De moed om verbinding te zoeken en te onderhouden

1
JubileumChristelijkSociaalCongres31augustus2016
Demoedomverbindingtezoekenenteonderhouden
(MechteldJansen,rectorProtestantseTheologischeUniversiteit)
Verbindingvraagtommoedigemensen
Moedisdaadkrachtophetjuistemoment.Moedisnietimpulsief,maarrationeelenvaakheel
overwogen:jeneemtbewusteenbesluitietstedoenofnatelaten;eenoverdaadaanmoedis
overmoed,eenoverdaadaanmoednoemenwebranie.Moedigedadenvormeneenhumuslaagin
desamenlevingvoorhetsamenleven.Devraagofwijmoedigedadenzoudenhebbenlatenzienin
WOIIisniettebeantwoorden,maarmoedigedadenvananderemensengevenwelaandatzijooit
gedaanzijn,dathetdusmogelijkis,dathetooitgebeurdis.Datiseengeweldigeerfenisdieaanons
ismeegegeven.
Watheeftmoedmetverbindingtemaken?Hetismoedigomjekwetsbaartewetenendusde
verbindingmetanderenaantegaanvoorkennisenbescherming.Ditgeldtookreligieus:deander
heeftietsandersvanGodgehoord/gezien/ervarenenkentandereverhalen.Wijmoetendusweleen
beroepdoenopanderenomdeonmetelijkehoogte,breedteendieptevandeliefdeGodste
'meten',teervarenentedelen.Hetvergteveneensmoedomonsteverbindenmeteentraditieals
eenkettingvanoverleveringwaarbijwijaanhakenenwaaropwijhetwagen,inditgevaleen
christelijksocialetraditie.Daarmeeneemjenooitvoordevolle100%dieheleerfenisover.Zo
aanvaardjeookdatanderen,dieinanderetraditiesstaannooithelemaalteidentificerenzijnmetdie
traditie.Ubentjoods,ubentmoslim,dusmoetuwelzusdoen,zodenkenendatnalaten:datbrengt
strijdenidentificatiegeweld.Hetwerktverbindendenhetvraagtmoedomaandieanderookecht
variatieruimtetebieden:waarenopwelkepuntenbiedtjetraditiehouvast,enopwelkepunten
niet.Iedereendieeenbepaaldeerfenisheeftaanvaard,kentookdeschaamtemomentenindie
erfenis.
Moedigemensengenererenvertrouwen,verhalenovermoedigemensenvoedenhetvertrouwen.
Waarzijontbreken,neemthetwantrouwentoeenwantrouwenleidttotangstencontrole.Dan
sprekenwenognieteensoverhekkenenmurentussenlanden,maarookoverde
controlemechanismendiewezolangzamerhandalseenverstikkendedekenoveralonze
werkrelatiesleggen.
2
Hetchristelijksociaaldenkenendemoed
Inhetchristelijksociaaldenkenzijnburgersnieteentebeheersenoftecontrolerenprobleemen
evenmineentebedienenconsument.Burgerszijnbouwers,mensendiezichgraaglatenaanspreken,
dieeenbepaaldverlangentotsamenzijndelen.Deconstantelijninhetchristelijksociaaldenkenis
datwijonsmoetenbekerenvandegedachtedatwealslosseatomenbestaan,alsindividuenen
elkaaralsrivaalofvijandtegenkomenendanbesluitentotstrijd(ofeenpactsluitenomzote
overleven).Indechristelijkesocialebewegingisaltijduitgegaanvanverantwoordelijkheidvoor
elkaarenvanvormingvangemeenschappen.
Eénvandeblijvendekrachtenvandechristelijksocialebeweginglijktmijdatdemoraalnietbestaat
uiteensetvanregelsdieonswordenopgelegd,maareenzaakisvannavolgingvaninspirerende
voorbeelden.Alsdatwaaris,moetenwenietalleenderechtenenplichtenvanburgerscentraal
stellen,maardanmoetenwemeergaanlettenopdeugden.Hierligtookeenlijnnaarhetthemavan
demoedalsdeugd.Eendeugddiejewordtvoor-geleefd.Wiejebentwordtvooreengrootdeel
bepaalddoorwieofwatjenavolgt,aanwie/watjelangdurigtrouwgeweestbent.Voorbeeldgedrag
isdenieuwemachtvandemoraal:practicewhatyoupreach(Congresbundel,p.164).
