
terecht is om te stellen dat Wilhelmina Nederland in de steek heeft gelaten en of het beter was
geweest dat zij was gebleven of niet.
3.3
De holocaust
Informatieboek, bladzijden 54 en 55.
Werkboek vwo, bladzijden 55 en 56.
Werkboek havo, bladzijden 46 en 47.
tip 1
tip 2
tip 3
tip 4
De oproep
Het dagboek van Anne Frank
Betrouwbaarheid en
representativiteit van bronnen
Lesvariatie: Monumenten
tip 1 De oproep
Uitbreiding van bron 17, informatieboek bladzijde 54.
U kunt met de leerlingen de tekst van de oproep die joden kregen om zich naar een concentratiekamp
te begeven eens nader gaan bekijken. Hieronder volgt een gedeelte van de tekst.
Hoofdstuk 4
B53
‘U moet zich voor eventuele deelname aan een, onder politietoezicht staande, werkverruiming in
Duitsland voor persoonsonderzoek en geneeskundige keuring naar het doorgangskamp Westerbork,
station Hooghalen, begeven. [...]
Als bagage mag meegenomen worden:
1 koffer of rugzak
1 paar werklaarzen
2 paar sokken
2 onderbroeken
2 hemden
1 werkpak
2 wollen dekens
2 stel beddengoed (overtrek met laken)
1 eetnap
1 drinkbeker
1 lepel en
1 pullover
handdoek en toiletartikelen
[...] Ziekte is geen verontschuldiging voor het niet nakomen van de oproeping’.
Naar: J.Presser, Ondergang, (Den Haag 1965) 313
U kunt de leerlingen een kopie geven van deze tekst en aan de hand daarvan een gesprek beginnen over
de vraag waarom veel joden gehoor gaven aan deze oproep en waarom sommigen, zoals de familie van
Anne Frank, ook argwaan hadden. Hierbij kunt u de leerlingen ook wijzen op bron 17 en vragen op
welke manier hier bewust een foute suggestie werd gewekt (namelijk dat de trein een retour was).
Vervolgens kunt u de leerlingen vragen naar de leefomstandigheden in Westerbork aan de hand van de
bagage die ze mee mochten nemen. U kunt hierbij denken aan zaken als hygiëne en voedsel. U kunt ook
een kopie maken van de originele oproep (te vinden in bijvoorbeeld, J.Presser, Ondergang,
Staatsuitgeverij, Den Haag 1965, naast bladzijde 312) en deze op sheet zetten.
tip 2 Het dagboek van Anne Frank
Uitbreiding bij tekst ´Nederlandse joden in de val´, informatieboek bladzijde 54.
Om de fasen van de jodenvervolging te bespreken kunt u gebruik maken van de onderstaande
fragmenten uit het dagboek van Anne Frank.
Zaterdag, 20 juni 1942
Joden moeten een Jodenster dragen, Joden moeten hun fietsen afgeven. Joden mogen niet in de tram,
Joden mogen niet meer in auto’s rijden. Joden mogen alleen van 3-5 uur boodschappen doen en alleen
in Joodse winkels, waar ‘Joods lokaal’ op staat. Joden mogen vanaf 8 uur ‘s avonds niet meer op straat
zijn en ook niet in hun tuin zitten, noch bij kennissen. Joden mogen zich niet in schouwburgen,
bioscopen of andere voor vermaak dienende plaatsen ophouden, Joden mogen in het openbaar generlei
sport beoefenen, ze mogen geen zwembad, tennisbaan, hockeyveld of andere sportplaats betreden.
Joden mogen ook niet bij Christenen aan huis komen. Joden moeten op Joodse scholen gaan en nog veel
meer van dergelijke beperkingen.
Woensdag, 8 juli 1942
Even later verscheen Margot in opgewonden toestand aan de keukendeur. ‘Er is een oproep voor de S.S.
voor vader gekomen’, fluisterde ze, ‘moeder is al naar mijnheer Van Daan gegaan’. (Van Daan is een
goede kennis en medewerker in papa’s zaak.) Ik schrok ontzettend, een oproep, iedereen weet wat dat
betekent, concentratiekampen en eenzame cellen zag ik al in m’n geest opdoemen en daar naartoe
zouden wij vader moeten laten vertrekken. ‘Hij gaat natuurlijk niet’, verklaarde Margot mij toen wij in
Hoofdstuk 4
B54
de kamer op moeder zaten te wachten. ‘Moeder is naar Van Daan om te bespreken of we morgen naar
onze schuilplaats zullen vertrekken’.
Uit: D.Barnouw en G. van der Stroom ed., De dagboeken van Anne Frank, (Amsterdam 1986) 203 en
226-7
U kunt de leerlingen vragen de fragmenten te koppelen aan de verschillende fasen van de
jodenvervolging. Ook kunt u vragen wat het doel is van de maatregelen die Anne in het eerste fragment
noemt en wat de gevolgen waren voor het dagelijks leven van joden in die tijd. Bij het tweede fragment
kunt u erop wijzen dat Anne al een angstig beeld krijgt bij de oproep van haar vader en u kunt vragen
wat men in die tijd eigenlijk wist over wat er zou gebeuren en waar haar idee vandaan zou kunnen
komen. Bij het bespreken van de laatste fase kunt u iets vertellen over hoe de familie Frank verraden is
en weggevoerd en hoe alleen Otto Frank terug is gekeerd. Hij kreeg toen zijn dochters dagboek van
Miep Gies, die het na de inval had gevonden.
tip 3 Betrouwbaarheid en representativiteit van bronnen
Vervanging van opdracht 6, werkboek.
U kunt de leerlingen nog verder laten oefenen met de vaardigheid van de representativiteit van
bronnen. De leerlingen kunnen bijvoorbeeld per tweetal drie bronnen uitkiezen uit de paragraaf. De
leerlingen stellen eerst samen per bron vast hoe betrouwbaar deze is. Zij stellen zich dan steeds de
volgende vragen:
– Wie heeft de bron gemaakt?
– Voor wie is de bron gemaakt?
– Met welk doel is de bron gemaakt?
Vervolgens bedenken de leerlingen dan ieder per bron een vraag, de ene leerling een vraag waarvoor de
bron niet representatief is, de ander een vraag waarvoor de bron juist wel representatief is. Als extra
moeilijkheid moeten bij de eerste bron de vragen beschrijvend zijn, bij de tweede verklarend, bij de
derde waarderend. Vervolgens gaan ze de vragen met elkaar vergelijken. U kunt afsluitend met de hele
klas de opvallendste verschillen bespreken.
tip 4 Lesvariatie: Handeling of omgevingsgeschiedenis
Uitbreiding van paragraaf 3.3, informatieboek bladzijden 54 en 55.
1 Wat is de bedoeling?
De leerlingen gaan een onderzoek doen naar hoe de jodenvervolging in hun omgeving wordt herdacht.
2 Wat hebt u nodig?
Informatieve boeken over de eigen stad of regio, VVV-folders, gemeentegidsen, enzovoort, toegang tot
internet
3 Hoe pakt u het aan?
a Als inleiding kunt u iets vertellen over het holocaustmonument in Berlijn en over de discussies die
daarover plaats gevonden hebben. Is het mogelijk een monument te maken dat recht doet aan zo’n
enorme gebeurtenis? U kunt de leerlingen deze vraag ook voorleggen. De leerlingen gaan vervolgens
in groepjes per regio op zoek naar monumenten of andere herinneringstekens die te maken hebben
met de jodenvervolging. U kunt ze eventueel op weg helpen door een aantal monumenten voor te
selecteren.
b Per monument beantwoorden de leerlingen de volgende vragen:
– Hoe ziet het monument eruit?
– Waar staat het?
– Welke tekst staat erop?
– Vinden er nog herdenkingen plaats?
c De leerlingen presenteren hun bevindingen. Tevens kunnen zij discussiëren over de vraag of ze
vinden dat het monument geschikt is om de jodenvervolging te herdenken en kunnen zij een
antwoord geven op de vraag of het mogelijk is een monument te maken dat recht doet aan zo’n
Hoofdstuk 4
B55
enorme gebeurtenis. Als het antwoord positief luidt, kunnen zij eventueel proberen zelf een
monument te ontwerpen.
3.4
De oorlog in Azië 1941-1945
Informatieboek, bladzijden 56 en 57.
Werkboek vwo, bladzijden 57 en 58.
Werkboek havo, bladzijden 48 en 49.
tip 1
tip 2
tip 3
tip 4
Racisme
Een brief naar huis
Discussie over de atoombom
Lesvariatie: Soekarno, verrader
of niet?
tip 1 Racisme
Uitbreiding van opdracht 5, werkboek.
Als introductie op de opdracht over racisme kunt u de leerlingen de volgende tekst voorleggen.
‘Boodschap aan alle ambtenaren van de Staatsspoorwegen
Ik voel mij heden niet voldaan, omdat ik genoodzaakt ben het volgende onder uw aller aandacht te
brengen. Tegen het einde van het vorige jaar, toen enige Hollandse ambtenaren ontslagen werden, heb
ik alle diensthoofden reeds medegedeeld, dat zij hun taak zo goed mogelijk moeten vervullen. Toen ik
echter de verschillende werkzaamheden onderzocht, stelde het mij zeer te moeten constateren, dat
diverse Indonesiërs de bevelen van hun respectievelijke dienstchefs niet volledig uitvoeren, omdat deze
Indo-Europeanen zijn. […] U moet zich goed realiseren dat dit optreden grote gevolgen heeft, aangezien
u op deze manier de hoge idealen vergeet (dat is de Verheffing van Groter Oost-Azië). […] Ten aanzien
van de Indo-Europeanen doe ik de waarschuwing toekomen dat in hun aderen tevens het bloed van de
vijand stroomt. […] Ons gehoorzamen staat niet onder de invloed van macht en dwang, doch onder
invloed van zuiver aanvoelen van het algemeen belang voor Z.M. Tenno Heika [de Keizer] en voor onze
ouders.
Yoshitane Higasi, Staatsspoorwegen
Djakarta 15-1-2603. (1943)’
Uit: J. Kemperman ed., De Japanse bezetting in dagboeken. Buiten de kampen, (Amsterdam 2002) 132133
De leerlingen kunnen de volgende vragen beantwoorden:
– Wat is het probleem van de Japanse ambtenaar?
– Hoe dachten de Japanners over Europeanen? Hoe blijkt dat uit de tekst?
– Wat heeft de bron met racisme te maken?
tip 2 Een brief naar huis
Uitbreiding van tekst ´Vechten tot het einde´, informatieboek bladzijde 56.
U kunt de leerlingen laten nadenken over de vechtmentaliteit van de Japanners. Als inleiding kunt u het
volgende fragment voorlezen uit het verslag van een Amerikaanse soldaat.
Hoofdstuk 4
B56
‘Tijdens een patrouille stootte een marinekapitein die iedereen Wimpy noemde, op een paar Japanners
die zich verschanst hadden in een hut. Er onstond een vrij hevig gevecht; na verloop van een kwartier
antwoordde niemand meer op het vuur van onze mannen.
Wimpy kroop naderbij en constateerde dat alle Jappen dood waren, op één na die ernstig gewond
bleek. Hij lag op de vloer van de hut, in de verst van de deur gelegen hoek.
Twintig minuten lang probeerde Wimpy hem op zijn gemak te stellen. De Jap verroerde geen vin. Het
bloed stroomde nog steeds uit zijn mond en zijn gezicht vertrok af en toe van pijn.
Tenslotte besloot de kapitein hem mee te nemen. Hij liep tot de deur met de revolver in zijn hand en
bleef op de drempel staan, het wapen in de aanslag. De Japanner begon, steunend op handen en
voeten, te kruipen in de richting van het lijk van een officier die een zwaard bij zich had. ‘Stop’
schreeuwde Wimpy, ‘je dwingt me om je dood te schieten!’ Wimpy durfde niet dichterbij de man te
komen. Hij kon alleen maar zijn revolver richten en schreeuwen. De Jap sleepte zichzelf nog steeds naar
het zwaard en greep het, terwijl Wimpy stampvoette en brulde: ‘Stommeling, o arme idioot, dan moet ik
je dood schieten.’ Toen slaagde de Jap erin overeind te komen, zwaaide dreigend met het zwaard boven
zijn hoofd en liep naar Wimpy, die toen gedwongen was hem neer te knallen’.
Naar: B. van Houten, Ooggetuigen van de Tweede Wereldoorlog. De geschiedenis van de Tweede
Wereldoorlog in egodocumenten, (Hoevelaken 1990) 167-168
De leerlingen verplaatsen zich vervolgens naar keuze in een Amerikaanse of een Japanse soldaat en
schrijven een brief naar huis over hun wederwaardigheden. Ze kunnen daarbij uitgaan van de volgende
situaties:
– Een Japanse kamikazepiloot schrijft een laatste brief naar zijn ouders.
– Een Amerikaanse soldaat legt uit wat ‘island hopping’ inhoudt en hoe de gevechten verlopen.
– Een Japanse soldaat op een eiland in de Stille Oceaan schrijft dat hij zich nooit zal overgeven.
– Een Amerikaanse piloot rechtvaardigt zijn missie om de atoombom op Hiroshima te gooien.
– Een Japanner schrijft waarom Japan zich na de atoombom heeft moeten overgeven en vertelt hoe hij
daarover denkt.
U kunt naar behoeven meer situaties hieraan toevoegen.
tip 3 Discussie over de atoombom
Uitbreiding van opdracht 8, werkboek vwo.
U kunt met de leerlingen de vaardigheid ‘Een eigen mening vormen’ oefenen door een discussie te
houden over de vraag of het gebruik van de atoombom op Japan door de Verenigde Staten legitiem
was. De leerlingen kunnen antwoord geven op de vraag of het Amerikaanse argument om het wapen in
te zetten geloofwaardig is of dat er nog andere redenen zouden kunnen zijn. U kunt ook de huidige
problematiek rond kernwapens erbij betrekken. De leerlingen kunnen nadenken over de gevolgen van
kernwapens voor de moderne oorlogvoering en het probleem van de verspreiding van de
technologische kennis omtrent het produceren van dergelijke wapens.
tip 4 Lesvariatie Soekarno, verrader of niet?
Vervanging van opdracht 9, werkboek vwo.
1 Wat is de bedoeling?
U kunt de leerlingen een rechtszaak laten spelen waarin de vraag centraal staat of Soekarno een
verrader was of niet. Bij deze opdracht moeten de leerlingen een eigen mening vormen over de rol van
Soekarno tijdens de Japanse bezetting. Ze moeten daarbij rekening houden met het feit dat een oordeel
over Soekarno afhangt van de positie die je inneemt. De Nederlanders dachten anders over Soekarno
dan de meeste Indonesiërs.
2 Wat heeft u nodig?
Een klaslokaal waarin de opstelling van de tafels zo veranderd kan worden dat een rechtszaak
nagespeeld kan worden.
Hoofdstuk 4
B57
3 Hoe pakt u het aan?
a U geeft een korte introductie over Soekarno en legt uit wat er gaat gebeuren.
b U laat de leerlingen de verschillende rollen spelen: rechter, verdachte, advocaten, officiers van
justitie. De leerlingen die geen rol hebben, kunnen in de jury plaats nemen.
c De officiers van justitie verwoorden het Nederlandse standpunt: Soekarno was een collaborateur. Zij
moeten daarvoor overtuigende argumenten verzinnen. De advocaten staan voor de Indonesische
positie. De rechter houdt orde en zorgt ervoor dat iedereen aan het woord komt. Tot slot komt de jury
tot een beslissing waarbij de meeste stemmen gelden.
3.5
De Verenigde Naties
Informatieboek, bladzijden 58 en 59.
Werkboek vwo, bladzijden 59, 60 en 61.
Werkboek havo, bladzijden 50 en 51.
tip 1
tip 2
tip 3
tip 4
Krantenartikelen
Posterpresentatie
Organisatie van de Verenigde
Naties
Lesvariatie: De rechten van het
kind
tip 1 Krantenartikelen
Uitbreiding paragraaf informatieboek bladzijden 58 en 59.
U kunt de leerlingen gedurende twee weken alle artikelen uit de krant mee laten nemen die betrekking
hebben op de VN. De leerling die een artikel meeneemt, moet kort vertellen waar het over gaat.
Vervolgens kunt u de leerlingen de vraag voorleggen: ‘Hoe succesvol zijn de Verenigde Naties?’ U maakt
twee kolommen op het bord of op een groot stuk papier met de koppen Positief (+) of Negatief (–).
Vervolgens moeten de leerlingen de artikelen over de kolommen verdelen. Per artikel is maar één
beoordeling mogelijk. Aan de hand van welke kolom het meeste artikelen toebedeeld krijgt, wordt de
vraag positief of negatief beoordeeld.
tip 2 Posterpresentatie
Uitbreiding van opdracht 6, werkboek.
U kunt de leerling een poster laten maken waarin hun ideaal van de Verenigde Naties afgebeeld staat,
zoals op de mozaïek van Norman Rockwell in het gebouw van de Verenigde Naties (bron 30). Allereerst
moeten zij een nieuwe leus bedenken. De leerlingen kunnen daarvoor een begrip zoeken uit het
Handvest van de VN en vervolgens daar een pakkende zin bij bedenken. De leus moet niet te lang zijn,
maar wel alles overbrengen wat nodig is. Een alternatief is dat de leerlingen uitgaan van de vier
vrijheden van het Antlantisch Handvest:
1
Vrijheid van meningsuiting
2
Vrijheid van godsdienst
3
Vrijheid van gebrek
4
Vrijheid van angst
Vervolgens gaan de leerlingen aan de slag met een afbeelding. Voor de leerlingen die niet kunnen
tekenen, is het mogelijk om een collage te maken met foto’s uit kranten en tijdschriften. In de klas
worden de posters gepresenteerd en vervolgens opgehangen. Norman Rockwell heeft ook afbeeldingen
gemaakt bij de vier vrijheden. Om die te vergelijken met die van de leerlingen kunt u deze opzoeken op
internet via www.indigo.wolters.nl.
Hoofdstuk 4
B58
tip 3 Organisatie van de Verenigde Naties
Vervanging van opdracht 3, werkboek.
U laat de leerlingen de organisatie van de Verenigde Naties nog een keer bekijken. Ze kunnen uit de
tekst de onderdelen van de VN die daarin genoemd staan overnemen. Per onderdeel maken ze een
korte omschrijving van de functie ervan. Vervolgens maken ze voor elk van de onderdelen een klein
symbool dat die functie weergeeft. Ten slotte moeten ze met de symbolen die ze gemaakt hebben deze
in een schema in een logisch verband met elkaar brengen. Als afsluiting kunt u het schema uit het
werkboek op het bord tekenen en de verschillen en overeenkomsten met de schema’s van de leerlingen
bespreken.
tip 4 De rechten van het kind
Uitbreiding bij de hele paragraaf.
1 Wat is de bedoeling?
De leerlingen gaan een onderzoek doen aan de hand van een hoofdvraag. Vervolgens bedenken zij zelf
drie deelvragen en verzamelen de gegevens om deze vragen te beantwoorden. Het resultaat is een
gedegen en goed gepresenteerd verslag.
2 Wat hebt u nodig?
U kunt de leerlingen de volgende tekst laten lezen.
Preambule van het Verdrag voor de Rechten van het Kind
Ervan overtuigd dat aan het gezin, als de kern van de samenleving en de natuurlijke omgeving voor de
ontplooiing en het welzijn van al haar leden en van kinderen in het bijzonder, de nodige bescherming en
bijstand dient te worden verleend opdat het zijn verantwoordelijkheden binnen de gemeenschap
volledig kan dragen,
Erkennende dat het kind, voor de volledige en harmonische ontplooiing van zijn persoonlijkheid, dient
op te groeien in een gezin, in een sfeer van geluk, liefde en begrip,
Overwegende dat het kind volledig dient te worden voorbereid op het leiden van een zelfstandig leven
in de samenleving, en dient te worden opgevoed in de geest van de in het Handvest der Verenigde
Naties verkondigde idealen, en in het bijzonder in de geest van vrede, waardigheid, verdraagzaamheid,
vrijheid, gelijkheid en solidariteit,
Indachtig dat, zoals aangegeven in de Verklaring van de Rechten van het Kind, aangenomen door de
Algemene Vergadering van 20 november 1959, ‘het kind op grond van zijn lichamelijke en geestelijke
onrijpheid bijzondere bescherming en zorg nodig heeft, met inbegrip van geëigende wettelijke
bescherming, zowel vóór als na de geboorte’,
Op passende wijze rekening houdend met het belang van de tradities en culturele waarden van ieder
volk voor de bescherming van het kind en voor zijn harmonische ontwikkeling,
Zijn het volgende overeengekomen....
Uit: www.unicef.nl
3 Hoe pakt u het aan?
a De leerlingen beginnen met de hoofdvraag: ‘Op wat voor manier draagt Unicef bij aan het hoofddoel
van de Verenigde Naties?’ De leerlingen formuleren op basis hiervan zelf drie deelvragen. Deze
moeten aan de hand van de bron hierboven en het informatieboek beantwoordbaar zijn en dus niet te
groot. U kunt hen daarbij uitleggen dat de deelvragen meehelpen om de hoofdvraag te
Hoofdstuk 4
B59
b
c
–
–
–
–
–
–
beantwoorden. Een voor de handliggende deelvraag is hier bijvoorbeeld: ‘Wat is het hoofddoel van
de Verenigde Naties?’
Aan de hand van de tekst hierboven en het informatieboek gaan zij hun deelvragen beantwoorden.
De verzamelde gegevens verwerken de leerlingen in een kort verslag van 1 à 2 A-viertjes. Hierbij
moeten zij rekening houden met de volgende eisen:
Het werkstuk moet een inleiding hebben met daarin een motivatie voor het onderzoek, de hoofdvraag
en een korte uitleg over de te volgen methode en te onderzoeken bronnen.
Het werkstuk moet uit meerdere paragrafen bestaan met logische kopjes die een korte samenvatting
van de inhoud geven.
De geschreven teksten bevatten alinea’s die op duidelijke wijze van elkaar onderscheiden zijn.
In de tekst wordt een antwoord gegeven op de deelvragen.
De tekst eindigt met een conclusie waarin het antwoord op de hoofdvraag gegeven wordt.
Aan het slot van het werkstuk staat een bibliografie met gebruikte bronnen.
– Eventueel kunnen de leerlingen met voetnoten werken in de tekst om duidelijk te maken waar
hun informatie vandaan komt.
– Het werkstuk wordt in nette vorm, met een voorblad en eventueel illustraties aan de docent
aangeboden.
STAP
Informatieboek, bladzijde 67.
Werkboek vwo, bladzijden 68 en 69.
Werkboek havo, bladzijden 56 en 57.
Samenhang en Praktijk: Ik zal voor je
zingen
Teamwork en Actueel: De VN in actie
Samenhang en Praktijk: Ik zal voor je zingen
Uitbreiding van Samenhang en Praktijk, werkboek.
1 Wat is de bedoeling?
Leerlingen doen een onderzoek op internet (of ter plaatse) naar wat er in werkelijkheid is gebeurd in de
Hollandse Schouwburg en de crèche en op welke wijze de herinnering hieraan levend wordt gehouden..
2 Wat hebt u nodig?
De historische lijster Ik zal voor je zingen.
3 Hoe pakt u het aan?
Leerlingen kunnen deze opdracht individueel of in groepjes uitvoeren.
U legt leerlingen de volgende deelvraag voor (naar aanleiding van het citaat uit Ik zal voor je zingen in
het informatieboek, bladzijde 67):
– Wat is er in werkelijkheid in de Hollandse Schouwburg en crèche gebeurd en hoe wordt de
herinnering hieraan levend gehouden?
U geeft leerlingen de opdracht om tijdens het lezen van het boek tien deelvragen bij deze hoofdvraag te
bedenken en te noteren.
U bespreekt de deelvragen met ze en verbetert deze zo nodig.
U spreekt af wie welke deelvragen gaat onderzoeken en hoe ze dit aanpakken. (Zie Algemene
vaardigheden, informatieboek bladzijde 174.) Op www.indigo.wolters.nl vindt u bruikbare links naar
websites.
Hoofdstuk 4
B60
Teamwork en Actueel: De VN in actie
Uitbreiding van Teamwork en Actueel, werkboek.
1 Wat is de bedoeling?
De leerlingen spelen in een lesuur de besluitvormingsprocedure na van de Verenigde Naties. Hierbij
komt de organisatie van de VN aan bod. De opdracht is een uitbreiding van de opdracht in het
werkboek, omdat hier ook andere onderdelen van de VN bij worden betrokken.
2 Wat hebt u nodig?
– een klaslokaal waarin leerlingen in groepjes kunnen werken
– een vergaderopstelling met een spreekgestoelte
3 Hoe pakt u het aan?
a De leerlingen krijgen een probleemsituatie mee waarbij ingrijpen van de Verenigde Naties gewenst
kan zijn. Dit is bij voorkeur een actueel probleem. De leerlingen worden in groepjes verdeeld over de
betrokken landen. Dit kan gaan om landen in de buurt van het betreffende land en het land zelf.
Daarnaast zijn Nederland en de vijf permanente leden van de Veiligheidsraad vertegenwoordigd. De
leerlingen krijgen tien minuten de tijd om zich op het probleem te oriënteren en een standpunt in te
nemen voor hun land. Eén leerling wordt aangewezen als secretaris-generaal. Hij beweegt zich
tussen de groepjes en probeert op de hoogte te blijven van waar de landen mee bezig zijn.
b De volgende twintig minuten komen alle landen samen in de Algemene Vergadering. De landen
geven kort hun standpunt weer. De secretaris-generaal formuleert op basis hiervan een voorstel voor
een resolutie en brengt deze in stemming.
c Het laatste kwartier komt de Veiligheidsraad bijeen, dat wil zeggen de vijf permanente leden. Op
basis van het voorafgaande beslissen zij of zij willen ingrijpen of niet. De leden hebben ieder een
vetorecht. Aan het eind van het lesuur komt de Veiligheidsraad met een uitspraak.
Hoofdstuk 4
B61
4 De Koude Oorlog
Instap
Informatieboek, bladzijden 68 en 69.
Werkboek vwo, bladzijden 70 en 71.
Werkboek havo, bladzijden 58 en 59.
tip 1
Introductie op het hele hoofdstuk
tip 2
Verhaal bij het historische
openingsbeeld
tip 3
Werken met tijdvakposters
tip 4
Werken met tijdvakposters
tip 5
Activeren van voorkennis met
historische atlas
tip 6
Nadenken over Toen en nu:
collage maken
tip 7
Historische jeugdromans
tip 8
Berlijnse Muur in foto’s
tip 1 Introductie op het hele hoofdstuk
Uitbreiding van informatieboek, bladzijden 68 en 69.
Deze introductie is leuk als eerste les van dit hoofdstuk. Leerlingen weten (waarschijnlijk) nog niet waar
het over gaat, maar hun nieuwsgierigheid kan al wat geprikkeld worden doordat er iets anders gebeurt
dan normaal.
1
Als introductie op het hele hoofdstuk kunt u de gevolgen van de Berlijnse Muur tastbaar maken in de
klas.
In het midden van het klaslokaal moet u (van te voren) een soort scheiding aanbrengen, bijvoorbeeld
een denkbeeldige muur van een rij tafels.
2 Als de leerlingen het klaslokaal binnenkomen, laat u ze eerst achterin de klas zitten. U vraagt één
leerling naar voren te komen en aan te wijzen waar hij woont op de plattegrond. Als dit ten westen
van de rode streep (de muur) is, gaat hij aan de linkerkant van de klas zitten; als hij ten oosten van de
rode streep woont, gaat hij aan de rechterkant van het lokaal zitten. Als de leerlingen begrijpen wat
de bedoeling is, nemen ze allemaal plaats aan één kant van het klaslokaal, (waar de tafels en stoelen
nog staan). Vrienden die altijd naast elkaar zitten, zijn misschien nu gescheiden en moeten naast
iemand anders zitten.
3 Als iedereen aan één kant zit, stelt u vragen als:
– Wie kan de school niet meer bezoeken en welke gevolgen heeft dat?
– Welke mensen kun je niet meer bereiken? Bijvoorbeeld vrienden, familie, kennissen, de dokter…
– Welke winkels, sportverenigingen en festiviteiten kun je niet meer bezoeken?
– Kortom: welke veranderingen zou dit met zich meebrengen?
Vertel daarna het verhaal bij het historische openingsbeeld (zie tip 2) of laat het liedje De Muur van
Klein Orkest horen (zie tip 8).
tip 2 Verhaal bij het historische openingsbeeld
Uitbreiding van bronnen 3 en 4, informatieboek bladzijden 68 en 69.
Dit verhaal kunt u vertellen bij het openingsbeeld (bron 3) en voorafgaand aan bron 4.
Hoofdstuk 4
B62
‘Sinds 1949 was Duitsland in tweeën verdeeld: de DDR en de BRD. Hoewel de stad Berlijn in de
communistische DDR lag, was deze stad in twee sectoren verdeeld: het kapitalistische West-Berlijn en
het communistische West-Berlijn. Er was vrij verkeer mogelijk tussen het oosten en westen van Berlijn.
Met de metro was je in twee minuten van het socialistische Oost-Berlijn in het kapitalistische, bruisende
West-Berlijn.
Veel Oost-Duitsers keken met afgunst naar de rijke mensen in West-Berlijn. Steeds meer Oost-Duitsers
trokken via West-Berlijn naar de BRD. Vooral veel jonge, hoog opgeleide mensen zochten hun heil in het
Westen. Zij wilden meer kansen, mogelijkheden en luxe en die kon het socialistische Oost-Duitsland hen
niet bieden. Doordat steeds meer van deze mensen wegtrokken, stagneerde de Oost-Duitse economie
nog meer dan voorheen. Walter Ulbricht, de leider van de DDR, zat met de handen in het haar en vroeg
de Russische leider Chroetsjov om hulp. Na vele onderhandelingen stemde Chroetsjov in met de eis van
Ulbricht om de grens tussen Oost- en West-Berlijn te sluiten. Het was het jaar 1961.
De sfeer in Berlijn werd in dat jaar steeds grimmiger. Er gingen allerlei verhalen over het sluiten van de
grenzen en de stroom vluchtelingen naar West-Berlijn groeide met de dag. Toch kon niemand zich
voorstellen dat de grenzen echt dicht zouden gaan, daar zou het Westen toch niet mee instemmen. In
de zomer van 1961 breidden vertegenwoordigers van het leger, politie, grenswachters en de mensen
van de inlichtingendienst in het diepste geheim de bouw van de muur voor. Op 12 augustus ‘s avonds
werden de Oost-Duitse en Russische troepen gemobiliseerd en werden de taken verdeeld. Ze kregen
van hun leidinggevende te horen: ‘Vannacht om 24.00 uur wordt de grens met West-Berlijn gesloten.
Volg de orders op die je krijgt’. Daarna werd iedereen bewapend. ‘s Ochtends vroeg stonden deze
troepen in slaglinie opgesteld bij de sectorgrens. Er heerste een dreigende stilte.
Op zondagochtend 13 augustus 1961 werden de inwoners van Berlijn wakker in een verdeelde stad.’
Naar: Aflevering 1 van De Berlijnse Muur, uit De Koude Oorlog. Nederlandse bewerking van de serie Cold
War, geschreven door Neal Ascherson, geproduceerd door Cate Haste. Vertaling Teleac NOB,
commentaar: Joop van Zijl. Elke aflevering duurt 45 minuten, ook Cuba, Vietnam en de wederzijdse
afschrikking worden behandeld.
tip 3 Werken met tijdvakposters
Uitbreiding van bron 1, informatieboek bladzijde 68.
Hierbij heeft u de tijdvakposters nodig, los verkrijgbaar en achterin het tekstboek van de leerling.
