architectuur in rome
advertisement
De Renaissance in Firenze: Brunelleschi en Alberti De Duomo van Firenze Het begin van de Renaissance kunnen we laten samenvallen met de start van de constructie van de Duomo in Firenze in 1420. De bouw van de koepel was lang een probleem. Niemand beschikte over de nodige kennis om die te realiseren. Daarom heeft de duomo er 50 jaar zonder koepel gestaan. Toen lanceerde men een oproep tot de ingenieurs. Het probleem was om de koepel recht te houden tijdens de constructie. Er werden verschillende voorstellen gedaan, het ene al wilder dan het andere (koepel met aarde en geldstukken en dan de burgers de aarde laten weggraven omdat ze de geldstukken willen). De uiteindelijke oplossing kwam van BRUNELLESCHI. Brunelleschi’s voorstel voor de koepel: - Constructie van opklimmende stellingen Dubbele schil waartussen een constructie van visgraatmetselwerk geplaatst wordt (Romeinse baksteentechniek). Hieruit blijkt dat Brunelleschi verschillende tradities samenbrengt. De koepel overspant 40m en is 56m hoog. Het was de eerste koepel die gerealiseerd werd na de bouw van het Pantheon. Men kijkt terug naar de het grandioze bouwen van de Romeinen. BRUNELLESCHI Brunelleschi was humanistisch geschoold. Hierdoor had hij heel wat wetenschappelijke en intellectuele kennis. Hij was de zoon van een gegoede notaris en had hierdoor de mogelijkheid om te studeren. In eerste instantie was hij een goudsmid (kunstenaar!). (Hij doet mee aan een wedstrijd voor het ontwerp van een poort.) Hij beschikte, door zijn humanistische scholing over de wetenschappelijke kennis, maar hij beschikte ook over de nodige pragmatische kennis van werven en bouwmeesters. Hierdoor was het mogelijk dat hij de oplossing van het koepelprobleem vond (het was een zeer complex probleem!) Bouwwerken van Brunelleschi (jaren 1420-1430) Ospedale degli innocenti Door het gebouw wordt het plein getransformeerd in een klassiek forum. Het bezit een absolute elegantie en getuigt van ritme en symmetrie. Er wordt gebruik gemaakt van de klassieke ordes (pilasters= ingewerkt in muur, komen slechts een heel klein beetje naar voor). Er worden ook andere kunstvormen ingebracht in het gebouw (gekleurde medaillons van Della Robbia functie). De ramen verwijzen naar klassieke detaillering. (programma van het ziekenhuis moderniseren) 1 San Lorenzo Kerk Giovanni de Medici was de opdrachtgever van deze kerk. Het grondplan getuigt van perspectief en kennis van de klassieke elementen. Het is een Latijnse kruiskerk met een rigoureuze basisstructuur. Heel het plan is gebaseerd op die basisstructuur en op eenvoudige verhoudingen (1:1, 1:2,1:4) Een zuil wordt geprojecteerd naar de zijwand en is daar een pilaster. De projectie van het kapiteel van de zuil is dan het kapiteel van de pilaster. Die kapitelen (+balk erboven) houden de ruimtes samen. Brunelleschi voegde een blok toe boven het kapiteel. Zo kan hij zijn systeem van verhoudingen, projecties doorvoeren. Achteraan in de kerk bevindt zich de Sachristia Vecchia. Het heeft een koepel die gedragen wordt door de ribben. Santo Spirito (1436) Er wordt een abstractie gemaakt van de structuur. Een zuil wordt geprojecteerd als een halfzuil en ook hier spelen de eenvoudige verhoudingen een rol. De kerk bestaat uit veel halve cirkels, wat een mooie ruimtelijkheid creëert. Pazzi-kapel Deze kapel is hoogstwaarschijnlijk niet gebouwd door Brunelleschi zelf, maar zijn invloed is toch duidelijk merkbaar. De Pazzi’s waren rijke Florentijnse bankiers met beperkte cultuur (i.t.t. de Medici’s). Ze proberen de stijl te imiteren van topfamilies als de familie de Medici. Daarom trekken ze architecten, bouwmeesters… aan van wie ze een hoge dunk hebben, die hoog aangeschreven staan. De kapel, hoewel het een zeer geslaagd bouwwerk is, kent niet dezelfde mathematisch rigueur (scherpheid) als andere bouwwerken. Er wordt gebruik gemaakt van dezelfde koepelstructuur als Brunelleschi. Er wordt meer gebruik gemaakt van decoratie. BRUNELLESCHI: Ontwikkelde een nieuw systeem, theoretisch én praktisch, met universele principes voor het totale plan. Men beseft nu dat men een logische structuur van het GEHEEL moet ontwikkelen. Renaissance Men kijkt terug (over de ME, over the dark ages) naar de Griekse en Romeinse bouwkunst van de Klassieke Oudheid. De Renaissance wordt beschouwd als een integratie van veel paradoxen die uiteindelijk de mens zelf uitmaken. Men hergebruikt Gotische, Romaanse tradities. Het is dus geen volledige breuk met de voorgaande periode! 2 Het is een COMBINATIE van elementen van eigen tijd, het recente verleden en klassieke elementen. Burckhardt: Cultuur van de Renaissance in Italië. Sinds de uitgifte van dit boek wordt de Renaissance gezien als het startpunt van de moderniteit. In de ME had men nood aan een nieuwe niet-klerikale klasse. Die vond men in de figuren van het humanisme. Deze lazen de klassieken met literaire en artistieke ipv theologische doeleinden. LOKALE CONTEXT (waarom ontstaan in Firenze?) Toscane (en specifiek Firenze) was toen de rijkste handelsrepubliek olv de Medici. Rond 1420 sluipt een nieuwe cultuur binnen. Over de middeleeuwse cultuur/structuur heen wordt een nieuwe cultuur geplaatst. Deze komen oa samen in de Ponte Vechhio. Deze verbindt het Palazzo Medici met het Uffizi. Men legt 2 culturen over elkaar heen. Dat zien we bijvoorbeeld ook bij het gebruik van steunberen en luchtbogen (typisch middeleeuws). Ze komen nog steeds voor in de Renaissance, maar worden ‘vermomd’. (want ze dragen bij aan de constructie!). Er ontstaat een nieuw soort architect: de architect als kunstenaar. (niet meer van de werf). INTELLECTUELE CONTEXT Het perspectief/ perspectivistische constructie werd in die periode geïntroduceerd in de kunsten. Afgebeelde ruimtes kregen een diepte. Vlak daarvoor had men geen wetenschappelijke constructie om diepte voor te stellen. Men stapelde de dieperliggende elementen gewoon in de hoogte. Het fresco van Masaccio is een voorbeeld van de 3D die werd geïntroduceerd. De mensen dachten dat het een gat in de muur was. Het leek levensecht. De kennis om op een wetenschappelijke manier de realiteit voor te stellen is nieuw! De techniek van het perspectief heeft ook invloed op in de bouwkunst. (bv. Uitbreiding van het Palazzo Vecchio) ALBERTI (°1404) Alberti was een intellectueel. Hij heeft nooit echt het beroep architect uitgeoefend. Hij studeerde katholiek recht , was zeer religieus. Hij werd zelfs adviseur van de paus. Hij geeft een boek/traktaat uit: ‘De pictura’. Het is een boek over de schilderkunst. Hij wordt adviseur van de bouwprojecten in Rome. Hij geeft nog een boek uit: ‘De re aedificatoria’. Het is een boek over de bouwkunst. Het is echter niet geïllustreerd. Dat bestond toen nog niet. Het boek/traktaat was niet geschreven voor architecten (verstonden geen Latijn), maar wel voor opdrachtgevers. Het was een handleiding om goed te bouwen (constructie, economisch…). Kerk San Francesco Alberti is een theoreticus tot hij gevraagd wordt door Sigismondo Malatesta, een Renaissance prins. Hij wou het prestige van zijn stadje Rimini doen toenemen en hij wou van Rimini een centrum van cultuur en welvaart maken. Hij vraagt Alberti de eenvoudige Fransciscanerkerk te transformeren tot een eerbetoon aan de familie Malatesta. Alberti bedenkt een scherm rondom de oude muur van de bestaande kerk. Het is een soort triomfboogconstructie. 3 Alberti bezit de inventiviteit om met klassieke architectuur nieuwe dingen te realiseren. Santa Maria Novella Alberti geeft deze kerk een gevel die waardig is voor de stad. Het is een schermgevel. Het is een verderzetting van de gevel die aangezet was. Alberti gebruikt een COMBINATIE van verderzetting van traditie van lokale bouwen + het introduceren van klassieke vormen . Palazzo Rucellai In een paleis/huis dat hij realiseert in Firenze worden de verschillende ordes opgenomen in 1 gevel (Dorisch, Ionisch, Korinthisch). De ‘zuilen’ bevinden zich louter in het reliëf van de gevelsteen. Ook hier is er een combinatie tussen de klassieke Romeinse elementen en de traditionele elementen (typisch toscaanse ramen). Cappella Rucellai Replica van het heilig graf (Jeruzalem) waarbij het inslagwerk zeer belangrijk is. Alberti besteed aandacht aan de capaciteit van de Florentijnse ambachtslieden. San Sebastiano Deze kerk herinnert aan de grote baksteenstructuren van de Romeinen, de grote schaal van de Romeinse architectuur. Zeer massieve gewelven in het interieur. Sant’Andrea kerk Alberti sterft tijdens de voorbereidende fase. Het heeft een cassetteplafond. Het gewelf van de middenbeuk duwt de muren waarop het steunt opzij (spatkracht). De muren moeten dus weerstand kunnen bieden aan deze spatkracht. Hiervoor realiseert hij zijkapellen. Er wordt een ritme gecreëerd van grote en kleine, ingesloten zijkapellen. De ingesloten kapellen dragen het gewelf en bieden weerstand aan de spatkracht. Door het ritme van deze kapellen wordt ook een ritme van licht gerealiseerd. Dit wijst naar de recreatie van de grootsheid van de Romeinse tijd. De lichtspeling zorgt voor een mystiek element verwijzend naar de Kerk, het interieur verwijst naar de Romeinse thermen. De gevel bestaat uit een tempelfront en een triomfboog. BIJDRAGE VAN ALBERTI Alberti ontwikkelde een nieuw systeem van architectuur op schaal van de vormentaal. - Nieuw gevoel van monumentaliteit, ontwikkeld uit de eigen confrontatie met klassieke bouwwerken in Rome. - Hoezeer zijn werk ook verschilt van elkaar, hoezeer ze ook doordrongen zijn van de lokale traditie , TOCH vanuit zijn concept => nieuwe verhoudeing tussen bouwpraktijk en architectuurtheorie Hij bevindt zich op het schakelmoment van toenemende interactie tussen reflectie en praktijk. 