Universitair Psychiatrisch Centrum Sint-Kamillus

De psychisch kwetsbare mens
Vormingsdagen ‘Pastoraal omgaan met psychisch
kwetsbare mensen’
Averbode, 28 februari 2013
Dr. Marc Eneman
UPC St.-Kamillus, Bierbeek
1
Deel I
Psychische gezondheid
Psychische stoornis
Psychisch lijden
2
Psychische gezondheid



3
Een ‘verwaarloosde diagnose’
De ‘symptomen’ van psychische
gezondheid?
Een onrechtstreekse diagnose:
‘Aan de vruchten kent men de boom’.
“We kunnen nu in het existentiële leven vier
wezensactiviteiten onderscheiden waarin de
mens zijn lichamelijk en cultureel
geconditioneerd bestaan aanvaardt en
verder ontwikkelt: werken, communiceren
door de taal, liefhebben en genieten’.
(A. Vergote, Bekentenis en begeerte in de
religie).
4
‘Symptomen’ van psychische gezondheid:
 de capaciteit tot arbeid (homo faber).
Alle vormen van actief, zinvol, creatief bezig
zijn.
 de capaciteit tot contact/communicatie met
de medemens.
 de capaciteit tot genieten (homo ludens).
 de capaciteit om zichzelf en anderen lief te
hebben.
5



6
Als de vier aspecten in voldoende mate
aanwezig zijn: vermoedelijk psychische
gezondheid
Bij psychische stoornis: altijd repercussie op
één of meer van deze terreinen.
Let op: het omgekeerde geldt niet
(noodzakelijk). Wie disfunctioneert op één of
meer van deze terreinen is niet noodzakelijk
psychisch gestoord.

7
Gezondheid: geen constant gegeven.
Niet voor eens en altijd.
Dient steeds opnieuw gerealiseerd te worden,
aangepast aan de wisselende
levensomstandigheden en de verschillende
levensfasen.
‘Hodie mihi, cras tibi’.
Kwetsbaarheid is een ontologische eigenschap van
de mens.

Gezondheid: geen kwestie van alles of niets.
Geen scherpe grens, maar gradaties.
Van hout zo krom als dat waarvan de mens gemaakt is kan
niets worden getimmerd dat helemaal recht is. (Immanuel Kant)
Cave ‘engulfment’
Niet minimaliseren, noch maximaliseren van de ziekte.
Een mens is meer dan zijn ziekte.
8
Psychische stoornis
Om bij een bepaald verschijnsel of gedrag te
kunnen spreken van psychische stoornis
moet tegelijkertijd aan volgende 4
voorwaarden voldaan zijn:
9
1. Het verschijnsel of gedrag moet abnormaal zijn.
‘Abnormaal’ is altijd (ook) een subjectieve interpretatie.
Normaal/abnormaal hangt (onder meer) af van:
A. de kenmerken van de beoordeelde persoon
en/of
B. de context waarin dit gedrag zich situeert
 Microcontext
 Macrocontext
- tijdsperk
- cultuur
10
2. Dit abnormale gedrag of verschijnsel moet
ongemak, hinder of lijden teweegbrengen.
- hetzij voor de patiënt zelf
- hetzij voor de omgeving
- hetzij voor beiden
11
3. Er moet een negatieve weerslag zijn op het
functioneren van de patiënt.
12
4. Dit alles moet een zekere duurzaamheid kennen.
13
Psychisch lijden
Psychisch lijden ≠ psychische stoornis
Iedere mens wordt in zijn leven geconfronteerd met
psychisch lijden.
Een mens die nooit psychisch zou lijden:
vragen omtrent zijn gezondheid.
(psychisch lijden, niet: spiritueel lijden)
14
De meeste mensen die psychisch lijden zijn
niet psychisch gestoord.
In veel situaties zal niet de aanwezigheid van
psychisch lijden, maar het ontbreken ervan
ongerust maken.
15
De meeste mensen die psychisch gestoord
zijn, lijden ook psychisch.
Lijden aan en lijden onder een ziekte.
Lijden onder: existentiële problematiek
Tevens lijden door collateral damage
16
Verdriet is geen depressie, rouw is geen
ziekte.
Cave tendens tot pathologisering en tot
medicalisering van gezonde, ‘fysiologische’,
hoewel pijnlijke gevoelens.
cf verdriet, schuldgevoel, schaamte, angst,…
17
18