1 Laat de leerlingen het tijdvakposter van de tweede helft van de 20e eeuw bekijken. Geef ze als
aanwijzing mee dat de Koude Oorlog (ongeveer) van 1945 tot 1991 duurde.
2 Geef de leerlingen nu de opdracht twee perioden en vier gebeurtenissen uit de tijdvakposter te halen,
die iets te maken hebben met de Koude Oorlog. Laat ze in twee zinnen opschrijven wat deze met de
Koude Oorlog te maken hadden.
3 Daarna bekijken de leerlingen de tijdbalk van bron 1. Ze kunnen zelf zien of de genoemde
gebeurtenissen en perioden overeenkomen met de gebeurtenissen van de tijdbalk.
tip 4 Interessante sites
Uitbreiding bij het hele hoofdstuk.
Voor meer informatie over de Koude Oorlog en het Midden-Oosten kunt u met de leerlingen naar het
computerlokaal gaan. Op www.indigo.wolters.nl staat een aantal interessante sites klaar over deze
onderwerpen.
tip 5 Activeren van voorkennis met historische atlas
Vervanging van opdracht 1, werkboek.
Hoofdstuk 4
B63
Begin met het activeren van de voorkennis over het einde van de Tweede Wereldoorlog met een kaart
van Europa uit een historische atlas erbij. Bijvoorbeeld de kaart ‘Oprukken van de geallieerden’ (19421945). U kunt ook de kaart uit hoofdstuk 3 gebruiken (informatieboek bladzijde 49).
Laat per tweetal aan de hand van deze kaart de volgende vragen beantwoorden:
1 In welke landen had Duitsland zoal gebied veroverd? (onder andere Polen, Tsjecho-Slowakije,
Oostenrijk, België)
2 Door wie zijn deze landen bevrijd? (Verenigde Staten, Sovjetunie, Frankrijk en Engeland)
3 Wie waren de geallieerden? (Verenigde Staten, Sovjetunie, Frankrijk en Engeland)
tip 6 Nadenken over Toen en nu: collage maken
Vervanging of uitbreiding van opdracht 6.
De leerlingen interviewen bij opdracht 6 iemand (ouders, grootouders, buren) over zijn of haar
herinneringen aan de Koude Oorlog. Dit gebeurt aan de hand van vier onderwerpen:
1 het begin van de Koude Oorlog
2 de angst voor de Sovjetunie
3 de Vietnamoorlog en de angst voor kernwapens
4 val van de Berlijnse Muur
a
b
c
Geef de leerlingen de opdracht over één van deze onderwerpen een collage te maken. Centraal in
deze collage staan de herinneringen aan de Koude Oorlog. Dit kan worden uitgebeeld in affiches uit
die tijd (‘Weg met de bom!’), foto’s van internet waarop demonstrerende mensen staan afgebeeld, of
teksten over of kreten van herinneringen uit die tijd.
Laat de leerlingen aan de geïnterviewden vragen of zij nog affiches, foto’s, buttons uit die tijd
hebben. Misschien mogen ze deze opplakken of natekenen. Ook op internet en in
boeken/tijdschriften (kopieën) is geschikt beeldmateriaal te vinden. Laat ze het beeldmateriaal
aanvullen met eigen teksten.
Laat ze de collages aan elkaar presenteren.
Bruikbare sites hierbij vindt u op www.indigo.wolters.nl.
tip 7 Historische jeugdromans
De volgende (jeugd)boeken gaan over dit tijdvak:
Marion Bloem, De droom van de magere tijgers (Amsterdam 1996)
Na haar terugkeer naar Indonesië als volwassene hoort Cindy haar ware levensverhaal.
Jan McEwan, De brief in Berlijn (Amsterdam 1990)
Over een jonge Engelsman die in 1955 naar West-Berlijn wordt gestuurd voor spionage.
Amira Hass, Drinkend uit de zee van Gaza, dagen en nachten in een belegerd land (Amsterdam 2002)
Dit boek vertelt het verhaal van Israël, waarin het conflict tussen joden en Palestijnen in een bredere
context wordt geplaatst.
Elizabeth Laird, Wij zijn Koerdistan (1991)
Over het Koerdische meisje Tara dat in de jaren 1980 vluchtte van Irak via Iran naar Londen.
Nies Medema, In de hemel krijg je fruit. Berichten uit Iran (Amsterdam 2001)
Een toegankelijk boek over Iran, waarin de revolutie van 1979, de hezbollahs en de recente
ontwikkelingen aan de orde komen. Het boek doorbreekt de clichés over Iran.
Ben Okri, De hongerende weg (Amsterdam 1992)
Over een jongetje die na de dekolonisatie van Nigeria probeert te overleven.
Hoofdstuk 4
B64
Marjane Satrapi, Persepolis. (2003 en 2004, uitgeverij Atlas) Marjane maakte als jong meisje de revolutie
van 1979 in Iran mee en later ook de oorlog tussen Iran en Irak. Ze tekende haar jeugdervaringen op in
een stripverhaal, dat uit vier delen bestaat
tip 8 Berlijnse Muur in foto’s
Uitbreiding opdrachten 2 en 5, werkboek.
Ga naar www.onsverleden.net – kies dan: Val Muur van Berlijn – Prentenboek Berlijn – dan kunt u met
de leerlingen de dertien foto’s bekijken van de Berlijnse Muur, vanaf 1961 tot aan de ontmanteling van
Checkpoint Charlie in 1990. Laat de leerlingen daarbij de volgende vragen beantwoorden:
Vraag 1
Bekijk eerst de negen foto’s die gemaakt zijn in of rond het jaar 1961.
a Nummer de foto’s en beschrijf per foto wat je ziet.
b Welke van deze foto’s maakt de meeste indruk op je? Leg je antwoord uit.
c Welke van deze foto’s geeft volgens jou het duidelijkst de reactie van de Berlijnse bevolking (op de
Muur) weer?
d Welke van deze foto’s geeft volgens jou het best de situatie in augustus 1961 weer en waarom?
Vraag 2
Bekijk de twee foto’s uit 1989, de val van de Berlijnse Muur.
a Beschrijf per foto wat je ziet.
b Welk gebouw zie je op beide afbeeldingen?
c Welke reactie van de Berlijnse bevolking laten de foto’s zien?
d Bedenk of de foto’s representatief zijn voor de reactie van alle Duitsers in 1989. Leg je antwoord uit.
e Zijn deze twee foto’s bruikbaar als bronnen voor het verleden? Waarom wel of niet?
Vraag 3
Bekijk de twee foto’s uit 1990.
a
Beschrijf per foto wat je ziet.
b
Leg uit wat Checkpoint Charlie was.
c Waarom zou de sloop van dit Checkpoint zo gedenkwaardig zijn?
d Welk beeld roepen de foto’s van de dag 22 juni 1990 op?
e Zijn deze twee foto’s bruikbaar als bronnen voor het verleden? Waarom wel of niet?
4.1
NAVO en Warschaupact
Informatieboek, bladzijden 70 en 71.
Werkboek vwo, bladzijden 72 en 73.
Werkboek havo, bladzijden 60 en 61.
tip 1
Sovjetunie
tip 2
tip 3
De buitenlandse politiek van de
De Cubacrisis
Lesvariatie: songtekst ‘De Muur’
tip 1 De buitenlandse politiek van de Sovjetunie
Uitbreiding van bron 9, informatieboek bladzijde 71.
Hoofdstuk 4
B65
Bespreek met de leerlingen de achtergronden van de politiek van de Sovjetunie. Activeer de voorkennis
over de Russische revolutie van 1917 en het communisme in de Sovjetunie, zie hoofdstuk 1
(informatieboek bladzijden 16 en 17).
Verdeel de klas in vier groepen. Laat per groep de leerlingen onderzoek doen naar de ideeën van één
van deze personen: Marx, Lenin, Trotski en Stalin, om antwoord te krijgen op de vraag:
Hoe moest de ideologie van de (wereld)revolutie verspreid worden volgens
a
Marx?
b
Lenin?
c
Trotski?
d
Stalin?
Leerlingen zoeken de informatie op internet en inboeken over het communisme.
Daarna kunt u de link leggen naar de Koude Oorlog. Waarom waren de Verenigde Staten zo bang voor
de uitbreidende macht van de Sovjetunie (en andersom)?
Als illustratie van het politieke beleid van de Sovjetunie in de Koude Oorlog kunt u het volgende
geschrift voorlezen, geschreven door het hoofd van het Bureau Politieke Planning uit 1947. Laat de
leerlingen hierbij antwoord zoeken op de vraag:
Welk doel had Rusland rond 1947 voor ogen?
(wereldrevolutie, er zal geen vrede kunnen bestaan totdat de gehele kapitalistische maatschappij ten
onder is gegaan)
George Kennan, hoofd van het Ministerie van Buitenlandse Zaken in de Sovjetunie, schreef in juli 1947:
‘Rusland is door de revolutie van 1917 het centrum van de communistisch-marxistische partijen in heel
de wereld geworden. Deze partijen streven naar een revolutionaire maatschappijverandering waarin het
individu ten achter zal staan bij de gemeenschap. De productie van goederen zal het centrale punt in
deze gemeenschap zijn, die zich moet richten op het algemeen welzijn. Particuliere belangen in het
productiestelsel achten deze partijen verderfelijk: zij zullen leiden tot onderdrukking, oorlog en
imperialisme. Rusland zal in de komende wereldrevolutie de stuwkracht zijn en er zal geen vrede
kunnen bestaan totdat de gehele kapitalistische maatschappij ten onder is gebracht.’
Naar: George Kennan, hoofd van Bureau Politieke Planning van het State Department in juli 1947, in: A.
Adang en dr. F.E.M. Vercauteren, Mensen en machten (Amsterdam 1992) 141.
tip 2 Vertel het verhaal over de Cubacrisis
Uitbreiding van tekstblok ‘Een koude Oorlog’, informatieboek bladzijde 70.
In het tekstblok ‘De Koude Oorlog’ wordt de Cubacrisis wel aangestipt, maar deze wordt pas in de
Afsluiting echt behandeld. Toch kunt de leerlingen alvast in de begrippenlijst laten kijken en er iets over
vertellen. U kunt hierbij de volgende bron gebruiken:
‘Het begon allemaal op 14 oktober 1962. In de werkkamer van de Amerikaanse president Kennedy stond
een groepje mannen gebogen over een paar luchtfoto’s. De foto’s zijn gemaakt boven het eiland Cuba
en laten er geen twijfel over bestaan: op Cubaanse bodem worden Russische aanvalsraketten geplaatst.
Een week later richtte Kennedy zich op televisie tot de wereld. Hij vertelde dat er raketten waren
gevonden en dat hij de aanval tegen de Sovjetunie zou inzetten. Iedere vijandige stap, waar ook ter
wereld, zou met noodzakelijke maatregelen beantwoord worden. Alle schepen naar Cuba werden
gecontroleerd. De Russen reageerden verontwaardigd en stuurden schepen naar Cuba. De wereld hield
zijn adem in. Toen de Russische schepen Cuba naderden, hield het konvooi stil en wendde de steven. De
schepen voeren terug naar de Sovjetunie en het conflict liep met een sisser af.’
Naar: 7000 jaar wereld-geschiedenis. De allerlaatste ontwikkelingen 1945-heden (Rotterdam 1977) 280286
tip 3 Lesvariatie: Songtekst ‘De Muur’
Hoofdstuk 4
B66
Uitbreiding van paragraaf 4.1, informatieboek bladzijden 70 en 71.
1 Wat is de bedoeling?
Tijdens de Koude Oorlog verscheen het liedje De Muur van de Nederlandse groep Klein Orkest. Deze
song verwoordt op een heldere manier de verschillen tussen de BRD en de DDR, de dilemma’s en
keerzijden van de beide ideologische systemen en de onvrijheid waar de Berlijnse Muur voor zorgde.
2 Wat heeft u nodig?
De songtekst De Muur, hieronder, kunt u kopiëren en in de klas uitdelen, maar het is het mooist om ook
het liedje in de klas te laten horen. Het liedje is vrij makkelijk te krijgen bij bibliotheek of muziekwinkel.
3 Hoe pakt u het aan?
U laat het liedje horen en laat de leerlingen met de songtekst meelezen. Hierbij beantwoorden ze de
onderstaande vier vragen, die u natuurlijk kunt uitbreiden.
De Muur – Klein Orkest
1
Oost-Berlijn, Unter dem Linde
Er wandelen mensen langs vlaggen en vaandels,
waar Lenin en Marx nog steeds op een voetstuk staan.
En iedereen werkt, hamers en sikkels
Terwijl in paradepas de wacht wordt gewisseld.
Veertig jaar socialisme, er is in die tijd veel bereikt.
2
Maar wat is nu die heilstaat als er muren omheen staan,
als je bang en voorzichtig met je mening moet omgaan.
Ach, wat is nu die heilstaat?
zeg mij: Wat is hij waard?
wanneer iemand die afwijkt voor gek wordt verklaard.
Refrein
En alleen de vogels vliegen van Oost- naar West-Berlijn
worden niet terug gefloten, en ook niet neergeschoten.
Over de Muur, over het IJzeren Gordijn,
omdat ze soms in het Westen
soms ook in het Oosten willen zijn.
3
West-Berlijn, de Kurfürstendamm
Er wandelen mensen langs porno en peepshow,
waar Mercedes en cola nog steeds op een voetstuk staan.
En de neonreclames die glitterend lokken:
‘Kom dansen, kom eten, kom zuipen, kom gokken’.
Dat is nou veertig jaar vrijheid, er is in die tijd veel bereikt.
4
Maar wat is nu die vrijheid zonder huis, zonder baan.
Zoveel Turken in Kreuzberg*, die amper kunnen bestaan.
Goed, je mag demonstreren,
maar met je rug tegen de Muur.
En alleen als je geld hebt, dan is de vrijheid niet duur.
Refrein
Hoofdstuk 4
B67
En alleen de vogels vliegen van West- naar Oost-Berlijn
(enzovoort)
2
* Kreuzberg is een wijk in West-Berlijn waar in die tijd veel Turken en andere allochtonen woonden.
Vragen bij de songtekst
1 Met welke woorden wordt in het liedje het socialisme/communisme aangeduid? Leg deze ook uit.
2 Wat is/zijn de keerzijde(n) van dit communistische systeem volgens dit liedje?
3 Met welke woorden wordt in het liedje West-Berlijn aangeduid? Leg deze ook uit.
4 Wat is/zijn de keerzijde(n) van het kapitalistische systeem volgens dit liedje?
Antwoorden
1
– Vlaggen en vaandels → staan voor het communisme.
– Lenin en Marx → ideologische vaders van het communisme.
– Hamers en sikkels → staan voor het communisme, symbolen in de vlag van de Sovjetunie.
– Paradepas → militairen en parades passen bij het totalitaire systeem van het communisme.
2
– Er staan muren om deze staat → het IJzeren Gordijn en de Berlijnse Muur beletten mensen om naar
het Westen te gaan.
– Iedereen moet voorzichtig zijn met wat hij/zij zegt → geen vrijheid van meningsuiting.
– Iedereen die afwijkt, wordt voor gek verklaard → er is geen ruimte voor andersdenkenden.
3
– Porno en peepshow → staan voor seksuele vrijheid.
– Mercedes en cola → staan voor alles kunnen kopen, veel dure Amerikaanse/westerse merken.
– Neonreclames die aanzetten tot dansen, eten, zuipen, gokken → staan voor alle vrijheden en
mogelijkheden van het Westen.
4
– Zonder huis, zonder baan. Turken die amper kunnen bestaan. Alleen als je geld hebt. → Je hebt wel
vrijheid, maar als je arm bent, heb je daar weinig aan, want dan kun je toch bijna niks kopen.
– Je mag demonstreren, maar met je rug tegen de Muur, → Je hebt wel vrijheid, maar weet ook dat die
voor veel mensen niet is weggelegd.
4.2
Dekolonisatie
Informatieboek, bladzijden 72 en 73.
Werkboek vwo, bladzijden 74, 75 en 76.
Werkboek havo, bladzijden 62 en 63.
tip 1
Onderzoek naar Molukkers in
Nederland
tip 2
Essay: Hoe verliep de
dekolonisatie van Indonesië?
tip 3
Afrikaanse dictators
tip 4
Lesvariatie: Gandhi
tip 1 Onderzoek naar Molukkers in Nederland
Uitbreiding van paragraaf 4.2, informatieboek bladzijden 72 en 73.
Laat de leerlingen een onderzoek doen naar de geschiedenis van de Molukkers in Nederland. Deel de
klas in groepen in. Elke groep krijgt een onderzoeksvraag en van alle onderzoeken samen maakt een
redactie (ook een groep) een boekje over ‘Molukkers in Nederland’.
Hoofdstuk 4
B68
Onderzoeksvragen hierbij kunnen zijn: (uit te breiden)
1 Waarom kwamen Molukkers in Nederland terecht?
2 Hoe en wanneer kwamen Molukkers in Nederland terecht?
3 Hoe was de reactie van de Nederlandse regering op de Molukkers?
4 Hoe was de reactie van de Nederlandse bevolking op de Molukkers?
5 Wat zijn de achterliggende oorzaken van de Molukse kapingen en gijzelingen in Nederland in de
jaren 1970?
6 In hoeverre waren de Molukkers geïntegreerd in de jaren 1980?
7 In hoeverre zijn de Molukkers tegenwoordig geïntegreerd in onze samenleving?
8 In hoeverre is Nederland vanwege zijn koloniale verleden medeverantwoordelijk voor de
burgeroorlogen (2000-2001) op de Molukken?
Op www.indigo.wolters.nl treft u links aan waar de leerlingen hun zoektocht naar informatie kunnen
beginnen.
tip 2 Essay: Hoe verliep de dekolonisatie?
Vervanging van opdracht 10, werkboek vwo.
Geef de leerlingen de volgende opdracht:
1 Schrijf een essay van 400 woorden waarin je antwoord geeft op de hoofdvraag: Hoe verliep de
dekolonisatie van Indonesië? Maak hierbij gebruik van je informatieboek, bladzijden 00 en internet.
2 Beantwoord hierbij drie deelvragen:
a Hoe verliep de dekolonisatie tot 1945? ( nationalistische bewegingen)
b Hoe verliep de dekolonisatie tussen 1945 en 1949? (Tweede Wereldoorlog, autonomie, reactie
Nederland, politionele acties, soevereiniteitsoverdracht)
c Hoe ontwikkelde Indonesië zich na de onafhankelijkheid? (wat veranderde er, problemen tussen
verschillende bevolkingsgroepen)
3 Beantwoord in de conclusie beknopt de hoofdvraag.
tip 3 Afrikaanse dictators
Uitbreiding van opdracht 7, werkboek vwo, opdracht 6, werkboek havo.
Een ander probleem waar veel (Afrikaanse) landen na de dekolonisatie mee te maken kregen, was het
slechte leiderschap. Veel landen hadden en hebben een corrupte regering, met corrupte leiders, die
alleen bezig zijn met zichzelf verrijken. Voorbeelden hiervan in Afrika zijn bijvoorbeeld Idi Amin
(Uganda), Charles Taylor (Liberia) en Mobutu (Zaïre). Allen hebben zich met behulp van hun leger
opgewerkt tot dictators, die maar weinig grenzen kenden.
a Laat de leerlingen een onderzoekje doen naar de politiek van één van deze (of een andere)
Afrikaanse dictators. Ze verzamelen hun informatie van internet, kranten en boeken.
Onderzoeksvragen hierbij kunnen zijn:
1 Hoe kwam deze heerser aan de macht? (via een coup, verkiezingen of anders?)
2 Wat voor beleid voerde deze heerser aan het begin van zijn carrière? (begon hij met goede
maatregelen of was hij vanaf het begin af aan al voornamelijk bezig met zichzelf verrijken?)
3 Welke veranderingen treden er op in zijn politiek?
4 Hoe kwam er een einde aan zijn politieke carrière?
b Als een onderzoek te veel tijd in beslag neemt, kunt u misschien het levensverhaal van zo’n dictator
vertellen. Als voorbeeld volgt hieronder het verhaal van Mobutu.
Mobutu, listen van een luipaard
De Kongolese dictator Mobutu is te herkennen aan zijn luipaardmuts. Volgens de legende zou Mobutu
als kind een luipaard hebben gedood met een lans. Sindsdien was het luipaard zijn persoonlijke totem,
en waren hij en zijn muts van luipaardenvel onafscheidelijk. Het bleef echter niet bij het doden van
luipaarden.
In 1959 sloot Mobutu zich aan bij de nationale Kongolese beweging en raakte hij bevriend met
Lumumba. Toen Kongo in 1960 onafhankelijk werd, werd Lumumba president en Mobutu zijn secretaris.
Hoofdstuk 4
B69
Vlak na de onafhankelijkheid braken er opstanden en muiterij uit. Ook de Verenigde Staten en de
Sovjetunie mengden zich in het conflict. Lumumba werd verdacht van samenwerking met de Sovjetunie,
en met Amerikaanse steun pleegde Mobutu zijn eerste staatsgreep. Lumumba werd gefusilleerd. Dit
was het begin van Mobutu’s ‘nationale revolutie’ die 37 jaar zou duren. Mobutu hernoemde zijn land
‘Zaïre’. Tijdens zijn eenmansdictatuur en ook in zijn buitenlandse politiek richtte hij grote schade aan.
Honderdduizenden mensen kwamen om.
Uitsmijter: Mobutu liet eens het hele Kongolese nationale voetbalelftal in de gevangenis opsluiten,
omdat zij een internationale voetbalwedstrijd verloren hadden.
Naar: www.nrc.nl/W2/Lab/Zaire/mobutu
tip 4 Lesvariatie: Gandhi
Vervanging van opdracht 9a t/m c,werkboek vwo, opdracht 8a t/m c werkboek havo.
1 Wat is de bedoeling?
Als vervanging van bron 10 kunt u de leerlingen het verhaal van Mahatma Gandhi ook op video laten
zien of het zelf vertellen. U vertoont bijvoorbeeld twee of drie fragmenten van de speelfilm Gandhi en
laat de leerlingen daar onderstaande vragen bij maken.
2 Wat heeft u nodig?
De speelfilm Gandhi, die zowel op video als op dvd te vinden is bij videotheek of bibliotheek.
Duur: 183 minuten.
Met: Ben Kingsley en Candice Bergen.
Geproduceerd door Richard Attenborough.
3 Hoe pakt u het aan?
Als u besluit niet de hele film te laten zien, maar enkele fragmenten, moet u waarschijnlijk een korte
introductie geven. Gandhi (1869-1948) werd geboren in India, waar op dat moment de Engelsen de baas
waren. Gandhi werd de bekendste nationalistische leider van Brits-Indië en kreeg veel bewondering
voor de vreedzame manier waarop hij verzet bood tegen de Engelsen. Hij was een hindoe, maar kreeg
niet alleen hindoevolgelingen in India. Ook buiten India kreeg hij aanhangers, bijvoorbeeld in Afrika
waar Nkroemah hem steunde en van Martin Luther King uit Amerika. Na de onafhankelijkheid bracht de
strijd tussen moslims en hindoes verdeeldheid in India.
Boeiende fragmenten zijn:
1 De moord op Gandhi en zijn acties in Zuid-Afrika
2 De reacties van de Engelsen op Gandhi
3 De onafhankelijkheid van India: problemen tussen hindoes en moslims
Mogelijke kijkvragen per fragment
1
1
2
3
4
De moord op Gandhi en zijn acties in Zuid-Afrika; minuut 0:03 t/m 00:23 (20 min)
Noem vier kenmerken van Gandhi, volgens de radiopresentator die bij Gandhi’s begrafenis
commentaar geeft. (Bijvoorbeeld: Hij was een man zonder titel, bezit of wetenschappelijke
pretenties. Hij was geen heerser, maar een kleine man in een lendendoek, die zijn volk naar de
vrijheid leidde. Hij was het geweten van de mens. Hij was nederig.)
Waarom werd de advocaat Gandhi in Zuid-Afrika uit de trein gegooid? (Gandhi was naar ZuidAfrikaanse maatstaven een kleurling, een koelie, en die mochten in Zuid-Afrika niet in de eerste klas
met de trein reizen. Daarom werd hij uit de trein gegooid.)
Wat is Gandhi’s reactie op de apartheidspolitiek van Zuid-Afrika? (Gandhi vindt de hele actie in de
trein belachelijk en schrijft een artikel uit protest. Hij stuurt een klacht naar Londen om het recht op
gelijkheid te eisen. Daarna organiseert hij een bijeenkomst waarbij hij spreekt over vrijheid,
gelijkheid en vreedzaamheid. Hij zet alle kleurlingen aan om hun persoonspassen te verbranden.)
Hoe reageren de Engelse autoriteiten op Gandhi’s eerste actie in Zuid-Afrika? (De Engelse politie
treedt hard op bij de actie, arresteert mensen en mishandelt Gandhi.)
Hoofdstuk 4
B70
5
Welke idealen heeft Gandhi? (Gemeenschap waarin allerlei verschillende mensen kunnen
samenleven. Hij noemt zich geen nationalist en is voor gelijkheid van alle mensen, of het nu
christenen, hindoes, moslims of joden zijn.)
2
1
De reacties van de Engelsen op Gandhi; minuut 1.03 t/m 1.35 (30 min)
Hoe reageerden de Engelse autoriteiten in India op Gandhi? (De Engelse autoriteiten willen hem
arresteren omdat hij onrust zou veroorzaken. Ze nemen hem gevangen, maar hij wordt bij een
rechtszaak weer vrijgesproken. Enige tijd later arresteren ze hem opnieuw. Hij moet diverse keren
tijdens zijn leven de gevangenis in.)
Hoe beschrijft de oude zieke man het Engelse imperialisme in India? (De Indiase mensen hebben
moeten werken voor de Engelsen. Ze hebben indigo voor hen moeten verbouwen. Hiervan zijn de
Engelsen rijker geworden, maar de Indiase bevolking is maar armer en afhankelijker geworden.)
Beschrijf hoe de Engelsen in India leven. (Bijvoorbeeld: zij leven in weelde, ze hebben grote huizen,
auto’s, luxe en alle macht in handen.)
Welke acties bedenkt Gandhi tegen het invoeren van de nieuwe Engelse wet? (Hij zet de Indiase
mensen aan om een dag te bidden en te vasten, zodat heel het land plat zal liggen. Er zullen geen
bussen of treinen rijden en het werk wordt neergelegd. Soort stakingsdag dus.)
Wat is de aanleiding voor de Engelse soldaten om een bloedbad aan te richten? (De Indiase mensen
hielden een bijeenkomst voor geweldloosheid.)
Wat zijn Gandhi’s idealen in India? (Bijvoorbeeld: geweldloosheid. Engelsen naar huis sturen en
India door de eigen Indiase mensen laten besturen. Waardigheid, eerlijkheid en gelijkheid. Eenheid
in het land. Geweldloze non-coöperatie om onafhankelijkheid te verkrijgen.)
2
3
4
5
6
3
1
De onafhankelijkheid van India: problemen tussen hindoes en moslims; minuut 2:30-2.54 (24 min)
Wat is het grootste probleem in India na de onafhankelijkheidsverklaring? (De verdeeldheid tussen
moslims en hindoes in India zorgt voor veel onderlinge spanningen. Moslims zijn bang voor hindoes
en andersom.)
a Wie wordt de eerste premier van India? (Jinnah)
Wat is zijn achtergrond? (moslim)
Wat wordt de oplossing voor de onenigheid in India? (In 1947 komt er een splitsing. Pakistan wordt
het land voor de moslims, India voor de hindoes.)
Wat is Gandhi’s reactie op de onenigheid tussen de verschillenden bevolkingsgroepen? (Gandhi gaat
net zo lang vasten tot alle rellen zijn afgelopen. Lukt wel.)
Door wie en waarom wordt Gandhi vermoord? (Door een fanatieke hindoe, die vindt dat Gandhi te
veel samenwerkt met de moslims en te veel aan de moslims toegaf.)
2
b
3
4
5
4.3
Het Midden-Oosten
Informatieboek, bladzijden 74 en 75.
Werkboek vwo, bladzijden 77, 78 en 79.
Werkboek havo, bladzijden 64 en 65.
tip 1
tip 2
de buurt
Vergelijking van tijdvakken
Lesvariatie: joden en moslims in
tip 1 Actualiteit: vergelijking tijdvakken
Uitbreiding paragraaf 4.3, Informatieboek bladzijden 74 en 75.
Laat de leerlingen het tijdvak van de Koude Oorlog vergelijken met de huidige tijd. Het doel hierbij is dat
leerlingen antwoord zoeken op de vraag: Heeft een land in de buitenlandse politiek altijd een vijand
nodig?
Hoofdstuk 4
B71
In dit geval is het toegespitst op de Verenigde Staten, maar u kunt ook voor een ander land kiezen.
Begin met het voorlezen van het volgende fragment:
‘De toon van president Bush in zijn presidentiële rede was opvallend krijgshaftig. Vooraf was voorspeld
dat Bush een groot deel van zijn rede zou besteden aan binnenlandse problemen, maar de president liet
er geen misverstand over bestaan dat het buitenlands beleid, of liever: de oorlog tegen het terrorisme,
het zwaartepunt van zijn beleid blijft. Het opvallendste was de havikachtige toon die hij in zijn toespraak
aansloeg. Zoals Reagan de Sovjetunie ooit het ‘Rijk van het Kwaad’ noemde, zo waarschuwde Bush voor
de ‘As van het Kwaad’ een trits landen die volgens hem een ‘toenemende bedreiging’ vormen voor de
wereldvrede: Noord-Kora, Irak en Iran. Door die landen op de lijst van potentiële doelwitten te plaatsen
breidde Bush het bereik van de ‘Bush-doctrine’ aanzienlijk uit. De ‘Bush-doctrine’, die de president na 11
september formuleerde, komt erop neer dat de VS zich het recht voorbehouden actie te ondernemen
tegen landen die terroristische groeperingen onderdak bieden.’
Naar: Bert Lanting, President Bush: oorlog winnen en recessie verslaan in: Ariejan Korteweg e.a. red, De
Val van Bagdad. Feiten, reportages en achtergronden (Amsterdam 2003) 9
a
Bespreek in een klassengesprek het effect van het hebben van een gezamenlijke vijand, zoals dit in
de Koude Oorlog het geval was. Voor de Verenigde Staten waren de communisten de vijand, voor de
Sovjetunie waren de kapitalisten de vijand. De angst voor deze vijand bepaalde voor een groot deel
het buitenlands beleid van deze landen.
b Vergelijk dit vijandsbeeld met de huidige tijd. Verdeel de klas in zeven groepjes. Elke groep praat
over één van de onderstaande punten, daarna doet van elk groepje een leerling klassikaal verslag.
Vragen:
1 Is er nu in de Verenigde Staten opnieuw sprake van een gezamenlijke vijand?
2 Is er sinds de ineenstorting van de Sovjetunie en het communisme geen vijand meer?
3 In hoeverre speelt angst voor ‘de vijand’ nog een rol?
4 Zijn de (moslim)terroristen de nieuwe vijand van Amerika?
5 Is de angst voor terroristen en moslims vergelijkbaar met de angst voor communisten?
6 Waar komt deze angst vandaan?
7 Wat kan er aan deze angst gedaan worden?
c Waarschijnlijk levert dit genoeg stof op om een klassengesprek over te houden. In plaats van deze
vragen te beantwoorden, kunt u de leerlingen ook vragen om per groepje met een stelling te komen
en hierover een debat te houden.
Als introductie hierbij kunt u ook gebruikmaken van de documentaire The power of Nightmares (BBC2,
2004).
tip 2 Lesvariatie: interview over het Midden-Oosten
Uitbreiding van paragraaf 4.3, informatieboek bladzijden 74 en 75.