4 De verspreiding van de Renaissance : Urbino en Milaan URBINO CONTEXT Alberti was welkom aan het ‘hof’ van generaal Federico da Montefeltro (humanist, krijgsheer, Hertog van Urbino) Montefeltro transformeerde Urbino in één van de belangrijkste centra van renaissance. Hij verzamelde een grote hoeveelheid schitterende kunstenaars in Urbino (Rafaello, Bramante) uit Milaan, Firenze, Siena, Kroatië… (schilders, tapijtwevers) Milieu waarin al die mensen met elkaar in contact staan. Boek van fundamenteel belang: ‘De hovelingen’ van Castiglione: il libro del cortegiano (baseert zich op het hof van Federico da Montefeltro) Boek met een aantal gedragsregels voor een hoveling. Wordt etiquette voor hovelingen overal URBINO - Duomo met daarnaast het pallazo ducale. Het complex wordt doorheen het hele leven van Federico verder gebouwd (het groeit mee) - Palazzo : in nieuwe stijl Pierro della Francesca schildert paneeltje ‘de geseling van christus’: dit werk is ook een architectuurproject: - Kennis vh perpectief: vloerbetegeling, cassetteplafond, lichtbron (schaduw) Duidt op klimaat van belangstelling vr nieuwe’ architectuur ah hof van Federico… GERAFFINEERDE RENAISSANCEACHITECTUUR (vindt zijn oorsprong in het klassieke) LAURANA Palazzo Ducale, Luciano Laurana - Eén zijde bevindt zich op een plein (stedelijk) de andere zijde op heuvels. De eerste zijde is niet volledig bekleed in marmer (was wel de bedoeling) Geraffineerde renaissancearchitectuur (sokkel’bank’, ramen): grote uitgedachte detaillering Tgo het palazzo: een andere kerk. Er wordt een nieuw element op gesplaatst in een fijne renaissancestijl (magnolica van della robbia) RAFFINEMENT van federico Binnenkoer getuigt van raffinement!! binnenkoer van Medici in firenze: hoger, kleiner onderaan, donkerder (michelozzo) Die van urbino is veel lichter ! Kijken naar hoeken: Firenze; in hoek staan de ramen heel dicht bij elkaar. In de hoek gebeurt iets vreemd met de zuilen, ritme van de bogen klopt niet. 5 - Laurana voegt in de hoek een andere orde toe: hoek wordt verstevigd en de ramen kunnen ritme volgen. (perfecte perspectivische beeld als je binnenkomt: betegeling…) Binnenkoer in Urbino: De ramen zijn een beetje verschoven om het perspectief te laten kloppen. Ramen worden gecorrigeerd opdat ze beter geplaatst zouden zijn in de openingen: zo’n perfect mogelijke compositie. Studiocolo van Federico in Palazzo Ducale - Inlegwerk van hout van Intarsia: trompe l’oeuil (lijkt eruit te komen) Alle elementen die zijn afgebeeld zijn belangrijke thema’s die ideeën van renaissance ondersteunen (verwijzen naar belangrijke boeken, muziek…) Spel van betekenissen, kwaliteit van uitvoering. Bewijs van de vergevorderde kennis van het perspectief. Werk van schilderkunst kan ook architecturaal werk zijn (palla librera) Luciano Lauranna wordt naar Napels gevraagd in 1472 Federico gaat op zoek naar iemand anders: FRANCESCO DI GIORGIO Hij was actief geweest in Siena. Iov Federico da Montefeltro ontwerpt hij een aantal dingen. San Maria del Calcinaio - Rustieke renaissancestijl, details minder geraffineerd Fragielere steen die de fijne details niet aankan. Krachtige antieke elementen Provinciale variant van de kerken van Brunelleschi. (mathematische structuur) Lichte interieur, kloeke structuur, zwaardere pendentieven Tractaat vd burgerlijke en militaire architectuur - - Tussen 1480-1490 Manuscripten: met illustraties!!! Antropomorfe basis van de architectuur is een basiselement in dit traktaat: de vorm is gebaseerd op de menselijke gestalte (antropocentrisme). humanisme: mens is de meest perfecte creatie van God. Verhoudingen baseren op menselijke verhoudingen => meest perfecte verhoudingen. Architectuur onderwerpen aan de studie van de menselijke verhoudingen. Verhouding van de orde van een zuil moeten de verhoudingen van een mens weerspleigelen Man: dorisch, ionisch: vrouw, korintisch: ranke slankheid van een jong meisje Grondplan van een kerk: afdruk van het menselijk lichaam 6 San Bernardino, Urbino - er zit veel van Bramante in dit kerkje: krachtige volumes (koepel: laag van cilinders boven elkaar) Binnenin een uitdrukking van raffinement van het hof van monteferico… Romeinse letters lopen helemaal rond interieur MILITAIRE ARCHITECTUUR Belangrijk aspect van de renaissancearchitectuur: militaire architectuur Aura van antieke autoriteit. Architectuur is niet louter utilitair, ook een afspiegeling van het antieke. GEOMETRIE is niet louter een element, ook een analogie voor de MACHT Sterke puur geometrische gebouwen zijn een soort analogie voor de macht. Citadelstad: in de vorm van een persoon (zie slide): afspiegeling van het menselijke lichaam op het grondplan van de stad. Rocca - Dorp op steile heuvelrug: op kop een gebouw van pure geometrie (bastionwerking) Militaire architectuur Verdedigingswerk Aspect van de renaissance: Wens van de renaissanceopdrachtgever om hele stad/streek te ontwerpen (schilderijen geproduceerd, op deuren vn palazzo) Renaissancearchitectuur op stedelijke schaal (perpectief, stedelijke ruimte ontwerpen) Renaissance breidt uit van schaal; grotere ambities bv. Militaire schaal Bv. Heel nieuwe stad op ‘perfect’ plan Ingrijpen vd renaissance op bestaande stad: pichievanno (stad ten zuiden van milaan) (bramante, Da Vinci). Bramante gaat middenin een ME stadsweefsel een forum bouwen volgens klassieke traditie (zoals Vitruvius het beschreven had). De wegen werden verborgen in de regelmaat van forum/architectuur. Interventie snijdt stuk uit oude stedelijke weefsel. DA VINCI Een cirkel is een eenvoudige perfecte structuur Een vierkant is ook eenvoudig. Mens inschrijven in vierkant/cirkel: Leonardo da Vinci laat cirkel en vierkant niet samenvallen, maar verschuift ze : navel: zwaartepunt. Antropomorfe basis van renaissancistische cultuur Ideaal van het vierkant en de cirkel 7 MILAAN Hoe kan de renaissance zich ontwikkelen in een totaal ander milieu? (In het noorden van Italië.) Er heerst een hele sterke gotische cultuur tot ver in de 16e eeuw. De gotische cultuur in de tweede helft van de 15e eeuw was nog heel sterk aanwezig; oa. door de bouw die van de Duomo die verderliep. (gotische cultuur was veel actiever aanwezig dan in Firenze of Urbino). PAVIA - (30 km ten zuiden van Milaan): voorbeeld van hoe toen gebouwd werd in het noorden van Italië Baksteencultuur i.t.t. natuursteencultuur (wordt weinig gebruikt in het noorden, want moet van verder komen => duurder). Pavia had een andere geografische context dan bv urbino en dus ook andere bouwcultuur Certosa di Pavia - Dit gebouw zet het gotische verder: boogjes, baksteen, beeldhouwwerken, geometrische vormen… Staat in contrast met de geraffineerde cultuur in bv Florence Capella corleone FILARETE Antonio di Pietro Averlino Castello sforzesco (2e helft 15e eeuw) in Milaan Ospedale Maggiore - (grote hospitaal) Majeur van grondplan wordt gecounterd door de gevel die verdergaat in de gotische traditie 8 DONATO BRAMANTE Hof van Francesco Sforza: Twee figuren werken samen: Bramante en Da Vinci werken 20 jaar zij aan zij als, in eerste instantie, ingenieurs en onderzoekers. Da Vinci probeert plannen van Di Giorgio om te zetten. Bramante is van het grootste belang voor de architectuur (brengt renaissancecultuur van Urbino mee). Santa Maria presso San Satiro, Milaan, 1480 Men wil kleine kapel laten aansluiten op een nieuwe grote kerk. De site is echter klein. Bramante maakt een grondplan dat een Latijns kruis wil zijn. Bramante brengt rijke renaissancecultuur mee uit Urbino, ontwikkelt het interieur aangepast aan Lombardije: toch rijke geraffineerde detaillering. Hij heeft geen plaats voor het altaar. De ruimte achter altaar lijkt dieper dan ze is (0.5m) d.m.v. het gebruik van perspectief! Het lijkt alsof hij een perfect grondplan heeft gerealiseerd. (gebruikt kennis van perspectief) Bramante wordt gevraagd voor Duomo in Pavia. Santa Maria della grazie De kerk was slechts 20 jaar daarvoor gebouwd, maar voldeed niet meer. Bramante ontwerpt een enorm nieuw koor. (groot werk van Lombardische renaissance: neemt cultuur van baksteen, gotiek… op in renaissancistische traditie) Leonardo da Vinci werkt naast Bramante. Hij heeft nooit iets gebouwd van architectuur, maar hij was wel architect. Hij is heel zijn carrière bezig geweest met het uitdenken van architectuur. Probeert traditie binnen te schuiven in typisch Toscaans gevoel van helderheid en structurele logica. Zonder architectuur van Leonardo kunnen we de stap die Bramante zet van 1400 naar 1500 niet begrijpen. 