Voorbeeldgedragsterktonsverlangennaareengoedleven,metenvoorandereninrechtvaardige
instituties.Natuurlijk,dierechtvaardigeinstitutieszijnvanhetgrootstebelangenwehoevenmaar
eenpaarmaandenbuiteneenrechtstaattelevenofwewetendatinvelelandenindezewereldjuist
defalendestaten,hetgebrekaaneerlijkesystemenenaangoedfunctionerendeinstitutieshet
grootstekwaadteweegbrengen.
Navolgingwordtdangeoefendopplaatsenwaarjehetnietverwacht,maarwaarwelverrassingen
ontstaan.IkbelanddeopeenbarbecueinhetWesterparkopeenvandewarmeavondenvandeze
zomer.Rondomdestudentenbarbecuekleefdeneenpaarzwervers-datzalweleenpolitiek
incorrectetermzijn-,maarhetgaatmenuomhetgedragvandestudenten.Zijgavengewoonvande
allereerstegeroosterdevlees-engroenteoogstaandiegasten.Eentjegaatopafstandeenbeetje
staankijkenenroeptnaareenstudent:hégast,ikkenjou,jijhebtmenaarhetLukasgebrachttoen
ikzorammendkapotging.
Relationeeldenkenisvanafhetbeginingebedinhetchristelijksociaaldenken:demensiseensociaal
wezenenkomtpastotbloeiinverbanden.Denadrukoprelationaliteitleidtertoedaterminder
nadrukkomtteliggenopzelfredzaamheidenmeeropzorgzaamheid.Bijzelfredzaamheidpratenwe
elkaaraandatwedeplichthebbenomonslotineigenhandtenemen,maarwevergetendatonslot
vooreendeelindezorgzamehandvandeanderligtenalsweonsdatnietnurealiseren,danwel
tegendetijddatweoudworden.DezerelationaliteitofintrinsiekeverbondenheidzagA.Kuyperin
denatuur(indeschepping)enalswedieverbondenheidvergeten,leidtdatvolgensKuypertotde
zondevanhebzuchtenheerszucht.Misschienmoetenwedaarnogdeeerzuchtaantoevoegenals
zondewaariniedergevalveelwetenschappersgemakkelijkvoorvallen.Allesbijeengenomen,blijkt
datwesteedsweerproberenonszelfzoveelmogelijkonkwetsbaartemaken.Bezit,machtenroem
moeteneenbunkeromonsheenbouwen,zodatdekrachtvandeander,maarookhetleedvande
ander,onsnietechtraakt.Erkomtvideobewakingbijdevoordeur.Ennaasthetbouwenvan
beschermingomonsheenomdekwetsurenvandeechteverbindingmetdeanderteontlopen,
bouwenweookaanonsgeperfectioneerdezelf.Alsjemaarwilt,kunjedeperfectemensinhet
3
perfectelichaammetdeperfecteeigenschappenzijn.Maarerismoedvoornodigomníetperfectte
zijn,omfeilbaartezijn.Omvergevingaandeandertekunnenschenken,dienetzominperfectisals
wij.
Ditbrengtmijopdevraagofhetchristelijksociaalcongresnietteexclusief-christelijkisenofhetniet
meeropspiritualiteitvanallerleilevensbeschouwinggeëntzoumoetenworden.Wanneerdaarvoor
gepleitwordt,ziejezeldendatdiegedachteookechtuitgedieptwordt.Spiritualiteitvanallerlei
levensbeschouwingenligtwelprettiginhetgehoorenlijktheelruimdenkend.Hetwoord'christelijk'
lijktinonzetijdmeteenietsvanexclusivismeopteroepen.Demoedechter,diedenavolgingvan
Christusvraagt,isnietexclusiviteit,maarradicaliteitengeenarrogantie,maardevotie.Heteerste
christelijksociaalcongresheettegeenChristelijkSociaalcongres,maarSociaalcongres.Daarbijzou
mendenkendatKuyperveelinclusieverdachtdanwij.MaardanvergetenwijdatKuypernogwel
alleaanwezigenkonaansprekenopwat"onsalsbelijdersvandenChristustedoenstaattenopzichte
vandesocialenoodvandearbeiders".Inonzetijdisditnietmeerzovanzelfsprekendendatpleiter
juistvoorhetCongreswelChristelijkSociaalCongresteblijvennoemen.Hetdaagtersteedsweertoe
uitdeerfenisvanhetwoord'christelijk'uittepakkenenmetnieuwevrageninverbandtebrengen.