1 Wat is de bedoeling?
Laat de leerlingen een artikel meenemen over een actuele brandhaard in het Midden-Oosten.
Laat de leerlingen een interview houden over deze brandhaard met mensen (uit hun buurt) die zelf uit
deze regio afkomstig zijn of deskundigen op dat gebied. Het interview kan afgenomen worden via een
persoonlijke ontmoeting, telefonisch of via internet. De eerste optie heeft de voorkeur, omdat er dan op
meer manieren informatie kan worden verkregen.
2 Wat heeft u nodig?
Dit is afhankelijk van de manier waarop u wilt dat de leerlingen het interview afnemen én de
hoeveelheid tijd die ervoor beschikbaar is.
3 Hoe pakt u het aan?
a Verdeel de klas in groepjes van twee of vier personen. Zij kiezen een conflicthaard in het MiddenOosten (van dat moment of uit het verleden) en gaan op zoek naar mensen die hier iets over weten.
Bij voorkeur zijn dit mensen die zelf uit deze regio komen. Zij kiezen bijvoorbeeld de conflicthaard
Hoofdstuk 4
B72
Israël en interviewen dan iemand met een joodse achtergrond en iemand met een Palestijnse
achtergrond. Het afnemen van een interview gaat het best met z’n tweeën. Een groep van vier
mensen kan dan twee mensen interviewen en de resultaten vergelijken.
De leerlingen bedenken vragen die ze willen stellen. Bespreek klassikaal de tips bij het opzetten van
een interview. Daarna maken ze een afspraak voor het interview en nemen het interview af.
De leerlingen werken het resultaat van hun interview uit. U kunt het ze schriftelijk laten inleveren óf
laten presenteren, bijvoorbeeld door ze het interview na te laten spelen. Na een presentatie is het aan
te raden om de inhoud ervan te bespreken.
b
c
4.4
De Vietnamoorlog
Informatieboek, bladzijden 76 en 77.
Werkboek vwo, bladzijden 80 en 81.
Werkboek havo, bladzijden 66 en 67.
tip 1
tip 2
tip 3
tip 4
Vietnamese slachtoffers
Amerikaanse slachtoffers
Filmanalyse van Vietnamfilms
Lesvariatie: Zoek de fout
tip 1 Vietnamese slachtoffers
Uitbreiding van paragraaf 4.4, informatieboek bladzijden 74 en 75.
De grootste slachtoffers van de Vietnamoorlog waren de gewone burgers van Vietnam. Zij betaalden de
prijs voor de ideologische strijd en werden herhaaldelijk geconfronteerd met verschillende vormen van
geweld. Hieronder volgt een ooggetuigeverslag uit 1973 van een hulpverleenster uit Vietnam.
‘Ik werd gewaarschuwd dat een vrouw, als versteend, met een baby in de armen sinds drie dagen aan
de kant van de weg zat. Een vluchtelinge. Ze weigerde naar ons opvangcentrum te komen, wilde met
niemand spreken en zat daar maar. Toen ik mij onafgebroken met haar bezighield, vertelde ze mij ten
slotte haar geschiedenis.
Zij was op de vlucht tijdens een hevig offensief. Ze had haar drie kleine kinderen bij zich, het kleintje op
de arm en aan haar andere hand een tweede kind, dat aan zijn hand een zusje meevoerde. Van alle
kanten werd er geschoten en het oudste kind – een meisje – werd dodelijk getroffen. Aangezien de
moeder niets meer voor haar kon doen en het schieten en bombarderen alsmaar heviger werd, liet zij
het kind stervend achter.
Ze probeerde het tweede kind ook in haar armen te nemen om sneller uit de vuurlinie weg te komen.
Maar de beide kinderen waren te zwaar voor haar, ze kon ze niet tegelijk dragen. En het jongetje moest
op eigen kracht verder gaan. Ze renden verder. Toen werd ook het jongetje door twee kogels in zijn
been getroffen. Hij kon niet meer lopen. Op dat moment barstte het vuur in nog grotere hevigheid los.
En de moeder, opeens in uiterste paniek en door boze geesten gedreven – zoals zij het uitdrukte – rende
door, weg van de kogels en de granaten. En terwijl zij wegvluchtte, hoorde zij haar zoontje achter zich
roepen:’Moeder, ik ben nog niet dood. Laat me niet alleen. Waarom ga jij van me weg? Ik ben nog niet
dood’.
Maar hoewel zij hem hoorde, luisterde zij niet en rende als een bezetene door. Ze is het kind
kwijtgeraakt. Ze weet niet of hij nog leeft of dood is. Maar ze hoort alsmaar haar zoontje roepen en
mompelt in zichzelf dat ze nog erger is dan het gruwelijkste beest...’
Naar: D.Begemann en N. Rodenburg, Geweld. De oorlog in Vietnam. Onderwijspakket over problemen
van oorlog en onderontwikkeling, nr 3 (Groningen 1977) 30
Hoofdstuk 4
B73
tip 2 Amerikaanse slachtoffers
Uitbreiding van opdrachten 4 en 5, werkboek.
Bespreek met de leerlingen de gevolgen die zo’n oorlog als de Vietnamoorlog voor de soldaten en hun
families en vrienden had. U kunt hierbij een vergelijking trekken met recente oorlogen, zoals de oorlog
in Irak na de val van Saddam Hussein. U kunt het hebben over oorlogstrauma’s en het nut van oorlogen.
Als introductie kunt u de volgende brief voorlezen. De brief werd geschreven in 1967 aan de ouders van
de gesneuvelde 24-jarige Amerikaanse luitenant Jams D. Hunter, namens de Amerikaanse president
Johnson.
‘Het Witte Huis, 2 maart 1967
Waarde mijnheer en mevrouw Hunter,
Met diepe persoonlijke spijt hoorde ik van de dood van uw zoon, eerste luitenant James D. Hunter in
Vietnam. Terwijl ik mijn dagelijkse werk verricht, sta ik dikwijls stil om te denken aan onze militairen die
strijden en sterven om de vrijheid in Vietnam te verdedigen. Het is een zware last, en ik deel uw
droefheid en verdriet in deze moeilijke tijd. Moge God, in zijn oneindige wijsheid, u in de toekomst
kracht schenken. Mevrouw Johnsen en ik brengen onze hartelijk gemeende condoleances over voor uw
tragische verlies.
Uw, Lyndon B. Johnson’
Naar: D.Begemann en N. Rodenburg, Geweld. De oorlog in Vietnam. Onderwijspakket over problemen
van oorlog en onderontwikkeling, nr 3 (Groningen 1977) 41
tip 3 Filmanalyse van Vietnamfilms
Uitbreiding van paragraaf 4.4, informatieboek bladzijden 76 en 77.
Doel De leerlingen maken een historische analyse van twee films (of documentaires) over de
Vietnamoorlog.
Inleiding De meeste leerlingen hebben vast wel eens een film over Vietnam gezien. Afgezien van het feit
dat ze geproduceerd zijn om te vermaken en geld te verdienen, zit er ook vaak een (verborgen)
opvatting over de Vietnamoorlog in. Ook kunnen de historische feiten geromantiseerd of verdraaid zijn
weergegeven. Aan de leerlingen de opdracht hier eens kritisch naar te kijken.
Afhankelijk van de tijd, kiest u één of twee films. U kunt de films door leerlingen thuis laten kijken of
deze klassikaal bekijken.
Opdracht aan de leerlingen
1 Bekijk in je groep twee films/documentaires over de Vietnamoorlog. Eén film bekijken we
klassikaal, de ander bekijk je met je groep thuis. Je kiest zelf een film uit, voor tips kun je kijken in
het onderstaande lijstje.
2 Tijdens het kijken beantwoord je individueel de filmvragen (zie hieronder). De antwoorden bespreek
je in de groep. Op basis hiervan schrijf je samen een filmanalyse van ongeveer twee A4-tjes per film
én een conclusie van één A4-tje waarin je de twee films vergelijkt. Het eindproduct is dus vijf A4tjes lang.
Filmvragen
a Het verhaal
1 Waar draait het verhaal om? (geef een korte samenvatting)
2 In welke tijdsperiode speelt het verhaal zich af? Waaruit concludeer je dit?
b De karakters
3 Wie zijn de hoofdrolspelers en hoe worden ze neergezet? Probeer hiervoor een verklaring te vinden.
4 Welke andere karakters spelen een rol in de film? Hoe worden zij neergezet en waarom?
c Standplaatsgebondenheid
5 In welk jaar is de film/documentaire geproduceerd?
6 Uit welk land komt de filmproducent? Waaraan kun je dat zien?
Hoofdstuk 4
B74
7
d
8
9
Bedenk drie voorbeelden van standplaatsgebondenheid in deze film.
Historische betrouwbaarheid
Noem drie historische gebeurtenissen in de film. In hoeverre zijn deze geromantiseerd of verdraaid?
Noem drie emoties die de filmmaker wil oproepen. Geef ook concrete scènes of gebeurtenissen
waaruit dit blijkt.
10 Welke boodschap zou de producent met deze film/documentaire willen overbrengen?
Filmtips
1
Rambo (alle drie de delen)
2
Platoon
3
The deer hunter
4
Cutter’s way
5
Apocalypse now
6
Born on the fourth of July
7
Full metal jacket
8
Patton
9
The Green Berets
Documentaires over Vietnam
1
Letters home from Vietnam
2
In the year of the pig
3
Why Vietnam?
4
The fog of war
tip 4 Lesvariatie: Zoek de fout
Vervanging van teksten ‘De bevolking betaalt de tol’ en ‘Johnson, moordenaar’, informatieboek
bladzijden 76 en 77.
1 Wat is de bedoeling?
U laat de leerlingen in groepjes van twee samenwerken. Zij maken elk een samenvatting van één van de
twee stukken tekst, die expres fouten moet bevatten. De andere leerling moet de fouten eruit halen.
2 Wat heeft u nodig?
Het tekstboek en het werkboek.
3 Hoe pakt u het aan?
Geef eerst een duidelijke klassikale instructie voordat leerlingen aan het werk gaan.
Een leerling maakt een samenvatting van de tekst ‘Doden moet je’ met daarin expres een aantal fouten.
De andere leerling maakt een samenvatting van ‘Johnson, moordenaar’ met ook een aantal fouten.
Vervolgens moeten ze de teksten van elkaar bekijken en de fouten eruit halen.
Daarna bespreken de leerlingen samen of alle fouten er wel uitgehaald zijn.
4.5
Einde Koude Oorlog
Informatieboek, bladzijden 78 en 79.
Werkboek vwo, bladzijden 82 en 83.
Werkboek havo, bladzijden 68 en 69.
tip 1
tip 2
VN debat over wapenwedloop
Lesvariatie: Good bye Lenin
tip 1 VN debat over wapenwedloop
Hoofdstuk 4
B75
Vervanging van opdracht 2, werkboek.
Doel: leerlingen gaan in debat, leven zich in in de complexiteit van problemen rondom wederzijdse angst
en wapenwedloop.
a
1
2
3
Begin een klassengesprek over de wapenwedloop. Stel vragen als:
Hoe begint zo’n wapenwedloop?
Wie kan uitleggen hoe zoiets vervolgens in z’n werk gaat?
Vonden beide partijen het niet zonde om zo veel geld, vaak een groot deel van het nationaal
inkomen, aan wapens te besteden?
4 Is zo’n wapenwedloop eigenlijk niet heel onzinnig? Met tien kernraketten is de wereld toch al plat
gebombardeerd, waarom zou je er dan nog meer maken?
b Laat de leerlingen zich voorstellen dat ze leefden in de jaren 1980. Reagan was aan de macht en de
VN hield in IJsland een conferentie over het Kernstopverdrag.
Deel de klas in vier groepen in:
1 De Amerikaanse pacifisten: willen een kernstopverdrag, willen minder geld uitgeven aan defensie.
2 De Amerikanen die vóór de wapenwedloop zijn: zijn tegen een kernstopverdrag, willen meer geld
uitgeven aan defensie.
3 De Russische pacifisten: willen een kernstopverdrag, willen minder geld uitgeven aan defensie.
4 De Russen die vóór de wapenwedloop zijn: zijn tegen een kernstopverdrag, willen meer geld
uitgeven aan defensie.
Elke groep moet bij elkaar gaan zitten en argumenten bedenken om zijn standpunt te verdedigen. Elk lid
van de groep moet een eigen argument kunnen verdedigen.
c Daarna wordt de officiële vergadering gehouden. Elke groep doet zijn verhaal, daarna mag iedereen
nog een keer op elkaar reageren. De voorzitter houdt het overzicht en geeft het woord aan alle
aanwezigen. Deze rol kunt u door een leerling laten spelen of zelf op u nemen.
Ook kunt u gebruik maken van de volgende bronnen:
1
‘Stel dat de Verenigde Staten denken dat de Sovjetunie bezig is aan een nieuw wapen. Uit voorzorg
beginnen de Verenigde Staten dan ook te werken aan een dergelijk wapen. De Sovjetunie was helemaal
niet bezig met het nieuwe wapen, maar ontdekt dat de Verenigde Staten eraan begonnen zijn. Als
reactie hierop gaat de Sovjetunie nu ook het wapen maken. Het actie/reactie mechanisme werkt. De
Verenigde Staten vernemen dit en zeggen: zie je wel dat ze bezig waren aan dat nieuwe wapen. Ze zien
over het hoofd dat de Sovjetunie het wapen pas ging maken als reactie op de Verenigde Staten. De
voorspelling van de Verenigde Staten heeft zichzelf waargemaakt.’
Naar: J.de Jong en B.J.Th. ter Veer, Kernwapens. Een kwestie van overleven. Een onderwijspakket over
problemen van oorlog en onderontwikkeling nr 4 (Groningen 1977) 77
2
‘Op het 20e partijcongres in 1956 rechtvaardigde Chroetsjov de nieuwe buitenlandse politiek als een
politiek van vreedzame coëxistentie: ‘De wereld blijft het schouwtoneel van de strijd tussen socialisme
en kapitalisme, die het socialisme, gelijk de wetten van de geschiedenis ons leren, zou winnen. Maar,
daarvoor is een laatste grote gewapende krachtmeting tussen beide kampen niet noodzakelijk. Een
nieuwe wereldoorlog kan worden vermeden. Vreedzame coëxistentie betekent echter niet verzoening.
De strijd tussen beide kampen gaat door met economische en politieke middelen’. Een ideologische
strijd, dat was Chtroetsjovs formule voor een nieuwe buitenlandse koers. Die nieuwe koers hield in dat
de wereld buiten het systeem van de communistische staten niet meer, zoals onder Stalin, werd gezien
als één ongedifferentieerde vijandige massa. ‘De Sovjetunie gaat van nu af aan vrienden werven in de
Derde Wereld’.
Op 4 oktober 1957 lanceerde de Sovjetunie haar eerste kunstmatige aardsateliet, de Spoetnik. Deze
gebeurtenis, die het tijdperk van de ruimtevaart inluidde, veroorzaakte grote consternatie in de
Westelijke wereld. In de Verenigde Staten greep de vrees om zich heen dat men bezig was in
Hoofdstuk 4
B76
wetenschap en techniek achter op te raken. De Sovjetunie scheen een voorsprong te hebben veroverd
in de rakettentechniek en daarmee in de nucleaire wapenwedloop. Men sprak van een ‘missile gap’.’
Naar: J.W.Bezemer, Van Rurik tot Gorbatsjov. Een geschiedenis van Rusland (Amsterdam 1994) 332-333
tip 2 Lesvariatie Good bye Lenin
Uitbreiding van paragraaf 4.5, informatieboek bladzijden 78 en 79.
1 Wat is de bedoeling?
U bekijkt met de leerlingen de film Good bye Lenin, die in 2003 verschenen is. U kunt ook besluiten
delen van de film te laten zien, bij voorkeur het gedeelte na 15 minuten, waarin de gevolgen van de val
van de Berlijnse Muur op een hilarische manier duidelijk worden. Hierbij geeft u de leerlingen
kijkvragen.
2 Wat heeft u nodig?
De film Good bye Lenin (zowel op video als dvd makkelijk verkrijgbaar).
Regie: Wolfgang Becker
Script: Bernd Lichtenberg en Wolgang Becker
Uitgebracht in Duitsland 2003
Duur: 116 minuten
3 Hoe pakt u het aan?
U laat de film gedeeltelijk of in z’n geheel aan de leerlingen zin. De kijkvragen hierbij zijn gerangschikt
per track (hoofdstuk) zodat u zelf kunt bepalen hoeveel u wilt laten zien. Een track duurt gemiddeld vijf
minuten.
Filmverhaal
Oost-Berlijn, oktober 1989. De 21 jarige Alex Kerner heeft een probleem: de Muur is gevallen. Zijn
moeder, een trotse DDR burger, ontwaakte zojuist uit een coma en heeft niks meegekregen van de
fastfood ketens en westerse automerken die haar land zijn binnengerold. Nieuws over de triomf van het
kapitalisme zou haar fataal kunnen worden. Terwijl Coca Cola de laatste resten socialisme wegspoelt
ziet Alex ook geen andere oplossing dan de DDR binnen de muren van hun Berlijnse appartement te
laten herrijzen. Maar wat begint als een leugentje om bestwil, loopt steeds meer uit de hand. Alex’
moeder herstelt spoedig en wil ook wel weer eens tv-kijken. Op een dag stapt ze uit bed, met alle
komische gevolgen van dien. Uiteindelijk blijkt het toneelstuk niet meer vol te houden.
De film Good bye Lenin geeft een goed beeld van de grote veranderingen voor de inwoners van OostDuitsland als gevolg van de val van de Berlijnse Muur.
Vragen per track
Track 4 Avondwandeling
1 Welk beeld geeft de film van de DDR vóór de val van de Muur?
(Er is geen vrijheid, mensen demonstreren voor meer vrijheid, armoede)
Track 5 In coma
2 Waardoor raakt de moeder van Alex in coma?
(Omdat ze haar zoon Alex mee ziet doen aan een protest tegen de DDR-regering en zij zelf erg fanatiek
DDRer is)
Track 6 De Muur is weg
3 Noem vier dingen die in de DDR zijn veranderd gedurende de tijd dat de moeder in coma is.
(Bijvoorbeeld: Honnecker treedt af, Berlijnse Muur is gevallen, Alex gaat voor het eerst naar het Westen,
de eerste vrije verkiezingen worden gehouden → Helmut Kohl, dochter Ariane gaat bij de Burger
King werken, krijgt een relatie met iemand uit de voormalige BRD.)
Track 10 Wakker geworden
4 Waarom vertellen Alex en Ariane hun moeder niks over de Val van de Berlijnse Muur?
Hoofdstuk 4
B77
(De artsen hebben gezegd dat elke opwinding moeder fataal kan worden. De val van de Berlijnse Muur en
de vele veranderingen hierdoor zouden te veel opwinding veroorzaken.)
Track 11 79 m2 DDR
5 Noem vier dingen die Alex aan moet passen om ervoor te zorgen dat zijn moeder de vele
veranderingen niet opmerkt.
(Bijvoorbeeld: oude meubels en boeken in het huis terugzetten, oude kleren weer aan doen, radio
stukmaken en er tapes in stoppen, tv vervangen door video met oude nieuwsuitzendingen, nieuwe
etenswaren verpakken in oude DDR-verpakkingen, vrienden van moeder toneelstukjes laten
opvoeren.)
Track 12 De Duitse mark komt
6 Noem drie voorbeelden uit de film waaruit blijkt dat veel dingen sinds de val van de Muur in de
DDR veranderd zijn.
(Bijvoorbeeld: ze hebben een nieuwe munteenheid in de DDR, oud geld is niks meer waard, op tv zie je
ook nieuws uit het Westen, Coca-colareclames, nieuwe meubels, kleren, producten in de supermarkt,
auto’s, hamburgers bij de Burger King, mensen zijn werkloos (buurman).)
Track 28 Een waardig afscheid
7 In hoeverre ‘verdraait’ Alex alsnog de waarheid van de val van de Muur?
(In de nieuwsuitzending doet hij het voorkomen alsof de leiders van de DDR hebben besloten om hun
grenzen open te stellen voor alle mensen uit het Westen. In werkelijkheid was het het volk van de
DDR dat steeds meer druk begon uit te oefenen én een samenloop van omstandigheden die zorgde
voor de val van de Muur.)
NB Dit zijn enkele voorbeelden van kijkopdrachten, maar die kunt u naar eigen inzicht veranderen en
uitbreiden.
STAP
Informatieboek, bladzijde 87.
Werkboek vwo, bladzijden 90 en 91.
Werkboek havo, bladzijden 74 en 75.
Actueel en Teamwork: Maak een
nieuwsuitzending
Samenhang en Praktijk: Wij zijn
Koerdistan
Actueel en Teamwork: Maak een nieuwsuitzending
Uitbreiding van Actueel en Teamwork, werkboek.
1 Wat is de bedoeling?
De klas maakt met elkaar een uitzending van een actualiteitenprogramma. Hierin belichten zij van
verschillende kanten een actuele conflicthaard. Zij kunnen deze uitzending live presenteren of vooraf
opnemen op video.
2 Wat hebt u nodig?
– Kranten en internet om informatie voor de nieuwsuitzending te zoeken.
– En afhankelijk van de vraag of u de nieuwsuitzending live wilt laten uitvoeren of van te voren laat
opnemen:
live: een klaslokaal waar het nieuws gepresenteerd kan worden
vooraf opnemen: een videocamera en videorecorder om af te spelen
Hoofdstuk 4
B78
3 Hoe pakt u het aan?
Stap 1 Verdeel de klas in groepen en laat elke groep zich concentreren op één onderwerp. Elk groepje is
verantwoordelijk voor een eigen blokje en taak, bijvoorbeeld:
1 de mensen die research doen
2 de verslaggevers die de situatie bij de conflicthaard ter plaatse bespreken
3 de deskundigen die aan het woord komen (moeten ook geïnterviewd worden)
4 de betrokkenen in Nederland die aan het woord komen (moeten ook geïnterviewd worden)
5 de eindredactie, die de soorten, hoeveelheid en inhoud van de berichten bekijkt en het overzicht moet
houden
6 de minister of iemand anders uit de politiek die zijn standpunt geeft
7 de presentatoren in de studio
8 de technici: bij het vooraf opnemen heeft deze groep een belangrijke rol. Zij moeten niet alleen het
camerawerk doen, maar ook zorgen voor de juiste omstandigheden bij interviews, enzovoort
9 naar eigen inzicht en inbreng van de leerlingen kan deze lijst aangevuld worden met mensen die
bijvoorbeeld het haar en/of de kleding doen, mensen die de inrichting van de studio verzorgen,
enzovoort
Stap 2 Elke groep gaat aan het werk.
a De redacties zullen beginnen met het zoeken naar nieuwsonderwerpen en informatie. Daarna moeten
zij in samenwerking met de presentatoren en eindredacties de teksten schrijven.
b De eindredactie heeft in het begin een coördinerende taak en later vooral een redactionele taak. Zij
stellen deadlines aan de verschillende redacties.
c De presentatoren kunnen zich bezighouden met de manier waarop ze willen presenteren: waar? Op
zoek naar locatie? Hoe? Hoe willen ze eruit zien? Met hoeveel mensen? Ook deskundigen
uitnodigen? In samenwerking met de verschillende redacties.
d Technici gaan kijken naar het camerawerk. In overleg met de redacties zullen zij moeten weten of ze
nog ergens anders dan in de studio moeten gaan filmen.
Enzovoort.
e Beleg ook een redactievergadering: laat elke groep vertellen hoever hij is, maak afspraken en zorg
dat iedereen aan het werk blijft.
Stap 3
De uitzending van het actualiteitenprogramma wordt opgenomen of live uitgevoerd in de klas.
Het opnemen van een uitzending kan meer tijd vragen dan gedacht. Bespreek dit met de klas, maar laat
de enthousiaste leerlingen ook hun gang gaan. Zeker mensen die graag filmen, willen die tijd er wel in
steken.
Samenhang en Praktijk: Wij zijn Koerdistan
Uitbreiding van Samenhang en Praktijk, werkboek.
1 Wat is de bedoeling?
Leerlingen doen een onderzoek over verleden en heden van Koerden, op internet en in de eigen
omgeving.
2 Wat hebt u nodig?
De historische lijster Wij zijn Koerdistan.
3 Hoe pakt u het aan?
Leerlingen kunnen deze opdracht individueel of in groepjes uitvoeren.
U bespreekt met leerlingen het citaat uit Wij zijn Koerdistan, informatieboek bladzijde 000. Met de kaart
vóór in de historische lijster en met de informatie uit de inleiding van het boek legt u uit dat het gaat om
een volk zonder eigen staat (zoals er meer zijn op de wereld). U legt uit dat leerlingen na het lezen van
het boek onderzoek gaan doen naar een onderwerp uit de Koerdische geschiedenis. U geeft ze de
opdracht om tijdens het lezen van het boek vijf onderzoeksvragen te bedenken en te noteren.
U bespreekt de onderzoeksvragen met uw leerlingen en spreekt af wie welke vraag gaat onderzoeken
en hoe ze dit gaan aanpakken. (Zie Algemene vaardigheden, informatieboek bladzijde 174.) Laat
leerlingen hun deelvragen ter goedkeuring aan u voorleggen. Op www.indigo.wolters.nl vindt u
Hoofdstuk 4
B79
bruikbare links. Het is ook mogelijk dat leerlingen een interview houden met Koerden in de eigen
omgeving.
Hoofdstuk 4
B80
5 Nederland na 1945
Instap
Informatieboek, bladzijden 88 en 89.
Werkboek vwo, bladzijden 92 en 93.
Werkboek havo, bladzijden 76 en 77.
tip 1
tip 2
tip 3
tip 4
tip 5
tip 6
tip 7
tip 8
Oriëntatie op het hoofdstuk
Een verhaal bij de foto
Werken met de
tijdvakkenposter
Oriëntatie via internet
Doe-opdracht om voorkennis te
activeren
Nadenken over Toen en nu
Jeugdliteratuur
Toon een ‘antiek’ voorwerp
tip 1 Oriëntatie op het hoofdstuk
Uitbreiding van informatieboek, bladzijden 88 en 89.
Geef de leerlingen de volgende opdracht:
Blader het hoofdstuk in vijf minuten door en let daarbij op:
– afbeeldingen en titels
– de gebouwen op de afbeeldingen.
– de kleding op de afbeeldingen
Vervolgens kunt u bijvoorbeeld vragen:
– Over welke onderwerpen gaat dit hoofdstuk?
– Over welke periode gaat dit hoofdstuk?
– Is dit een belangrijk hoofdstuk in de wereldgeschiedenis?
– Is het tijdvak van televisie en computer al afgelopen?
– Wanneer zal deze periode worden afgesloten?
tip 2 Een verhaal bij de foto
Uitbreiding van bron 3, informatieboek bladzijde 88.
De onderstaande tekst biedt extra achtergronden van de problemen rond het huwelijk van Beatrix en
Claus. U kunt de tekst voorlezen of gewoon wat vertellen over het programma.
De tekst biedt een aantal aanknopingspunten voor een klassengesprek. Centraal in het gesprek zouden
de volgende vragen kunnen staan:
– In de tekst staat dat veel Nederlanders niet konden accepteerden dat Beatrix ‘zo vlak na de oorlog’
met een Duitser zou trouwen. Is 1965 inderdaad ‘vlak na de oorlog’?
– Waarom moesten de Tweede en Eerste Kamer het huwelijk van Beatrix goedkeuren?
– Waarom riepen sommige toeschouwers ‘Eins zwei Republik’?
Fragment van de website Histocasa
‘Ten tijde van de verloving van Beatrix en Claus was er in de politiek en onder de Nederlandse bevolking
net zo’n discussie ontstaan als de laatste tijd over Maxima. Claus von Amsberg was namelijk een Duitser
en in de ogen van vele Nederlanders kon dit echt niet zo vlak na de Tweede Wereldoorlog. ‘Claus, raus’
was dan ook een veelgehoorde kreet. De discussie begon al gauw na 28 juni 1965, toen koningin Juliana
en prins Bernhard via de radio en de televisie de verloving van prinses Beatrix en Claus von Amsberg
bekend maakten. Indien Claus met Beatrix zou trouwen, zou dit betekenen dat hij zijn Duitse
nationaliteit zou opgeven. De goedkeuring van de Tweede en Eerste Kamer volgde in november en
december 1965. Het huwelijk werd gepland voor 10 maart 1966 en zou in Amsterdam plaatsvinden (in
de Westerkerk) in plaats van in Den Haag. Dit huwelijk zou vooral via de televisie goed gevolgd kunnen
worden door de Nederlandse bevolking, maar toch verwachtte men in Amsterdam een enorme toeloop.
Onder invloed van de grote anti-Clausstemming die heerste in Nederland, vooral in en rondom de
hoofdstad, nam de politie scherpe maatregelen. Zo kreeg de bereden politie in Amsterdam een anoniem
bericht waar in stond dat alle paarden geïnjecteerd zouden worden met het ‘gek makende’ middel LSD.
Reden voor de politie om het volgende memo te verspreiden onder de bereden politie: ‘Het catastrofale
gevolg van een absoluut oncontroleerbaar paard in een opeengepakte massa is duidelijk. (...) Merkt u
dat uw paard onberijdbaar wordt, ondanks uw voorzorgsmaatregelen, aarzel dan niet om het
ONMIDDELLIJK ONSCHADELIJK te maken om erger te voorkomen.’
Ondanks dit dreigement zouden de incidenten op de huwelijksdag mee vallen. Afgezien van
toeschouwers die boven het ‘Oranje boven’ de leus ‘Eins zwei Republik’ scandeerden en de
wereldberoemde rookbom die naar de gouden koets werd geworpen, bleef het rustig.’
Naar: Philip Vos, Koninklijke huwelijken. Wilhelmina, Juliana en Beatrix (2002)
tip 3 Werken met tijdvakkenposters
Vervanging van werkboekopdracht 3.
Bij de methode Indigo horen tijdvakkenposters. Met behulp van die posters kunnen de belangrijkste
thema’s van het hoofdstuk al worden aangestipt. De posters bevinden zich ook achterin het
informatieboek, zodat leerlingen makkelijk kunnen meekijken.
Wijs op de poster de Tijd van televisie en computers aan. Op dit stuk van de poster staan afbeeldingen
die horen bij zowel hoofdstuk 5 als hoofdstuk 6.
Wijs op de afbeeldingen en vertel hier iets over met behulp van de bijschriften.
Stel de leerlingen bijvoorbeeld de volgende vragen:
– Welke afbeeldingen horen bij hoofdstuk 4?
– Welke afbeeldingen horen bij hoofdstuk 5?
Met behulp van de poster kunt u zo de leerlingen duidelijk maken dat er binnen één tijdvak meerdere
ontwikkelingen plaatsvinden.
Bespreek vervolgens de begrippen die op de poster staan:
– massaconsumptie
– informatiesamenleving
– individualisme
– seksuele vrijheid
– democratisering
tip 4 Oriëntatie via internet
Uitbreiding van informatieboek bladzijden 88 en 89.
Voor meer informatie over dit hoofdstuk kunt u met uw leerlingen naar het computerlokaal gaan. Op
www.indigo.wolters.nl treft u een interessante selectie van links over dit onderwerp aan.
tip 5 Activeren van voorkennis
Uitbreiding van informatieboek bladzijden 88 en 89.
Wat weten leerlingen al over de periode? Verdeel het bord in vier vakken en zet boven elk vak een
decennium (jaren ‘50, ‘60, ‘70 en ‘80). Geef de leerlingen een lijst met personen en gebeurtenissen die
ze nu moeten indelen in een vak. Laat ze uitleggen waarom ze bepaalde personen en gebeurtenissen
juist in dat vak hebben gezet. Wie heeft er het meest goed?
