Antisepsis en huidontsmetting bij operaties

Martine Vervaet
ANTISEPSIS EN HUIDONTSMETTING BIJ OPERATIES
Inleiding
Bij een operatieve ingrepen wordt er bewust een wonde in de huid gecreëerd. Een wonde is
immers bij definitie steeds een trauma van het lichaam. Vandeputte (s.a.)
Omdat de huid (zie figuur 1) een eigen bacteriële flora ( zie tabel 1) heeft en deze flora
volledig doden zonder de huid te beschadigen onmogelijk is wordt de operatiestreek eerst
voorbereid door het reinigen, om de oppervlakkige bacteriën en het organisch afval te
verwijderen, het te onharen en daarna te ontsmetten met een antimicrobiële oplossing (om de
diepe residente huidflora te verminderen)
Figuur 1 de huid
uit: Department Rehabilitation Medicine: Maintaining Healty Skin
http://depts.washington.edu/rehab/resources/skin.gif
Doel van de ontsmetting
Ontsmetten van de huid bij een operatieve ingreep is een preventieve maatregel, namelijk om
de bacteriële kolonisatie van de huid te doen dalen en de groei ervan tijdelijk te onderdrukken
besmeting door niet pathogene bacteriën vanuit de omliggende huid is niet schadelijk voor de
wondheling. Heyneman (1996)
Antisepsis is de term die gebruikt wordt voor toepassing op levende weefsels (de antiseptica
vallen dan ook onder de wetgeving van de geneesmiddelen). Desinfectie is de algemene term
voor de behandeling van de zogenaamde dode wereld zoals: instrumenten, oppervlakken en
water.
Tabel 1 Een lijst van microflora op de handen van gezondheidswerkers
Category and Species
No. of Isolates
Percent of
Category
Gram-positive cocci
Staphylococcus epidermidis
Staphylococcus saprophyticus
Staphylococcus capitus
Streptococcus haemolyticus
Alpha streptococci
Staphylococcus aureus
Staphylococcus simulans
70
35
21
16
11
10
4
39.3
19.7
11.8
9.0
6.2
5.6
2.2
Gram-negative bacilli
Klebsiella-Enterobacter sp.
Acinetobacter sp.
Pseudomonas sp.
Proteus-providencia sp.
15
5
4
3
55.6
18.5
4.8
11.1
Yeast
Candida parasilosis
Rhodotorula rubra
Candida albicans
Candida guilliermondii
Candida glabrata
10
6
4
4
2
Total
38.5
23.1
15.4
15.4
7.7
231
Uit: A "SAFE HANDS" HAND WASH PROGRAM
www.hi-tm.com/Documents/ Safehands.html
Keuze van een ontsmettingsmiddel
De keuze van een ontsmettingsmiddel wordt bepaald in functie van zijn microbicide
werkzaamheid, zijn toxiciteit (inclusief ecotoxiciteit) en de kostprijs.
Microbicide werkzaamheid: bactericid en bij voorkeur ook tuberculocid, fungicid en virucid
Werkingsspectrum: breed bactericid (gram- en gram+)
De meest werkzame antiseptica zijn ontegensprekelijk de alcoholen: in minder dan 15
seconden werken zij microbicide. Zij vertonen echter geen residuele werking. Voor de
ontsmetting van de intacte huid met een langdurige inwerking, zoals bij een chirurgische
ingreep, dient er een bestanddeel met residuele werking aan toegevoegd te worden, vb. 0.5%
chloorhexidine, 1% iodium, polyvidone-iodium, benzalkonium chloride (zie tabel 2). Voor
open wonden en slijmvliezen komen slechts waterige ontsmettingsmiddelen in aanmerking. In
dalende volgorde van werkzaamheid zijn de meest courante preparaten: 0,5% chloramine-T,
3,5% HAC (0,05% chlorhexidine, 0,5% cetrimide), 10% polyvidone-iodium en 0,2%
chloramine-T. Volledig onwerkzaam zijn o.a. eosine, kwikzilverderivaten, boorzuur.
Antiseptica zijn niet alleen toxisch voor de bacteriën en andere micro-organismen, maar ook
cytotoxisch voor de leucocyten en het jonge granulatieweefsel: deze toxiciteit is afhankelijk
van de concentratie, zodat gestreefd wordt naar de minst cytotoxische concentratie die nog
werkzaam blijft tegenover de kiemen.
