Zelfstandig werken en zelfstandig werken

Zelfstandig werken en zelfstandig werken
Mirjam Stefels
Een steeds terugkerend gesprek met montessori-pabo studenten en montessori
nascholings cursisten is het verschil tussen ‘zelfstandig worden’ als begrip in de
montessori pedagogiek en ’zelfstandig werken’ als term die veel montessorischolen
hanteren. Twee begrippen die in eerste instantie veel op elkaar lijken, maar toch, naar
mijn idee, een wezenlijk verschil in zich dragen.
Vanuit de montessori pedagogiek werken we gedurende de schoolloopbaan van kinderen
aan het vergroten van hun zelfstandigheid. Het vergroten van de zelfstandigheid draagt
bij aan de identiteitsontwikkeling en het onafhankelijk kunnen opereren en is wenselijk
voor de verdere groei naar volwassenheid. Die invalshoek voor onderwijs kwam honderd
jaar geleden op bij onderwijsvernieuwers en is tegenwoordig pure noodzaak om je als
deel van de complexe samenleving staande te kunnen houden.
De groei naar zelfstandigheid bevorderen we in het montessori-onderwijs op
verschillende manieren. Het leren kiezen van een activiteit die je als kind vervolgens
samen of alleen kunt uitvoeren is er een voorbeeld van. De mogelijkheid om de keuze te
kunnen uitvoeren in de vrije werkperiode hangt daar nauw mee samen. Geen ruimte
krijgen om je werkkeuze ten uitvoer te brengen is een beperking van de groei naar
autonomie. Die ruimte krijgen kan alleen als de vrije werkperiode ook werkelijk de
gelegenheid geeft aan kinderen om gedurende een tijd echt bezig te kunnen zijn met een
activiteit. De begeleiding die nodig is om zelf een activiteit gaande te houden kan alleen
als de leraar met een zekere regelmaat langskomt om te signaleren waar assistentie
wenselijk dan wel noodzakelijk is - met andere woorden: de ontwikkeling van het kind te
volgen. Het uitstellen van (direct noodzakelijke) aandacht en het leren formuleren van
gerichte hulpvragen door een kind zijn leerpunten die bij het proces horen.
De groei naar zelfstandigheid beperkt zich niet tot het schoolse werk op een
montessorischool. Het zelfstandig aan- en uitkleden is eveneens een onderdeel van het
zelfstandig worden. Dit ligt naar mijn idee in dezelfde lijn als een ouder kind de
mogelijkheid te geven om een verkeersbureau of een andere school te bellen voor
informatie. Binnen het montessori-onderwijs willen we dit ook samen laten gaan met de
ervaring van het samen werken met jongere en oudere kinderen in de school. Zo worden
de kinderen gestimuleerd om een tentoonstelling, een klassenfeestje of een schoolreisje
te organiseren, waarbij zij verantwoording leren dragen. Zonder gevoel voor
verantwoordelijkheid zal de groei naar zelfstandigheid een weinig consistent geheel
vormen. Zo is het belang van een mening leren vormen voor een ouder kind minstens zo
essentieel voor het zelfstandig worden als het zelf onderhouden van een plantje voor het
jongere kind.
Zelfstandig werken in twee betekenissen
Om kinderen verantwoordelijkheid te geven laten we ze op montessorischolen veel zelf
werken. Daarvoor gebruiken we vaak de term ‘zelfstandig werken’. Die term gebruiken
we echter voor verschillende soorten werk.
We spreken van oudsher in montessorischolen over ‘we gaan werken’. Op basisscholen
komen kinderen ’s ochtends binnen, pakken een werkje en gaan aan het werk. Op
scholen voor voortgezet montessori-onderwijs zijn er aparte uren ingeroosterd
(keuzewerktijd) en is er vaak binnen de lesuren tijd om zelf te werken. Daarbij weten
leerlingen welk werk ze moeten doen. Naarmate ze ouder worden hanteren ze daarvoor
ook planningsinstrumenten waarmee ze zelf hun werk kunnen indelen. Op scholen voor
voortgezet montessori-onderwijs gaat dat soms wel tot periodes van negen weken.
Deze manier van zelfstandig werken geeft binnen een kader ruimte aan kinderen. Zij
kunnen daarbinnen kiezen voor alleen werken of samen.
Er is een tweede betekenis voor zelfstandig werken, die verbonden is aan een andere
werkwijze dan we traditioneel kennen in montessorischolen. Het zelfstandig werken
hangt dan aan directe instructie. Die kenmerkt zich door een instructie aan een grote
groep, waarna vervolgens de kinderen de gelegenheid krijgen om bijvoorbeeld een
rekenopgave te oefenen. Deze werkwijze wordt ook wel ‘geleid zelfstandig werken’
genoemd en is een middel om de kinderen iets van autonomie te laten ervaren terwijl de
leraar toch de regie voert over de les. Opvallend genoeg noemden leerlingen van een
montessorischool voor voortgezet onderwijs dit ook niet zelfstandig werken; voor hen
hoort deze werkwijze tot de klassikale les.
De twee betekenissen van zelfstandig werken laten vooral zien waar individuele leraren
en scholen keuzes maken in hun aanpak. Ik wil benadrukken dat het er om gaat dat
studenten en leraren zich bewust zijn van hun eigen houding. Voor een montessorischool
is de begeleiding van kinderen naar zelfstandig worden het uitgangspunt. Voor de weg
daarheen maken leraren en scholen verschillende keuzes. Als de organisatievorm binnen
de montessorischool meer neigt naar het veelvuldig geven van directe instructies en de
daarmee samenhangende momenten van (geleid) zelfstandig werken, dan is het ook
goed je bewust te zijn van deze gemaakte keuze en je af te vragen hoe dit past binnen
de begeleiding naar zelfstandigheid. Tenslotte wil je als leraar toch steeds weer je eigen
gedrag kunnen verantwoorden en kunnen leggen naast het gedrag dat de school als
organisatie van je verwacht.