Een lijst van personen en gebeurtenissen zou kunnen zijn: Willem Drees, Marshallhulp,
watersnoodramp, nozems, hippies, Beatles, Lubbers, D’66, Den Uyl, eerste pc’s in huis, introductie tv in
meeste huiskamers, Vietnamoorlog, krakers.
tip 6 Nadenken over Toen en Nu
Uitbreiding van informatieboek bladzijden 88 en 89.
Voor leerlingen horen televisie en computer bij het dagelijks leven. Bij de volgende opdracht moeten ze
nadenken over een leven zonder televisie of computer.
1 Schrijf een kort verhaaltje van ongeveer 100-150 woorden.
2 Geef daarin antwoord op één van de volgende vragen.
– Hoe ziet jouw leven eruit als de mobiele telefoon, televisie en de computer niet zouden bestaan?
– Hoe ziet jouw leven eruit als er geen auto’s en verkeersvliegtuigen zouden bestaan?
3 De volgende deelvragen kunnen hierbij helpen:
– Wat zou je niet meer kunnen doen als deze apparaten niet zouden bestaan?
– Wat zou je gaan doen in de tijd die vrijkomt?
– Wat zou er verder in de samenleving niet meer kunnen?
– Zou je het erg vinden? Leg je antwoord uit.
– Zou het je leven erg veranderen, denk je?
4 Laat enkele leerlingen hun verhaal voorlezen of neem de verhalen in en lees ze eerst thuis.
Waarschijnlijk zullen er teksten komen over meer op straat rondhangen, meer lezen, sporten,
spelletjes spelen of vroeg naar bed gaan. Deze inhoud kunt u dan verbinden aan de jaren vijftig of
zestig. Op straat rondhangen (nozems), sporten bij een vereniging (verzuiling), spelletjes spelen
(gezinsleven in de jaren vijftig).
tip 7 Historische jeugdboeken
Sommige leerlingen vinden het leuk historische jeugdboeken te lezen. Hieronder volgt een selectie:
Wim Daniëls – De bushaltejongen, Uitgeverij Van Holkema en Warendorf, Houten 1999. Een vijftienjarig
meisje ontmoet een jonge vluchteling en ontdekt tegelijkertijd wat haar oma in de oorlog heeft
meegemaakt.
Johan Diepstraten – De drugskoerier (Uitgeverij Zwijsen 1995). Een jongen komt in aanraking met
drugshandel op school.
Giles Diggle – Het hanengevecht, Uitgeverij Jenny de Jonge Amsterdam 1995. Over jeugdbendes en
geweld op school.
Patricia de Landtsheer – Nog even naar Jan, Uitgeverij Clovis, Hasselt 1993. Een meisje groeit op in een
dorp in de jaren vijftig. Het wordt haar verboden op te trekken met haar goede vriend Jan, zoon van
vrijzinnige ouders.
Bas Mijnsters – De RP 13 (De Banier, Utrecht 1995) Over de strijd tegen illegale milieuvervuiling en
gevaarlijke stoffen.
Carolien Philips – Waterbuffels zie je hier niet, Uitgeverij Tabor, Brugge 1993. Een jonge Vietnamese
vluchteling probeert een leven op te bouwen in Duitsland.
Anne Takens – Bloed op de stoep, Uitgeverij Klipper 1996. De relatie tussen een Nederlandse jongen en
een Turks meisje wordt door de omgeving in de problemen gebracht.
tip 8 Toon een ‘antiek’ voorwerp
Uitbreiding van informatieboek bladzijden 88 en 89.
Laat de leerlingen een oude televisie, radio, bandrecorder, cassettespeler, diaprojector of platenspeler
meenemen. Als die voorwerpen niet zijn te vinden, kunt u natuurlijk ook lp’s, 5,25 inch floppies of
cassettebandjes gebruiken.
Zet de voorwerpen midden in de klas neer. Laat de leerlingen noteren wat hun opvalt.
De leerlingen krijgen op deze manier een besef van de snelheid van sommige ontwikkelingen. Dat pc’s
vijftien jaar geleden nog in de kinderschoenen stonden. Dat muziek en beeld twintig jaar geleden heel
anders werden opgeslagen en afgespeeld. Dat televisie een medium is dat hun grootouders nog niet
kenden.
5.1
Wederopbouw en ontzuiling
Informatieboek, bladzijden 90 en 91.
Werkboek vwo, bladzijden 94 en 95.
Werkboek havo, bladzijden 78 en 79.
tip 1
onderzoeken
tip 2
tip 3
tip 4
tip 5
De betrouwbaarheid van een bron
Wetten van de verzorgingsstaat
Verzuiling in de klas
Woningbouw uit de jaren vijftig
Lesvariatie: Willem Drees
tip 1 De betrouwbaarheid van een bron onderzoeken
Uitbreiding bij bron 8, informatieboek, bladzijde 91.
In deze opdracht laat u de betrouwbaarheid en representativiteit van bronnen onderzoeken. Geef de
leerlingen enkele minuten om de informatie hierover te lezen in het vakvaardighedenoverzicht op
bladzijde 00: 1c Verzamelde informatie beoordelen.
In bron 8 staat dat de beroepsbevolking in de landbouw afnam en dat steeds meer mensen in de
industrie gingen werken. Onderzoek in welke beroepssectoren de ouders/verzorgers van de leerlingen
werken. Ze hoeven niet per se te zeggen welk beroep de ouders hebben, ze geven alleen aan in welke
beroepssector ze werken.
U kunt uitgaan van drie beroepssectoren
– landbouw
– industrie
– diensten
Noteer de aantallen op het bord en reken de percentages uit (of laat de leerlingen de percentages zelf
uitrekenen).
Stel de volgende vraag: In welke sector werken de meeste mensen? Geef een verklaring voor de
uitkomst van het onderzoek.
Waarschijnlijk werken de meeste mensen in de dienstensector. Als dat anders is, heeft dat waarschijnlijk
te maken met de omgeving waar de school staat.
tip 2 wetten van de verzorgingsstaat
Uitbreiding bij opdracht 7, werkboek.
Om het thema van de verzorgingsstaat wat uit te diepen kunt u voorbeelden noemen van wetten die na
de Tweede Wereldoorlog zijn ingevoerd. Bijvoorbeeld:
1949 Invoering van de Werkloosheidswet. Als mensen werkloos worden, kunnen ze een uitkering
krijgen.
1956 Invoering van de Algemene Ouderdomswet (AOW). Mensen die de pensioengerechtigde leeftijd
bereiken, krijgen voortaan AOW. Ze hoeven dan niet meer te werken. De pensioenleeftijd is niet altijd
hetzelfde.
1962 Algemene Kinderbijslagwet
1965 Algemene bijstandswet
1976 Algemene Arbeidsongeschiktheidswet
Al deze uitkeringen worden betaald door de werknemers zelf. Een deel van hun loon staan ze (verplicht)
af, zodat burgers die zichzelf financieel niet kunnen redden, toch niet in armoede leven.
U kunt hierbij de volgende opdracht geven: Zoek informatie over de verschillende wetten: geef kort aan
waarom de wetten zijn ingesteld.
Leerlingen kunnen zoeken op site waarvan een link te vinden is op www.indigo.wolters.nl.
tip 3 Verzuiling in de klas
Vervanging van opdracht 10, werkboek.
Kunnen de leerlingen nog overblijfselen van verzuiling vinden in hun directe omgeving?
1 Vraag de leerlingen of ze thuis, op school of in de woonplaats nog overblijfselen kunnen vinden van
de verzuiling. Dat kan variëren van een lokale krant, verenigingen, de school waarop ze zelf zitten,
de woningbouwvereniging, het verzorgingstehuis van oma of de politieke voorkeuren van de ouders
die zijn ingegeven door de religieuze of sociale traditie.
2 Selecteer vijf resultaten. Verdeel de klas in evenveel groepjes en laat elk groepje een onderzoek
instellen. De uitkomst van het onderzoek moet worden vastgelegd in een kort verslag (maximaal 750
woorden), waarin de leerlingen kort uitleggen hoe de vereniging, school, instelling in het verleden
binnen die verzuiling paste en of dat tegenwoordig nog doorwerkt.
3 Bespreek kort de resultaten van het onderzoek in de klas met als centrale vraag of de verzuiling toch
nog indirect doorspeelt in de huidige omgeving van de leerlingen.
tip 4 Woningbouw uit de jaren vijftig
Uitbreiding bij opdracht 6, werkboek.
Laat de leerlingen op internet onderzoeken welke wijken/straten van hun woonplaats zijn gebouwd in
de jaren vijftig. Doe de volgende opdrachten:
1 Met behulp van een plattegrond van de gemeente wordt de woonplaats in drie delen opgesplitst.
A bebouwing voor 1945
B bebouwing uit de periode 1945-1965
C bebouwing uit de periode na 1965
Kijk naar woonwijken én industrieterreinen. Ga ook na of er bijzondere objecten zijn die stammen uit de
jaren van de wederopbouw: winkelcentra, fabrieksgebouwen, scholen, wegen.
2 Fiets door die gedeeltes van de woonplaats die gebouwd zijn tijdens de jaren van de wederopbouw
en laat de leerlingen alles opschrijven en fotograferen wat ze opvalt aan deze wijken en gebouwen.
Daarbij kun je denken aan stratenpatronen, soorten huizen (flats), kleuren, materialen, tuinen,
enzovoort. Laat de leerlingen vooral vergelijken met de bebouwing uit periode A.
3 Werk de resultaten uit in een fototentoonstelling met bijschriften over de eigen woonplaats en de
wederopbouw.
NB Voor sommige plaatsen (Rotterdam, Arnhem, Venlo) geldt dat er grote oorlogsschade was. Daar
kunt u speciale aandacht besteden aan de manier waarop de stad is herbouwd. In grote steden moet je
je hoogstwaarschijnlijk beperken tot een deel van de stad en in plattelandsgemeentes kan ook worden
gekeken naar ruilverkavelingen of de bouw van dijken of snelwegen. Daarbij kan het nodig zijn de
periodisering enigszins aan te passen.
tip 5 Lesvariatie: Willem Drees
Vervanging van of aanvulling op paragraaf 5.1, informatieboek bladzijde 90 en 91.
1 Wat is de bedoeling?
Aan de hand van de persoon Willem Drees kunt u het hele verhaal van paragraaf 1 vertellen.
2 Wat heeft u nodig?
Literatuur over Willem Drees:
– Maarten Brinkman, Willem Drees, de SDAP en de PvdA (Amsterdam 1998)
– U kunt ook de dubbel-cd Willem Drees – Waarde luisteraars gebruiken. Zestig jaar levenservaring
van Willem Drees werd tussen oktober 1960 en mei 1962 in 64 afleveringen door de VARA-radio
uitgezonden. De hieruit samengestelde columns zijn van januari tot en met juni 1999 in het VPROradioprogramma OVT te beluisteren geweest. Via www.vpro.nl/geschiedenis/ovt/index kunnen
de cassettes worden besteld.
3 Hoe pakt u het aan?
Toon een foto van Willem Drees (http://www.rnw.nl/achtergronden/binnenhof/html/drees.html)
aan de klas. Vraag de leerlingen wat voor indruk deze man op hen maakt. Vertel vervolgens de inhoud
van paragraaf 1 aan de hand van de levensgeschiedenis van Drees. Laat eventueel een fragment van de
bovengenoemde cd horen om de man een stem te geven. Ook kunt u daarbij de betrouwbaarheid van
bronnen oefenen of de verschillen tussen primaire en secundaire bronnen duidelijk maken.
Levensgeschiedenis Willem Drees
‘Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd Drees een van de belangrijkste politieke figuren in bezet
Nederland. Nadat een poging naar Engeland uit te wijken mislukt was, wijdde hij zich bijna volledig aan
illegaal politiek overleg. Zijn werk bestond voor een belangrijk deel uit voorbereidingen op de periode na
de bevrijding van Nederland. In oktober 1940 werd hij gearresteerd en met andere vooraanstaande
Nederlanders als ‘gijzelaar’ geïnterneerd in Büchenwald. Ook al omdat veel anderen wegvielen, werd
Drees’ positie steeds belangrijker. Op den duur was hij de centrale figuur in het politieke verzet. Aan het
einde van de oorlog was Drees bijna 59 jaar. Hij had het liefst zijn politieke en bestuurlijke carrière
afgesloten met het burgemeesterschap van Amsterdam. Maar door zijn centrale positie in het politieke
verzet lag het echter voor de hand dat hij een vooraanstaande rol zou gaan spelen in de nationale
politiek. Samen met W. Schermerhorn kreeg hij in mei 1945 de opdracht een kabinet te formeren. In dit
kabinet, dat op 25 juni 1945, vlak na de overgave van de Duitsers, aantrad, was Drees vice-premier en
minister van Sociale Zaken. Als minister van Sociale Zaken legde Drees de basis voor de moderne sociale
wetgeving. Vooral de invoering van de Noodvoorziening Ouden van Dagen in oktober 1947 maakte veel
indruk: ‘van Drees trekken’ werd een gangbare uitdrukking. Op 7 augustus 1948 werd Drees ministerpresident. Hij zou het tien jaar blijven. Als minister-president heeft hij mede vorm gegeven aan de
periode van wederopbouw. Het beleid richtte zich daarbij op industrialisatie, het oplossen van de
woningnood, de bevordering van de export en de modernisering van de landbouw. In hoog tempo
werden huizen gebouwd, de wegen hersteld en in de landbouw werden paarden vervangen door
tractoren. De lonen bleven laag zolang de wederopbouw duurde. Als leider van kabinetten van
‘gemengde samenstelling’ was Drees zich er voortdurend van bewust dat Nederland een land van
politieke minderheden was en dat samenwerking van de PvdA met andere partijen noodzakelijk was om
hervormingen te kunnen doorvoeren. Drees verwierf een groot persoonlijk gezag onder de bevolking.
Zijn kennis van zaken, persoonlijke eenvoud en sobere levensstijl waren een begrip. De naam Drees
stond voor een sociaal rechtvaardig, maar zuinig en voorzichtig beleid, dat in brede kring instemming
vond. Veel niet-socialistische kiezers gingen in de jaren vijftig door Drees op de PvdA stemmen. Hij was
de nationale staatsman, ‘Vader Drees’, geworden. Op 22 december 1958 kwam er een einde aan het
premierschap van Drees. Zijn aftreden betekende tevens zijn vertrek uit de dagelijkse politiek.’
5.2
Naar een nieuwe samenleving
Informatieboek, bladzijden 92 en 93.
Werkboek vwo, bladzijden 96, 97 en 98.
Werkboek havo, bladzijden 80 en 81.
tip 1
tip 2
tip 3
tip 4
muziek
De media
Maak een tijdbalk
Onderzoek naar posters
Lesvariatie: Geschiedenis in
tip 1 De media
Vervanging van opdracht 1, werkboek.
In de 19e eeuw kwam de dagbladpers op. In de eerste helft van de 20e eeuw werd de radio een
belangrijke bron voor nieuws. De tweede helft van de 20e eeuw zag de opkomst van de televisie en nu
zien we de opkomst van internet als informatiebron. Elk van deze media heeft zijn eigen
karakteristieken. Bij deze opdracht worden die karakteristieken nader onderzocht.
Stap 1 Verdeel de klas in vier groepen. Een groep die zich met de dagbladpers gaat bezighouden. Een
groep die zich bezighoudt met de radio, een groep die zich buigt over televisie en een groep die kijkt
naar het internet. Elke groep beschrijft de manier waarop het medium dat zij bestuderen functioneert.
Daarbij kunnen de volgende vragen als leidraad dienen:
– Hoe wordt de informatie verzameld?
– Hoe snel gaat dat?
– Hoeveel informatie is voor de lezers, luisteraars, kijkers en gebruikers beschikbaar?
– Hoe wordt het nieuws gepresenteerd?
– Hoe gaat de verspreiding van de informatie?
Hieronder worden enkele van de belangrijkste karakteristieken en verschillen opgesomd.
a
Verzamelen
Er zijn journalisten ter plekke die onderzoek doen of interviews afnemen. Vaak krijgen media ook
informatie via overheid, partijen, instellingen, bedrijven of onderzoekers die bekendheid willen geven
aan bepaalde zaken. De informatie komt binnen bij een redactie. De redactie beslist wat belangrijk is.
Alleen internet werkt anders, omdat hier vaak de tussenkomst van de journalist en de redactie wegvalt.
b
Snelheid
Bij een krant zit er een dag tussen de gebeurtenissen en het moment dat de lezers het bericht erover
onder ogen krijgen. Bij alle andere media is live-verslaggeving mogelijk.
c
Hoeveelheid
De beschikbare hoeveelheid informatie neemt gestaag toe. In alle gevallen vindt echter selectie van
informatie plaats door journalisten en redacties. Dat is veel minder het geval bij internet. Overheid,
bedrijven, instellingen en privé-personen kunnen direct nieuws op het internet zetten. De gebruiker
heeft de functie van de journalist en de redactie overgenomen en selecteert zelf het nieuws.
d
Presentatie
Bij de presentatie zijn er duidelijk verschillen. Bij kranten gaat het om geschreven informatie en foto’s,
bij radio om geluidsopnames. Televisie heeft daar het beeld aan toegevoegd en dat heeft een grote
invloed. We spreken inmiddels zelfs van een beeldcultuur. Internet heeft op dit punt geen vernieuwing
gebracht maar integreert steeds meer het geschreven en het gesproken nieuws en beeldmateriaal in
één medium.
e
Verspreiding
De verspreiding is wezenlijk verschillend. Je abonneert je meestal maar op één krant en je vertrouwt dat
de redactie een goede selectie maakt van het aanbod. Bij radio en televisie zijn er nog wel redacties,
maar de gebruiker heeft de keuze tussen meerdere stations en kan dus verschillende bronnen
beluisteren of bekijken. Bij internet valt de redactie weg en gaat de gebruiker zelf actief op zoek naar
informatie. Dan bepaalt de zoekmachine en de slimheid van de gebruiker wat hij of zij vindt.
Stap 2 De gevonden resultaten kunnen in een schema op het bord worden gezet.
verzamelen
kranten
snelheid
hoeveelheid
presentatie
verspreiding
radio
televisie
internet
tip 2 Maak een tijdbalk
Uitbreiding bij opdracht 3, werkboek vwo.
Inventariseer de kennis van de leerlingen.
Laat de leerlingen een tijdbalk tekenen van de periode 1900-2000 of teken zelf een tijdbalk op het bord.
Stel de volgende vragen aan de klas:
– In welk jaar werd de televisie uitgevonden? (1925)
– In welke periode werd de televisie in Nederland populair? (jaren 1950)
– In welke periode werd de computer in Nederland populair? (jaren 1980)
– In welk jaar werd het internet voor het eerst gebruikt? (eind jaren 1960)
– In welke periode werd het internet in Nederland populair? (jaren 1990)
tip 3 Onderzoek naar posters
Uitbreiding bij opdracht 7, werkboek vwo, opdracht 5 werkboek havo.
Ga via hv3.indigo.wolters.nl naar de website van het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis
en bezoek de webtentoonstelling Steun! Stem! Staak! Maak de volgende opdrachten.
– Zoek bij elk van de onderstaande onderwerpen een poster uit de jaren ‘60 of ‘70 die hierbij past.
– Beschrijf in 50-75 woorden wat er op de poster is te zien.
– Leg uit wat de bedoeling is van de poster.
De onderwerpen/begrippen zijn: Dolle Mina, Provo, democratisering, hippies, milieuvervuiling, krakers,
economische crisis.
Laat enkele leerlingen hun posters presenteren, bijvoorbeeld via powerpoint of gewoon via internet als
u aansluiting in een lokaal heeft.
tip 4 Lesvariatie: Geschiedenis in muziek
Aanvulling bij paragraaf 5.2, informatieboek bladzijde 92 en 93.
1 Wat is de bedoeling?
Laten zien dat muziek werd en wordt gebruikt voor maatschappelijke protesten. Je kunt oudere
voorbeelden laten zien: Boudewijn de Groot en Bob Dylan, maar ook recentere voorbeelden als Osdorp
Posse en Eminem.
2 Wat heeft u nodig?
Songteksten met kritische inhoud (zie: www.indigo.wolters.nl). Voor de muziek zelf zult u naar de
bibliotheek moeten gaan of onderzoeken of de nummers van internet zijn te downloaden.
U kunt ook leerlingen nummers laten aandragen, waarvan zij denken dat ze maatschappijkritisch zijn.
Laat vooral niet te veel nummers achter elkaar horen. Wijs erop dat het om de inhoud van de tekst gaat.
In geval van Engelse teksten is het verstandig de vertaling erbij te leveren.
3 Hoe pakt u het aan?
Doe deze opdracht nadat de leerlingen de tekst van paragraaf 2 hebben bestudeerd.
Deel kopieën uit met teksten van de liedjes en draai de muziek in de klas terwijl de leerlingen meelezen.
Laat de leerlingen eerst reageren op de muziek.
Vraag daarna waar de tekst over gaat en op welke manier er sprake is van protest:
– tegen het gezag
– tegen de oorlog, vóór de vrede
– vóór gelijkheid van vrouwen
– enzovoort
Een voorbeeld is het onderstaande nummer van de Amsterdamse groep Osdorp Posse met de
Nederlandstalige rapper DefP, dat gaat over egoïsme en de gevolgen van dat egoïsme.
Ik eerst, IK EERST! Ik eerst, IK EERST!
Dat is de mentaliteit die nu heerst
Ik eerst, IK EERST! Ik eerst, IK EERST!
Dokter, mijn hoofd doet het zeerst!
Oh dokter Schepper, kunt u even snel komen
want ik voel dat we ziek zijn en ik zie de symptomen
Maar niemand die mij kan vertellen wat het precies is
Of wat het verlies is na een planetaire crisis
We zitten hier met z?n allen op één bol
Het wordt hier voller dan vol, maar niemand vindt het te dol
Oh dokter, ze zeggen dat ik mijn verstand mis,
maar ik voel dat er echt iets aan de hand is
(oe!) Je ziet het goed als de aarde bloedt
Hete lava stroomt fel uit een rode gloed
Als een stil protest van een verlichte stoet
En wie het eerste wegebt gaat ten onder in de vloed (2x)
Ik eerst, IK EERST! Ik eerst, IK EERST!
Dat is de mentaliteit die nu heerst
Ik eerst, IK EERST! Ik eerst, IK EERST!
Dokter, mijn hoofd doet het zeerst!
De aarde heeft koorts en het wordt hier steeds heter
We beginnen al te zweten maar we willen het niet weten
De poolkappen smelten en het water stijgt
Maar hoe rijker de econoom, hoe harder die zwijgt
De problemen worden per generatie groter
Maar wij willen ze niet stoppen want dat gaat zo klote
Ze zoeken dat maar lekker in de toekomst uit
Want wij leven zo wel best en gaan massaal voor de buit
Ego´sme, het kankergezwel van de mensheid
En zij die dit verspreiden raken zelf hun grens kwijt
tussen goed en kwaad, dood of overleving
Goed sterft en kwaad kent geen vergeving
(oe!) Je ziet het goed als de aarde bloedt
Hete lava stroomt fel uit een rode gloed
Als een stil protest van een verlichte stoet
En wie het eerste wegebt gaat ten onder in de vloed (2x)
Ik eerst, IK EERST! Ik eerst, IK EERST!
Dat is de mentaliteit die nu heerst
Ik eerst, IK EERST! Ik eerst, IK EERST!
Dokter, mijn hoofd doet het zeerst!
We willen krijgen, houden, hebben, eigen vrouwen backstabben
en zijn pas een tevreden mens in een nieuwe Mercedes Benz
De tweede wens is innerlijk, eerst komt uiterlijk vertoon
Realiteit is hinderlijk, alles moet duidelijk en schoon
En zo blijven wij maar hopen op de betere tijden
Maar geen dokter komt ons beiden uit ons lijden bevrijden
Want waarschijnlijk heeft het lot toch al lang bepaald
dat onze toekomst door ons heden wel wordt ingehaald
Want de eersten zullen de laatste zijn –
De laatsten worden de eersten, maar het maakt je klein
Want je komt aan de beurt, hoe je het ook bekijkt
als de wraak van de aarde op de mens neerstrijkt!
Hij eerst, HIJ EERST! Hij eerst, HIJ EERST!
Dat is de mentaliteit die dan heerst
Hij eerst, HIJ EERST! Hij eerst, HIJ EERST!
Dokter, zijn hoofd doet het zeerst!
5.3
Medelanders uit andere streken
Informatieboek, bladzijden 94 en 95.
Werkboek vwo, bladzijden 99 en 100.
Werkboek havo, bladzijden 82 en 83.
tip 1
Een vluchteling uit Vietnam
tip 2
Vrouwenemancipatie en de
multiculturele samenleving
tip 3
Lesvariatie: De opvattingen van de
politieke partijen over immigratie en integratie
tip 1 Een vluchteling uit Vietnam
Uitbreiding van opdracht 6, werkboek.
Hieronder staat een aantal fragmenten uit een interview met een Vietnamese vluchteling. Hij verzette
zich tegen de regering in Vietnam, maar moest uiteindelijk zijn land ontvluchten. In 1993 kwam hij in
Nederland terecht.
Achtergrondinformatie
In 1975 werden de Amerikanen na een jarenlange strijd tegen de Vietnamese communisten uit Vietnam
verjaagd. Vanaf dat moment voerden de communisten een schrikbewind. Veel Vietnamezen verzetten
zich tegen de regering. Een van hen was Minh, die meevocht in een guerrillaoorlog tegen het leger. Tot
hij in 1985 door de omstandigheden werd gedwongen te vluchten. Hieronder volgen fragmenten uit het
interview met hem (zie ook bron 16 in het boek):
‘Ik kom uit Cang Ninh, een gebied in het noorden van Vietnam. Ik leefde daar samen met mijn familie en
werkte een tijd als bewaker in een fabriek. De mensen die de communisten steunden kregen steeds
meer welvaart, maar de rest van het volk bleef arm. Mijn vader en moeder waren toen communistisch
en zijn dat nog steeds. Ik maakte mij los van mijn ouders, omdat ik het niet eens was met het beleid van
de communistische regering.
Op een bepaald moment sloot ik me aan bij een guerrillagroepering. Mijn familie wist daar niets van.
Met een kleine groep mensen leefden we in de jungle en van daaruit bestreden we het regeringsleger.
We waren vooral actief op het platteland, waar we de mogelijkheid hadden onopvallend legerbases te
benaderen en aan te vallen en vervolgens weer te ontsnappen. De overheidstroepen ontdekten het
kamp in het oerwoud, ze vielen ons aan en de basis werd compleet vernietigd. Toen ben ik weggevlucht
uit Vietnam.
Hoewel veel vluchtelingen op zee werden vermoord door Thaise zeerovers, vluchtte ik over zee naar
Hongkong. We voeren in een kleine boot met een zeil en een lichte motor. De overtocht duurde een
maand. Er zaten ongeveer twintig mensen op de boot. We hadden weinig te eten en onze kleren gingen
kapot.
Ik was tweeëntwintig jaar toen ik Vietnam achter me liet. Vervolgens heb ik vier jaar lang in Hongkong in
een opvangkamp gewoond, samen met duizenden andere Vietnamese vluchtelingen. Vanuit Canada,
Amerika, Nederland en andere landen kwamen delegaties naar Hongkong om Vietnamese politieke
vluchtelingen uit te nodigen. De meeste vluchtelingen wilden naar Canada of naar de Verenigde Staten.
Ik wilde graag naar Nederland. Ik had in Hongkong al wat gelezen over Nederland, dat het een klein
landje was waar aardige mensen woonden. En dat het er rustig was. Verder wist ik niets van Nederland.
Ik kende hier niemand, kende niemand die hier was geweest. Na maandenlang wachten kreeg ik het
bericht dat ik naar Nederland mocht komen.
Een kennis bracht me naar het vliegveld. Het vliegtuig zat vol met mensen die op vakantie waren
geweest en ik zat daartussen als enige vluchteling. Samen vlogen we naar Amsterdam. Het was een heel
speciaal gevoel. Ik had veel zin om naar Nederland te gaan, maar ik voelde ik me ook heel verdrietig.
Toen ik in Nederland kwam, was het eerste wat me opviel dat het inderdaad zo rustig was, ondanks dat
hier net als in Hongkong veel mensen wonen. Sinds ik in Hongkong heb gewoond, kan ik niet meer tegen
drukte en lawaai. De rust in Nederland is voor mij een verademing.’
Kopieer de tekst en deel deze in de klas uit. Laat alle leerlingen de push- en de pull-factoren halen die
deze migrant hebben doen besluiten naar Nederland te komen. Het begint met push-factoren. De
armoede en de onderdrukking in Vietnam. Pull-factoren spelen pas later een kleine rol als Minh in
Hongkong in een vluchtelingenkamp zit en leest over Nederland als een rustig landje met aardige
mensen.
tip 2 Vrouwenemancipatie en de multiculturele samenleving
Uitbreiding bij bronnen 18 en 20, informatieboek bladzijde 95.
Hieronder staat een aantal uitspraken van de VVD-politica Ayaan Hirsi Ali. Ze deed en doet regelmatig
opvallende uitspraken over de positie van de vrouw binnen de islam. Fragmenten uit een interview met
haar:
‘In de Arabische islamitische landen is het baren van zonen heel belangrijk. Een zoon is een goede zaak,
een meisje niet want die kost je alleen maar geld. Meisjes vormen een probleem, je moet zorgen dat ze
maagd blijven zodat ze een partner kunnen vinden. Jongens daarentegen kunnen snel werken en geld
verdienen. Van meisjes en vrouwen wordt dan ook verwacht dat ze kinderen baren en dan vooral
zoontjes.
Uithuwelijken is een normale zaak in islamitische landen. Het betekent dat je vader iemand voor je
zoekt en ervoor zorgt dat je met hem trouwt en bij hem blijft. Ze geloven immers niet echt in liefde en
verliefdheid. Als een vrouw verliefd wordt en ervandoor gaat met een man, en het gaat mis met dat
huwelijk, dan staat ze er helemaal alleen voor, omdat ze niet overlegd heeft met haar ouders.
Uithuwelijking is daar een economische noodzaak, wil men niet alleen komen te staan.
De situatie van moslima’s is er in Nederland op achteruit gegaan. Door de toenemende zendingsdrang
van de imams uit het Midden-Oosten is een radicalisering van de moslims ook hier merkbaar. Neem
bijvoorbeeld de vraag van meisjes om de nikaab op school te mogen dragen, waarbij hun gehele gezicht
wordt omhuld. Ze worden van school gestuurd. Los van de vraag welke werkgever die meisjes ooit in
dienst zou willen nemen, heeft dit ook een impact op de toekomst van die vrouwen. Ze kunnen hun
onderwijs niet afmaken, komen niet aan een baan en het gaat direct in tegen het emancipatieproces in
de Nederlandse samenleving. Deze vrouwen snijden zichzelf in de vingers. Maar toch zeggen ze dat het
hun eigen wil is. Moslimmeisjes worden in Nederland ook niet gelijk behandeld als moslimjongens.
Volgens de Nederlandse wetgeving zijn alle mensen gelijk. Ieder individu moet gelijk behandeld worden.
Ook worden in Nederland nog meisjes gedwongen uitgehuwelijkt. Er zijn heel veel gevallen van
mishandeling, nadat ze geweigerd hebben om vader, oom of broer te gehoorzamen. Meisjes die een
uithuwelijking weigeren worden geslagen, lopen weg van huis en komen dan terecht in die ‘blijf-vanmijn-lijfhuizen’. Er zijn zelfs gevallen van moord omdat de zogenaamde ‘eer van de familie’ geschonden
werd. Een van de meest dramatische gevallen was op 13 september 2001 toen een meisje in Alkmaar op
straat, na een familieberaad, vermoord werd door haar twee broers omdat ze op school de hand
vasthield van een Nederlandse jongen. Dat had de eer van de familie zo aangetast dat ze afgeslacht
moest worden.’