Verdriet en neerslachtigheid (‘depressief
realisme’) is iets anders dan depressie
(= ziekelijke neerslachtigheid)

Zelfdoding: vanuit psychische stoornis?
cf. o.a. suïcides bij oudere mannen
Hoe helpen bij psychisch lijden?





19
‘mantelzorg’
Zelfhulpgroepen
Verwijzing: psycholoog (psychiater?)
Medicatie?
…
Deel II: De oorzaken, het begrijpen en het
behandelen van psychische stoornissen
Zeer veel oorzaken van psychische stoornis.
Klassieke indeling: psychogene vs. somatogene
oorzaken van psychische stoornis
20
21

Psychogeen: door de psyche voortgebracht.
= oorzaken die storend inwerken op de psyche via
de zwaar negatieve betekenis die zij voor een
persoon hebben.

Somatogeen: door het lichaam voortgebracht.
= oorzaken die storend inwerken op de psyche via
het verstoren van het normale functioneren van de
hersenen.


22
Psychogeen: via de betekenis, de zin, de
‘meaning’.
Somatogeen: via een cerebraal
disfunctioneren.
Verdere indeling van de psychogene oorzaken
Het betekenisvolle gebeuren, dat verstorend inwerkt op de
psyche, kan zich situeren:
1. hoofdzakelijk in het heden (‘hier en nu’)
vb. de aanpassingsstoornis of de psychische decompensatie
(balans draaglast-draagkracht),
de Post Traumatische Stress Stoornis
23
2. Hoofdzakelijk in het verleden (‘ginder en
toen’)
in de eerste levensjaren (psychologische
ontwikkelingsprocessen).
vb. borderline persoonlijkheidsstoornis
24
Verder indeling van de somatogene oorzaken:
1. Een aantal psychiatrische stoornissen worden
veroorzaakt door lichamelijke ziekten of afwijkingen.
Bv. plotse en sterke hormonale veranderingen, veel
bloedverlies, een longontsteking, een medicament,
een operatief ingrijpen, een schedeltrauma,…
vb. delirium, H.E.S., geheugenstoornissen.
25
2. In de psychiatrie zijn er belangrijke aandoeningen:
- die niet psychogeen veroorzaakt worden;
- die niet veroorzaakt worden door een lichamelijke
ziekte;
- met een cerebraal disfunctioneren aan de grondslag
(aan te tonen met hoog technologisch onderzoek);
- Met een belangrijke erfelijke component.
vb. schizofrenie, bipolaire stoornis, autisme.
26
Tweemaal een ‘cave’!