9 Hoog Renaissance in Rome. Het manierisme CONTEXT Bramante vlucht rond 1499 van Milaan (ingenomen door de Fransen) naar Rome. Hij kent daar een voorspoedig tweede deel van zijn carrière door toedoen van paus Julius II ( van belang op vlak van cultuur, kunsten!, ontbiedt bv de jonge Rafaello aan zijn hof). De paus nam risico’s op vlak van politieke en militaire beslissingen. Bramante plaatst kapel op koer in klassieke tempelbouw: emulatie van de antieken. Julius: enkele gigantische ondernemingen: BRAMANTE Cortile del Belvédère - Gigantische vleugel naar de belvedère op grote afstand (100den meters) van het Vaticaan (300m lang 80m breed/hoog?!) Schaal en ambitie van dz romeinse keizers. Julius II wou Rome als hoofdstad een dimensie geven die het alleen in de keizertijd had gekend + het christendom promoten. Magnus opus: bouw van een nieuwe sint-pietersbasiliek Oude basiliek (van tijd van Constantijn) wordt afgebroken. Kunstenaars moeten bemiddelaars spelen tussen contemporaine christelijke geloof en heidense bouwkunst van vroeger. Moesten prestige van de transcendentale waarden verbinden met dat van de politieke, economische en militaire macht. Relatie tussen kunst en retoriek staat centraal: kunst wordt een middel van visuele communicatie met effect, moet boodschap overbrengen. Kunst wordt één van de instituties waarop het Vaticaan gaat steunen. Verregaande aandacht naar de studie van Romeinse monumenten. RAFAELLO SANZIO Rafael wordt gevraagd om een aantal kamers te decoreren in het Vaticaan. Bv. Kamers waarin paus diplomaten ontving. 10 Stanza della Signatura: 1510 - Fresco: school van Athene (scualo dell’ Athena) School van het Atheense denken. Belangrijke denkers zijn allemaal afgebeeld in een karakteristieke pose. Bv. Plato en Aristoteles, Ptolemaeus… Uitdrukking van de hoge ambitie : het recreëren van het hoogste moment van denken dat er bestaan heeft. Architectuur die wedijvert met San Pietro, kracht van lichamen die wedijvert met Michelangelo, wedijvert met gratie van Leonardo (architectuur, schilderkunst en beeldhouwkunst ineen) Julius sterft, wordt vervangen door Leo X: een Medici-paus, levensgenieter… Zijn belangrijkste belangstelling is het stimuleren van kunst en cultuur. Hij was een groot geldverspiller. Als Bramante sterft, krijgt Rafaello een aantal opdrachten. Hij wordt de architect van de San Pietro. Hij krijgt ook de opdracht van de familie de Medici voor een villa buiten de muren van Rome voor Julio de Medici (latere paus Clemens de zevende) => villa madama Villa Madama - Eerste keer dat er een ambitie wordt uitgedrukt om een grote Romeinse villa opnieuw te bouwen. Antieke wereld met zijn grootsheid hercreëren. (inspiratie uit recente Romeinse opgravingen) EINDE VAN DE RENAISSANCE Rafaello sterft op 37-jarige leeftijd. (1520): dramatisch moment voor de paus. 1520 is ook het moment waarop Luther veroordeeld wordt. (excommunicatie) De Kerk staat op het punt in 2 te vallen. (rooms-katholiek en protestants) 1527: plundering van Rome o.l.v. Keizer Karel V door protestanten (van het hoofd van de wereld , naar de staart van de wereld). Firenze valt dan ook nog eens door de belegering van Karel V. Dramatisch einde van de renaissancistische cultuur. (schilderij: causimo dell vecchio: de uitdrukking!) 3 laatste avondmalen - 1485: Leonardo 1520: Andrea del Sarto (Firenze) Stabiel en geordend, christus is het centrum, harmonie 1590: Tintoretto : donkere wereld, chaotisch. Christus is niet meer het centrum. Verlangen naar perfecte orde en harmonie is WEG. Jaren 1530-1540 schilderkunst - Angelo Bronzino schildert aristocratische vrouw: iets vreemd: ‘splendid as she is, man doubt if she was good’. 11 - - Donkere achtergrond, vrouw met bevroren schoonheid, wanhoop , Religieuze sensualiteit (manier waarop ze boek vasthoudt). Psychologisch, maar ook naturalistisch portret Baby ligt niet als een baby: wufte houding Overgecompliceerde kunst: kunst van de Maniera: ontleend uit een brief aan de paus aan Leo X: ‘gebouwen waren ontdaan van enige gratie, enkel nog maniera’: moeiteloze vaardigheid en raffinement. Tegendeel van zichtbare inspanning, ruwe natuurlijkheid. Schilderij Amor en Venus: bestelen elkaar. Vol van verborgen betekenissen: kenmerkend voor de jaren 1530-1540. productie gericht op hovelingen die vaak zich te pletter vervelen, die de afspraken voor producties kennen, en dus ook de afwijkingen kunnen vinden: ze kunnen er naar blijven kijken: zeer gecompliceerd. Architectuur op dat moment? Palazzo Marino, Milaan - Meer overladen dan renaissance geraffineerde kunst voor intellectuelen voor verveling. Vluchten in recreaties van wereld van het antieke. Villa voor Julius III; Vignola herleving van het klassieke. Wereld van het antieke wordt gerecreëerd. Nieuw soort architectuur die zich baseert op archeologische studies. Kunst van en voor hoogopgeleide figuur die bezig zijn de grenzen af te tasten van de verhoudingen van de norm (renaissance) en de overschrijding van de norm/vrijheid van inventie/plezier van het erudiete overtreden van de norm (met veel kennis overschrijden van de norm): Licenza? GULIO ROMANO - Medewerker van Rafaello voor oa decoraties van villa Madama. Typische dingen herdenken: bv. Typisch deurkader. Kent klassieke norm, gaat er vrij mee om en het resultaat is geraffineerd. Hij verlaat Rome en gaat naar Mantova (o.i.v. Castiglione ) Palazzo Del Té - Gebouwd in verschillende fasen, met verschillende ambities Gebouw is een vreemde mengvorm van archeologie en variaties van de norm (libertinisme) (Opeenvolging van cortilles). Gevels verschillen. 12 - - Een paar van de sluitstenen lijken verzakt: kracht van zwaartekracht wordt getoond. Salla dell Cavali: overtreding van de norm: paarden krijgen de plaats van waar normaal wijsgeren, goden e.d. moesten staan. Salla dell Psyche: voor een elite, want het vertelt een verhaal dat alleen intellectuelen kennen. Binnen de context van het verhaal van psyche en eros krijgen je neventhema’s: voyeurisme… erotische thema’s. Zaal die lijkt in te storten: Salla dei Giganti: probeerden geheim van de lotgevallen te stelen: hele wereld stort in. Langgerekte figuren: wereld van het maniërisme. Architectuurtraktaten die over the top gaan. Erotische schetsen - 1523: schetst erotische schetsen in een stanze in Vaticaan. De tekeningen worden omgezet in kopergravuren, worden verspreidt: 15 modii/’standjes’ Er volgen andere edities . Pietro Aretigno : standjes van Julio als inspiratie voor schandaalsonetten: sonetto luc… Deze sonetten worden in Venetie gedrukt vergezeld door plaatjes van Julio. (schunnige dialoogvorm) Sluit aan bij context van wereld van de prostitutie, aangemoedigd bij oa de paus Sluit aan bij publicaties van prijzen van corteziani’s Sluit aan bij tombes met erotische elementen… Vrouw en man zijn evenwaardig aanwezig in de dialogen. Sociale commentaar: ze tonen een andere realiteit achter het formalisme dan dat dat we zien in portretten, gedragsregels… Wereld van normen die beperkt is tot een klein milieu. 13 Resisting the Renaissance? Venetie en de radicale moderniteit INLEIDING Paar eeuwen uitverkoop van het eenduidige plaatje ‘Venetië’ heeft geleid tot een eenduidig beeld van Venetië. Tweede helft vijftiende eeuw 1452: de doge Franscesco Foscari bouwt zijn paleis in een volledig Gotische stijl (Venetiaanse gotische stijl) in de rest van Italië al volop renaissance! Aan de randen van de stad begint de renaissance op te leven. Als de renaissance echt tot het centrum gaat doordringen (rond 1460) doet ze dat in een poort die toegevoegd wordt aan het arsenaal= de grote scheepswerf waar de vloot van de Venetiaanse republiek gebouwd wordt. (grootste werf van het mediterrane gebied) - - Poort is reflectie van het idee van Renascita. (Venetië zelf heeft GEEN Romeins verleden!). De poort is gebaseerd op een Romeinse poort: triomfboogachtige structuur, gevleugelde leeuw… (kapitelen van de ogenschijnlijke klassieke orde: klassieke orde verhult in byzantijnse orde => mengvorm) Fragment van wat een paleis had moeten worden voor Franscesco Sforza (Hertog van Milaan): een gebouw alla moderna: maniera moderna/milanese moet zich aanpassen ad lokale maniera venetiana. Er is maar een fragment van de basis gebouwd. MANIERA VENETIANA Venetië is een verzameling van zandbanken in een lagune met natuurlijke kanalen. Je bouwt er op een groep eilanden die begrensd zijn door waterloopjes. 