Uit: een interview door Dirk Verhofstadt in 2003
tip 3 Lesvariatie: De opvattingen van de politieke partijen over immigratie en integratie
Uitbreiding opdracht 7, werkboek.
1 Wat is de bedoeling?
Tegenwoordig wordt er veel gesproken over immigranten en de integratie van deze groep in de
samenleving. Hoe denken onze politieke partijen daarover? Alle partijen hebben hierover wel een
mening. Die kun je lezen op hun websites. Jullie gaan uitzoeken waar welke partij voor staat.
2 Wat heb je nodig?
– internetverbinding
– papier en pen
– grote vellen papier waarvan je een poster kunt maken
– eventueel een beamer
3 Hoe pak je het aan?
a De klas wordt verdeeld in groepjes van vier. Elk groepje gaat de standpunten van een partij ten
aanzien van migranten en integratie onderzoeken. Je kunt kiezen uit de volgende partijen (op
hv3.indigo.wolters.nl staat achter de partij waar je hun website kunt vinden):
– Christen Democratisch Appel (CDA)
– Volkspartij voor Vrijheid en Democratie (VVD)
– Partij van de Arbeid (PvdA)
– Socialistische Partij (SP)
– GroenLinks (GL)
– Democraten 66 (D66)
– Lijst Pim Fortuyn (LPF)
– Staatkundig Gereformeerde partij (SGP)
b Schrijf de standpunten van de door jou onderzochte partij op een groot vel papier (posterformaat).
c Presenteer de standpunten van de partijen. Naar aanleiding van de gepresenteerde standpunten zou er
een klassengesprek kunnen volgen dat zou kunnen worden afgesloten met een stemming in de klas.
Welke partij heeft de meeste stemmen?
5.4
Bestuur en besluit
Informatieboek, bladzijden 96 en 97.
Werkboek vwo, bladzijden 101, 102 en 103.
Werkboek havo, bladzijden 84 en 85.
tip 1
de regering?
tip 2
tip 3
Portrettengalerij: Wie zitten er in
Oefenen met de stemwijzer
De betrouwbaarheid van een
stemwijzer
tip 4
buurt
Lesvariatie: Politiek bij jou in de
tip 1 Portrettengalerij: Wie zitten er in de regering?
Uitbreiding bij opdracht 6, werkboek vwo, opdracht 4 werkboek havo.
Met behulp van de links die klaar staan op www.indigo.wolters.nl kunnen leerlingen een onderzoekje
doen naar belangrijke figuren uit de regering en de Tweede Kamer.
U kunt bijvoorbeeld de volgende opdrachten geven:
– Wie zijn de ministers van het huidige kabinet?
– Welke partijen vormen op dit moment de coalitie?
– Tot welke partijen behoren de verschillende ministers?
U kunt er ook nog een spel van maken door zelf de portretten in een powerpointpresentatie te zetten
(of leerlingen dat te laten doen).
Na het maken van de portrettengallerij kunt u ze laten raden wie wie is in regering en parlement.
tip 2 Oefenen met de stemwijzer
Uitbreiding bij opdracht 7, werkboek vwo.
Rond de verkiezingen komen er weer allerlei actuele stemwijzers op internet. De kiezer kan deze
stemwijzer raadplegen om te onderzoeken op welke partij hij of zij eigenlijk zou kunnen stemmen. In
verkiezingstijd is het een aardig idee om leerlingen via de stemwijzer kennis te laten maken met de
actuele politieke problemen en de bestaande politieke partijen.
Kijk op www.indigo.wolters.nl voor links naar stemwijzers.
tip 3 De betrouwbaarheid van een stemwijzer
Uitbreiding bij opdracht 7, werkboek vwo.
Er staan allerlei stemwijzers op internet. Maar wie hebben die stemwijzers daar eigenlijk op gezet?
Maak de leerling ervan bewust dat sommige stemwijzers maar om een enkel thema gaan, bijvoorbeeld
over milieu of veiligheid. En dat het stemadvies dus ook maar over één thema gaat.
Bij het onderzoeken van de betrouwbaarheid kunt u de volgende vragen stellen:
– Wie zijn de makers van de stemwijzer?
– Wordt de stemwijzer vaak ‘ververst’?
– Waarom hebben zij de stemwijzer gemaakt?
– Over hoeveel thema’s gaat de stemwijzer?
– Zijn alle politieke partijen in de stemwijzer opgenomen?
– Geven ze steeds hetzelfde resultaat?
– Wat gebeurt er als je 1 vraag anders beantwoordt?
Laat de leerling uiteindelijk antwoord geven op de volgende vraag: Is de stemwijzer een bruikbaar
middel om een partij te kiezen?
Kijk op www.indigo.wolters.nl voor links naar stemwijzers.
tip 4 Lesvariatie: omgevingsgeschiedenis: politiek bij jou in de buurt
Uitbreiding van het tekstblok ‘Lokaal bestuur’, informatieboek bladzijde 97.
1 Wat is de bedoeling?
Leerlingen brengen een bezoek aan het gemeentehuis bij hen in de buurt.
2 Wat hebt u nodig?
– computerlokaal
– adres van het gemeentehuis
3 Hoe pakt u het aan?
Laat de leerlingen zelf een bezoek brengen aan het gemeentehuis. Geef opdracht folders te verzamelen,
waarmee ze de volgende vragen kunnen beantwoorden:
– Welke partijen zitten in de gemeenteraad?
– Hoe vaak komt de raad in jouw gemeente bijeen?
– Wie is de burgemeester?
– Wie zijn de wethouders?
– Hoe vaak komen burgemeester en wethouders bij elkaar?
– Welke partijen zijn typisch lokaal (en bestaan dus niet landelijk)?
– Welke problemen spelen er op dit moment in de gemeente?
U kunt de opdracht uitbreiden door de leerlingen een zitting van de gemeenteraad te laten bezoeken en
daarvan verslag te laten doen. Het is dan wel aan te raden zelf even uit te zoeken wanneer ze op het
gemeentehuis terecht kunnen.
Deze opdracht kan nog worden uitgediept door de leerlingen één van de belangrijkste gemeentelijke
kwesties te laten bestuderen die op dat moment of in het recente verleden hebben gespeeld en die
voor politieke controverses zorgde. Dat kan een stadsuitbreiding zijn, tarieven van lokale belastingen of
het beleid van de politie. De leerlingen moeten vervolgens uitzoeken welke standpunten de
verschillende politieke partijen in de raad over deze kwestie hebben ingenomen. Zijn er nog andere
partijen betrokken geweest bij deze controverse? Daarbij kun je denken aan actiegroepen, bewoners
van een bepaalde buurt, bedrijven, de provincie of het rijk. Ten slotte kan de kwestie worden
nagespeeld in de klas. De klas wordt verdeeld in fracties die discussiëren over de kwestie.
5.5
De rechterlijke macht
Informatieboek, bladzijden 98 en 99.
Werkboek vwo, bladzijden 104 en 105.
Werkboek havo, bladzijden 86 en 87.
tip 1
Jeugdcriminaliteit
tip 2
Spreekwoorden over misdaad,
straf, rechters en advocaten
tip 3
Voor en tegen de doodstraf
tip 4
Lesvariatie: Wat is de meest
criminele provincie van Nederland?
tip 1 Jeugdcriminialiteit
Uitbreiding van opdracht 5, werkboek.
De leerlingen gaan in groepjes van drie of vier onderzoeken hoe de overheid over jeugdcriminaliteit
denkt en welke aanpak ze hanteert. Ga naar www.indigo.wolters.nl waar u een link naar de site van
justitie aantreft. Laat leerlingen de volgende vragen beantwoorden:
– Wat wordt verstaan onder jeugdcriminaliteit?
– Wanneer ontstond er behoefte aan een beter inzicht in de jeugdcriminaliteit?
– Welk beleid voert de regering op macroniveau (landelijk)?
– Welk beleid voert de overheid op microniveau? (de wijk)
– Wat vinden de leerlingen van deze maatregelen (van de nieuwe wetgeving)?
tip 2 Spreekwoorden over de rechterlijke macht
Uitbreiding bij de hele paragraaf.
Wat betekenen de volgende uitdrukkingen/ spreekwoorden? Gebruik eventueel internet en het
woordenboek.
1 Naar de letter van de wet leven.
2 Naar de geest van de wet oordelen.
3 Door de mazen van de wet glippen.
4 Advocaat van de duivel zijn.
5 Het recht in eigen hand nemen.
6 Van de stijfkop en de zot, vult de advocaat zijn pot.
7 Eigen rechter spelen.
8 Misdaad loont niet.
9 Rechtsonzekerheid.
8 Wie eens steelt is altijd een dief.
10 De gelegenheid maakt de dief.
11 Barbertje moet hangen.
12 De uitzondering bevestigt de regel.
13 Nieuwe heren, nieuwe wetten.
14 Nood breekt wet.
15 Die geboren is om te hangen, verdrinkt niet.
16 Een wet van Meden en Perzen.
17 Iemand de wet voorschrijven.
Dit kan in de vorm van een quiz. Bij de antwoorden moet er zowel aandacht zijn voor de huidige
betekenis als voor de manier waarop dit gezegde of dit begrip is verbonden met misdaad en
rechtspraak.
tip 3 Voor en tegen de doodstraf
Uitbreiding bij opdracht 3, werkboek.
Laat de leerlingen de volgende vragen uitzoeken:
a Sinds wanneer is in Nederland de doodstraf afgeschaft?
(In 1870 werd de doodstraf in Nederland afgeschaft, maar aan het einde van de Tweede Wereldoorlog
werd de doodstraf weer ingevoerd voor collaborateurs en oorlogsmisdadigers. Na de Tweede
Wereldoorlog zijn er dan in Nederland nog eens veertig mensen ter dood gebracht. In 1983 werd in
de grondwet vastgelegd dat de doodstraf niet mocht worden opgelegd.)
b Wanneer is in Nederland de doodstraf voor het laatst voltrokken?
(Na afloop van de Tweede Wereldoorlog werd in Nederland een aantal collaborateurs en
oorlogsmisdadigers ter dood gebracht. In 1952 werd de laatste doodstraf volstrekt.)
c Noem een aantal landen waar momenteel nog de doodstraf wordt uitgevoerd.
(De meeste executies vinden plaats in de China, Iran, Verenigde Staten, Vietnam en Saoedi-Arabië. In
China werden in 2003 726 mensen ter dood gebracht, in Iran 139 mensen, in de Verenigde Staten 65
mensen, in Vietnam 64 mensen en in Saoedi-Arabië 48 mensen, waarvan drie voor
homoseksualiteit.)
d
Wat zijn de langste straffen die in Nederland worden opgelegd? Let op: bij het antwoord moet zowel
de formele straf als de feitelijke straf worden bekeken.
(De langste straf die in Nederland kan worden opgelegd, is levenslang, waarbij de veroordeelde letterlijk
de rest van zijn leven in de cel zit. De op een na langste straf is 20 jaar en dat wordt in de praktijk
ongeveer 13-14 jaar. Veel deskundigen vinden inmiddels dat het gat tussen 13-14 jaar en levenslang
te groot en pleiten voor een straf van 25 of 30 jaar om in die lacune te voorzien. Ten slotte is er een
categorie daders die als geestelijk ziek wordt beschouwd en daarom voor onbepaalde tijd moeten
worden behandeld. Zij worden Ter Beschikking van de Staat gesteld (TBS). De TBS-patiënten
krijgen in principe net zo lang behandeling tot zij door de rechter genezen worden verklaard. Dat kan
in de praktijk vele jaren duren.)
e Wat zijn argumenten voor de invoering van de doodstraf?
(De voorstanders van de invoering van de doodstraf zijn van mening dat de doodstraf afschrikt.
Bovendien zijn bepaalde misdaden zo vreselijk dat daar een ultieme straf bij past. Tenslotte is de
doodstraf goedkoper dan levenslange gevangenisstraf.)
f
Welke argumenten zijn er tegen de invoering van de doodstraf?
(Het komt regelmatig voor dat rechters een foute uitspraak doen en alleen al daarom is het beter dat er
geen doodstraf is. Een doodstraf is immers onherroepelijk. Ons rechtssysteem kent bovendien als
doel de resocialisatie en met de doodstraf geef je dat definitief op. Je gaat er dan vanuit dat een
bepaalde categorie daders onverbeterlijk is.)
tip 4 Lesvariatie : Wat is de meest criminele provincie van Nederland?
Uitbreiding bij de hele paragraaf.
1 Wat is de bedoeling?
Leerlingen gaan onderzoek doen naar welke provincie het meest crimineel is en gaan dat presenteren.
2 Wat hebt u nodig?
– Een aantal grote vellen papier met ruitjes en een aantal kaarten (met alleen provinciegrenzen) van
Nederland waarop de leerlingen kunnen inkleuren.
– Twee verschillende kleuren viltstift.
3 Hoe pakt u het aan?
U legt de leerlingen uit wat de bedoeling van de opdracht is. Daarna verdeelt u de klas in groepjes van
vier. Op www.indigo.wolters.nl kunt u een link vinden naar een site met allerlei misdaadcijfers in
Nederland per provincie en per soort misdaad. Verdeel de onderwerpen onder de groepjes:
– zedenmisdrijven
– geweld
– vervoermiddelen
– woningen/gebouwen
– drugshandel
– fraude
– overige
U kunt de site zelf ook vinden op http://misdaadmeter.i-serve.net/toonprovincie.php.
Vervolgens gaan de leerlingen aan de slag. Zij maken van de cijfers staafdiagrammen. Daarna kleuren zij
de kaartjes van Nederland in. Hiervoor maken zij een legenda waarop zij aangeven welke kleur hoort bij
het meest criminele en welke bij de minst criminele provincie. Dit kunt u het beste klassikaal afspreken.
Uiteindelijk heeft u zo een heleboel kaartjes waarop heel snel te zien is welke provincie(s) het meest
crimineel zijn in de verschillende categorieën. Ga dan met de klas na welke provincie het meest
crimineel is. Naar aanleiding van de uitkomst zou u een klassengesprek kunnen voeren. Hadden de
leerlingen verwacht dat die provincie het meest crimineel zou zijn?
STAP
Informatieboek, bladzijde 107.
Werkboek vwo, bladzijden 112 en 113.
Werkboek havo, bladzijden 92 en 93.
Samenhang en praktijk: Sanne
Teamwork en Actueel: Maak een
partijprogramma
tip Samenhang en praktijk: Sanne
Uitbreiding van Samenhang en praktijk, werkboek.
1 Wat is de bedoeling?
Leerlingen doen een onderzoek naar de plaats van het referendum in verleden en heden.
2 Wat hebt u nodig?
– De historische lijster Sanne.
– De televisieserie Sanne is op video te bestellen bij de IKON:
www.omroep.nl/ikon/videocatalogus/start.html.
3 Hoe pakt u het aan?
U laat leerlingen het boek Sanne lezen. Vervolgens legt u ze uit dat het ‘informatief referendum’ uit het
boek niet in werkelijkheid heeft bestaan, maar dat er wel in 2001 een tijdelijke wet op het ‘correctief
referendum’ is ingevoerd met een looptijd tot 1 januari 2005.
De hoofdvraag waarom het gaat is: Welke rol speelt het referendum in verleden en heden in Nederland
en andere landen?
U geeft uw leerlingen opdracht op internet onderzoek te doen naar onderstaande deelvragen
(desgewenst onderling te verdelen). Op www.indigo.wolters.nl vindt u bruikbare links.
Deelvragen
a Wat is een referendum? (Welke soorten zijn er?)
b Waar en op welke manieren werd het referendum in de geschiedenis gebruikt?
c In welke andere landen worden tegenwoordig referenda gehouden?
d Welke plaats heeft het referendum in de Nederlandse geschiedenis tot op heden?
e Welke argumenten zijn er voor gebruik van het referendum in Nederland?*
f
Welke argumenten zijn er tegen gebruik van het referendum in Nederland?*
g Welke mening heb je zelf over het referendum? Leg uit met argumenten.
3
* Zie ook Sanne hoofdstukken 1, 3, 6, 8 en 9.
tip Teamwork en Actueel: Maak een partijprogramma
Uitbreiding van Teamwork en Actueel, werkboek.
1 Wat is de bedoeling?
Leerlingen gaan in groepjes van vier of vijf een partijprogramma maken.
2 Wat heeft u nodig?
Een groot vel papier waarop het partijprogramma kan worden geschreven.
3 Hoe pakt u het aan?
U deelt de klas in groepjes in en laat de leerlingen nadenken over wat voor soort partij ze willen zijn. Elk
groepje bedenkt een naam voor zijn partij voordat ze aan de slag gaan. Binnen elk groepje wordt een
persoon aangewezen die de partijpunten opschrijft op het grote vel papier. Elk groepje moet minimaal
één standpunt innemen over de volgende onderwerpen:
– het milieu
– de aanpak van de werkeloosheid
– milieuvervuiling
– het (toenemende) verkeer
– misdaad en veiligheid
– belastingen
– uitkeringen
– de EU
– immigranten en inburgering
Vervolgens schrijven de leerlingen hun partijpunten over op een groot vel papier dat vervolgens aan de
rest van de klas wordt gepresenteerd. Als afsluiting kunt u een debat over de onderwerpen organiseren
tussen de (leiders van) de partijen.
6 Samenwerking en verdeeldheid
Instap
Informatieboek, bladzijden 108 en 109.
Werkboek vwo, bladzijden 114 en 115.
Werkboek havo, bladzijden 94 en 95.
tip 1
tip 2
openingsbeeld
tip 3
tip 4
tip 5
tip 6
tip 7
en nu.
tip 8
Het associatiespel
Verhalen bij het historisch
Activeren van voorkennis
Werken met tijdvakposters
Interessante sites
Historische jeugdboeken
Lesvariatie: Nadenken over Toen
Getuigenverhalen uit New York
tip 1 Het associatiespel
Uitbreiding van het informatieboek, bladzijden 108 en 109.
Om alvast een indruk te krijgen van de inhoud van dit hoofdstuk, kunt u er samen met de leerlingen
doorheen bladeren. Daarvoor geeft u ze een paar minuten. Daarna zet u een aantal woorden op het
bord die bij dit hoofdstuk horen, bijvoorbeeld: VN, milieuvervuiling, Unicef, EU, Koude Oorlog, de euro.
Leerlingen moeten dan woorden met elkaar in verband brengen zodat het een logisch verhaal wordt.
Bijvoorbeeld: De VN is een organisatie die is opgericht om conflicten in de wereld te voorkomen en op
te lossen. Dat is niet haar enige taak, zij zorgt er ook voor dat kinderen het beter krijgen, door
organisaties als Unicef. De VN heeft een veiligheidsraad, waarin zes permanente leden zitten. Op deze
manier kunt u voorkennis activeren.
tip 2 Verhalen bij het historische openingsbeeld
Uitbreiding van de instaptekst, informatieboek bladzijde 109.
Aansluitend op de instaptekst kunt u onderstaande tekst lezen. In dit artikel wordt de vraag
opgeworpen of terrorisme wel bestreden kan worden met een conventionele oorlog en door
intensivering van het inlichtingenwerk. Aan beide methoden kleven nadelen. U kunt deze vragen ook
met de leerlingen bespreken.
‘Hebben we met de huiveringwekkende aanslagen van vorige week het einde van terrorisme zoals we
het kenden beleefd en kennisgemaakt met een nieuw soort oorlog? De Amerikaanse president George
W. Bush is ervan overtuigd. Volgens hem overstijgen deze acties terreur: het zijn oorlogsdaden die een
gepast antwoord eisen. De Verenigde Staten bereiden zich voor op oorlog met een niet-statelijke
vijand.[…] Is inzet van militaire tegenmiddelen het meest doeltreffende antwoord? […] Vanaf de jaren
tachtig veranderde de ideologische brandstofmix voor terrorisme vanuit het Midden-Oosten. Het was
het gevolg van de vestiging van radicaal-islamitische regimes in Iran en later in Afghanistan en door het
uiteenvallen van de Sovjet-Unie en haar invloedssfeer. Er ontstond een vervaarlijke nieuwe mengvorm
van nationalistische en radicaal-islamitische motieven onder extremistische Palestijnen. Daarnaast
zagen de jaren negentig de opkomst van radicaal-islamitische ‘Afghanen’. Dit waren moslimse strijders
van diverse nationale komaf die zich na hun overwinning op de Russische legers in Afghanistan op
andere doelwitten richtten, overal waar zij maar meenden dat de islam bedreigd werd. Osama bin
Laden is in deze categorie de sleutelfiguur. […] Militair gesproken zijn deze terroristen/geloofsstrijders
geen partij voor de Verenigde Staten (of Israël). Daarom kozen zij voor het plegen van aanslagen als
vorm van oorlogvoering. […] Rest de vraag met welke middelen het Westen deze ‘oorlog’ het best kan
voeren. De tegenstander is geen staat maar een mondiaal in kleine cellen verspreid netwerk, dat militair
bijna niet te treffen valt zonder dat daarbij veel onschuldigen mee de dood in worden gejaagd. Mogelijk
worden zo meer vijanden geschapen dan vernietigd of afgeschrikt. Grootschalige intensivering van de
samenwerking van inlichtingendiensten ter opsporing van potentiële daders en preventie van aanslagen
zal moeilijk zijn en kan ook nadelige kanten hebben. Zijn wij bereid onze privacy in te leveren voor
veiligheid?’
Naar: Marianne van Leeuwen, Terrorisme als nieuwe vorm van oorlogsvoering, Het Financieele Dagblad,
17 september 2001.
tip 3 Activeren van voorkennis
Uitbreiding op het hele hoofdstuk.
Aansluitend op tip 1 kunt u de leerlingen een fototentoonstelling laten maken met de titel
Samenwerking en verdeeldheid in de wereld. U maakt evenveel kaartjes als er leerlingen zijn. Op de ene
helft van de kaartjes staat het woord ‘Samenwerking’ op de andere helft ‘Verdeeldheid’. De kaartjes
worden in willekeurige volgorde uitgedeeld. Iedere leerling zoekt (in boeken uit de mediatheek of op
internet) een foto die past bij het woord op zijn of haar kaartje én bij het hoofdstuk. Onder (een kopie
van) de foto schrijven ze een pakkende kop en een korte tekst van circa 100 woorden. In de tekst
koppelen ze het beeld aan het thema ‘samenwerking’ of ‘verdeeldheid’ in de wereld. De fotokopieën
worden daarna opgehangen in de klas, zodat iedereen ze kan bekijken.
Voorbeelden van foto’s die te maken hebben met samenwerking:
– de vlaggen voor het gebouw van de Verenigde Naties in New York
– een Nederlandse ingenieur tussen Afrikaanse bouwvakkers (in het kader van
ontwikkelingssamenwerking)
Voorbeelden van foto’s die te maken hebben met verdeeldheid:
– gewapende rebellen
– een zwerver of bedelaar in een winkelstraat
tip 4 Werken met tijdvakposters
Uitbreiding op het hele hoofdstuk.
De leerlingen hebben de afgelopen drie jaar kennisgemaakt met de geschiedenis van de prehistorie tot
nu. U kunt de leerlingen nog eens terug laten blikken door een verkiezing te organiseren. De leerlingen
gaan ‘de belangrijkste gebeurtenis in de geschiedenis van de mensheid’ kiezen. De tijdvakposters zijn
hierbij een geheugensteun. Iedere leerling schrijft drie gebeurtenissen op en beargumenteert zijn keuze.
Nadat de leerlingen gekozen hebben, schrijft u hun keuzes onder elkaar op het bord. U neemt de
gebeurtenissen samen met de klas door. U gaat nu één voor één wegstrepen. U vraagt de leerlingen:
‘welke gebeurtenis op deze lijst is de minst belangrijke?’ Één van de leerlingen noemt een gebeurtenis.
Als nu de helft van de leerlingen plus 1 het er mee eens is dat deze gebeurtenis niet de belangrijkste is,
gaat zij van de lijst. Zo wordt er weggestreept tot er één gebeurtenis overblijft.
tip 5 Interessante sites
Uitbreiding bij het hele hoofdstuk.
Links naar sites over de onderwerpen die in dit hoofdstuk aan bod komen, vindt u op
www.indigo.wolters.nl.
tip 6 Historische jeugdboeken
Uitbreiding bij het hele hoofdstuk.
Nick Arnold, Geneeskunde nu en in de toekomst (2002)
Het boek vertelt over ontwikkelingen in de geneeskunde die ons leven veranderden en het boek schetst
een beeld van de geneeskunde in de toekomst.
Lieneke Dijkzeul, Aan de bal (2004) Rahmane woont in een dorpje in Afrika. Als hij zijn vader niet moet
helpen op het land, voetbalt hij. Dat is zijn passie. En dan wordt hij ontdekt door een voetbalscout uit de
stad.
Suzanne Fisher, Shabanu (1991). Het boek schildert de levenswijze van nomaden in barre
omstandigheden en laat de botsing zien tussen traditie en modernisering.
Adam Hibbert, Terrorisme (2003) Uit de serie In het nieuws van uitgeverij Biblion.
In korte hoofdstukken wordt onder andere de achtergrond van terroristen en de bestrijding van
terrorisme beschreven.
An Na, Enkele reis paradijs (2002). Young Ju verhuist op vierjarige leeftijd van Korea naar Amerika. Het
boek volgt de niet altijd gemakkelijke ontwikkeling van Young Ju van kind tot jonge vrouw.
Norman Silver, Kermis in de hel (2000) Vier vriendinnen wonen in Johannesburg in Zuid-Afrika. Het
apartheidsregime is net ten val gekomen en er is een nieuwe, maar zeer gewelddadige, tijd
aangebroken.
Iris Teichmann, Globalisering (2003) Uit de serie In het nieuws van uitgeverij Biblion.
In korte hoofdstukken wordt het onderwerp globalisering beschreven. Het boek besteedt onder andere
aandacht aan internationale ondernemingen, onderontwikkeling en eerlijke handel.
tip 7 Nadenken over Toen en nu
Uitbreiding van opdracht 6, werkboek.
In groepjes kunt u de wereld nu en die van 50 jaar terug vergelijken. U kunt bijvoorbeeld een aantal
rubrieken maken die leerlingen moeten vergelijken, bijvoorbeeld: soort samenleving, medische
wetenschap, oorlog en vrede, technische vooruitgang. Leerlingen moeten in hun schrift een lijst maken
met nu en 50 jaar geleden en uitvindingen en veranderingen noemen die de verschillen verklaren.
tip 8 Getuigenverhalen uit New York
Uitbreiding van de instaptekst, informatieboek bladzijde 109.
U kunt de leerlingen een bundel ooggetuigenverhalen van de aanslagen op de 11e september 2001
laten samenstellen. Iedere leerling zoekt op internet één ooggetuigenverslag. Het kan het verhaal zijn
van een hulpverlener, een werknemer die in het WTC of het Pentagon werkte, een omwonende, een
familielid van een slachtoffer, een fotograaf of een reporter. De leerling vertelt zijn verhaal na in de ikvorm.
Via hv3.indigo.wolters.nl kunnen de leerlingen een aantal sites vinden met ooggetuigenverhalen.
6.1
Nederland en de Europese Unie
Informatieboek, bladzijden 110 en 111.
Werkboek vwo, bladzijden 116, 117 en 118.
Werkboek havo, bladzijden 96 en 97.
tip 1
De Europese Unie in beeld
tip 2
Geschiedenis van de Europese
Unie
tip 3
Voordelen van de euro
tip 4
Bedenk een nieuwe (reclame)
slogan voor de Europese Unie
tip 5
Lesvariatie: Brussel in het nieuws
tip 1 De Europese Unie in beeld
Uitbreiding van paragraaf 6.1, informatieboek bladzijden 110 en 111.
De leerlingen gaan kennismaken met de 25 landen van de Europese Unie. U deelt 25 kaartjes uit met de
namen van de landen van de Europese Unie: Nederland, Italië, Duitsland, België, Luxemburg, Frankrijk,
Groot-Brittannië, Denemarken, Ierland, Portugal, Spanje, Griekenland, Finland, Zweden, Oostenrijk,
Malta, Cyprus, Estland, Letland, Litouwen, Polen, Tsjechië, Slowakije, Slovenië, Hongarije. Iedere leerling
krijgt één kaartje. Als er minder dan 25 leerlingen in de klas zitten, blijven er kaartjes over. Misschien
moet u dan landen waarover de leerlingen al aardig wat weten eruit laten. Als er meer leerlingen in de
klas zitten, kunt u het aantal landennamen uitbreiden met kandidaat-lidstaten: Bulgarije, Roemenië,
Kroatië en Turkije. Iedere leerling brengt het land dat hij op zijn kaartje heeft staan in beeld in de vorm
van een collage. Wat de leerling er minimaal in moet verwerken (in beeld en/of tekst) is:
– twee belangrijke bezienswaardigheden in dat land
– twee economische activiteiten
– een historische persoon uit dat land
– een belangrijke historische gebeurtenis
– een nationaal gerecht
– een foto van het in- of exterieur van het parlement
– de premier of de president van dat land
tip 2 Geschiedenis van de Europese Unie
Vervanging van opdracht 11, werkboek vwo, opdracht 9, werkboek havo.
U geeft de leerlingen onderstaande lijst met jaartallen en gebeurtenissen. De gebeurtenissen staan niet
bij het goede jaartal.
U laat de leerlingen een tijdbalk maken waarop ze de jaartallen uit de lijst zetten. Daarna zetten de
leerlingen de gebeurtenissen bij het juiste jaartal op de tijdbalk.
1946
1950
1951
1957
1973
1992
2002
2004
Robert Schuman komt met een plan voor de integratie van de kolen- en staalindustrie.
Zes Europese landen richten de EEG op.
Churchill pleit voor een Verenigde Staten van Europa.
Uitbreiding van de Europese Gemeenschap met Groot-Brittannië, Denemarken en Ierland.
Oprichting van de EGKS.
Twaalf EU-landen voeren de euro in.
Uitbreiding van de EU met tien landen.
De EEG wordt EU.
tip 3 Voordelen van de euro
Uitbreiding van de tekst ‘Protesteren moet in Brussel’ en bron 5, informatieboek, bladzijde 110 en
opdracht 5c, werkboek vwo, opdracht 4c, werkboek havo.
Een groot voordeel van één gemeenschappelijke munt, de euro, is het verdwijnen van variabele
wisselkoersen. Waarom dit belangrijk is en hoe dit precies zit, kunt u uitleggen met behulp van
onderstaand rekenvoorbeeld. Het is een verzonnen voorbeeld over een Frans en een Nederlands bedrijf.
Een Nederlands personeelsfeest
‘Een Nederlands bedrijf wil op het jaarlijkse personeelsfeest echte Franse wijn uit het vat schenken. Het
heeft een contract met een wijnexporteur in Frankrijk voor vier vaten wijn. Die vier vaten kosten samen
2000 Franse frank. Enkele jaren geleden, toen de Franse frank nog 50 cent waard was, moest het bedrijf
dus 1000 gulden voor de vier vaten betalen (elke frank is 50 cent; 2000 maal 50 cent is 1000 gulden).
Het feest blijkt een succes en een aantal jaren later besluit de directie het recept te herhalen. Weer
worden er vier vaten wijn besteld. Ondertussen is de waarde van een Franse frank gezakt naar 33 cent.
De vier vaten kosten nog steeds 2000 frank, maar nu hoeft het bedrijf slechts 660 gulden te betalen (1
frank is 33 cent; 2000 maal 33 cent is 660 gulden). Je kunt je wel voorstellen dat als het om tien ton staal
gaat, in plaats van om vier vaten wijn, dat dan de verschillen enorm kunnen zijn. In ons voorbeeld zou
het bedrijf nog een extra vat kunnen kopen.