Bij baby's, kleine kinderen en bejaarden met een dunne atrofische huid moet men rekening
houden met resorptie van deze middelen en hun eventuele algemene toxische activiteit. Zo is
Iso-betadine® dermicum een contra-indicatie voor premature baby’s of kinderen jonger dan
30 maanden. Reybrouck (s.a.)
Geschikte ontsmettingsmiddelen
Een overzicht van de voornaamste werkzame bestanddelen die in ontsmettingsmiddelen
aangetroffen worden en hun voornaamste kenmerken worden in tabel 1 samengevat.
Tabel 2: Eigenschappen van de belangrijkste desinfectantia
Desinfectantia
Bactericide Tuberculo Fungicide
cide
activiteit
activiteit activiteit
Virucide
activiteit
Alcohol
zeer actief
zeer actief zeer actief zeer actief
Chloorhexidine
weinig actief niet actief minderacti niet actief
tegen
ef
gramnegatieve
bacillen
Sporic Lokale hum
Toepassing
ide
ane
Activit toxiciteit
eit
niet
matig
- huidantisepsis
actief
- desinfectie van
kleine
oppervlakken
niet
actief
laag
- huid en wond
antisepsis
Chloorverbinding zeer actief
en
(chloramine,
hypochloriet)
actief
actief
zeer actief
Minder matig
actief
- huid en wond
antisepsis
- water
behandeling
- desinfectie van
oppervlakken
Jodoforen
actief
Minder
actief
actief
niet
actief
- huid- en wond
antisepsis
actief
matig
uit: Antisepsis en huidontsmetting
Uit: http://www.wvc.vlaanderen.be/epibul/33/Antisepsis%20en%20huidontsmetting.htm
De meest gebruikte ontsmettingsmiddelen in het operatiekwartier van UZ-Gent zijn:
Iso-Betadine® dermicum: is een waterige oplossing voor huid en slijmvliezen, voor thoracale
en abdominale chirurgie.
Iso-Betadine® oogspoeling (50mg/ml): is een waterige oplossing voor het spoelen en
ontsmetten van het oog, bij oogoperaties
Hibitane® (Chlorhexidine, diglucon 5mg/ml): is een alcoholische oplossing met
chloorhexidine voor ontsmetting van intacte huid, voor het plaatsen van infusen.
Hibitane® gekleurd (Chlorhexidine, diglucon 5mg/ml): is een alcoholische oplossing met
chloorhexidine voor ontsmetting van intacte huid, wordt bij kinderen jonger dan 30 maanden
gebruikt in plaats van Iso-Betadine® dermicum.
Chlorhexidine 0,5% waterige oplossing: voor het ontsmetten van huid en slijmvliezen, voor
plastische chirurgie.
Chlorhexidine 0,2% waterige oplossing: voor het ontsmetten van huid en slijmvliezen, bij
hoofd-en hals chirurgie.
Chloramine Pura® 0,5%: voor ontsmetten van wonden, instrumenten, handen, vaginale
spoelingen, voor per-operatoire wondspoeling en het plaatsen van een verblijfsonde.
Hacdil-S® (Chlorhex., digluc. 0,5mg/ml, Cetrimonii bromid. 5mg/ml): voor antisepsis en
profylactische behandeling van wonden in aanwezigheid van bloed en andere organische
materialen, wordt gebruikt om de incisie na het hechten te ontsmetten voor het aanbrengen
van een steriel verband.
Ontsmettingsmiddelen met waterige oplossing hebben maar een verbruikstermijn van 8 dagen
na openen van de flacon.
Het is af te raden ontsmettingsmiddelen door elkaar te gebruiken. Indien dit toch gebeurt,
dient nagegaan te worden of ze wel met elkaar verenigbaar zijn.(zie tabel 3)
Tabel 3: Verenigbaarheid van ontsmettingsmiddelen
Ontsmettingsmiddel
Onverenigbaar met
Chloramine-oplossing
Zuurstofwater, alcohol en joodverbindingen
Zuurstofwater
Chloramine-oplossing en joodverbindingen
Chloorhexidine
Anionen (gewone zepen), jood- en kwikverbindingen
HAC
Anionen, jood- en kwikverbindingen en chlooramine
Iso-betadine dermicum
Chloorhexidine en kwikverbindingen
Joodalcohol
Chloorhexidine
Wondzorg: Topica, gebruik van ontsmettingsmiddelen Uit: http://www.verpleegkunde.com/
Ontharen van de operatiestreek
Naast een goede ontsmetting van de huid wordt de operatiestreek geschoren om
wondinfecties te voorkomen.