1 zo’n eiland (72 confini) is de kleinste stedelijke structuur: - Een grote open ruimte: campo bevolking moet kunnen samenkomen, markt houden, handel drijven presentatie van dat deel van de stad: toren… fundamenteel nuttige plek (van een bepaalde grootte): er is altijd een waterput aanwezig. In de lagune is er brak water (gebouwd op zandbanken). Venetianen moeten worden voorzien in drinkbaar water. Campi zijn opvangplaatsen voor regenwater. Onder de campi is er een vernuftig systeem van zandlagen e.d. die het water filtert. (geen perfect systeem, maar wel vernuftig!) - Daarrond een zeer dens netwerk van kanalen en straatjes CULTURELE VERLEDEN Langdurige connectie met het Oosten. Venetië was de poort van Europa ,naar het Oosten. (relatie met Constantinopel). De constante uitwisselingen vind je niet alleen in de kunst, maar ook in de stad zelf: bv een reeks Moren die opgenomen zijn in geveldecoratie. Bv. portret: mengeling van culturen , die perfect samengaan 14 Gevolgen voor de architectuur? Venetië heeft geen klassieke cultuur van het verleden, wel een Byzantijns verleden. Venetië deelt vormen met de byzantijnse bouwkunst: koepelvorm, verschillende veelkleurige marmersoorten. Een heel andere traditie dan de ‘zwart-wit’ bekleding van in Firenze. Venetië deelt met Byzantium ook de smaak voor kleurige decoratie met goud, polychrome kleuren, maar het geheel oogt toch mysterieus. ORIENTAALSE SFEER Stedelijke welvaart vanaf de 14e eeuw drukt zich uit in gotische bouwwerken van baksteen (lokale productie!!) Grote massieve vormen (santi giovanni paolo, dogenpaleis) Dogenpaleis - Licht onderstructuur massieve baksteenstructuur RENAISSANCE IN VENETIE : 1470-1490 MAURO CODUSSI San Michele in Isola De renaissance startte eigenlijk in circa 1470 (1470-1490) San Michele in isola: eiland dat voorbehouden is aan de doden - Mauro Codussi bouwt er een kerkje dat een soort fusie is van de klassieke elementen (bv. zoals bij Alberti), maar daarin ook Oosterse elementen verwerkt. Alberti wordt geïnterpreteerd binnen het lokale kader van de gevoeligheden van de lokale traditie. Torre dell orologgio - toegangspoort van de belangrijkste handelsstraat van Venetie. Link tussen piazza San Marco (centrum van representatieve macht) en Rialto (plek van de handel). Deze torre ligt op deze as! LOMBARDO Santa Maria dei Miracoli 15 - Klein kerkje met een feestelijke monumentaliteit/ klassieke ordening (Toscaanse traditie), Structurele architectuur binnenin: veelkleurige marmers Structurele logica van de renaissance en de bovenbouw die verwijst naar de Byzantijnse traditie Binnen in prachtige wanden die het gebruik van de marmers voortzetten in het interieur. Het uitpuren van de Byzantijnse traditie+ het invoeren van puur Romeinse antiquiteit (voetstukken van zuilen…) De meest radicale Renaissance dringt door in de interieurs, niet in de exterieurs. Buiten wordt er meer genegotieerd met de lokale traditie van de stad Interieurs: bv. Graftombes - Tombe door Lombardo Scuola grande di San Marco - - gebouw dat opgericht wordt om een bepaalde groep van mensen te verenigen (bv. Om oorsprong van het volk: dalmatiers; professionele groep). Ze komen er samen om er religieuze ceremonies te organiseren en elkaar te steunen… (lombardo en codussi samen) Klassiek deurportaal, maar ander soort architectuur bovenaan: sluit meer aan bij de byzantijnse architectuur. Bekleed met marmer San salvadore - kerk langs handelsas (grootste gerealiseerde kerk): Kerk die zich langs de buitenzijde nauwelijks onderscheidt. Als je binnenkomt: lichtheid! I.t.t. de nauwe straatjes Radicale renaissancearchitectuur, mathematische verhoudingen… Meest radicale moderniteit is enkel binnenin te zien, langs buiten past het in in de omgeving Traditie van het palazzo - Relatief vaste typologie Meer open middendeel van de gevel, toegang vanaf het kanaal (meestal het monumentaalst) Salone erboven. Naast de salone (in de zijbeuken) liggen er een reeks van kamers. Aansluiting bij byzantijnse vormentaal (bogen…) Alle paleizen zien er een beetje hetzelfde uit, verschillen niet ontzettend veel van elkaar. Dat was ook de bedoeling. Er is geen enkel dat er echt uitspringt. De bene instituta republica van Monozonni: over de goede organisatie van de republiek - De schoonheid van de stad is een politiek en strategisch middel - De schoonheid van de stad bevindt zich in de ordening van straten - Adviseert uniformiteit voor de bouw van woningen (mediocritas) - De publieke gebouwen kunnen zich dan afgeven op de woningen door de Magnificenza. Palazzo Loredan, Codussi, 1510 16 - - moderne gevel die aangepast is aan de Venetiaanse manier: stapeling van klassieke ordes met daartussen ramen die aan de byzantijnse cultuur Dit palazzo zorgt voor een schok! Een publieke schuldbekentenis wordt gegraveerd in de sokkel van het gebouw: non dominus nobile, non… Verheerlijk ons niet o heer, niet ons, maar uw naam. Magnificenza was voorbehouden voor publieke gebouwen! Niet voor privé. 17 In het begin van de zestiende eeuw is Venetië een zeer welvarende republiek, politiek stabiel/vooruitstrevend, veel intellectuele vrijheid, persvrijheid… Er ontstaat ambitie om die kwaliteiten van de stad zichtbaar te maken in het corpus van Venetië. In een bepaalde groep van machthebbers ontstaat het idee van ‘Venetië als het nieuwe Rome’ uit te drukken in de vorm van de stad (die redelijk ongewijzigd was gebleven) Venetië als het nieuwe Rome In het begin van de 16e eeuw: er vormt zich een groep die alle andere machthebbers in Europa verenigt (paus,HRR, Frankrijk). Ze gaan de oorlog aan met Venetië: Venetië verliest in1509. De oorlog gaat door tot 1517 => politieke gevolgen Discussies in Venetië: - Discussie die volgt op brand in procuratie (1512): beslissing: we gaan terug bouwen wat er was. Er komt alleen een verdieping bovenop die bedoelt is om tijdelijke residenties te creëren voor buitenlanders: foresteria. Qua architectuur blijft men helemaal in de byzantijnse traditie - Nog een brand in 1514: houten Rialtobrug en omliggende houten structuren gaan in vlammen op. Er wordt een wedstrijd georganiseerd voor een nieuwe marktstructuur. 1 inzending van Fra Giocondo: stelt een Quadro perfecto voor (een perfect vierkant): geweldadig rationalisme om te transformeren in ideaalstad. “Fra Giocondo bergijpt niets van deze plek”. De Venetianen begrijpen er niets van. Het project wordt als destructief voor de gevoeligheden van de stad beschouwd. Door de militaire conflicten echter ontstaat er een verstrakking in de politiek. Andrea Grippi wordt doge (door militaire successen): staat voor heel andere politiek. Hij wil Venetië transformeren. Hij wil de ambitie die hij heeft uigedrukt zien in de vorm van de stad. ‘als een nieuw Rome’). Jacopo Sansovino: kunstenaar die wordt aangesteld als proto (stadsarchitect) in1429 (was gevlucht uit Rome) Grippi slaagt erin een deel van zijn ambitieuze plan te realiseren met de hulp van Sansovino. 1 van zijn sleutelprojecten was piazza San Marco San Marco plein, Jacopo Sansovino - - - Plek waar alle buitenlanders toekomen, drinken… (winkels…) => levendige atmosfeer Grippi heft foresteria en herbergen op. Ze worden verplaatst en uit het zicht gebracht! Het was de plek geweest van handelaars! Grote verandering! In de plaats komen er een aantal nieuwe stedelijke functies: De zeccha: muntslagerij Bibliotheca De loggieta: toegangspaviljoen voor de campanile. Er komt ook een totaal nieuwe architectuur Bv. Logietta absoluut Romeinse triomfboogarchitectuur (vertelt niets over de Venetiaanse architectuur). Het is architectuur van Romeinse maniërisme. Bovenop een trap vn Codussi worden twee antiquiserende beelden geplaatst in de binnenkoer van het dogenpaleis. Een plek van uitwisseling wordt getransformeerd in een plek puur voor representatie! Het wordt een plek van de aristocratie van Venetië Visueel+ gebruik wordt aangepast! 