Een Frans personeelsfeest
Een Frans bedrijf wil het personeelsfeest eens opsieren met Nederlandse kaas. Op de begroting trekt
het bedrijf daar 2000 frank voor uit. In het jaar dat de frank 50 cent waard is, kan het bedrijf voor die
2000 frank voor 1000 gulden aan kaas kopen (elke frank is 50 cent; 2000 maal 50 cent is 1000 gulden).
Het Franse personeel vindt de Nederlandse kaas een welkome afwisseling van camembert en brie en
enkele jaren later wil het Franse bedrijf opnieuw voor 2000 Franse frank kaas kopen. Nu de Franse frank
naar 33 cent gezakt is, krijgt het voor die 2000 frank nog maar voor 660 gulden aan kaas (1 frank is 33
cent; 2000 maal 33 cent is 660 gulden). Als het bedrijf dezelfde hoeveelheid kaas wil hebben, zal het er
deze keer maar liefst 3033 frank voor uit moeten trekken (1 frank is 33 cent; 3033 maal 33 cent is 1000
gulden).
Importeren en exporteren
Zoals uit de twee voorbeelden blijkt, heeft een waardevermindering van een munt, in ons voorbeeld de
Franse frank, grote invloed op de handel. In ons voorbeeld wordt exporteren (= uitvoeren) voor Frankrijk
door de in waarde gedaalde frank veel makkelijker, want voor de buitenlandse afnemers dalen de
prijzen (in het voorbeeld van 1000 naar 660 gulden). Importeren (= invoeren) wordt echter duurder voor
Frankrijk. Voor dezelfde hoeveelheid kaas moet het bedrijf 1033 frank méér betalen. Als een munt in
waarde stijgt, geldt dit verhaal precies andersom. Omdat het in de internationale handel om veel
grotere bedragen gaat en de inkoop en verkoop vaak al lang van tevoren vastligt, kun je je voorstellen
dat een waardevermindering of vermeerdering enorme gevolgen kan hebben’.
Naar: Edwin van Dessel, De Europese Gemeenschap in vijftien onderwerpen (Den Haag z.j.) 33-34
tip 4 Bedenk een nieuwe (reclame)slogan voor de Europese Unie
Uitbreiding van de tekst ‘De besluiten’ en bron 8, informatieboek bladzijde 110.
Bij deze opdracht laat u de leerlingen de voordelen van de Europese Unie onderzoeken. Ze volgen
hierbij de stappen van vaardigheid 1 ‘Onderzoek doen’ in het vaardighedenoverzicht achterin het
informatieboek. Ieder groepje onderzoekt de voordelen van samenwerking in de EU op één specifiek
beleidsterrein. Bijvoorbeeld: landbouw, milieu, misdaadbestrijding, enzovoort. Het voordeel van werken
in een klein groepje is onder meer dat de informatie die de leerlingen moeten doornemen tamelijk
ingewikkeld is. Op deze manier kunnen ze over de inhoud overleggen en problemen samen oplossen.
De leerlingen vatten de resultaten van hun onderzoek samen in een voorlichtingsaffiche, dat laat zien
wat het voordeel van de EU is voor Nederlanders op een specifiek terrein. Ieder groepje presenteert het
affiche in de klas en geeft er mondeling een toelichting bij. In deze mondelinge toelichting doen ze
feitelijk verslag van hun onderzoek.
tip 5 Lesvariatie: Brussel in het nieuws
Uitbreiding van paragraaf 6.1, informatieboek bladzijde 110 en 111.
1 Wat is de bedoeling?
Leerlingen gaan in groepjes een krant maken voor leeftijdgenoten met nieuws over de Europese Unie.
2 Wat heeft u nodig?
Stapel kranten van de afgelopen week, computer met internetverbinding.
3 Hoe pakt u het aan?
Eerst verdeelt u de klas in groepjes. De groepjes verzamelen bestaande nieuwsberichten. Ze kunnen
deze berichten zoeken in dagbladen, in on-line kranten of op de websites van de Europese Unie zelf (zie
voor deze sites lestip 5 bij de instapparagraaf ). Vervolgens bespreken ze met elkaar welke berichten ze
opnemen in hun krant. Ze houden er rekening mee dat het nieuws aansprekend moet zijn voor
leeftijdgenoten. Daarom herschrijven ze de berichten ook in een aansprekende en begrijpelijke taal. Als
ze in het bericht een instelling van de EU noemen, geven ze er een korte uitleg over deze instelling bij.
Ze leggen het nieuws uit en geven weer welke gevolgen er zijn voor Nederlandse burgers (jongeren). Het
groepje verzint samen een naam voor de krant. Ten slotte zetten ze hem in elkaar met teksten, koppen,
foto’s en reclames.
6.2
Europa na de Koude Oorlog
Informatieboek, bladzijden 112 en 113.
Werkboek vwo, bladzijden 119 en 120.
Werkboek havo, bladzijden 98 en 99.
tip 1
tip 2
tip 3
tip 4
Foto’s als historische bron
Turkije en Europese Unie
Nationalisme
Lesvariatie: Rollenspel
tip 1 Foto’s als historische bron
Uitbreiding van bron 12, informatieboek bladzijde 113.
Met deze opdracht gaat u in op de betrouwbaarheid en representativiteit van foto’s als bronnen van
informatie. Ter inleiding stelt u de leerling klassikaal de vraag of ze foto’s in het algemeen een
betrouwbare bron van informatie vinden. Wellicht zullen leerlingen het idee hebben dat een foto niet
kan ‘liegen’ omdat ze de werkelijkheid op een foto met eigen ogen waarnemen.
Hierna legt u uit dat een fotograaf verschillende middelen tot zijn beschikking heeft waarmee hij de
werkelijkheid kan manipuleren. U vraagt de leerlingen te bedenken wat voor middelen dat zijn.
Vervolgens bekijkt u met de leerlingen nog eens nauwkeurig naar bron 12 in het informatieboek en stelt
daarbij de volgende vragen:
– Wat zie je precies?
– Welke informatie haal je uit de foto over het conflict tussen Serven en moslims in Bosnië in 1992?
– Hoe betrouwbaar is de foto? Hoe representatief is deze foto voor Servische gevangenkampen? Om
die vragen te kunnen beantwoorden, hebben de leerlingen onderstaande achtergrondinformatie
nodig.
Achtergrondinformatie
De journalist Thomas Deichmann deed onderzoek naar de foto van Fikret Alic in een Bosnisch-Servisch
kamp.
‘De foto is op 5 augustus 1992 gemaakt door een Brits tv-team, het team van Penny Marshall van ITN en
Ian Williams van Channel 4, begeleid door verslaggever Ed Vulliamy van de Guardian. Een uitgemergelde
moslim, Fikret Alic, met naakt bovenlijf achter een hek van prikkeldraad, in Trnopolje, een kamp van de
Bosnische Serviërs. ‘The proof’ stond twee dagen later boven deze foto in de Daily Mail: ‘Dit zijn scènes
die herinneren aan de vijftig jaar oude films over nazi-concentratiekampen.’ Over de hele wereld werd
de foto miljoenen keren afgedrukt. Hij werd een document van de geschiedenis van onze tijd: het bewijs
van het bestaan van concentratiekampen in Bosnië, vijftig jaar na de holocaust. […] Uit mijn
naspeuringen bleek dat niet de gefilmde kampgevangenen omgeven waren geweest door een hek van
prikkeldraad, maar de Britse journalisten die het kamp vanuit een op die manier afgezet stuk grond
hadden gefilmd. […] Deze opnamen kwamen tot stand doordat Marshall en Irvin, haar cameraman, een
stuk grond betraden waar voor de oorlog landbouwgereedschappen en bouwmaterialen hadden
gelegen en waaromheen toen een prikkeldraadhek tegen diefstal was aangebracht. Vanachter dit hek
zijn de beroemde opnamen gemaakt. Uit het onbewerkte filmmateriaal van ITN, dat ik heb kunnen zien,
bleek op wat voor instellingen de cameraman uit was. Hij zoomde vanuit verschillende posities door de
afzetting heen en stelde nu eens scherp op het kippengaas, dan weer op het prikkeldraad. Het oog van
de camera was bovendien steeds op zoek naar uitgemergelde mensen. Alic, die op 17 augustus 1992 op
de titelpagina van Time verscheen, bezat het passende uiterlijk. De meeste vluchtelingen waren wel
getekend door de maanden van oorlog, maar hun toestand was niet te vergelijken met die van Alic. […]
In Prijedor ontmoette ik Pero Curguz, leider van het regionale Rode Kruis aldaar. Curguz was tijdens het
bestaan van het vluchtelingenkamp in Trnopolje geweest en was in augustus 1992 eveneens door de
Britten geïnterviewd. Hij had destijds meegedeeld dat de mensen vrijwillig naar het terrein waren
gekomen om bescherming te zoeken. Hij vertelde mij dat er, zo lang het kamp had bestaan, nooit een
hek was geplaatst. Integendeel: toen andere kampen gesloten werden en Trnopolje overvol raakte,
hadden de vluchtelingen de hekken in de omgeving afgebroken om hutten te bouwen. Curguz
benadrukte dat het geen gevangenenkamp was geweest, maar een opvangcentrum voor verdreven
Moslims.
Uit het filmmateriaal van ITN kon ik opmaken dat het grote kampterrein ten tijde van de opnamen niet
door prikkeldraad omgeven was. Duidelijk is te zien dat de mensen op de weg en over het terrein liepen
en dat enkelen al tentjes hadden opgezet’.
Naar: Thomas Deichmann, Het beeld dat loog, De Groene Amsterdammer, 22 januari 1997
tip 2 Turkije en de Europese Unie
Uitbreiding van de tekst ‘Economische problemen’, informatieboek bladzijde 112.
In hetzelfde jaar dat er acht Oost-Europese landen toetraden tot de Europese Unie meldde de Europese
Commissie dat Turkije zo vooruit was gegaan op het gebied van democratisering, mensenrechten en
modernisering dat onderhandelingen over het lidmaatschap van Turkije konden worden gestart. Turkije
moet dan wel doorgaan op de ingeslagen goede weg. De Europese Raad nam in december 2004 een
besluit over het openen van de onderhandelingen. U kunt de leerlingen aan de hand van verschillende
stellingen laten discussiëren over de vraag of Turkije wel of geen lid moet worden van de Europese Unie.
Dit zijn voorbeelden van stellingen:
1 Turkije is te groot en te arm om lid te kunnen worden van de EU. Turkije zal ontvanger worden van
EU-subsidies en dat moeten de andere lidstaten opbrengen. (Achtergrondinformatie: het Turkse
lidmaatschap zal de EU vanaf 2025 jaarlijks naar schatting tussen 16 en 28 miljard euro gaan kosten
aan regionale steun en landbouwsubsidies. Dat is ongeveer tussen 0,1 en 0,17 procent van het
Europese bruto binnenlands product. Omgerekend betekent dit dat de toetreding per Europeaan 4
euro per maand kost.)
2 Turkije ligt voor 95 procent buiten Europa, is dus geen Europees land en kan dus geen lid worden
van de Europese Unie.
3 Turkije hoort bij Europa, want het heeft altijd een pro-Europese koers gevaren en is loyaal NAVOlid.
Tip 3 Nationalisme
Uitbreiding van de tekst ‘Nationalisme’, informatieboek bladzijden 112.
De Anne Frank Stichting heeft lesmateriaal ontwikkeld over het onderwerp nationalisme, onder andere
ook over nationalisme op de Balkan. Meer informatie hierover vindt u op www.indigo.wolters.nl.
tip 4 Lesvariatie: Rollenspel
Vervanging van opdracht 4, werkboek.
1 Wat is de bedoeling?
De leerlingen verdiepen zich in de betekenis die de val van het communisme heeft voor het dagelijks
leven in Rusland. Ze doen dit door middel van een rollenspel.
2 Wat hebt u nodig?
Het informatieboek.
3 Hoe pakt u het aan?
a U vertelt de leerlingen dat zij in groepjes een rollenspel gaan verzinnen. Het spel moet ongeveer 10 à
15 minuten duren. Het rollenspel draait om de vraag of Rusland er beter van geworden is dat het
communistische regime verdween.
b De leerlingen verzinnen teksten voor de volgende rollen (het zijn voorbeelden, ze mogen de rollen
ook veranderen):
– Sergei Vysotsky, werkloze arbeider
– Fjodor Gorki, schrijver
– Vladimir Usmanov, ondernemer
– Larissa Barsukova, verpleegster
c De groepjes kiezen een locatie waar het verhaal zich afspeelt (bijvoorbeeld een grand café in
Moskou).
Wat uit het spel naar voren moet komen is, dat het communistisch systeem van de Sovjetunie voor- en
nadelen had en dat er ook belangrijke voor- en nadelen kleven aan het huidige systeem. De leerlingen
kunnen de groep Russen bijvoorbeeld met elkaar laten discussiëren over deze voor- en nadelen.
Bronnen van informatie voor de leerlingen zijn de teksten in het informatieboek, bronnen 11 en 13 en
onderstaande tekst.
Achtergrondinformatie
Typerend voor het oude communistische systeem waren de lange rijen mensen voor halflege winkels.
Consumptieartikelen waren schaars. Er was geen democratie en geen vrijheid van meningsuiting. Je
moest altijd op je hoede zijn voor verklikkers en de KGB. Het werk van schrijvers werd gecensureerd en
kon alleen ondergronds verspreid worden. Al te lastige dissidenten verdwenen naar werkkampen in
Siberië of naar psychiatrische inrichtingen.
Toen het communisme verdween, waren de verwachtingen dan ook hoog gespannen, maar het
kapitalistisch avontuur en de herwonnen vrijheid brachten onmiskenbare nadelen met zich mee. De
Oost-Europese landen hadden voorheen een goede gezondheidszorg. Door bezuinigingen hierop zijn
ziektes zoals tbc en polio, die nauwelijks meer voorkwamen, teruggekeerd. Dit is een van de oorzaken
van de scherpe daling van de gemiddelde levensverwachting in Oost-Europa. Een andere oorzaak is de
toegenomen armoede. Met het verdwijnen van het communistische systeem verdwenen ook allerlei
economische basisvoorzieningen. De levenslange garantie op werk verdween, de subsidie op eerste
levensbehoeften verdween en het gratis onderwijs verdween. Veel mensen raakten werkloos.
Kinderdagverblijven en kleuterscholen werden gesloten en het onderwijspeil daalde.
Informatie gebaseerd op: Pol de Vos, Rusland – 10 jaar na de val van de muur, Solidair, 1 oktober 1999
6.3
Een geïndustrialiseerde wereld
Informatieboek, bladzijden 114 en 115.
Werkboek vwo, bladzijden 121 en 122.
Werkboek havo, bladzijden 100 en 101.
tip 1
Mondiale Voetafdruk
tip 2
Een mondiale cultuur
tip 3
Wereldsteden
tip 4
Lesvariatie: Robotten in
sciencefiction films
tip 1 Mondiale voetafdruk
Uitbreiding van de tekst ‘Grenzen aan de groei’, informatieboek bladzijde 114.
Canadese wetenschappers ontwikkelden een methode om iemands ‘Mondiale Voetafdruk’ te
berekenen. De Voetafdruk is de hoeveelheid ruimte die iemand met zijn levensstijl op aarde inneemt.
De grootte van de Voetafdruk wordt uitgedrukt in hectaren en is afhankelijk van iemands
consumptiepatroon. Iemand die bijvoorbeeld vlees eet, heeft een grotere afdruk dan een vegetariër,
omdat de productie van vlees veel meer landbouwgrond vereist. Als alle beschikbare ruimte eerlijk
wordt verdeeld over alle mensen op aarde, heeft ieder mens jaarlijks recht op 1,7 hectare (ruim drie
voetbalvelden). De Mondiale Voetafdruk van de gemiddelde Nederlander is echter 4,7 hectare. We
nemen dus eigenlijk meer van de aarde dan waar we recht op hebben.
U kunt de leerlingen op internet hun Mondiale Voetafdruk laten berekenen, zodat ze inzicht krijgen in
hun eigen bijdrage aan de ongelijke verdeling van beschikbare rijkdommen en ruimte op aarde. De
internetpagina’s waar ze dit kunnen doen, vindt u op www.indigo.wolters.nl. Op deze sites staan ook
veel tips waarmee ze hun Voetafdruk kunnen verkleinen. U stelt de leerlingen bij deze opdracht de
volgende vragen:
– Hoe groot is je mondiale voetafdruk?
– Zit je Voetafdruk boven of onder het landelijk gemiddelde?
– Noem tien manieren die jou aanspreken en waarmee jij je Voetafdruk kunt verkleinen.
tip 2 Een mondiale cultuur
Uitbreiding van opdracht 3, werkboek.
1 Wat is de bedoeling?
In deze en de volgende paragraaf wordt ingegaan op de begrippen mondialisering en globalisering. Met
deze opdracht kunt u deze abstracte begrippen meer concreet maken. U laat de leerlingen zoeken naar
voorbeelden van globalisering in hun eigen omgeving.
2 Wat heeft u nodig?
– De bronnen 11, 18, 21, 23, 24, 25, 32, 34, 35 en 36 van het informatieboek die voorbeelden geven
van mondialisering.
– Onderstaande tekst met aanvullende voorbeelden.
– Een digitale camera waarmee ze voorbeelden van globalisering in de eigen stad kunnen fotograferen.
– Twee vellen papier van A3-formaat. Boven de vellen staat de tekst: Een globaal beeld van [naamvan de stad]
3 Hoe pakt u het aan?
U legt de leerlingen uit dat ze de globalisering in hun eigen omgeving en stad in kaart gaan brengen. De
voorbeelden in de genoemde bronnen en in onderstaande tekst zullen hen op weg helpen.
De foto’s die de leerlingen gemaakt hebben worden onder de tekst op de A3-vellen papier geplakt,
zodat er één grote collage ontstaat.
Leestekst
‘Coca-Cola, Nike, Sony, Ford, Philips, Shell, McDonald’s en Nestlé zijn over de hele wereld bekend. Je
kunt de producten van deze bedrijven vrijwel overal kopen, en langzaam maar zeker krijgt iedereen op
aarde dezelfde smaak en hanteert dezelfde normen.
Vroeger duurde een reis naar de andere kant van de wereld enkele maanden; nu duurt dat minder dan
een dag, dankzij de komst van de luchtvaart.
Wordt iedereen hetzelfde? Het effect van een wereldcultuur wordt wel homogenisering genoemd: het
proces waarbij verschillen verdwijnen en alles gelijk wordt. De invloed van de media – kranten, radio en
vooral televisie – dragen hieraan bij. Belangrijke gebeurtenissen, voetbalwedstrijden en
televisieprogramma’s worden over de hele wereld uitgezonden en bekeken in landen als Frankrijk,
Nepal, Australië en Japan.
Vroeger had elk land zijn eigen klederdracht. Tegenwoordig worden deze kleren alleen gedragen bij
speciale gelegenheden, of voor de toeristen. De meeste mensen hebben een internationale kledingstijl,
zoals die is te zien is in tijdschriften, op de tv en in de film.
In 2000 hadden meer dan 50 miljoen mensen toegang tot het internet. Consumenten kunnen in de hele
wereld over ‘het web surfen’ op zoek naar spullen. Het internet heeft voor een revolutie gezorgd in de
uitwisseling van informatie, en het is bovendien het middel voor globalisering: het brengt de wereld
naar het individu en laat individuele personen communiceren met de wereld’.
Uit: Antony Mason, De wereld van vandaag (Antwerpen 2000) 9-11
tip 3 Wereldsteden
Uitbreiding van de tekst ‘Urbanisatie en sloppenwijken’, informatieboek bladzijde 114.
Van de negentien steden met meer dan tien miljoen inwoners liggen er vijftien in ontwikkelingslanden.
In de tekst in het informatieboek komen problemen aan de orde waarmee deze steden kampen. Maar
hoe zien deze steden er nou eigenlijk uit? Om daar enig idee van te krijgen, maken de leerlingen (in
groepjes van twee) reisgidsen over deze miljoenen steden in ontwikkelingslanden.
Ze verzamelen de volgende gegevens:
– Hoeveel inwoners heeft de stad?
– Beknopte historische informatie over de stad. Wanneer is hij bijvoorbeeld ontstaan?
– Enkele bezienswaardigheden.
– Enkele uitgaansgelegenheden (restaurants/disco).
– Waar leven de mensen van?
– Enkele woorden in de taal die er gesproken wordt: hallo, dank u wel, tot ziens.
De steden waar het om gaat zijn: Mexico City, Mumbai (Bombay), Sao Paulo, Lagos, Calcutta, Shanghai,
Buenos Aires, Dhaka, Karachi, Delhi, Jakarta, Metro Manila, Beijing, Rio de Janeiro, Caïro.
De groepjes presenteren de reisgidsen in de klas.
Hierna kunt u klassikaal de overeenkomsten tussen deze steden met de leerlingen bespreken. U noteert
deze op het bord. Zo komt de klas tot een lijst criteria voor wereldsteden.
tip 4 Lesvariatie: Robotten in sciencefiction films
Uitbreiding van de teksten ‘De digitale revolutie’ en ‘Urbanisatie en sloppenwijken’, informatieboek
bladzijde 114.
1 Wat is de bedoeling?
In deze paragraaf wordt de huidige stand van zaken op het gebied van industrialisatie en verstedelijking
besproken. In sciencefiction films wordt wel gespeculeerd hoe ‘de robot’ en ‘de stad’ van de toekomst
eruit zullen zien. Films waarin robotten voorkomen, spelen vaak in op de angst dat robotten een eigen
leven gaan leiden en niet meer door mensen beheerst kunnen worden. Bij deze opdracht gaat u in op de
toekomstvisie in twee sciencefiction films.
2 Wat heeft u nodig?
Een video of dvd van Metropolis (1927 regie: Fritz Lang) en Blade Runner (1982 regie: Ridley Scott).
3 Hoe pakt u het aan?
a U legt in het kort uit waar Metropolis over gaat: het verhaal speelt zich af in 2026, in de stad
Metropolis, waarover John Frederson als dictator heerst. Diep onder de grond werken en wonen de
arbeiders. In tien uur durende ploegendiensten houden zij enorme machines draaiende die zorgen
voor de energievoorziening van de stad. Boven de grond woont de heersende klasse. Een robot, die
gemaakt is door de kwaadaardige uitvinder Rotwang, moedigt de arbeiders aan tot verzet.
Blade Runner: dit verhaal speelt zich af in Los Angeles in 2019. Vier ‘replicants’ (dit zijn nagemaakte
mensen die slavenarbeid verrichten in de kolonie Off World) hebben een ruimteshuttle gekaapt en
zijn naar de Aarde ontsnapt. Een ‘replicant’ leeft maar vier jaar. Deze vier ‘replicants’ komen
verlenging van hun leven opeisen bij hun ontwerper Tyrell. Blade Runner (Harrison Ford) moet de
‘replicants’ opsporen en onschadelijk maken.
b Voordat u fragmenten uit beide films laat zien, stelt u de leerlingen de volgende vragen, zodat ze
gericht aantekeningen kunnen maken:
– Vergelijk de stad van de toekomst in beide films. Kun je overeenkomsten en verschillen noemen?
– Hoe realistisch vind je het beeld van de stad van de toekomst in deze films?
– Hoe zien de arbeiders van de toekomst er in deze films uit?
– Hoe zien de robotten er in beide films uit? Zie je verschillen en/of overeenkomsten?
– Welke visie wordt in beide films gegeven op machines?
c U laat de volgende fragmenten zien uit Metropolis:
00:03:15 – 00:05:35: de arbeiders lossen elkaar af
00:12:06 – 00:12:45: arbeiders zwoegen aan enorme machines
00:16:20 – 00:17:00: beeld van de stad Metropolis
00:35:35 – 00:37:42: Rotwang laat Joh Frederson zijn nieuwste uitvinding zien: een machinemens
01:09:20 – 01:09:50: op de machinemens wordt het uiterlijk van Maria, de vrouwelijke hoofdpersoon,
gekopieerd
d Daarna laat u de volgende fragmenten zien uit Blade Runner:
00:07:20 – 00:08:50 beeld van Los Angeles in 2019
00:14:20 – 00:16:02 uitleg wat ‘replicants’ zijn en meer beelden van de stad
00:17:15 – 00:18:12 Blade Runner ontmoet een replicant bij de firma Tyrell en geeft zijn visie op
machines
00:28:28 – 00:28:54 de ‘replicants’ gaan verhaal halen bij de man die hun ogen heeft gemaakt; dit moet
blijkbaar in een ijskoude ruimte gebeuren
6.4
De wereldeconomie
Informatieboek, bladzijden 116 en 117.
Werkboek vwo, bladzijden 123, 124 en 125.
Werkboek havo, bladzijden 102 en 103.
tip 1
tip 2
tip 3
tip 4
Globalisering pro en contra
Memory
Oorzaken van onderontwikkeling
Lesvariatie: Bill Gates
tip 1 Globalisering pro en contra
Uitbreiding van de tekst ‘Liberalisering van de handel’ en de bronnen 18, 21, 24 en 25, informatieboek
bladzijden 116 en 117.
Anti-globalisten (of anders-globalisten zoals ze zichzelf ook noemen) hebben topontmoetingen van de
G-8, bijeenkomsten van Europese staatshoofden en jaarvergaderingen van het IMF of de Wereldbank
meermalen aangegrepen om hun ongenoegen te uiten over het economische beleid van de rijke landen.
Bij de protesten gaat het er fel aan toe: tijdens de Europese Top in Nice in 2000 werd een bankgebouw
in brand gestoken, bij de Top in Göteborg in 2001 vielen tientallen gewonden en bij rellen tijdens een
bijeenkomst van de G-8 in Genua in 2001 viel zelfs een dode.
U kunt in de klas een discussie organiseren over globalisering. De discussie gaat over de stelling: Van
globalisering worden de rijke landen rijker en de arme landen armer. Voor aanvang van de discussie
onderzoeken leerlingen de standpunten van globalisten en anti-(of anders)globalisten. Op grond van dit
onderzoek bepalen ze hun eigen standpunt. Bij de discussie nemen de voorstanders van de stelling aan
de ene kant van de klas plaats en de tegenstanders aan de andere kant.
Links naar sites over globalisering vindt u op www.indigo.wolters.nl.
tip 2 Memory
Uitbreiding van de teksten ‘Liberalisering van de handel’ en ‘Onderontwikkeling’, informatieboek
bladzijde 116.
In dit hoofdstuk worden heel wat organisaties genoemd. U kunt de leerlingen een Memory-spel laten
spelen zodat ze nog een keer spelenderwijs de namen en taken van deze organisaties oefenen. U print
onderstaande kaartjes. De leerlingen knippen de kaartjes uit en spelen er twee aan twee Memory mee.
Wie heeft de paren in het minste aantal keren omdraaien bij elkaar?
EU
Europese Unie
Doelstelling: economische, sociale,
monetaire politieke intergratie van
Europese landen
EGKS
Europese Gemeenschap voor Kolen
en Staal
Doelstelling: integratie van kolen- en
staalindustrie van Europese landen
EEG
Europese Economische Gemeenschap
Doelstelling: economische
vooruitgang door vorming van een
gemeenschappelijke markt en
stroomlijning van economisch beleid
IMF
Internationaal Monetair Fonds
Doelstelling: internationale
samenwerking op monetair gebied,
stabilisatie van wisselkoersen en
stimuleren van de wereldhandel
GATT
General Agreement on Tariffs and
Trade
Doelstelling: fungeren als platform
voor onderhandelingen over opheffen
en verminderen van
invoerbeperkingen
WTO
World Trade Organisation
Doelstelling: liberalisering van de
wereldhandel
Wereldbank Doelstelling: terugdringen van de
armoede in de wereld door, onder
andere, het verstrekken van
langlopende leningen aan
ontwikkelingslanden
WHO
World Health Organisation
Doelstelling: bevorderen van de
gezondheid in de wereld en
coördinatie van activiteiten op dat
gebied
UNESCO
United Nations Educational, Scientific
and Cultural Organisation
Doelstelling: bevorderen van vrede en
veiligheid door samenwerking op het
gebied van onderwijs,
wetenschappen en cultuur
VN
Verenigde Naties
Doelstelling: bevorderen van de vrede
en veiligheid in de wereld
NAVO
Noord-Atlantische
Verdragsorganisatie
Doelstelling: militaire samenwerking
door de landen die aangesloten zijn
bij het verdrag
UNICEF
United Nations International
Children’s Emergency Fund
Doelstelling: verbeteren van de
leefsituatie van kinderen
ECB
Europese Centrale Bank
Doelstelling: onder andere bewaken
van de stabiliteit van de euro.
tip 3
Oorzaken van
onderontwikkeling
Uitbreiding van de tekst ‘Onderontwikkeling’,
informatieboek bladzijde 116.
Het VN Development Programme (UNDP) houdt
een Menselijke Ontwikkelingsindex bij (Human
Development Index). In de index is niet alleen het
inkomen per hoofd van de bevolking verwerkt,
maar ook zaken als gemiddelde
levensverwachting en onderwijsniveau van de
bevolking. Nederland staat hoog in de top-10.
U kunt de leerlingen de landen laten onderzoeken
die er het slechtst aan toe zijn, dus de landen die
onderaan de lijst staan. U neemt net zoveel
landen (van onderaf) als het aantal leerlingen in
de klas. Iedere leerling krijgt één land
toegewezen. Van dat land onderzoekt de leerling
welke factoren bijdragen aan de
onderontwikkeling. De uitkomsten noteren ze in
een tabel die u van te voren uitdeelt. De tabel ziet
er zo uit:
Naam van het
land
Hoe is de politieke situatie in
dit land (Is er oorlog? Heeft
het land een stabiele
regering? Is er een
democratisch bestuur of een
dictatuur? Vormt corruptie
wel of niet een groot
probleem)?
Hoe hoog is de schuldenlast?
Welk klimaat heerst er en
hoe is de vegetatie (is dit
gunstig of ongunstig voor
ontwikkeling)?
Welke bronnen van
inkomsten zijn er (waar
leven de meeste mensen
van)?
Hoe is de
gezondheidssituatie
(gemiddelde
levensverwachting, hoeveel
inwoners per arts)?
De leerlingen kunnen deze gegeven opzoeken in De Grote Bosatlas en in het World Factbook van de CIA,
dat op internet is gepubliceerd. Het adres van het World Factbook vindt u op www.indigo.wolters.nl.
Via deze site vindt u ook het internetadres van de Human Development Index.
De tabellen worden in de klas opgehangen, zodat de leerlingen ze allemaal kunnen bekijken. De landen
hangen op volgorde van de Human Development Index.
tip 4 Lesvariatie: Bill Gates
Uitbreiding bij de hele paragraaf.
1 Wat is de bedoeling?
U laat leerlingen uitzoeken hoe Bill Gates een van de machtigste mannen ter wereld werd en wat zijn
succes te maken heeft met globalisering.
2 Wat heeft u nodig?
Internet, papier en pen.
3 Hoe pakt u het aan?
Allereerst laat u leerlingen in groepjes nadenken over een aantal deelvragen die ze nodig hebben om de
vraag te beantwoorden hoe Bill Gates een van de machtigste mannen ter wereld werd en wat dat met
globalisering te maken heeft. Voorbeelden van deelvragen zijn:
– Hoe verliep het leven van Bill Gates?
– Hoe beïnvloedt het bedrijf van Bill Gates de wereld?
– Kun je in het geval van Bill Gates’ bedrijf spreken van een voorbeeld van globalisering?