Watonsnuvooralzoukunnenvoedenenmoedtotverbindinggevenvanuithetchristelijksociaal
gedachtegoedisdeovertuigingdatwijonszelfgegevenzijn,datwijelkaargegevenzijnendatde
wereldonsgegevenis.Dat"gegeven"-zijnisheelbelangrijk,ookvoordeonderzoekersenstudenten
indetheologievandezetijd.HetiseenperspectiefdatikindevollebreedtevandeProtestantse
TheologischeUniversiteitterugziebijmedewerkersenstudenten.
Laatmijdaarnaastuitdetheologiegeschiedenistweegeneratorenvanmoedmogennoemen,deéén
katholiekendeanderprotestants.Hetgaatomdenkersdieeenduurzamespiritualiteitvoorleefden.
IvanIllichbenadruktealskatholiekdemenselijkebehoefteomergensteaardenendaargekenden
bemindtezijn.Mensenmoetenergensaardenenhebbenmeernodigdaneenbed-,bad-en
broodregeling.Zijwillenergensthuishoren.Zijwillenergensverwáchtworden.Datbetekentdatwij
alschristenengoedmoetennadenkenoverdearchitectuurvangrotestedenenkleinedorpenendat
onzekritischevraagaanallemooiearchitectonischeplannensteedsmoetzijnofmensendaarwel
kunnenaarden.PaulTillichbenadruktedebevrijdingvanbeknellendeverbandenenmethet
‘protestantprinciple’bedoeldehijdatjevangeenenkelemacht,ooknietvanreligie,eenabsolute
waarheidsclaimaanvaardt.Datprotestantseprincipekanonsnogsteedsbevrijdenvanalte
beknellendebanden,juistwanneerdiezichvoorgoddelijkuitgevenofmethetgoddelijkeomgeven.
Eendiepoecumenischverlangencombineertwellichtdiebeideprincipes:debehoefteomergenste
aardenenGodalsdekrachtteziendiejevanallebenauwendeenverstikkendebandenenclaims
bevrijdt.
Desocialenoodvanuitsluiting
Armoedeenuitsluitingzijnuitermatecomplexeproblemenenikluisternaarcollega'salsHerman
Noordegraaf1omonderwoordentebrengenwatiederookwelineigenomgevingkanzien.Hetis
nietzondermeerdegroepvan'dearbeiders'diearmofuitgeslotenis,maarhetzijnvaakstructurele
1
Zie bijv. zijn bijdrage 'Armoede als signaal' in Oecumenische Bezinning 51 (2016), 30-31
4
langdurigeproblemenvanweinigopleiding(enwewetenhoezeerdeopleidingvanoudersweereen
voorspellendewaardeheeftvoordeopleidingvankinderen),echtscheiding,onzekerheidvooreen
groeiendegroepzzp-ers,daardoorverminderdepensioenopbouw,nietalleenverschilinlonenmaar
vooralinvermogensvandemensen,plotselingehogeziektekosten,diealskluwendemensen
richtingdearmoededuwen.
Desocialenoodlijktnietperseindedigitaliseringteliggen.Immers,diedigitaliseringmaaktons
bereikbaarder,enonderjongemensen,zekerindegroepwaarmeeikdagelijkstemakenheb,de
studenten,zijninternetensocialemediatenminsteookcontactbevorderend.Misschienzijnwenog
nietvergenoeginhetbedenkenvandigitalemogelijkhedendiewerkelijkverbindendeffectsorteren,
juistvoorenmetdemensendieindekluwenvansocialeproblemendreigentegeraken.