18 Parallel worden de eilanden getransformeerd in forten in de Romeinse architectuur (radicale moderniteit) Hetzelfde gebeurt in de privé-palazzi: helemaal in marmer, Romeinse inspiratie (gelijkaardig met Rafaello, Gulio Romano in Mantova). Grote marmeren façades, die onder hun gewicht afscheuren… Die ambities van een radicale herorganisatie zullen niet zomaar tot in den treure voor herhaling vatbaar blijken. Na de dood van Grippi valt die politiek stil. Er zijn maar enkele fragmenten georganiseerd. Bv. Scuola die niet afgebouwd is geraakt. Ze is blijven staan in ruwbouw. (marmer, beelden ed zijn er nergens gekomen) BARBARO EN PALLADIO Daniele Barbaro: humanist, amateur van de architectuur. Betreurt de weerstand van Venetië tegen het klassieke. Stelt een klassieke architect voor: Andrea Palladio. (was in 1554 kandidaat geweest voor Proto al sal voor Rialto…) Palladio had een beeld voor ogen om de Rialto brug te vervangen door een antiquiserende monumentale brug alla Romana. (onaanvaardbaar). Na de mislukking van de aanstelling, en de mislukking om de moderniteit door te voeren in dit deel van de stad, probeert Barbaro Palladio toch binnen te krijgen in Venetië. Hij neemt contact op met religieuzen en zorgt ervoor dat Palladio kerken kan bouwen. Hij begint met kerken in de uithoek: hij bouwt er een radicale nieuwe kerk. Vervolgens slaagt Barbaro erin zijn protégé aan te stellen voor de bouw van de kerk op het eiland… San Giorgio Maggiore - - typische gevel waarin hij 2 tempelfronten over elkaar heenschuift. 3-beukige kerk. Radicaal Romeinse architectuur. (+ klooster) Binnenin heldere rationele structuur: kolossale orde vr schip wordt geconfronteerd met kleiner orde voor zijbeuken. De ordes doorsnijden elkaar. (tweeledigheid in het werk van Palladio!) Hij geeft een totaal nieuwe entree aan Venetië. (vanaf de zee: campanile staat er al + san giorgio). Hij creëert een monumentale ‘toegangspoort’. Als er een brand is in het dogenpaleis, stelt hij voor een nieuw paleis te bouwen. Vervolgens slaagt Barbaro erin hem aan te stellen voor de bouw van nieuwe kerken. (kerken integreert hij zich in een groter geheel) 3 kerken: san giorgio maggiore, zitelle en de redentore…: hij slaagt erin om de hele atmosfeer van de centrale plek radicaal te transformeren: er ontstaat een theater dat radicaal het beeld van Venetië verandert. Vergeleken met de visuele rijkdom van Firenze is de renaissance in Venetië een kouwe douche: weerstand tegen moderniteit. Venetië had het er moeilijk mee 1 cultuur dominant te laten worden over de andere. Een cultus van continuïteit was waar de Venetianen voor stonden. 19 Il Redentore - achterzijde/apsis: kerk verschijnt als in de traditie van de connectie met het oosten. De campinile verschijnen als minaretten naast de koepel. Vooraan de Romeinse referentie, achteraan oosterse referentie (broer vn Barbaro was net terug van een periode als ambassadeur van Venetië in constantinopel. Onderhuids is het oosten dus nog aanwezig in de radicaliteit. 20 Andrea Palladio en de ontwikkeling van de Veneto De handelsroutes worden verstoord door de oorlog met de andere Europese machthebbers. Er zijn handelsroutes die wegvallen, er vallen inkomsten weg. Er worden veel mensen werkloos, er komt een hongersnood! Gevaarlijke situatie Vroeger was Venetië rijk, moet nu zelf voedsel produceren *hinterland organiseren in landbouwbedrijven * werklozen moeten naar buiten de stad gebracht worden om de landbouw te doen draaien * rijke Venetianen moeten overtuigd worden om zo’n landbouwbedrijven te organiseren Het hinterland krijgt een andere connotatie dan ervoor, vroeger: het platteland was gevaarlijk, waar je overvallen kan worden Titiaan: transformatie van het beeld van het platteland! Ook mooi, kan er genieten… Venetiaanse palazzo’s worden gebouwd op landbouwgronden. Soms worden ze gecombineerd met de vormentaal van de gefortifieerde gebouwen (mengvormen!) PALLADIO - - - Buitenbeentje: hij komt niet uit het centrum van Italië, was geen schilder, geen beeldhouwer (san sovino, michelangelo). Hij was een steenkapper. Hij was in de jaren 30 in contact gekomen met de schrijver Trissino uit Vicenza Zijn echte naam: Andrea di Pietro. Trissino vindt een meer flashy naam uit: een meer antiquiserende naam. Trissino kende de Medici cultuur, kende Rafaello. Was vertrouwd met de villa die gebouwd was in Oggio Acaiano (residentie van Lorenzo di Medici). Model van een nieuw soort villa dat zich ah ontwikkelen is. Trissino was een soort promotor voor Palladio, bezoekt samen met Palladio Rome. Het opent de ogen van de steenkapper voor een monumentale architectuur van het oude Rome. Trissino leidt Palladio in in de basis van de architectuurtheorie (Vitruvius ed.) Trissino is een intermediare figuur die mogelijkheiden opent voor de jonge steenkapper Palladio. Veel werken (toen al rond 1540) zijn dan al uit het Latijn vertaald (kon Palladio Latijn?). Het is niet duidelijk hoe Palladio precies overgaat van het steenkappen naar zijn eerste ontwerpen. Begint te werken met boeken en passer (laat zich niet langer afbeelden met beitel) Een van de eerste werken: Villa Pisani langs de Brenta. 21 Villa Pisani - Laat zien hoe sterk de impact was van zijn bezoek aan Rome (schaal, gronplan, gevel…). De Pisani’s werden ook gemotiveerd om zich naast hun bankiersbestaan ook te storten op het landbouwleven. Aan de achterzijde van de villa is er niets van de Rustico-orde te merken, niets te merken van het monumentale. Hal loopt door van voor naar achter over 2 verdiepen. Het landbouwgebouw organiseert zich rond de villa en creëert een binnenplein. Palladio slaagt erin een nieuwe typologie te creëren. 2 vragen: *Villa suburbane (waar stadsmensen kunnen genieten op het platteland) *Efficiënte boerderij Moeten samenkomen in 1 ontwerp Villa Emo - - Representatie van de aristocraat en boerderij vallen samen in de ‘trappartij’: twee hellingen : een dorsvloer. 2 wensen vallen samen in een perfect antwoord Binnenin is elke verwijzing naar het hard labeur vervangen door ideale iconische leven (antieke referentie) (klassieke tempelfront, vleugels… => veem gelijkaardige villa’s. achtergevel is ontdaan van antiquiserende monumentaliteit. Zijn aanpak verschilt van zijn collega’s in die tijd. Allen refereren aan het antieke, zoeken een compromis tussen de regels van Vitruvius en eigen observatie van Romeinse monumenten. Het grote verschil is dat vanaf jaren 1540 Palladio gebruik zal gaan maken van een standaardserie van telkens terugkerende types (grondplan als in manier waarop kamers opgebouwd zijn, gevelbouw) (telkens een soort portiek die doorgang geeft op centrale salone, symmetrische trappen erlangs, en zijruimtes met verschillende functies/ quasi vierkant grondplan dat verdeeld wordt in verschillende ruimtes). Hij heeft een echt systeem, een gecontroleerd vocabulaire, een soort grammatica; ( vaste structuur) Hoe komt het dat hij tot zo’n grammatica is gekomen? =>Zijn opdrachten zijn vaak hetzelfde => was als steenkapper vertrouwd met de traditie in Veneto om met standaardmaten te werken (standaardisering in de productie) => Trissino was 1 vd belangrijkste belangrijkste denkers op vlak van grammatica en literaire theorie (manier van denken doorgegeven) De basis van die villa’s zijn eenvoudig en echt niet duur. (uitgepuurde, eenvoudige ontwerpen die er grandioos uitzien. Het sluit perfect aan bij de vraag om een goed renderende landbouwmachine te realiseren. (villa saraceno: weinig duur kapwerk, uitstraling van antieke, waardige uitstraling vn antiquiteit, perfect landbouwbedrijf) DANIELE BARBARO 22 - Mecenas van Palladio: Palladio kon een waarlijk rationele architectuur realiseren, niet alleen op toep. van de rede en principes uit de natuur( verhoudingen). Hij kon ook een rationaliteit die gestructureerd was langs de linguïstiek. Villa Barbaro - de villa is relatief klein, maar wordt gemonumentaliseerd door de antiquiserende elementen. - Ze kijkt uit over de landbouwgronden. Achteraan een nympheum. Trompe-l’oeil. Villa Malcontenta vlakbij Venetië: monumentale structuur langs de rivier (representatieve kant). Grote salone. Villa Rotonda Nooit gebouwd met dezelfde doelstelling als landbouwbedrijf (voor Paolo Amerigo) in de jaren 60. Hij wil een suburbane residentie die geen landbouwbedrijf is. Laat een verregaande abstrahering van de constructie.: - Vierkant grondplan, bekroond met een koepel (normaal enkel voor religieuze functie!) - De 4 gevels zijn alle 4 gelijk. 