U laat de groepjes leerlingen met behulp van internet en zoekmachines als Google informatie opzoeken
over Bill Gates, waarna ze antwoord geven op de vragen.
Uiteindelijk moeten ze antwoord geven op de hoofdvraag. Eventueel kunt u een klassikale discussie
voeren naar aanleiding van het onderzoekje.
6.5
Ziekten wereldwijd
Informatieboek, bladzijden 118 en 119.
Werkboek vwo, bladzijden 126 en 127.
Werkboek havo, bladzijden 104 en 105.
tip 1
tip 2
gezondheid
tip 3
ziektes
Aids
Samenhang tussen armoede en
Lesvariatie: Verspreiding van
tip 1 Aids
Vervanging van bron 27, informatieboek bladzijde 118.
Kofi Annan verweet de wereld in 2003 onverschilligheid ten opzichte van de aids-problematiek. Bij deze
opdracht gaan leerlingen zich verdiepen in dit wereldwijde aids-probleem. Ze gaan een avondvullend
fictief televisieprogramma maken over het onderwerp. Verspreid over het programma zijn korte
filmpjes te zien over aids en worden mensen geïnterviewd. De leerlingen gaan deze thema’s en
interviews in groepjes voorbereiden. Ieder programmathema belicht één aspect van aids.
Thema’s
– De geschiedenis van de aids-epidemie
– Wat is Aids?
– De stand van zaken op dit moment (de aids-epidemie in kaart gebracht, waarbij gelet wordt op de
verschillen per continent)
– Hoe zal aids zich in de toekomst ontwikkelen?
– Hoe kan de aids-epidemie bestreden worden?
De leerlingen gaan hun thema niet verfilmen. Ze beschrijven de inhoud van het filmpje op papier en
illustreren dit met foto’s.
Ieder groepje bedenkt ook wie ze over hun onderwerp willen interviewen. Ze beschrijven waarom een
interview met deze persoon interessant is.
tip 2 Samenhang tussen armoede en gezondheid
Uitbreiding van de tekst ‘Honger en overvloed’, informatieboek bladzijde 118.
Wellicht kunt u van uw collega’s van de vakgroep Aardrijkskunde een stapel Bosatlassen lenen. In de
Bosatlas zitten verscheidene kaarten die de samenhang tussen armoede en gezondheid laten zien. U
laat de leerlingen eerst kijken naar een wereldkaart die de levensverwachting in beeld brengt (De Grote
Bosatlas, Groningen, 2004, bladzijden 192, kaart A). De kleuren op de kaart geven van licht naar donker
de levensverwachting aan. U laat vervolgens de leerlingen kijken naar de andere wereldkaarten op
bladzijden 191 tot en met 196. De leerlingen noemen de kaarten waarbij de landen vrijwel hetzelfde
kleurpatroon (van licht naar donker of van donker naar licht) hebben als kaart 192A.
Een overeenkomstig kleurpatroon zie je op deze kaarten: zuigelingensterfte, geboortecijfer, sterftecijfer,
bevolkingsgroei, verstedelijking, werken in de landbouw, werken in de industrie, BNP, economisch
sterke en zwakke landen, analfabetisme, voedselvoorziening, gezondheidszorg en
levensomstandigheden en ontwikkeling.
tip 3 Lesvariatie: Verspreiding van ziektes
Uitbreiding van de tekst ‘Verspreiding van ziektes’, informatieboek bladzijde 118.
1 Wat is de bedoeling?
Leerlingen gaan onderzoek doen naar verspreiding en gebieden waar besmettelijke ziekten zoals
tuberculose, HIV, cholera, malaria, SARS voorkomen.
2 Wat heeft u nodig?
– Een aantal wereldkaarten waarop de leerlingen de verspreidingsgebieden van een ziekte kunnen
inkleuren.
– Internetverbinding en kleurpotloden.
– Atlassen met verspreidingsgebieden van ziekten. Daarnaast moeten leerlingen toegang hebben tot
internet en de bibliotheek.
3 Hoe pakt u het aan?
a De leerlingen lezen onderstaande tekst. Ze sommen op welke factoren, volgens de auteur, een rol
spelen in het ontstaan en de verspreiding van (nieuwe) infectieziekten:
‘Sommigen vermelden dat klimaatswijzigingen verantwoordelijk zijn voor het verschuiven van ziekten en
dragers van besmettingen. Bevolkingsaangroei en urbanisatie, voornamelijk in de ontwikkelingslanden,
zullen leiden tot een vergemakkelijkte overgang van ziekteverwekkers tussen bepaalde personen en
gebieden. In de vluchtelingenkampen in sub-saharisch Afrika en het Midden-Oosten ziet men de al te
gemakkelijke verspreiding van tuberculose, HIV, cholera, dysenterie en malaria. De globalisering van de
voedselvoorziening betekent dat voedsel dat op niet-hygiënische wijze werd geproduceerd, bereid en
verpakt, toelaat om nieuwe ziekteverwekkers elders te introduceren. Epidemieën als gevolg van besmet
voedsel werden in verschillende landen veroorzaakt door cyclospora, escherichia coli en salmonella. In
Groot-Brittannië is bovendien ‘gekkekoeienziekte’ en de eraan verwante menselijke aandoening
Creutzfeldt-Jakob een gevolg van de introductie van nieuwe technologische processen bij de productie
van veevoeder. Wijzigingen in het gebruik van bodem en water blijven belangrijke factoren bij de
verspreiding van infectieziekten. Het ontstaan van de ziekte van Lyme in de Verenigde Staten en Europa
heeft veel te maken met herbebossing en de toename van de hertenpopulatie met hun teken. In Azië
heeft de verandering van steppegebieden in landbouwgebieden geleid tot een toename van de
knaagdierenpopulatie die virussen met zich dragen. Doordringing van de mens in het tropisch
regenwoud brengt hem dichter in contact met insecten en dieren die drager zijn van ziektes als malaria,
gele koorts en andere tot nu toe onbekende ziekten. Het HIV-aidsvirus is vermoedelijk zo in de bevolking
terechtgekomen. HIV zou afkomstig zijn van een virus bij chimpansees, dat geïntroduceerd werd bij de
mens via contact met besmet vlees. Waterbeheersing door middel van dammen zal leiden tot een
toegenomen verspreiding van ziektedragers zoals muggen en waterlarven, die hebben bijgedragen aan
verscheidene epidemieën in Afrika. De toename in internationaal luchtvaartverkeer, handel en toerisme
gaat op een dramatische wijze leiden tot verspreiding van een aantal infecties en ziektedragers, zoals
muggen en knaagdieren. ‘Exotische’ infecties worden op die manier wereldwijd geïntroduceerd.
Resistentie als gevolg van het verkeerd gebruik van antibiotica brengt blijvende problemen bij de
behandeling van bacteriële infecties met zich mee. MRSA-infecties in de ziekenhuizen zijn algemeen.
Pneumokokken worden in toenemende mate resistent tegen penicilline’.
Naar: R.A. Peleman, Globalisering, infectieziekten en Sars, Tijdschrift voor geneeskunde
(60, nummer 1), 01-01-2004
b
c
In de klas wordt het onderzoek naar de verschillende besmettelijke ziekten onder groepjes van vier
verdeeld. Leerlingen gaan op internet en in de bibliotheek op zoek naar de symptomen en
verspreidingsgebieden van een ziekte. Die gebieden kleuren ze in op een kaart. Eventueel kunnen ze
een legenda maken waarin ze aangeven in welke gebieden de ziekte vaak, bijna nooit en nooit
voorkomt. Daarnaast beschrijven ze de symptomen van de ziekte en plakken die onder de
wereldkaart.
In de klas worden de kaarten opgehangen als een tentoonstelling en elk groepje presenteert zijn
kaart.
STAP
Informatieboek, bladzijde 127.
Werkboek vwo, bladzijden 134 en 135.
Werkboek havo, bladzijden 110 en 111.
Samenhang en Teamwork: Spelen met
de Europese Unie
Praktijk en Actueel: Check de bewijzen
Samenhang en Teamwork: Spelen met de Europese Unie
Uitbreiding van Samenhang en Teamwork, werkboek.
1 Wat is de bedoeling?
U houdt een enquête in de klas naar de meest en de minst populaire landen van de Europese Unie. Zo’n
soort enquête hield het Nederlands Instituut voor internationale betrekkingen Clingendael in 1997
onder jongeren. In de sympathieranglijst stonden Nederland en Spanje bovenaan en België en Duitsland
onderaan. Uit dit onderzoek kwam onder andere naar voren dat de populariteit van een land in grote
mate afhangt van kennis over dat land. Een negatieve houding is vaak gebaseerd op onwetendheid en
vooroordelen. Na de enquête gaan de leerlingen het spel maken over de Europese Unie, zoals dat in het
werkboek beschreven staat. Ze nemen de landen die in de klas het minst populair zijn als onderwerp en
ze vergroten zo spelenderwijs hun kennis over die landen.
2 Wat heeft u nodig?
–
–
–
A4-tje met een tabel: in kolom één van de tabel staan de namen van alle 25 landen van de Europese
Unie; na deze kolom staan er evenveel kolommen als er leerlingen zijn, plus 1; boven die laatste
kolom staat ‘totaal’
computer met internetverbinding en printer
boeken uit de mediatheek over andere landen van de Europese Unie
3 Hoe pakt u het aan?
a U legt uit dat u een enquête gaat houden over de populariteit van landen van de EU.
b U stelt de vraag: Stel dat je naar het buitenland moest verhuizen en dat je moest kiezen uit deze 25
landen. Naar welk land zou je het minst graag verhuizen? (dit is een variant op een vraag die in
bovengenoemde enquête van instituut Clingendael werd gesteld). Geef het land waar je het minst
graag naartoe verhuist het cijfer 1, het land waar je iets liever naar toe wilt een 2, enzovoort t/m 5
(duur a en b circa 5 minuten).
c Vervolgens laat u tijdens de reguliere les het A4-tje met de tabel de klas rond gaan. Iedere leerling
vult zijn punten in in een kolom van de tabel.
d Als het A4-tje de klas rond is geweest, worden de punten opgeteld. Er is nu een ranglijst van minst
populaire Europese landen (duur circa 5 minuten).
e U verdeelt de klas in groepjes. U schrijft de namen van de minst populaire landen op kaartjes (net
zoveel als er groepjes zijn) en deelt deze uit aan de groepjes (duur circa 5 minuten).
f
De leerlingen maken met deze landen het spel zoals in het werkboek staat. De leerlingen letten er nu
wel op dat de aanwijzingen die ze op een rij zetten over een land zo positief mogelijk zijn. Tijdens de
volgende les wordt het spel gespeeld (circa 15 minuten).
g U bespreekt met de klas of er door het maken van het spel en het spelen ervan iets veranderd is in
hun mening over de landen die bij de enquête als minst aantrekkelijk uit de bus kwamen.
Praktijk en Actueel: Check de bewijzen
Uitbreiding van Praktijk en Actueel, werkboek bladzijde 127.
1 Wat is de bedoeling?
De leerlingen onderzoeken het bewijs dat Osama bin Laden achter de aanslagen op de Verenigde Staten
zat en de bewijzen dat Saddam Hoessein beschikte over massavernietigingswapens. Deze bewijzen
waren de reden voor de oorlogen tegen respectievelijk Afghanistan en Irak. De leerlingen presenteren
groepsgewijs hun bevindingen. Na deze presentaties wordt er klassikaal gestemd over de besluiten:
– Wel of geen oorlog tegen Afghanistan?
– Wel of geen oorlog tegen Irak?
2 Wat heeft u nodig?
– boeken uit de mediatheek
– computer met internetverbinding
– de artikelen (bewijzen) die leerlingen hebben geschreven naar aanleiding van de werkboekopdracht
3 Hoe pakt u het aan?
a U legt uit dat de klas in groepjes de bewijzen gaat onderzoeken naar aanleiding van de geschreven
artikelen.
b U verdeelt de klas in een even aantal groepen. De ene helft van de groepen onderzoekt de bewijzen
tegen Osama bin Laden. De andere helft van de groepen de bewijzen tegen Saddam Hoessein (let op
dat degene die het artikel over Osama bin Laden hebben geschreven niet die zelfde artikelen
controleren).
c De leerlingen krijgen deze opdracht als huiswerk mee naar huis. In een volgende les presenteren
eerst de groepjes die de bewijzen tegen Osama bin Laden hebben onderzocht hun bevindingen (circa
5 minuten per groepje).
d De klas stemt welk groepje de beste en duidelijkste presentatie heeft gegeven. Daarna stemt de klas
over de vraag of een oorlog tegen Afghanistan wel of niet gerechtvaardigd is. De stem van de
leerlingen die de beste presentatie hebben gehouden, weegt hierbij zwaarder (duur van de stemming
circa 5 minuten).
e
De procedure (stap b en c) herhaalt zich voor de groepjes die de bewijzen tegen Saddam Hoessein
hebben onderzocht.
7 New York door de eeuwen heen
Instap
Informatieboek, bladzijden 128 en 129.
Werkboek vwo, bladzijden 136 en 137.
Werkboek havo, bladzijden 112 en 113.
/
tip 1
tip 2
tip 3
tip 4
tip 5
tip 6
tip 7
tip 8
Oriëntatie in de ruimte
Een indianenverhaal
Geen indianenverhaal
Werken met de tijdvakkenposters
Interessante sites
Activeren van voorkennis
Historische jeugdboeken
Nadenken over Toen en nu
tip 1 Oriëntatie in de ruimte
Uitbreiding bij het hele hoofdstuk.
U noteert de volgende bronnummers op het bord en laat leerlingen opzoeken waar de plek op de kaart
(bron 2) te zien is. U kunt uw leerlingen de nummers laten noteren in de kaart in het werkboek.
Bron 35 (zuidpunt Manhattan)
Bron 45 (zuidpunt Manhattan)
Bron 4 (westzijde punt Manhattan)
Bron 7 (oostzijde punt Manhattan)
Bron 12 (oostzijde punt Manhattan)
Bron 18 (oostzijde Manhattan)
tip 2 Een indianenverhaal
Uitbreiding van de instaptekst, informatieboek bladzijde 129
Houd een klassengesprek over de vraag: Hoe betrouwbaarheid vinden jullie bron 3 en het verhaal over
de aankomst van Hudson (eerste deel van het instapverhaal)?
Ter aanvulling vertelt u dat het instapverhaal omstreeks 1760 is opgeschreven door de missionaris John
Heckewelder. Hij had het verhaal gehoord van Algonkia-indianen in de omgeving van Manhattan. De
ingekleurde tekening is gebaseerd op een schilderij van Robert Weir uit 1838.
Door het woord ‘romantisch’ kunnen leerlingen bedenken dat de 19e-eeuwse kunstenaar een extra
mooi, dus onbetrouwbaar, beeld heeft gevormd van de gebeurtenis in 1609. Het verhaal is weinig
betrouwbaar omdat de indianen goedgelovig worden voorgesteld. Het is een mooi voorbeeld van een
‘indianenverhaal’: een geromantiseerd, opgesierd, ongeloofwaardig verhaal. Zie tip 3.
/
tip 3 Geen indianenverhaal
Uitbreiding en/of vervanging van de instaptekst, informatieboek bladzijde 129.
In de historische jeugdroman De barre tocht geeft Frank Herzen een historisch betrouwbaar beeld van
de komst van Hudson op Manhattan, omdat hij zijn boek baseerde op bewaard gebleven fragmenten
van het journaal van de stuurman van de Halve Maen. Geef leerlingen opdracht om na het voorlezen
van het volgende fragment verschillen met het ‘indianenverhaal’ in het informatieboek op te schrijven.
(In dit verhaal zijn de indianen niet goedgelovig en braaf. Op de punt van Manhattan waren toen geen
indianen. Hudson zette onder andere omstandigheden voet aan wal op Manhattan.)
Engelbert vertelde wat er was gebeurd.
‘Op de terugweg werden we aangevallen. Twee kano’s waren het, met veertien razende wilden in de
ene en twaalf in de andere. Ze beschoten ons allemaal tegelijk met hun pijlen. We konden niet veel
terug doen, omdat we maar twee musketten bij ons hadden. Een van de wilden schoot de bootsman
een pijl door zijn keel. Het bloed spatte op mijn handen. Hij gorgelde een paar keer, sloeg wild met zijn
handen in de rondte. Hij was bijna meteen dood. (...) We konden alleen maar door hard te roeien
ontkomen. (...) ‘De rest weten jullie,’ zei hij. Om tien uur ‘morgens waren we terug. ‘En daar ligt de
bootsman nou.’ Hij wees naar een bult op het dek waar ze het lijk onder een zeil hadden gelegd. ‘We
zullen hem moeten begraven,’ zei hij. (...) Er zal niet veel anders op zitten om weer naar het land te
roeien. Maar wel naar de overkant, naar het eiland. Daar hebben we geen wilden gezien.’
Samen met schipper Hudson roeiden ze het lijk van de bootsman aan land. (...) Vier mannen groeven
een kuil, legden het lichaam van Colman erin. (...) Daarna plantte de schipper de Hollandse vlag op het
graf en sprak een gebed. (...) Niemand vermoedde dat het lijk van de bootsman precies op de plek lag
waar later Hollanders zich als eersten zouden vestigen.’
Uit: Frank Herzen, De barre tocht, Piramide (Amsterdam 2004) 181-183
tip 4 Werken met de tijdvakkenposters
Uitbreiding van informatieboek bladzijde 128 en 129.
U vraagt uw leerlingen de tijdvakkenposters en het Historisch overzicht achter in het informatieboek te
gebruiken voor de volgende opdracht. U vertelt dat u een fragment uit een jeugdroman gaat voorlezen
en vraagt uw leerlingen te bedenken in welke tijd (1849) het speelt en aan welke dingen ze die tijd
herkennen. Het fragment komt uit Historische lijster Het spoor van de Komeet (Hans Werner, 2004). Het
verhaal speelt in 1849. Het wordt op humoristische wijze verteld door een schrijver die de samenleving
in het midden van de 19e eeuw bekijkt door een bril uit de tijd waarin het boek is geschreven (1985).
Hanna Tubal reist met haar broer Hezekia en haar zeven kinderen Lena (17), Koen (15), Kees (12), Stien
(11), Strikkie / Leonara (10), Kareltje (8) en Gijsje (5) haar man achterna naar New York. Willem Tubal,
bijgenaamd de Komeet, is uitvinder die anderhalf jaar eerder via Engeland naar de Verenigde Staten is
gereisd, op zoek naar een koper van zijn uitvinding, het Tubal-Spoor, de (volgens hem) veiligere
stoomspoorweg zonder locomotieven. Het gezelschap reist vanuit Den Haag per spoor (Koen te voet)
naar Rotterdam en per stoomschip naar Londen. Daar worden ze begeleid door Justus Havenaar, een
bankrelatie van Hanna’s vader, Ouderling Knipperdolling (O.K.). Door zijn kleren wordt oom Hezekia
voor dominee aangezien, iets wat ook later in het verhaal meermalen gebeurt. De Tubals vervolgen hun
reis per spoor (Koen per postkoets) naar Liverpool, waar ze moeder Lievegoed en haar zeven kinderen
ontmoeten. De oudste zoon Maarten (18) en Lena worden verliefd op elkaar. Met drie zeilboten steken
ze in 44 tot 49 dagen de Atlantische Oceaan over. Door een samenloop van omstandigheden reist Lena
met de familie Lievegoed op de Columbia, de overige Tubals op de Colleen en Hezekia op de George
Washington. De oversteek is vreselijk zwaar, met name op de Colleen. Onderweg komt Kareltje in de zee
terecht, waaruit hij wordt gered door Maarten. De Tubals komen berooid en beroofd in New York aan,
waar ze in de armenwijk Five Points door de oud-Amsterdammer Jan Demmit aan het werk worden
gezet in een rattenfokkerij. Door een gelukkig toeval ontfermt een miljonair zich over de Tubals,
waardoor ze een luxe leven gaan leiden in zijn grote huis. Daar vindt ook de hereniging plaats met de
zelfingenomen vader Willem. Als hij denkt dat hij zijn Tubal-Spoor heeft verkocht, blijkt dat hij is
bedrogen. Aan de illusie van het Spoor van de Komeet is een eind gekomen. De familie begint aan een
Amerikaanse toekomst.
Fragment
Ze zagen nog veel meer wonderlijke dingen op Broadway. Zelfs de ervaren gids kon het niet allemaal
opsommen, al deed hij wel erg zijn best.
‘In New York verschijnen vijfenzeventig dagbladen!’
‘In New York zijn de grootste en mooiste hotels van de wereld!’
‘In New York kun je pennen kopen met gouden punten die nooit verslijten!’
‘In New York zijn de duurste winkels van de wereld!’
‘In New York kun je door een fotograaf je portret laten maken voor de prijs van een dollar!’
‘In New York kun je dameslaarsjes kopen uit Parijs! Paraplu’s uit Londen! Parasollen uit Rome!’
‘In New York rijden de prachtigste rijtuigen van de wereld!’
‘Nee, die rijden in Engeland!’ riep Koen.
De gids hinnikte minachtend. ‘In New York en niet in Engeland rijden de prachtigste rijtuigen van de
wereld, Hollandse keuterboer! In New York wonen de rijkste burgers van Amerika en die houden er de
prachtigste rijtuigen op na!’
‘Ik heb de prachtigste rijtuigen in Londen gezien,’ hield Koen vol. ‘Toen we naar de bank gingen. Een
heel grote bank!’
‘In New York zijn de grootste banken van de wereld. En ook telt New York honderdnegentig kerken,
tweehonderdtwintig kerken als je de banken erbij telt, en dat kun je rustig doen, want veel Amerikanen
aanbidden de dollar.’ Het paardegebit blikkerde.
Wat was het druk overall Ze moesten goed opletten om elkaar in het gedrang niet kwijt te raken.
Gelukkig stak de gids ver boven de andere New Yorkers uit. Hij was langer en zijn hoed was hoger. De
uitstekende gids ging voor ze uit, tegen de stroom in, met de stroom mee. Ze kwamen steeds meer
Amerikanen tegen en werden door steeds meer Amerikanen ingehaald. Iedereen had haast. Iedereen
deed druk. Krantejongens schreeuwden. Rijtuigen ratelden. Paarden hinnikten. Straatmuzikanten
toeterden. Varkens knorden en slobberden.
Een paardetram trok bekijks. De gids wist er meer van:
‘Meestal zijn ze stampvol, onze New Yorkse paardetrams. Wanneer er voor de dames geen plaats meer
is, gaan ze op de knieën van de heren zitten. De heren staan niet op voor de dames, maar ze nemen
ieder een vreemde dame op de knie. In Holland zou het een schandaal zijn, in New York is het heel
gewoon.’
tip 5 Interessante sites
Uitbreiding van informatieboek bladzijde 128 en 129.
Op internet is een ruim aanbod van sites over New York, waaronder een klein aantal Nederlandstalige.
Met de hier genoemde sites vinden leerlingen historische informatie over de stad, die ze ook virtueel
kunnen bezoeken. U treft ze aan op hv3.indigo.wolters.nl.
tip 6 Activeren van voorkennis
Uitbreiding van informatieboek bladzijden 128 en 129.
U laat uw leerlingen in groepjes een aantal titels opschrijven van speelfilms die spelen in New York.
Vervolgens moeten ze per titel bedenken, opzoeken en noteren over welke tijd de film gaat.
U kunt zelf de volgende voorbeelden aandragen (zie ter informatie EXTRA, informatieboek bladzijden
144-146):
– The Gangs of New York (1846/1862)
– The Godfather delen I (omstreeks 1945), II (omstreeks 1918 en 1960) en III (1979).
– West Side Story (omstreeks 1957)
– Hair (omstreeks 1967)
tip 7 Historische jeugdboeken
Uitbreiding van informatieboek bladzijden 128 en 129.
Frank Herzen, De barre tocht (2002)
John Hudson gaat in 1609 op zoek naar de Noordelijk doorgang naar Indië. Vanuit het gezichtspunt van
zijn zoon Johan krijgen we kijk op we de barre omstandigheden als kou en ijs en op de vele gevaren als
muiterij en ontmoetingen met ‘wilden’.
Hans Werner, Het spoor van de Komeet (1985)
Verhaal over een familie die de barre oversteek naar Amerika maakt en in New York als arme
immigranten moeten leven. Uiteindelijk loopt alles goed af.
Mario Puzo, De Peetvader (2e druk 2002)
Het verhaal van de onverbiddelijke maffiabaas Don Vito Corleone. In het helse New York – het decor
voor zwendel, afpersing, intimidatie en moord – regeert Corleone met straffe hand, daarbij geholpen
door zijn ambitieuze zoons Sonny, Fred en Michael.
tip 8 Nadenken over Toen en nu
Uitbreiding van informatieboek bladzijden 128 en 129.
U vertelt uw leerlingen bij bron 4 dat de replica van de Halve Maen onderdeel is van het New
Netherlands Museum en dat hiermee elke zomer wordt gevaren over de Hudson (zie tip 5). U vraagt uw
leerlingen of ze zoiets ook zouden willen meemaken. Laat ze uitleggen waarom wel of niet.
Aanvullend vraagt u welke voorbeelden van vergelijkbare replica’s of reconstructies ze kennen (zoals de
Batavia in Lelystad) en of ze het belangrijk vinden dat die worden gemaakt.
7.1
Van Prehistorie tot Vroegmoderne Tijd
Informatieboek, bladzijden 130 en 131.
Werkboek vwo, bladzijden 138, 139 en 140.
Werkboek havo, bladzijden 114 en 115.
tip 1
tip 2
tip 3
tip 4
Een afbeelding nader bekeken
Gevolg en oorzaak
Schrijven en tekenen
Lesvariatie: Excursie
tip 1 Een afbeelding nader bekeken
Uitbreiding van informatieboek bladzijde 131.
Bespreek bron 7 klassikaal met de volgende vragen:
a Hoe weten we dat dit een Franse prent is? (‘N.Amsterdam ou N.Iork’)
b De prent is van na de Britse verovering (1664). Welk bewijs vind je hiervoor in de prent? (‘N.Iork’)
c Lees de eerste zin van paragraaf 7.2. De prent is van vóór 1699. Welk bewijs vind je hiervoor in de
prent? (De muur is rechts zichtbaar.)
tip 2 Gevolg en oorzaak
Uitbreiding van informatieboek bladzijde 130.
Wat heeft de ontdekking van Manhattan te maken met de VOC en de WIC? Behandel deze vraag
klassikaal.
Noteer op het bord van links naar rechts:
Feit 1 Oprichting VOC (1602)
Feit 2 Ontdekking Manhattan (1609)
Feit 3 Oprichting WIC (1621)
– Vraag aan de klas met welke pijl je feiten 1 en 2 kunt verbinden. (van 1 naar 2)
– Laat leerlingen dit oorzakelijke verband uitleggen. (zie introtekst informatieboek bladzijde 130)
– Vraag aan de klas met welke pijl je feiten 2 en 3 kunt verbinden. (van 2 naar 3)
–
–
Laat leerlingen dit oorzakelijke verband uitleggen. (zie tekst ‘Nieuw-Amsterdam’, informatieboek
bladzijde 130.)
Vraag: Wat hebben de VOC en de WIC dus met elkaar te maken? (feit 1 is indirecte oorzaak van feit
3, of: feit 3 is gevolg op langere termijn van feit 1)
tip 3 Schrijven en tekenen
Uitbreiding van informatieboek bladzijden 130 en 131.
Welke ontwikkeling vond plaats in de woningbouw in de eerste jaren van Nieuw-Amsterdam?
Geef uw leerlingen onderstaande tekst en laat ze de vraag beantwoorden in een tekst met zelfgemaakte
tekeningen erbij.
Woningen in Nieuw-Amsterdam
In 1661 besloeg de compacte nederzetting ongeveer een derde van de smalle zuidpunt van het eiland –
de afstand van het fort tot de stadsmuur was amper achthonderd meter – en lag in de beschutting van
het heuvelachtige, bosrijke landschap van de rest van het gebied. De straten van Nieuw-Amsterdam
waren kronkelig en smal en eenvoudigweg aangelegd door de voetpaden van de roodhuiden te
verbreden. Het was nog niet zo lang geleden dat de kolonisten in kuilen met rieten daken woonden,
maar in 1661 waren er echte huizen gebouwd. Stuyvesant en zijn Raad van Negen hadden rieten daken
verboden vanwege het brandgevaar dat ze opleverden en waren begonnen met het importeren van
geglazuurde bakstenen, zodat de rijkere bewoners de solide, vrolijke huizen die ze in Nederland hadden
bewoond, konden nabouwen.
In Lucas’ ogen waren zelfs de eenvoudige, houten huizen die van lokale houtsoorten waren gebouwd,
onmiskenbaar Nederlands. De meeste waren klein en hadden één bovenverdieping, een steil dak en
koekoeksramen. Ze waren naast elkaar en met hun puntgevel langs de weg gebouwd, zodat er meer in
een rij konden staan. De Nederlanders beschouwden het allang als een teken van rijkdom om in een
dichtbevolkte stad te wonen. (...) Het was ‘een dapper, mooi stadje’, volgens een pamflet waarin
immigratie werd aangemoedigd.
Uit: Beverly Swerling, Stad van Dromen (Amsterdam 2001) 28-30
tip 4 Lesvariatie: Excursie
Uitbreiding van informatieboek bladzijde 130 en 131.
1 Wat is de bedoeling?
Deze tip is voor klassen die op excursie gaan in Amsterdam. Het gaat om een plek vlak bij het Centraal
Station. Als u hier komt met uw leerlingen kunt u deze tip eenvoudig aan uw programma toevoegen.
Leerlingen komen hierdoor te weten waar Hudson uit Amsterdam vertrok en hoe belangrijk latere New
Yorkers dat vonden.
2 Wat heeft u nodig?
Op de Schreierstoren in Amsterdam vindt u een bronzen plaat, in 1927 geschonken door de Greenwich
Village Historical Society of New York, ter herdenking van het feit dat Henry Hudson op 4 april 1609, in
dienst van de Verenigde Oostindische Compagnie uitvoer op het schip De Halve Maen.
3 Hoe pakt u het aan?
– U gaat met uw leerlingen naar de Schreierstoren en leest wat erop de plaat staat.
– U vraagt ze wat ze hierdoor te weten zijn gekomen over Hudson.
– U vraagt ze wat ze hierdoor te weten zijn gekomen over latere New Yorkers en hun historische
belangstelling.
– U kunt vervolgens het nabij gelegen Scheepvaartmuseum bezoeken, dat aandacht besteedt aan
Hudson en de Nederlandse ‘ontdekking van de wereld’.
7.2
In de tijd van pruiken en revoluties
Informatieboek, bladzijden 132 en 133.
Werkboek vwo, bladzijden 141 en 142.
Werkboek havo, bladzijden 116 en 117.
tip 1
tip 2
tip 3
tip 4
Een betrouwbare bron?
Vlaggen op de tijdbalk
Het Nederlands na 1664
Lesvariatie: Een man van zijn tijd
tip 1 Een betrouwbare bron?
Uitbreiding van opdracht 5d, werkboek.
U vraagt uw leerlingen hoe je kunt vaststellen (bewijzen) dat bron 13 onbetrouwbaar is. Als leerlingen
zeggen ‘door een ooggetuigenverslag’, vertelt u dat u zo’n verslag heeft en dat u dit gaat voorlezen.
Opnieuw is de vraag: Hoe betrouwbaar is de afbeelding volgens jou? Leg je antwoord uit.
Het ooggetuigenverslag: ‘De troepen die binnenkwamen, zagen er slecht gekleed en verweerd uit en
maakten een wanhopige indruk. Maar het waren ónze troepen en als ik naar ze keek en dacht aan alles
wat ze voor ons hadden gedaan, raakten mijn hart en ogen vol. En ik bewonderde en vereerde ze te
meer omdát ze er slecht gekleed en verweerd uitzagen en een wanhopige indruk maakten.’