27
Cave multicausaliteit
(biopsychosociaal model)
Cave dichotomie tussen psychogeen en
somatogeen
Twee manieren van begrijpen, twee talen in de psychiatrie
Verklaren
-iets verklaren
-causale verbanden
-objectiverend begrijpen
-begrijpen van buiten uit
-logisch
-tellen (meten)
-methode van de positieve
wetenschappen
-domein van de (meer)somatogeen veroorzaakte
psychische stoornissen
Verstaan
-iemand verstaan
-zinsverbanden
-subjectiverend begrijpen
-begrijpen van binnen in
-psychologisch
-vertellen (narratief)
-methode van de
geesteswetenschappen
-domein van de (meer) psychogeen
veroorzaakte psychische
stoornissen
“De psychiatrie heeft in de wetenschap een heel eigen plaats doordat zowel de methode der
natuurwetenschappen als die der geesteswetenschappen wordt gevolgd.” (Rümke)
Een woord over behandeling
Bij psychiatrische stoornissen die psychogeen
veroorzaakt worden:
hoofdaccent op de psychotherapie
29
Bij psychiatrische stoornissen die hoofdzakelijk
somatogeen veroorzaakt worden:
- de lichamelijke ziekte of oorzaak herstellen
(cf. 3.1.)
- proberen de stoornissen in de
neurotransmittorhuishouding in de hersenen te
verhelpen (cf. 3.2.)
30
Deel III: De hulpverleningsrelatie
De hulpverleningsrelatie en de
vriendschapsrelatie: enkele verschilpunten
1.
31
Vriendschapsrelatie: een symmetrische relatie,
onder gelijken, wederkerigheid.
De hulpverleningsrelatie: een asymetrische relatie,
geen gelijken (wel gelijkwaardigen!), geen
wederkerigheid.
2. De hulpverleningsrelatie is een middel,
maar geen doel.
Het doel is extern t.o.v. de relatie.
Een vriendschapsrelatie is een doel op
zich, geen middel. Hier ligt het doel in de
relatie.
32
3. Elke goede hulpverleningsrelatie moet
ophouden (niet langer – maar ook niet korter
– dan nodig).
Op een vriendschapsrelatie staat geen tijd.
Noot: quid met de pastorale relatie?
33
De hulpverleningsrelatie bij mensen met een
psychische stoornis/psychisch lijden:
een aantal belangrijke aandachtspunten (variaties op
een zelfde thema? De mens als persoon benaderen,
ondanks).


34
Engulfment tegengaan (de mens is meer dan zijn
ziekte).
Samen met de patiënt zoeken om zich opnieuw te
situeren in tijd en ruimte en zo ‘De terugkeer van het
eigen gelaat’ (Detlef Petry) bevorderen.


35
Ontvankelijkheid voor het negatieve, voor de
ontmoediging, voor het verlies van perspectief, van
hoop en van zin.
De ‘containmentfunctie’ van de hulpverlenger.
Samen met de patiënt er ‘tegen in kijken’, het
proberen uit te houden en te (ver-)dragen.
(Yalom 2008. Tegen de zon in kijken. Doodsangst
en hoe die te overwinnen).

36
Het verzorgen van de kwaliteit van
aanwezigheid (presentie) en verbondenheid
(alliantie).
Geen therapeutische hardnekkigheid, wel (in
zekere zin) hardnekkigheid op vlak van
presentie en alliantie.



37
De basale act van erkenning (Baart) en
herstel van waardigheid
“Ze zijn voortdurend met ons bezig, maar
niemand ziet ons staan.”
Aandacht voor het omkeren van de pijl van
het geven.
Nastreven van ervaringen van zinvolheid en
betekenis.

Belang van het bewaren van hoop
(espoir vs. espérance)
Quand il n’y a plus d’espoir,
il reste l’espérance.
Staff should become ‘holders of hope’.
38



39
Cave voor het geven van te snelle, te
oppervlakkige antwoorden.
Stellen van eenvoudige, duidelijke vragen
(b.v. i.v.m. suïcidaliteit).
Onderscheid tussen de persoon en zijn
gedrag of visie (onvoorwaardelijk
aanvaarden van de persoon, niet
onvoorwaardelijk van zijn gedrag of visie).



40
Geen paternalisme, wel parentalisme
(De Dijn).
‘professioneel niet professioneel zijn’.
Een hulpverlener is evenzeer een kwetsbare
mens.
Afstand en nabijheid: ‘Maximaal benaderen
met behoud van distantie’
(Rümke)



41
Verwijzing is geen afwijzing. Verwijzing kan
met behoud van band.
Belang van inter- en supervisie.
Het verbreden van het draagvlak.
Aandacht voor zelfzorg en harmonie in eigen
leven.