4 keer een portiek: 4 toegangen. - Een spiegelsymm plan met een grote centrale ruimte met 4 evenwaardige zichten op het landschap. Palladio in Vicenza - - Er was onvoldoende diepte om een balzaal te realiseren op het perceel. Ze stellen voor om uit te bouwen over het publieke domein om die grote ruimte te realiseren. Het paleis is een abstractie die zich uitdrukt in zuilen boven de publieke ruimte, die zich alleen manifesteert bij de balzaal. Een gebouw dat alleen maar bestaat uit een ritme van zuilen. Pallazzo porto (niet af) Palazzo Valmarana Invloed van Julio Romano Palladio realiseert een aantal publieke gebouwen in Vicenza: Basilica (handelsplaats, recht) 23 Teatro Olympico - geen open, maar gesloten theater. Plafond symboliseert de hemel. Samen met Scamozzi (decors). Decors lijken dieper te zijn dan ze zijn. Quattro libri dell’ architectura (4 boeken) Palladio was waarschijnlijk nooit zo belangrijk geworden na zijn dood zonder zijn publicatie. In 1570 verschijnt deze publicatie. - Het 4e boek is gewijd aan de Romeinse architectuur. - 1e boek: theoretische elementen/ordes/maatvoeringen vd ordes. Zeer theoretische aanpak. Daarvoor stond in de tekst alles over 1 plaatje beschreven. Palladio rationaliseert dit door letters in de plaatjes en maten. - Boeken 2 en 3: catalogus van zijn eigen werk. Hij is de eerste die dit doet. Een soort retrospectieve tentoonstelling van zijn pallazzo’s, bruggen… Heel effectief in zijn communicatie (zelfde schaal). Meest geïllustreerde/effectieve publicatie over architectuur. Hij presenteert alles op een uniforme manier (alle maten in een standaardmaat: licentijnse voet) Neo-palladianisme 18e eeuw Specifieke architectuur Eminente vorm van communicatie over zijn architectuur. Cheswick house (geïnspireerd op villa rotonda) Succes ook in Noord-Amerika, bv. Thomas Jefferson (universiteit van Virginia) TRADITIE VAN PALLADIO HEEFT VIA DE BOEKEN VEEL INVLOED GEHAD 24 De ondergang van de illusies van het humanisme: Michelangelo Buonarotti Tijdgenoot van Rafaello. Overgangsfiguur tussen hoog-renaissance en maniërisme en de Barok. Cruciale figuur in die overgang. Rafael: archetype als kunstenaar van de wereld Eenzame getormenteerde genie: Michelangelo (tragische heroïek) Hij heeft altijd beweerd dat hij geen architect was. De domeinen waar hij zijn hele leven aan heeft vastgehouden: schilderkunst en beeldhouwkunst. BEELDHOUWKUNST - - Pieta 1497: op 21-jarige leeftijd presenteert hij dit werk aan de Sint-Pietersbasiliek van Rome. Dit beeld beantwoord aan een ideale compositie (triangulair in compositie). (zeer jonge Maria). Maria moet beantwoorden aan een schoonheidsideaal ipv een realistische voorstelling van Jezus’ moeder. Pieta Rondanini 1564: nieuwe Pieta, zelfde thema (Maria beweent haar overleden zoon). Alle idealen van het eerste beeld zijn weg. In de plaats staat een representatie van een onmenselijk lijden. In de tussenliggende tijdspanne evolueert Michelangelo zijn oeuvre. Michelangelo brengt een overmoedig, verheerlijkend mensbeeld - David: schaal is heroïsch. Helleens, bovenmenselijke schoonheid. De kracht van de actie in rust. - 1515: Mozes: (tien jaar later): onderdeel van graftombe van Julius de tweede. Tussen de David en Mozes is de nieuwe categorie toegevoegd: de terribilata. Het gaat om het uitdrukken van het tegelijk waakzame/filosoferende Mozes die in staat is tot leiding geven en toornen. - De Slaven: Neo-platoonse concept. Het lichaam is slecht de aardse gevangenis van de ziel. Dit valt samen met M’s idee over wat beeldhouwen is: het bevrijden van lichamen uit hun marmeren gevangenis. ROME Mozes en De Slaven waren onderdeel van een graftombe voor Julius waaraan hij werkt vanaf 15051506 in Rome (Julius sterft pas in 1510!). Pausen gingen ervan uit dat hun familie/opvolger niet ging zorgen voor een monument na hun dood, dus zorgden ze er zelf voor. Dit is ten tijde van de bouw van de nieuwe basiliek. 25 Zijn ontwerp krijgt niet genoeg aandacht volgens hem, en hij keert terug naar Firenze. In 1508 keert hij toch terug naar Rome, op aandringen van de Paus. Hij krijgt de opdracht voor het plafond van de Sixtijnse kapel: fresco, titanenwerk. (prestigieuze opdracht!). Sixtijnse Kapel Hij vat het werk aan met een hevig verlangen om zo snel mogelijk terug te keren naar het beeldhouwwerk vr de graftombe van Julius II. - Een aantal taferelen in het centrum, zijzones. - Het is een grandioos architecturaal en sculpturaal project met de middelen van de schilderkunst. De 3 disciplines komen samen. (ongelooflijk detail!) - Iuveni: naakte jongeren die hulde brengen aan Julius II. Elegante pose. Een constant spel van bepaalde hoeken in de benen (0°,45°…) - op de vlakken tussen de 8 steekkappen: de profeten. - Naast de profeten de sybillen= vrouwen met profetische gaven. Joodse profeten en heidense Sybillen worden naast elkaar afgebeeld. Dit is tekenend voor het feit dat er een versmelting is van Bijbelse en humanistische tradities (onder de pontificaties van Julius II en zijn opvolger). - Centraal: een immens prentenboek. Negen in het oog springende gebeurtenissen uit het scheppingsverhaal. Telkens met een mensheid verstrikt in dwalingen. (adam en eva…) 1512: concilie: “schisma’s in de kerk” De sixtijnse kapel had van Michelangelo de meest gevierde kunstenaar van zijn tijd gemaakt. De opvolger Leo X maakt ook gebruik van Michelangelo - 1515: Leo zendt Michelangelo naar Firenze waar hij als architect van de Medici ging werken. (ietwat vreemde beslissing: Michelangelo weghouden van zijn lievelingsprojeect: graftombe vr Julius?) Medici zoeken sterke architecten in beide steden: Rome= Rafaël en Firenze= Michelangelo. FIRENZE San Lorenzo: gevel en Sachristia Nuova De gevel van de San Lorenzo was nooit afgewerkt door Brunelleschi. De eerste opdracht van Michelangelo is een gevel te ontwerpen. De gevel is echt er nooit afgewerkt (er zijn wel studies, maquettes…). Zijn ontwerp was wel al in een ver afgewerkt stadium. Bij de San Lorenzo: nieuwe sacristie als grafkapel van de Medici. In de bakermat van de renaissance haalt Michelangelo de norm onderuit: Vitruvius. Michelangelo introduceert storingen/afwijkingen. De sacristie werd alleen gewaardeerd door een erudiet toeschouwer die de afwijkingen herkent en haar apprecieert omwille van de afwijkingen (in het maniërisme?). AFWIJKINGEN: - De hoeken van de kapel. Nissen duwen tegen de rand. Nissen zitten opgespannen tussen hoofdorde. Niet volgens de goede klassieke regels. (we verwachten een pilaster, maar het is er eigenlijk geen, geen canellures, kapiteel is een fragment van het entablement.) Nis plooit zich over de ‘pilasters’. 26 - Zone van vooral architecturale elementen die opgevolgd worden door een zone voor sculpturale elementen. Kapitelen wijken in alles af van de klassieke traditie: monsterkopjes. Plasticiteit verhoogt naar het centrum toe: Lorenzo di Medici. Tgo Lorenzo staat Juliano di Medici: hij staat voor het actieve leven (condotierre). Ze zijn de expressie van morele en ideële waarden. Aan de voeten van Juliano: Mannelijke nacht, vrouwelijke dag. In het midden van zoveel perfectie, te midden in een zoektocht naar de hoogste waarden waar de Medici voor staan; daar schuift Michelangelo het lelijke naar voor: een afschuwelijk masker! Michelangelo zegt dat over 1000 jaar niemand meer weet hoe de Medici eruitzien. Bibliotheca laurenziana naast San Lorenzo - - - Verschillende volumes: de hoogte van de vestibule contrasteert met de lengte van de bibliotheek. Er had nog een driehoekig volume moeten staan met een ‘geheime’ bibliotheek, maar het is nooit gebouwd. Het op zichzelf staan van ruimtelijke objecten. VESTIBULE: lijkt een binnenstebuiten gekeerd gebouw. Lijkt zich tegen elke bouwkundige logica te keren, tegen de renaissancearchitectuur. Het vlakke van de wand worden blokken opgespannen in de hoofdorde. De sokkels lijken zich tegen de logica te keren waarvoor ze bedoeld zijn. Ze lijken te hangen. Ze staan los van de zuilen (normaal om zuilen te ondersteunen). Hij gebruikt iconische elementen van de architectuur, maar gebruikt ze op een andere manier. 3-dimensionele composities. De zuilen worden smaller naar onderen toe! Fortificaties tonen interne verscheurdheid. (bizarre constructies) Het Laatste Oordeel Michelangelo keert in 1534 terug naar Rome. Hij vat daar zijn tweede opdracht in de Sixtijnse kapel aan in 1536: het laatste oordeel. Clemens VII wist dat het Vaticaan een zware verantwoordelijkheid had in de revolte van het protestantisme. Michelangelo vat eerste schetsen aan en de boodschap is duidelijk: iedereen zal beoordeeld worden. (in het hart van het Vaticaan!). - Geen enkele architecturale ondersteuning. We zijn hier ver weg van de ideale composities. Er is geen eenduidige compositie in dit werk. Het is een chaotische superpositie van mensen rondom God. - Een 400 tal naakte figuren: uitverkorenen, de ‘slechte’ die op weg zijn naar de hel… - Dit alles in een grote wemeling zonder sterke compositie (midden jaren 50). Dit is slechts 20 jaar na de school van Athene georganiseerd!!! Het ideaal is weg, is stuk. Bartolomeus wordt afgebeeld aan de voeten van God met zijn scalpel. Centraal in heel het tafereel houdt Bartolomeus een vel vast (afbeelding van Michelangelo?) 