De afbeelding is niet erg betrouwbaar omdat de soldaten niet erg vies zijn afgebeeld, maar wel
rommelig.
Als complicerende factor kunt u de subjectiviteit van deze ooggetuige aan de orde stellen. Vind je dit
verslag wat betreft het uiterlijk van de soldaten een betrouwbare bron? (Waarschijnlijk antwoord: Ja,
juist omdat een trotse man de soldaten zo lelijk beschrijft.)
tip 2 Vlaggen op de tijdbalk
Uitbreiding van informatieboek bladzijden 132 en 133.
Geef uw leerlingen de volgende opdracht:
In bronnen 4, 12 en 13 zie je de Nederlandse, Engels en Amerikaanse vlag.
a Teken een tijdbalk van de New Yorkse geschiedenis van 1500 tot 1800.
b Geef aan in welke periodes deze vlaggen in de stad wapperden. (overgang bij 1624 / 1664 / 1783)
c Teken de drie vlaggen erbij.
tip 3 Het Nederlands na 1664
Uitbreiding van informatieboek bladzijden 132 en 133
Laat leerlingen het antwoord zoeken op de hoofdvraag: Welke plaats had het Nederlands na 1664 in
New York (stad en omgeving)?
Geef ze onderstaande tekst en deze drie deelvragen:
a Wat veranderde wel en wat veranderde niet?
b Vonden veranderingen snel of langzaam plaats?
c Welke factoren speelden een rol bij deze ontwikkeling?
Het Nederlands in New York
‘In de wereldstad New York was Nederlands ook nog lang na 1664 de officiële taal van kerk, handel,
rechtbank en bestuur. Maar heel langzaam verdween het Nederlands uit het officiële leven en slechts
enkele generaties bleven de taal gebruiken in het dagelijks leven. Halverwege de 18e eeuw klaagde een
sheriff in de omgeving van Albany dat hij moeite had met het vormen van jury’s omdat veel mensen niet
voldoende Engels kenden. In veel plattelandsgemeenschappen fungeerde Nederlands als de voertaal,
ook als er Duitse en Scandinavische immigranten woonden. Zij leerden bij aankomst in een dorp vaak
geen Engels maar Nederlands. Op Long Island werden stadsarchieven bijgehouden in het Nederlands tot
aan de Amerikaanse Onafhankelijkheidsoorlog van 1776.
Ook de kerk en de christelijke scholen handhaafden het Nederlands. Nog in 1795 kwam er een verzoek
van een kerkgemeente in Kentucky om een dominee die in elk geval een deel van zijn preken in het
Nederlands kon houden. Het voortleven van het Nederlands had te maken met de zetel van de
Gereformeerde Kerk in Nederland en het uitzenden van Nederlandse dominees naar de voormalige
kolonie maar ook met de taal waarin de Statenbijbel was geschreven. Het was voor gelovigen niet voor
te stellen dat de gereformeerde God van hun voorvaderen iets anders sprak dan Nederlands – en Engels
al helemaal niet.’
Uit: Lucas Ligtenberg, De Nieuwe Wereld van Peter Stuyvesant. Nederlandse voetsporen in de Verenigde
Staten (z.p. 1999)75-77
tip 4 Lesvariatie: Een man van zijn tijd
Vervanging van de werkboekopdrachten van paragraaf 7.2.
1 Wat is de bedoeling?
Leerlingen stellen vast in hoeverre Hamilton ‘een man van zijn tijd’ was.
2 Wat heeft u nodig?
Informatieboek bladzijden 132 en 133
3 Hoe pakt u het aan?
– U schrijft op het bord: Hoofdvraag: Was Hamilton een man van zijn tijd?
– U legt leerlingen uit dat ze deze paragraaf in groepjes van drie gaan bestuderen zonder het werkboek.
– U geeft als opdracht:
a Zoek de belangrijke kenmerken van de Tijd van pruiken en revoluties op in het Historisch overzicht.
b Neem per leerling telkens een kenmerk en zoek op in het informatieboek wat Hamilton ermee te
maken had. Maak aantekeningen.
c Leg in je groepje om de beurt aan elkaar uit wat Hamilton met een kenmerk te maken had.
d Bedenk samen een antwoord op de hoofdvraag. Zorg dat je deze kunt uitleggen.
7.3
In de tijd van burgers en stoommachines
Informatieboek, bladzijden 134 en 135.
Werkboek vwo, bladzijden 143 en 144.
Werkboek havo, bladzijden 118 en 119.
tip 1
tip 2
woonkazerne
tip 3
/
tip 4
filmdecor?
Vrouwenprotest
Virtuele tour door een
Brief van een migrant
Lesvariatie: Een betrouwbaar
tip 1 Vrouwenprotest
Uitbreiding van informatieboek bladzijde 134.
Vertel uw leerlingen bij bron 17 het volgende:
Toen het Vrijheidsbeeld in 1885 in delen, verpakt in 200 kisten, in New York aankwam, was er geen geld
om het op te bouwen. Joseph Pulitzer, eigenaar van de krant The World, startte toen een grote
inzamelingsactie. Door de vele bijdragen, meestal van minder dan één dollar, kon het beeld tot stand
komen. Toen president Cleveland het beeld in 1886 onthulde, werd hij gestoord door een groep
feministes die er zich over opwonden dat juist een vrouw de vrijheid moest symboliseren, terwijl
vrouwen nog niet eens kiesrecht hadden.
Opdracht: Stel, je bent een New Yorkse feministe in 1886. Schrijf een ingezonden brief in The World.
Maak met goede argumenten duidelijk wat je wilt.
tip 2 Virtuele tour door een woonkazerne
Uitbreiding van informatieboek bladzijde 135.
Een internetopdracht. Wijs uw leerlingen op de gevels van de dichtbevolkte woonkazernes (tenements)
in bron 19. In het Lower East Side Tenement Museum zijn er een aantal bewaard gebleven. Laat uw
leerlingen met een virtuele tour in dit museum onderzoeken hoe deze woonkazernes er van binnen
uitzagen. Laat ze daarvan een verslag schrijven. Ze vinden de link naar de website op
www.indigo.wolters.nl.
tip 3 Brief van een migrant
Uitbreiding van informatieboek bladzijde 135.
Geef uw leerlingen de volgende opdracht:
Stel, het is 1900. Als Nederlandse immigrant ben je kort geleden aangekomen in New York en je woont
nu in Mulberry Street (bron 19). Schrijf een brief naar een familielid in Nederland. Kies of je dat
familielid wel of niet wilt overhalen om je te volgen. Beschrijf hoe het is in New York en wat je ervan
vindt om hier nu te zijn.
/
tip 4
Lesvariatie: Een betrouwbaar filmdecor?
Uitbreiding en/of vervanging van de tekst ‘Hoe de andere helft leeft’, informatieboek bladzijde 134.
1 Wat is de bedoeling?
Leerlingen beantwoorden de volgende hoofdvraag: Is een filmdecor een betrouwbare historische bron?
2 Wat hebt u nodig?
De 2 disc edition van de dvd Gangs of New York. Hiervan de korte film Set Design (9 minuten).
3 Hoe pakt u het aan?
– U schrijft de hoofdvraag op het bord en vertelt uw leerlingen dat ze hierover een onderzoekje doen in
groepjes van drie.
– U bespreekt met uw leerlingen dat ze voor deze hoofdvraag moeten uitzoeken hoe decorbouwers
zich een beeld vormen van een historische situatie? U legt uit dat ze Gangs of New York als
voorbeeld gaan onderzoeken.
– U geeft de volgende deelvragen (of laat ze door leerlingen bedenken in een klassengesprek):
a Wat voor bronnen gebruikt de decorbouwer?
b Op welke manieren gebruikt hij de bronnen?
c Welke middelen gebruikt hij voor de decorbouw?
– Per groepje worden de drie vragen verdeeld. Elke leerling let op één vraag.
– Leerlingen bekijken de korte film.
– Leerlingen maken notities per deelvraag.
– Leerlingen komen per groepje tot een conclusie met uitleg.
– Leerlingen werken notities uit tot antwoorden op de deelvragen en de hoofdvraag.
7.4
In de tijd van de wereldoorlogen
Informatieboek, bladzijden 136 en 137.
Werkboek vwo, bladzijden 145 en 146.
Werkboek havo, bladzijden 120 en 121.
tip 1
tip 2
tip 3
tip 4
De peetvader
Modern Times
The Great Dictator
Lesvariatie: Tijdbalk
tip 1 De peetvader
Uitbreiding van informatieboek bladzijde 136.
In het informatieboek staat: ‘De productie en verkoop van sterke drank kwamen in handen van goed
georganiseerde misdadigers.’ In onderstaand fragment uit De peetvader (zie EXTRA) wordt dit uitgelegd
aan de hand van de fictieve Don Vito Corleone.
Geef de tekst aan uw leerlingen met de volgende opdracht: Leg uit hoe de drooglegging leidde tot een
steeds grotere macht van de georganiseerde misdaad. Lees de tekst. Noteer belangrijke feiten. Werk
deze uit in je antwoord.
U kunt de tekst ook voorlezen en de opdracht klassikaal behandelen.
Fragment uit De peetvader
‘Het begon allemaal nogal toevallig. In het begin van de verbodsperiode had de Genco Pura Olijfolie
Maatschappij een wagenpark dat bestond uit zes vrachtauto’s. Via Clemenza werd Vito Corleone
benaderd door een groepje Italiaanse dranksmokkelaars die alcohol en whiskey vanuit Canada de
Verenigde Staten binnensmokkelden. Zij hadden vrachtauto’s nodig en ook mannen die bereid waren de
producten over New York City te distribueren. Die mannen moesten voor alles volkomen betrouwbaar
zijn, voorzichtig en daarnaast een zekere overredingskracht bezitten. Ze waren bereid Vito Corleone
voor zijn wagens en zijn mannen te betalen. Het bedrag was zelfs zo groot, dat Vito Corleone zijn handel
in olijfolie drastisch besnoeide om de vrachtwagens praktisch uitsluitend in te zetten voor het transport
van de door de smokkelaars over de grens gebrachte sterke drank. (...) Hij verwierf invloedrijke relaties,
zoals een bankier aandelen en obligaties. (...) Aangezien het onvermijdelijk was dat sommige van zijn
vrachtwagens door de politie werden aangehouden, had Genco Abbandando zich intussen verzekerd
van de diensten van een uitstekende advocaat met de juiste contacten, zowel bij de politie als bij de
rechtbank. (...) Er werd een heel systeem van steekpenningen opgezet en het duurde niet lang of de
Corleone-organisatie had een niet te onderschatten ‘loonlijst’, een lijst met de namen van ambtenaren
die op de een of andere manier recht hadden gekregen op een maandelijks terugkerend bedrag.’
Uit: Mario Puzo, De peetvader, Stok Den Haag z.j., bladzijde 205-206
tip 2 Modern Times
Uitbreiding van informatieboek bladzijden 137.
Vertoon naar aanleiding van bron 25 het fragment van Modern Times (Charlie Chaplin, 1936) dat begint
met ontslag uit gevangenis (tekst: Ten days later’) tot arrestatie (tekst: ‘One week later’) (10 minuten).
Geef leerlingen vooraf de volgende opdrachten en laat ze deze in tweetallen uitvoeren:
a Noem dingen die herkenbaar waren voor het publiek in de tijd dat de film uitkwam. (armoede,
hooverville, bedrijfssluitingen, techniek, politie)
b Bedenk wat Chaplin met deze film bij zijn publiek bereikte.
(plezier, troost in crisistijd, kritische houding ten opzichte van kapitalisme en overheid)
Meer informatie vindt u in de bronnenverzameling over Chaplin op hv3.indigo.wolters.nl onder
‘Onderzoek over een historisch persoon’ (zie achterin werkboek).
tip 3 The Great Dictator
Uitbreiding van informatieboek bladzijden 137.
Vertoon naar aanleiding van bron 28 de eerste 22 minuten van The Great Dictator (Charlie Chaplin,
1940) over:
– de kapper in de Eerste Wereldoorlog (1918)
– de kapper in het getto en dictator Hynkel (omstreeks 1938)
Geef leerlingen vooraf de volgende opdrachten en laat ze deze in tweetallen uitvoeren:
a Noem dingen die herkenbaar waren voor het publiek in de tijd dat de film uitkwam. (slagveld Eerste
Wereldoorlog, Hitler en jodenvervolging in Duitsland)
b Bedenk wat Chaplin met deze film bij zijn publiek bereikte. (plezier, anti-Duitse stemming)
Meer informatie vindt u in de bronnenverzameling over Chaplin op hv3.indigo.wolters.nl onder
‘Onderzoek over een historisch persoon’ (zie achterin werkboek 3B).
tip 4 Lesvariatie: Tijdbalk
Uitbreiding van informatieboek bladzijden 136 en 137.
1 Wat is de bedoeling?
Leerlingen hebben al heel wat kennis over de eerste helft van de 20e eeuw. Bij deze tip leren ze hoe de
geschiedenis vanuit Amerikaans perspectief bekeken kan worden.
2 Wat hebt u nodig?
Geef leerlingen onderstaande opdracht en laat ze deze zelfstandig uitvoeren (mogelijk in tweetallen).
Maak een tijdbalk van de periode 1900-1950 met behulp van Historisch overzicht en hoofdstukken van
informatieboek delen 3A en B. Vermeld hierop jaar en zo mogelijk maand van de volgende elf
gebeurtenissen:
– begin Eerste Wereldoorlog
– begin deelname VS aan Eerste Wereldoorlog
– einde van Eerste Wereldoorlog
– vredesverdrag van Versailles
– terugkeer Amerikaanse troepen
– beurscrisis Wallstreet
– crisistijd
– begin Tweede Wereldoorlog (Duitse inval in Polen)
– begin deelname VS aan Tweede Wereldoorlog
– einde van Tweede Wereldoorlog in Europa
– einde van Tweede Wereldoorlog (Japanse capitulatie)
3 Hoe pakt u het aan?
Als leerlingen de tijdbalk klaar hebben, vraagt u: Wat is, denk je, voor Amerikanen een belangrijker
jaartal: 1914 of 1917? En 1939 of 1941? En hoe is dat, denk je, voor Fransen? In een klassengesprek
constateert u met leerlingen dat het heel menselijk is in de eerste plaats te letten op feiten waarmee je
als volk zelf het meest te maken hebt gehad. Geschiedschrijving is altijd subjectief (zie het
vakvaardighedenoverzicht over tijd- en plaatsgebondenheid).
7.5
In de tijd van televisie en computer
Informatieboek, bladzijden 138 en 139.
Werkboek vwo, bladzijden 147 en 148.
Werkboek havo, bladzijden 122 en 123.
tip 1
tip 2
tip 3
tip 4
Discussie
Hair
Een kleurrijk mozaïek
Lesvariatie: I like to be in America
tip 1 Discussie
Uitbreiding van informatieboek bladzijde 138.
Laat leerlingen bron 35 (informatieboek 142) vergelijken met bron 4 (informatieboek bladzijde 109).
Schrijf de volgende stelling op het bord: Het nieuwe World Trade Center is een goede oplossing voor
zowel het New Yorkse zakenleven als voor de nabestaanden van de slachtoffers van 11 september. Over
deze stelling gaan leerlingen discussiëren, mogelijk zoals in Het lagerhuis.
– Lees onderstaande tekst voor.
– Laat leerlingen argumenten voor en tegen noteren.
– Laat voor- en tegenstanders van de stelling aan het woord.
Het nieuwe WTC
‘In 2004 zal begonnen worden met de bouw van een Vrijheid-wolkenkrabber op Ground Zero. Maar
daar is niet iedereen blij mee. Velen menen dat het een gedenkplaats moet blijven en geen plaats waar
projectontwikkelaars weer kunnen incasseren. Feit is dat de stoffelijke resten van de helft van de
omgekomenen nooit zijn teruggevonden. Vele nabestaanden beschouwen Ground Zero dan ook als een
begraafplaats. En daar bouw je niet.
Het monument ter herdenking van de aanslag op 11 september 2001 op het World Trade Center (WTC)
zal bestaan uit twee ondiepe, verzonken waterbakken. Ze komen op de ‘voetafdrukken’ van de twee
verloren gegane WTC-torens. De bassins zullen op ongeveer negen meter onder straatniveau worden
aangelegd en zijn volgens het oorspronkelijke plan omgeven door ‘een lint van namen’ op de muren
eromheen. Alle mensen die bij de aanslagen op 11 september zijn omgekomen krijgen een plaatsje.
Het monument moet één van de blikvangers worden in het te herbouwen gebied, waar behalve een
hoge glazen toren – de Freedom Tower – ook veel kantoren en winkels moeten komen. Nabestaanden
hebben divers gereageerd. Er is veel kritiek op het ontwerp, dat ‘te steriel’ en ‘te simplistisch’ werd
genoemd. Een groep nabestaanden pleit ervoor de ijzeren staketsels die wekenlang in de smeulende
pinhoop te zien waren als gedenkteken te gebruiken.’
Naar: Brabants Dagblad, 11 september 2003 en 8 januari 2004
tip 2 Hair
Uitbreiding van bron 29, informatieboek bladzijde 138.
Vertoon naar aanleiding van bron 29 het fragment van Hair vanaf de tuinparty tot en met het lied I got
life (dvd-fragment 10). Geef leerlingen vooraf de volgende opdrachten en laat ze deze in tweetallen
uitvoeren:
a Over welke twee sociale groepen gaat dit fragment? (rijke mensen: traditioneel uiterlijk, burgerlijk,
netjes, horen bij gevestigde orde)
b Welke kenmerken hebben deze twee groepen? (arme hippies: alternatief uiterlijk, protesterend,
provocerend, horen bij tegencultuur)
c In hoeverre bestaat deze tegenstelling tegenwoordig nog (in je eigen omgeving)?
tip 3 Een kleurrijk mozaïek
Uitbreiding van bron 30, informatieboek bladzijde 138.
Laat leerlingen nog eens kijken naar het mozaïek op bladzijde 59 (bron 30). Het is een geschenk van de
VS aan de NV, ontworpen door de Amerikaan Norman Rockwell (1985) en gemaakt in Venetië. Houd een
klassengesprek over de volgende vragen:
a Wat betekent de tekst? (Wat gij niet wilt dat u geschiedt, doe dat ook een ander niet.)
b Welke personen zijn afgebeeld? (mannen en vrouwen, etnisch en cultureel verschillend)
c Welke boodschap heeft het kunstwerk (Heb respect voor elkaar, wees verdraagzaam.)
d Is het logisch dat de VS dit kunstwerk lieten maken? (Ja, vanwege de multiculturele en multietnische samenleving, zoals in New York.)
tip 4 Lesvariatie: I like to be in America
Uitbreiding van bron 32, informatieboek bladzijde 139.
1 Wat is de bedoeling?
In groepjes vergelijken leerlingen de multiculturele samenleving van New York met die in Nederland.
2 Wat heeft u nodig?
Filmfragment I like to be in America uit West Side Story. Leerlingen geeft u onderstaande tekst met
opdrachten.
3 Hoe pakt u het aan?
– U vertelt dat het lied I like to be in America komt uit de musical West Side Story uit 1957.
muziek: Leonard Bernstein
tekst: Stephen Sondheim
regie en choreografie: Jerome Robbins
Het is een moderne versie van Shakespeares Romeo and Julia (Zie Indigo havo/vwo 2B, bladzijde 54).
Het lied is een discussie tussen Portoricaanse mannen (M) en vrouwen (V) in de West Side.
Het Caraïbische eiland Puerto Rico hoorde sinds 1898 tot de VS en de Portoricanen waren Amerikaanse
staatsburgers. Door de goedkope vliegreizen vanaf 1948 migreerde een groot aantal naar New York.
– U vertoont het filmfragment (vanaf het gesprek op de trap) en laat leerlingen werken aan de
opdrachten:
a Vat het lied samen.
b Bedenk wat de schrijver met het lied duidelijk wilde maken.
c Vergelijk de situatie van de Portoricanen in New York in de jaren 1950 met een of meer groepen in
het hedendaagse Nederland. Noem overeenkomsten en verschillen.
d Trek een conclusie uit de gegevens van a, b en c en leg deze uit.
I like to be in America
(Vrouwen:) Puerto Rico
Parel van mijn hart
Zink in de oceaan voor mijn part
En de orkanen maar loeien
En de bevolking maar groeien
En de schulden maar stijgen
En de zon maar schroeien
En de mensen gloeien
Ik hou van ‘t eiland Manhattan
Dat wou ik maar effetjes zeggen
Ik voel me best in Amerika
Ik voel me kits in Amerika
Het leven is vrij in America
(Mannen:) Als je maar dokt in Amerika
(V:) Kopen op krediet is okee
(M:) Maar wij betalen dubbel zo veel
(V:) Ik heb mijn eigen wasmachine
(M:) Maar niets om erin te wassen
(V:) Wolkenkrabbers zat in Amerika
Cadillacs zoeven in Amerika
De industrie bloeit in Amerika
(M:) Twaalf op één kamer in Amerika
(V:) Prachtige flats voor het hele gezin
(M:) Alleen komen wij er niet in
(V:) Ik koop een luxe appartement
(M:) Doe eerst iets aan je accent
(V:) Het leven is goed in Amerika
(M:) Als je maar knokt in Amerika
(V:) Het leven is fijn in America
(M:) Als je maar blank bent in Amerika
(V:) Hier heb je rechten en je bent vrij
(M:) Zolang je bij je eigen soort blijft
(V:) Vrij om te worden wat je wilt
(M:) Tafelbediende of schoenpoetser
Overal vuil in Amerika
Overal misdaad in Amerika
Vreselijke tijd in Amerika
(V:) Maar je hebt mij in Amerika
(M:) Ik ga weer terug naar San Juan
(V:) Ik weet een boot waar je op kan
(M:) Iedereen juicht daar van plezier
(V:) Iedereen daar zit allang hier
STAP
Informatieboek, bladzijden 147.
Werkboek vwo, bladzijden 156 en 157.
Werkboek havo, bladzijden 128 en 129.
Samenhang en Actueel: Maak een folder
Teamwork en Praktijk: Uitgebreide
tentoonstelling
Samenhang en Actueel: Maak een folder
Uitbreiding van Samenhang en Actueel, werkboek.
1 Wat is de bedoeling?
Leerlingen doen de opdracht in het werkboek maar verwerken het resultaat in een folder.
De werkboekopdracht is mogelijk in één lesuur.
De uitgebreide folderversie duurt twee tot vier lesuren.
2 Wat heeft u nodig?
Leerlingen werken individueel en zelfstandig op een computer met printer.
3 Hoe pakt u het aan?
– U geeft leerlingen de opdracht de hele tekst ‘New York History Today’ in informatie- en werkboek
goed te lezen.
– U legt uit dat ze het resultaat (de twee teksten) gaan verwerken in een folder.
– U bespreekt met ze hoe ze dat kunnen doen, bijvoorbeeld in Word met liggend papierformaat in drie
kolommen.
– U legt uit dat bij deze opdracht het proces (aanpak) even belangrijk is als het product (folder).
– U legt uit dat ze eerst een plan (wanneer doe ik wat, waar) moeten maken, dat ze aan u ter
goedkeuring moeten voorleggen.
– Tijdens het werken aan de opdracht moeten leerlingen een logboek bijhouden dat ze na afloop bij u
inleveren.
– Bij de folder leveren leerlingen een reflectie in, waarin ze op hun proces en product terugkijken: ze
beschrijven en beoordelen hun aanpak en hun folder.
– Geef uw leerlingen van tevoren de onderstaande beoordelingscriteria. Geef per criterium hele of
halve scorepunten.
Beoordelingscriteria (met maximaal te behalen punten; totaal 10):
– kwaliteit ingeleverd plan (1)
– kwaliteit ingeleverd logboek (1)
– kwaliteit ingeleverde beschrijving en beoordeling proces (aanpak) (2)
– kwaliteit ingeleverde beoordeling product (folder) (1)
– kwaliteit ingeleverde folder (5)
Websites
Ter informatie hieronder de sites waarnaar leerlingen een link vinden op hv3.indigo.wolters.nl:
– Op de site van Learning Adventures vindt u onder ‘history of New York’ de ‘hele’ geschiedenis van
de stad in tekst en beeld in zeven episodes.
– Op de site van The Holland Society of New York staat onder andere informatie over hedendaagse
activiteiten van deze vereniging van geschiedenisliefhebbers.
– Op de site van het openluchtmuseum Historic Richmond Town staan foto’s met teksten van oude
gebouwen.
– Op de site ‘Hidden New York’ maak je een virtuele tour door de stadsgeschiedenis met beeld en
geluid.
– Op de site van Ellis Island staan afbeeldingen en teksten over migratie en de geschiedenis van de
gebouwen op dit eiland (nu een museum). Amerikanen kunnen er namen van hun voorouders
opzoeken.
– Op de site van het Lower East Side Tenement Museum kun je een virtuele tour maken door bewaard
gebleven woonkazernes uit de 19e eeuw.
– Op de site van The Museum of the City of New York vind je informatie over diverse onderwerpen
uit de stadsgeschiedenis.
– Op de site van South Street Seaport Museum staan foto’s en teksten over dit havenmuseum met zijn
activiteiten.
– Onder ‘Archaeology’ vind je informatie over opgravingen in Manhattan.
– Op de site van het Dyckman House staan foto’s en teksten over ‘The last Colonial Farmhouse in
New York City’ (nu een museum).
Teamwork en Praktijk: Uitgebreide tentoonstelling
Uitbreiding van Teamwork en Praktijk, werkboek.
1 Wat is de bedoeling?
Leerlingen doen de opdracht in het werkboek op een uitgebreide manier.
De werkboekopdracht is mogelijk in één lesuur met een printer en een prikbord.
De uitgebreide versie duurt twee tot vier lesuren.
2 Wat heeft u nodig?
– Leerlingen werken individueel en zelfstandig op een computer. Het onderwerp biedt veel
mogelijkheden om leerlingen zelfstandig in groepjes met computers te laten werken, waarbij het
proces even belangrijk is als het product in.
– Bij de uitgebreidere opzet kunnen grote bladen thematisch gevuld worden met beeld en tekst.
– Afbeeldingen kunnen worden gekopieerd van internet en geprint (bij voorkeur in kleur). Leerlingen
kunnen teksten schrijven op basis van verzamelde informatie.
3 Hoe pakt u het aan?
– U geeft leerlingen de opdracht de hele opdracht ‘Nederlandse sporen in Amerika’ in informatie- en
werkboek goed te lezen.
– U legt uit dat ze de opdracht op een uitgebreide manier gaan uitvoeren.
– U bespreekt met ze hoe ze dat kunnen doen, bijvoorbeeld met grote bladen en/of een prikbord.
– U legt uit dat bij deze opdracht het proces (aanpak) even belangrijk is als het product (folder).
– U legt uit dat ze eerst een groepsplan (wanneer doet wie wat waar) moeten maken, dat ze aan u ter
goedkeuring moeten voorleggen.
– Tijdens het werken aan de opdracht moeten leerlingen een logboek bijhouden dat ze na afloop per
groep samenvoegen en bij u inleveren.
– Bij de tentoonstelling leveren leerlingen een reflectie in, waarin ze op hun proces en product
terugkijken: ze beschrijven en beoordelen hun aanpak en hun tentoonstelling.
– Geef uw leerlingen van tevoren de volgende beoordelingscriteria. Geef per criterium hele of halve
scorepunten.
Beoordelingscriteria (met maximaal te behalen punten; totaal 10):
– kwaliteit ingeleverd groepsplan, inclusief taakverdeling (1)
– kwaliteit ingeleverd groepslogboek (1)
– kwaliteit ingeleverde individuele beschrijving en beoordeling proces (aanpak) (2)
– kwaliteit ingeleverde individuele beoordeling product (tentoonstelling) (1)
– kwaliteit tentoonstelling (5)
Literatuur
– Hét boek over Nederlandse invloeden in de VS tot op heden is De Nieuwe Wereld van Peter
Stuyvesant. Nederlandse voetsporen in de Verenigde Staten van Lucas Ligtenberg (Balans 1999).
Lucas ging op zoek en vond de Nederlandse sporen aan de oevers van de Hudson, het middenwesten
en in de woestijn van Texas. Zeer geschikt voor de schoolmediatheek.
– Een recente, goed leesbare studie over de grote invloed van het Nederlandse op het Amerikaanse
politieke denken is Nieuw Amsterdam. Eiland in het Hart van de Wereld van Russell Shorto
(Amsterdam 2004). Shorto toont aan dat de Nederlandse invloed door de Engels geschiedschrijving
onderbelicht is gebleven, met name wat betreft de doorwerking van het geestelijke klimaat in
Nederland in de 17e eeuw. Nogal moeilijk voor leerlingen in de onderbouw.
Websites
Ter informatie hieronder de sites waarnaar leerlingen een link vinden op hv3.indigo.wolters.nl:
– Op de site ‘De wereld van Peter Stuyvesant’ staan kaarten en teksten over vele aspecten van NieuwNederland. http://stuyvesant.library.uu.nl/
– Op de site van het New Netherlands Museum in Albany staan foto’s en teksten over de Nederlanders
in het gebied, over de replica van de Halve Maen en over hedendaagse activiteiten met dit schip
(bron 4).
– Op de site van het openluchtmuseum Historic Richmond Town staat een foto met tekst van een 17e
eeuws schooltje (Voorlezer’s House).
– Op de site van het New Netherlands Project kun je een virtuele tour maken door Nieuw-Nederland,
met veel kaarten, teksten en afbeeldingen.
– Op de site van het Dyckman House staan foto’s en teksten over ‘The last Colonial Farmhouse in
New York City’.
–
–
Op de site van The Holland Society of New York staat onder andere informatie over hedendaagse
activiteiten van deze vereniging van geschiedenisliefhebbers.
De site van het Roosevelt Study Center in Middelburg, genoemd naar Theodore, Franklin en Eleanor
Roosevelt, laat zien hoe tegenwoordig aandacht wordt besteed aan de historische contacten tussen
Nederland en de VS.
BIJLAGE Jaarplanning Indigo havo/vwo
weken
1-5
hst ingekorte route
.
(7 x 5 ½ lessen)
1 - instap (1/2 les)
- 5 basisparagrafen (5
lessen)
- eindtoets (1/2 les)
NB : in deze route met 1
lesuur geschiedenis per
week, raden wij u aan de
leerlingen in ieder geval
als huiswerk en
voorbereiding op het
proefwerk de Afsluiting
met de oefentoetsen te
laten maken.
6 -11
12 - 17
17 - 22
23 - 27
28 - 33
34 - 40
2
3
4
5
6
idem
idem
idem
idem
idem
idem
standaard route
(7 x 8 1/2 lessen)
- instap (1/2 les)
- paragrafen 1 t/m 5 (5 lessen)
- de ict-paragraaf i-go (1 les)
- Toepassing, Toen en Nu en
Terugkijken (1 les)
- Test jezelf en/of ictoefentoetsen (1/2 les)
- de eindtoets (1/2 les)
uitgebreide route
(7 x 11 1/2 lessen)
- instap met verdieping (1
les)
- paragraaf 1 t/m 5 met
verdieping (6 lessen)
- i-go (1 les)
- extra paragraaf (1 les)
- Toepassing, Toen en Nu
en Test jezelf en/of ictoefentoetsen (1 les)
- eindtoets (1/2 les)
- bespreking eindtoets
(1/2 les)
- 1 of 2 STAP opdrachten
(1/2 les)
idem
idem
idem
idem
idem
idem
idem
idem
idem
idem
idem
idem
Zelf in te vullen planning
Weeknummer
Hoofdstuk/onderdeel
Werkvorm
Bijzonderheden