In de literatuur raadt men aan de lichaamsharen te verwijderen met een tondeuse of met een
zuivere niet-irriterende ontharingscrème. Dit gebeurt niet op deze wijze in de
operatiekwartieren van UZ-Gent. De patiënten worden onthaard met wegwerp scheermesjes
met of zonder gebruik van zeep. Wel worden de patiënten pas geschoren in de operatiezaal,
zodat de tussentijd wel beperkt is wat ook een aanbeveling is in de literatuur.
Of het scheren echt noodzakelijk is als wondpreventie is wel een open vraag. Ontharen kan
het infectierisico misschien wel verhogen. Haren kunnen wel wondreacties veroorzaken maar
daarom is het nog geen infectie. Tensen (1998), NOSO – info (2002)
Antibioticaprophylaxie
De consensus bij de experten is dat antibioticaprofylaxe geschikt is wanneer de heelkundige
ingreep gepaard gaat met een hoog infectierisico of wanneer de gevolgen van een POWI
noodlottig zouden zijn, zelfs als het infectierisico niet hoog is, bijvoorbeeld bij ingrepen
waarbij een prothese wordt ingeplant. Overeenkomstig dit principe, zou antibioticaprofylaxe
aangewezen zijn voor zuiver-besmette (clean-contaminated) en besmette (contaminated)
ingrepen. Het zou niet aangewezen zijn voor zuivere (clean) heelkunde en besmette (dirty)
heelkunde omdat voor deze laatste de antibiotica therapeutisch zijn en niet profylactisch. De
definitie "gepaste antibiotica" omvat over het algemeen ook twee andere voorwaarden. Ten
eerste moet het tijdstip van toediening zo zijn dat de juiste concentratie antibiotica in het
weefsel aanwezig is op het ogenblik dat de contaminatie optreedt (op het moment van de
incisie). Ten tweede moet het gekozen antibioticum effectief zijn tegen de meeste
voorkomende pathogenen, rekening houdend met het resistentiepatroon van de antibiotica.
NOSO – info (2002)
Nazorg van de operatiewonde per-operatief
Op het einde van de ingreep, vóór de wonde wordt gehecht, worden alle wonden steeds
grondig gespoeld met fysiologisch water (0,9% natriumchloride in water) onder lichte druk
met een spoelpeer. Dit om bacteriën, gestold bloed en stukken dood weefsel te verwijderen
en zo de wondheling te bevorderen.
Bronnen
Heyneman, B.(1996) Postoperatieve wondinfecties (vertaling “Surgical Site Infections). On
line
http://www.azbrugge.be/ziekenhuishygiene/projecten/Operatiekwartier_POWI/POWI_Mayha
ll.htm
NOSO – info (2002) Aanbevelingen voor het profylactisch gebruik van antibiotica in de
heelkunde. On line
http://www.md.ucl.ac.be/nosoinfo/Noso-NL-0202.pdf
NOSO – info (2002) Aanbevelingen van de hoge gezondheidsraad: preventie van
postoperatieve wondinfecties. On line
http://www.md.ucl.ac.be/nosoinfo/Noso-NL-0202.pdf
Reybrouck, G. (s.a.) Antisepsis en huidontsmetting On line
http://www.wvc.vlaanderen.be/epibul/33/Antisepsis%20en%20huidontsmetting.htm
Richtlijnen opgesteld door de West-Vlaamse comités voor ziekenhuishygiëne (2002)
Wondzorg: Topica, gebruik van ontsmettingsmiddelen. On line
http://www.verpleegkunde.com/
Snyder, Ph. (s.a) A “Safe Hands” Hand Wash Program For Retail Food Operations. On line
www.hi-tm.com/Documents/ Safehands.html
Tensen, M.A. (1998) Pre-opertief ontharen Tijdschrift voor hygiëne en infectiepreventie 98-4.
Vandeputte, J.(s.a.) Wondreiniging, wondirrigatie en Wonddesinfectie. Zaakvoerder CNCI
bvba