27 ARCHITECTUUR IN ROME Michelangelo erft een paar werven in Rome. Palazzo Farnese - Van Sangallo: wat Michelangelo erbij zet is bijna even hoog als wat er al stond (enorme hoogte!). De binnenkoer: rustige, beheerste van Sangallo. Michelangelo brengt er friezen in, pilasters. Het wordt zwaarder. De rust van de hoog-renaissance wordt verstoord. San Pietro, 1560 - Michelangelo wordt op 72-jarige leeftijd de nieuwe hoofdarchitect van de Sint-Pietersbasiliek (na de dood van Julio Romano). Hij mag ingrijpende wijzigingen aanbrengen in wat er al was. Hij wil de nutteloze triomfalismen van Sangallo minimaliseren. Hij wil een titanische modellering van de wand. Hij neemt een nieuwe wand op. De koepel zelf wordt pas na de dood van Michelangelo uitgevoerd. Campidoglio Capella Sforza Plannen voor de kerk van de Florentijnen: plastische bewerken van het modelleren van de architectuur binnen een ogenschijnlijk eenvoudige structuur. In de laatste 4 jaren van zijn leven: twee projecten die moeilijk te interpreteren zijn (jaren 1560) Porta Pia - schakel in een programma van stedelijke renovatie (olv paus Pius IV). Het is het eindpunt van een lange as. . Het is een soort scherm/theater op het einde van een lange as. Het is een poort die zich naar de binnenkant van de stad richt Het heeft geen verdedigingsfunctie (te fragiel). In de elementen die de gevelopbouw maken zitten een paar vreemde dingen Lege elementen Terugtrekking uit de normale schema’s. Terugtrekking van de figuratie t.v.v. de steeds groter wordende abstractie. Allerlaatste werk dat hij aanvat (gelijktijdig met porta pia) 28 Santa Maria degli Angeli - - restauratie van de oude thermen van Diocletianus Niets van decoratie wordt toegevoegd! In het rome dat zich afsluit voor de Europese vernieuwingen, vlakbij de zetel van de kerk die universele prestige begint te verliezen, daar neemt M de meest lucide consequentie: terugtrekking uit intellectuele… in evangelische bescheidenheid. Hij heeft al afstand gedaan van de beeldende voorstelling (laatste oordeel). Hij doet nu ook afstand van de architectuur: slechts een bescheiden ingreep in de kerk. 29 De 17e eeuw in Rome en de verspreiding van de Barok. Periode van de Barok: transformeren van Rome in een gigantisch theater. Geheel nieuwe manier van kunsten op het publiek. TRIOMFALISTISCH THEATER ROME Sixtus V ligt ad basis van deze transformatie. Hij is slechts 5 jaar paus geweest maar heeft heel veel werken gerealiseerd. Centrale ambitie: bedevaartskerken (7) die verspreid zijn over de stad een betere aanblik geven. Hij wil de routes tussen deze kerken monumentaliseren, verbeteren. Sixtus wil vanuit de Noordelijke ingangspoort (bezoekers, pelgrims komen daar binnen) de toegang monumentaliseren. Een krachtig beeld geven van Capus Mundi. Het grote project van Sixtus: - Rechte assen trekken die hoofdkerken van Rome met elkaar verbinden. - Het prestige van de kerk ondersteunen. Sixtus wil de braakliggende terreinen ad rand van de stad bouwklaar maken. Hijlegt over de heuvels heen assen aan waarlangs palazzi gaan verschijnen. Langs die assen plaatst hij kerken, pleinen… Je krijgt een stedenbouwkundige interventie die kerken verbindt en het centrum is de Santa Maria maggiore waar hij zijn eigen kapel heeft. Obelisken dienen als referentiepunt in de stedenbouwkundige ontwikkelingen. Het eerste luik is het trekken van die assen en het monumentaliseren van Rome (van het chaotische naar iets monumentaals) Een tweede aspect is dat hij opnieuw water moet brengen op de hogergelegen braakliggende gebieden. Hij begint hier al mee in het eerste jaar van zijn pontificaat. Hij laat aquaducten herstellen. (30 km lange trajecten voor het water). Op strategische punten plaatst hij bronnen: castelli d’aqua. De meest waanzinnige onderneming wordt het verplaatsen van een obelisk die zich naast de San Pietro bevond. Sixtus voorziet een grandioos plein dat zich zou kunnen ontwikkelen. Hij wil de obelisk verhuizen naar een punt voor de basiliek. Fontana krijgt de opdracht voor deze onderneming. Obelisk platleggen zonder dat hij breekt (!). Goed gedocumenteerd hoe ze het hebben gedaan. (via ingenieuze machinerie). Er waren enorm veel paarden nodig. Heel het gebied was afgezet. Er moest continu water op de takeltouwen gegooid worden om spontane ontbranding tegen te gaan. Grote ambitie van de paus! Dankzij het vernuft/ambitie van Sixtus V slaagt Alexander VII erin met zijn architect Bernini het theater van het katholicisme the voltooien. (plein van San Pietro). De architectuur dient nergens voor, het is gewoon een gigantische massa zuil, het is pure representatie/theater. Ambitie van de Barokpausen: Rome transformeren in enorme theaters die verbonden zijn door monumentale assen. 30 Piazza del Populo Alexander VII slaagt erin 2 congregaties te overtuigen aanwezig te zijn op het plein waar alle pelgrims toekomen. De 2 congregaties bouwen een kerk op 2 kopse zijden => theater! Sixtus V had nog heel veel plannen. Bijvoorbeeld wou hij het Colosseum transformeren in een grote wolspinnerij. RETORIEK EN VERVOERING: HET BEROEREN VAN DE TOESCHOUWER Kruisafneming van Bronzino (maniërisme) Rubens (Barok) Bronzino toont Christus die in de armen ligt van Maria na het afnemen van het kruis. Weinig uitdrukking van grote passies. Bij Rubens is het een totaal ander moment: het moment waarop hij van het kruis wordt gehaald. (bloed, lichaam van een dode man dat grijs is.) Er moet een enorme inspanning geleverd worden om zijn lijf naar beneden krijgen zonder dat hij valt. (ook drama in de ogen van Maria). Hier is het meest dramatische moment afgebeeld i.t.t. de rust van bij Bronzini. Theatrale enscenering van het meest dramatische moment bij Rubens. - - Directere interactie tussen wat afgebeeld wordt en de toeschouwer die kijkt. De ruimte die afgebeeld wordt, en de ruimte waarin de toeschouwer zich bevindt schuiven in elkaar in de Barok. Ze zoeken naar interacties. Vervaging tussen de ruimte die afgebeeld wordt en waarin de toeschouwer zich bevindt. Het moment is ook heel belangrijk. Er wordt een moment getoond waarop iets gebeurt. (de directheid van wat er gebeurt). Het is een appel aan de emoties van de toeschouwer. Bv. De Emmaüsgangers van Carravagio. Hij schildert het moment waarop de discipelen van Jezus Jezus herkennen. Hij betrekt de toeschouwer mee in het schilderij. Je zit in de zelfde ruimte als de man links. (toont zijn rug! Niet normaal in de schilderkunst!). Er is een theatrale belichting die werkt als een theaterspot. Jezus en de man rechts doen een beweging dwars op het beeld van het schilderij. Steken hun handen uit naar ons => toeschouwer emotioneel betrekken in het schilderij. BERNINI BEELDHOUWEN - Ontvoering van prosperina - David van bernini David van Michelangelo (schoonheid en rust). Bij Bernini staat hij klaar om de steen te lanceren (ander moment!). Het zorgt voor een andere 3D-impact. - Bustes : Kardinaal Borgese : naturel van knoopjes, spanningen: alles valt natuurlijk. Zijn blik! Een klein beetje minachtend. Het lijkt alsof we getuige zijn van een kleine beweging van zijn hoofd (geen typische blik voor het afbeelden van een kardinaal). 31 ARCHITECTUUR Extase van Theresa - Capella Cornaro in de Santa Maria della Vittoria. (de extase van san Theresa): Het theatrale wordt ondersteund door de 2 zijwanden (mensen nemen het gebeuren waar vanuit een loge). Sant’ Andrea al Quirinale, 1660 - - Kerk bij een vd jezuïtencolleges in Rome. Ze worden daar voorbereid op de meest verschrikkelijke martelingen. Hij heeft heel weinig plaats om de kerk te bouwen. Binnenin werken de verschillende kunsten samen om een boodschap over te brengen op de jezuïeten. (marmers in aardse kleuren, koepel in goud (hemel), ellipsvormige kerk!). De marteling van San Andrea wordt afgebeeld. Centraal een structuur die werkt als een soort theater met verborgen licht. Schilderij: Marteldood, kruis, hemel : gat in fronton : stijgt naar de hemel en schiet door het fronton: beeldhouwwerk. Een soort montage: verschillende beelden achter elkaar. BORROMINI Realiseert sommige van de meest merkwaardige ruimtes in de barok. - San Carlo alle quattro fontane : ruimte die langs alle kanten zwelt en inkrimpt. Wisselt ballusters af: normaal en omgekeerd. Sant’ Ivo alla Sapienza - - waar de advocaten opgeleid werden. Hij erft een plek die gedeeltelijk afgewerkt was (de ruimtes van de universiteit vormen een gesloten blok en binnen een exaedra). Hij realiseert binnen de structuur een koepel die hij doortrekt op hetzelfde grondplan als dat van de kerk (normaal is de koepel iets kleiner dan de onderliggende ruimte). Bovendien is het grondplan complex! Het is gebaseerd op 2 in elkaar geschoven driehoeken. Buiten is de koepel enkel bol. Binnenin is er een afwisseling tussen convex en concaaf. San Giovanni in Laterano De vroeg-christelijke basiliek staat op instorten. Hij krijgt de opdracht ze te restaureren. Hij pakt de oude zuilen twee per twee in in de nieuwe architectuur en geeft de kerk een nieuw karakter. De ruimtes zijn behoorlijk sober en spelen fantastisch in op het licht. 32 WISKUNDE EN VERVOERING De kerk van de heilige lijkwade in Turijn. (architect Guanini) Nieuwe inzichten in de wisk/mechanica dragen bij tot het in vervoering brengen van de toeschouwer/ het evoceren van het mysterie. 