Zienwedangeengevaren?Ozekerwel,vanuitdeMarktgezienmaaktdigitaliseringonssterk
manipuleerbaardvoorreclame;vanuitdeoverheidgezienmaaktdigitaliseringonscontroleerbaarbij
wet-enregelgeving.Hetchristelijksociaaldenkenverzetzichdaarbijnietzozeertegendigitalisering
opzich,maartegendevisieopmensenalsdebeheersenmassa.Eriseveneensnogalwatinte
brengentegenhetoppetsenvanonsdigitale'ik'wordtopgepoetst,daarwaarwijonszelfeenzijdig
fraaiensuccesvolweergeven.Opnieuwmakenweonsdanonkwetsbaarenontberenwedemoed
omkwetsbaartezijn.Alsweopinternetalleswegretoucherenwatlelijk,lastig,verwondenlichtelijk
gestoordaanonsis,blijvenwetendiepsteonverbondenmetaldieanderendienetzolelijk,lastig,
verwondengestoordzijnalswij.Hetiswerkelijkzonde,indemeestletterlijkezinvanhetwoord,dat
weonszoveelmogelijkonkwetsbaarmaken.
Denkendoverdesocialenodenvandezetijdenhoedaaropmetcompassieendaadkrachtte
reageren,komenwenietuitmettegrote,nochmettekleineverhalen.Tegroteverhalenovereen
immenschaotischewereldwaarinmonsterachtigeglobaliserendekrachtenhetspelbepalen,maken
demensnietigenmachteloosenuiteindelijkonverschilligtegenovereenwerelddieonverschilligis
overhetindividu.Tegroteverhalencreërenpassiviteit.Eentegrootverhaal,waarintegenwoordig
tochveelmensengeloven,ishetverhaaldatallesisdoornatuurwettenbepaaldwordt.Genen,
biologie,economische‘wetten',bepalenindatgroteverhaaldusookonzegezondheid,onsgeluk,
onslevenslot.Ditverhaalleidttotonmachtenmoedeloosheid.
Tekleineverhalenoverdeenkelingdiehetallemaalzelfmoetreddenenzijnkansenzelfmoet
grijpenenzijnheleleven,inclusiefgezondheidzelfinhandenheeft,levertopdatwenergensmeer
losersmogenzijn.Innerlijkverzettenweonsdanooktegenverliezersomonsheen,want
slachtofferschapisuitdemode,jemoetgewoonaltijdwinnenofwelnaarbuitentoenetdoenalsof
jealtijdwint.Ookditverhaalwordtdoorveelmensengeloofd:alleswordtdooriederindividuein
zijnofhaarlevenzelfbepaald,wijmoetenonslotineigenhandennemen,wijgevenallesbetekenis,
wijbepalenonzelevens.Ditverhaalleidttotovermoed.
Moedigeverhalen,verhalenvanmoed,zijnniettegrootennietteklein,maarreikenwelaltijd
verderdanhetindividu.Moedigeverhalengaanvaakovermensenmetverliezen:Abraham,Ruth,de
leerlingenvanJezus,verhalendiehetverdienendoorverteldtewordenendiealtijdverdergaanin
eenwijderwordendecirkelvanmensen.
Voedingvoorverbinding
5
Hetvergtmoedomtoetegevendaterineensamenlevingaltijdmeningsverschillenenconflicten
bestaanendatonderlingespanningenenverschillenvooreensamenlevingvanbelangzijn,juistom
processenvanvertrouwenenvernieuwinggaandetehouden.Hetzoekennaarsamenlevenisnooit
gedaanenhetfragieleprocesvandemocratieisnooitaf.Hetchristelijksociaaldenkenheeftzich
altijdverzettegenhetuiteenvallenvanonzesamenlevinginatomaire,individuelebelangen.Hetziet
somsinonzetijdeenvolstrektindividualismeontstaan.Daarmeewordenwellichtbepaalde
ontwikkelingenoverhethoofdgezien.Ervindtimmersnogsteedsgroepsvormingplaats,maardie
verlooptandersdanvoorheen.DeFransesocioloogMichelMaffesolispreektzelfsvan“neo-tribes”,
nieuwestammeninonzewestersesamenlevingen,diehungemeenschappelijkebelangen
behartigen,hungedeeldeleefwijzebijelkaarbevestigenendesocialein-enuitsluitinguitdegroep
keurigregelenviamoderneinitiatieriten.2Zulkegroepenzijnindevormingvanhetindividuinde
modernesamenlevingheelbelangrijkenzelatenvolgensMaffesolizien,datindividualismeeen
ouderwets,nietmeerpassendbegripis.Hetindividu-van-nuiseenindividudatpasvoldoeningen
innerlijkevervullingvindtinhetdelenvanzijnofhaarervaringenenbevindingenmetanderen. Het
puntisnatuurlijkwel,dateendergelijkeemotionelegemeenschapgaatlijkenopeentribe,eenstam,
ookindiezindatmengeenboodschapheeftaandeledenvanandere‘stammen’,nochaande
mensendietotgeenvande‘stammen’wordentoegelaten.Debevestigingvanheterbij-horendreigt
danuitsluitendtegaanliggenindematevanafstotingvanhendieernietbijhoren.Ditlooptweluit
opeenkritischevraagaanonszelf:isgeloofinChristussterkerbepalendvoorchristenenenkerken
indezesamenlevingdanbijvoorbeeldetniciteit,neo-tribes,opleidingen‘goedesmaak’?
Moedleidttotvertrouwenenwieuitgaatvanvertrouwenwildesamenlevingnietalseen
regelsysteemopbouwen.Verbondenheid,samenleving,democratiezijnprojecten,waarin
geïnvesteerdblijftwordendoormensenmetmoed.Wanneerdatnietgebeurt,leidenzetotstolling,
enuitsluitingvanmensendieernietbijhoren.Zonderinvesteringinverbinding,gaanweinvesteren
incontrole.Oudersdieviainternetmeekijkenindecijferlijstenvanhunbeschermdeen
aangemoedigdepubersopdemiddelbareschool,wordengelukkigdoordegoededocenten
gewaarschuwd,datjongerennietmoetenopgroeienmethetgevoelaltijdgecontroleerdteworden.
Steljehebtals15-jarigeopdefietsvanschoolnaarhuisbedachthoejedie5,2voorwiskundeaanje
ouderszultvertellenenjewordtalbijdekeukendeuronthaaldopeenvaderofeenmoederdieroept
datzedie5,2heusalwelgezienhebben!Accountantsdieindeafgelopenweekbreeduitdoorde
mediaalsangsthazenwordenneergezetomdatzijzelfvoortdurendwordengecontroleerdenhun
rapportenmeteenoverdaadaandisclaimersvullen.Wetenschappersdiegemangeldwordentussen
eenenormekwantitatieveprestatiedrukendecontroleopintegriteit.
Erisgeenmoedvoornodigomjetegenstandersvanjeeigensocialeenpolitiekevisiete
beschuldigenvanangst.Natuurlijkwordtangstaangewakkerd,vergrootenuitgebuitdoor
monocultureelpopulisme.Hethelptnietomalstegenwichtteroependatalleangstvanmensen
ongegrondis.Hetgaatomdedadenendeverhalenoverdemoedigedaden,dievertrouwenwekken.
Tenslotte:laatmijeindigenmeteenluchtigeenmeteengeestrijkebemoediging.
2
M. Maffesoli, The Time of the Tribes: the Decline of Individualism in Mass Society, Parijs: Meridiens
Klincksieck 1996 (oorspr. titel: Le temps des tribus: le déclin de l'individualisme dans les sociétés postmodernes
1988).
6
DeluchtigekomtvanLoesje:alsdemoedjeindeschoenenzakt,gadaneensopjekopstaan.
Endegeestrijkevormteenrodedraadindebijbel:weestnietbevreesd,“vreesniet,wantIkbenmet
u;zienietangstigrond,wantIkbenuwGod.Iksterku,ookhelpIku,ookondersteunikumetmijn
heilrijkerechterhand”,Jesaja41:10.