33 Wetenschappers en architectuur, of ‘l’art de bastir’: Claude Perrault en Christopher Wren Barokarchitectuur verspreidt zich over heel Europa, parallel aan militaire conflicten. Henry IV: oorlog en architectuur zijn zijn 2 obsessies. (oorlogen winnen en grandioos bouwen zijn de 2 doelen van een monarch in die tijd: begin 17e eeuw). De koning van zweden, Gustave Adolf (leider van prostestanten) maakt van Stockholm een soort Noordelijk Rome. (pleinen met obelisken, grandioze paleizen in de stijl van Rome). FRANKRIJK Tegen het midden van de 17e eeuw: Louis XIV in Frankrijk. Hij voert het bevel over een gigantisch leger. Je krijgt een staatsstructuur die zo’n grote groepen moet organiseren. Hij voert het beleid van sterke centralisatie. (Italië bestaat op dat moment niet. Het zijn allemaal kleine deeltjes met elk hun eigen varianten op barok). Het belangrijkste type dat zich op dat moment ontwikkeld is het paleis dat dient als centrum van een gecentraliseerd territorium. (versailles) => paleizen zijn een ingreep op territoriale schaal. Men reorganiseert het hele territorium. (grootschalige operatie op territoriaal niveau.) - Place Vendôme - … Een herorganisatie van structuur en architectuur vereist een soort systeem. De architectuur in Frankrijk wordt geen individuele expressie (i.t.t. bv. Borromini). Je krijgt een architectuur die een resultaat is van een systeem. De architectuur wordt minder beschouwd als Barok, maar eerder als Klassiek. DE CREATIE VAN EEN SOORT STAATSARCHITECTUUR - Onderworpen aan regels gedicteerd vanuit Parijs - Colbert ACADEMIE ROYALE ARCHITECTURE - Creëren van academiciens. - Elke artistieke opleiding onder 1 centraal gezag plaatsen. - Gebaseerd op de goede regels van de Klassieke architectuur en de renaissance. - In het begin bestaat het vooral uit lezingen (bv. Over ordes, verhoudingen, wiskunde). Het is geen formele school. Het is wel een instituut waar je doormoet als je het wil maken als architect. Oostvleugel van het Louvre - Belangrijkste architecturaal project: oostelijke uitbreiding van het Louvre: de residentie van de Franse koning in de stad. (1659) Louis Le Vau wordt als eerste aangesproken (eerste architect). Colbert (de soort eerste minister) wordt ook aangesproken. Hij is niet blij met het project van Louis Le Vau en hij 34 vraagt allemaal projecten aan allemaal verschillende architecten. Hij vraagt zelfs projecten aan Italiaanse architecten. (1664). (internationale architectuurwedstrijd). In december 1664 vraagt Colbert een project aan Bernini (meest prestigieuze architect in zijn tijd). Hij wordt met veel egards ontvangen in Parijs. Hij presenteert zijn nieuwe versies van het project. Het loopt op een sisser af. Frankrijk kiest er niet voor om het belangrijkste gebouw te laten realiseren door een Italiaan! Raar moment in de architectuurgeschiedenis: men beschikt over projecten van de grootste architecten van hun tijd. Maar ze kiezen voor een project van een nobele onbekende die ongevraagd zijn project heeft ingediend. = Perrault. CLAUDE PERRAULT - Hij heeft tot dat moment geen enkele architecturale interesse getoond. Hij was een wetenschapper. - Hij was de broer van Charles Perrault (sprookjes). Zo heeft hij allerlei contacten. Dix Livres d’Architecture de Vitruve Hij had een kennis die relatief uitzonderlijk was. Hij las vloeiend Latijn en Grieks( was een topwetenschapper).Men komt zo bij hem terecht met een project : het idee van een vertaling te maken van de boeken van Vitruvius. Hij vat het project aan: Een Franse versie van Vitruvius. Het gaat niet alleen om een vertaling maar ook om een correctie (!). Het wordt een geïllustreerde versie van Vitruvius. We zien een soort interpretatie van Vitruvius. Als lid van de academie des sciences wordt aan hem gevraagd om een observatorium te ontwerpen. Académie des sciences: l’Observatoire - Hij heeft geen enkele architecturale ervaring Stereometrie (trap!): stenen zijn zo precies gekapt dat ze perfect aansluiten zodat ze een vrijdragende trap realiseren. => demonstratie van het wiskundige/meetkundige kunnen van Frankrijk. Perrault werkt zich binnen in de wereld van de architectuur. Oostvleugel van Het Louvre - - Enorme afstand tussen de zuilen: zorgt voor een luchtigheid, maar het was volledig tegen de regels. Het was nog nooit gebeurd. (enorme lichtheid)(oa door gebruik van ijzer, soort wapening) Absolute repetitie van dezelfde elementen Enorm contrast met de Italiaanse voorstellen. Revoluties op het vlak van de praktijk en de architectuurtheorie vallen samen bij Perrault. Hij grijpt radicaal in in de praktijk, maar ook in het denken over architectuur. (vertaling Vitruvius en Louvre) 35 Architectuurdebat “De smaak van onze natie is verschillend van die van de antieken. Omdat het iets van het Gotische heeft, want wij (de fransen) houden van lucht, daglicht en van des degagements (openheid).” Perrault doet en zegt iets not done. Hij brengt de structurele methode van de lichtheid/efficiëntie van het Gotische bouwen binnen in het klassieke. Hij bereikt hiermee een grote openheid , transparantie van het gebouw. Hij gaat nog verder. Hij stelt de principes van de lessen van de Academie d’Architecture in vraag La querelle des anciens et les modernes( het conflict tss de antieken (Blondel vd academie en de modernen) Perrault voelde een scepsis tegenover de autoriteit van het klassieke gegeven van de architectuur. Sinds de Renaissance probeerde men een universeel systeem voor alle ordes zuilen op te stellen. Men was er nog niet in geslaagd. Vitrivius had proporties voorgeschreven, maar er waren enkele problemen: - onvoldoende details overgelaten - Romeinse overgebleven gebouwen hadden niet dezelfde proporties die Vitruvius had voorgeschreven. - Hij had zelf toegegeven dat de verhoudingen wijzigen in de tijd. Colbert wilde dit probleem oplossen. Hij stuurt een groep architecten naar Rome om daar de monumenten op te meten om eindelijk duidelijk te hebben over die verhoudingen. Hij toont aan dat er geen gemeenschappelijk dimensioneringssysteem bestaat voor de klassieke architectuur. ) Blondel vindt dit maar niets, want hij gelooft in absolute schoonheid. Perrault: Hij beweert dat de proporties van de klassieke ordes het product zijn van de menselijke geest (een soort consensus onder de architecten). Er zijn 2 soorten van schoonheid: een positieve schoonheid (vaste schoonheid) en een arbitraire schoonheid. Het positieve blijft over van een soort absolute schoonheid (is universeel geldig, bv bol). Het arbitraire heeft te maken met een consensus tss de mensen. Hij stapt over op een RELATIVISTISCHE ESTHETICA i.p.v. een absolute. De mensen kunnen de schoonheid bepalen. Hij demystificeert de funderingen waarop de architectuur tot dan toe op gebouwd was geweest. In de plaats komt een zeer rationalistische aanpak van de architectuur. Kapel van Versailles van Mansard - Mengeling tss een klassieke taal en een gotische structuur (nooit gezien!) L’Hôpital des invalides - Luxueus verblijf Enorme structuur met een tweeledige kerk 36 LONDEN In Londen zien we gelijkaardige typologiën opduiken: Greenwitch national hospital van Wren. Observatorium van Wren (ook iov Royal society of science) CHRISTOPHER WREN - St Pauls Cathedral - Professor - Hij was een absolute amateur in de architectuur, maar hij wordt toch gevraagd om een aula te realiseren. Hij realiseert er een vreemde overspanning met allerlei ruimtelijke structuren. - Het centrum van Londen wordt voor 7/8 verwoest door een brand. Er komen allerlei plannen om Londen te herbouwen (bv. Gridsysteem, of à la Francaise (grote pleinen)…). Er wordt uiteindelijk gekozen voor iets dat aansluit bij wat ervoor was. Wren krijgt de opdracht voor de St. Pauls Cathedral, maar ook om aan het hoofd te staan aan een groot Office of Works dat de verantwoordelijkheid krijgt voor de bouw van de Cathedral en 51 andere kerken in Londen. Een dergelijke opdracht heeft een impact op de manier waarop je architectuur gaat bedrijven. Tot dan toe waren opdrachten meestal vrij individueel, hier is het ineens een opdracht voor 51 kerken. Hij ontwikkelt een rationele methode om heel snel 51 parochiekerken te ontwerpen, maar op een manier dat ze toch verschillend zijn. (een rationele structuur, maar verschillende vormentaal. Hij geeft referenties aan het antropomorfe, de kosmologie, goede verhoudingen op. Architectuur wordt hier totaal losgekoppeld van de ORDO NATURALIS (algemeen geldende orde) en in de plaats komt een ORDO ARTIFICALIS (door de mens). Hij doet iets gelijkaardig dus als Perrault. Architectuur wordt een arbitraire intelligente constructie. De mens kan nu vrij experimenteren met vormen, los van een absoluut systeem van schoonheid. Perrault en Wren - Van de architectuur een totaal wereldlijke praktijk te maken. Het sluit aan bij het project van het creëren van een grote gecentraliseerde staat. - Alle oude referenties worden overboord gegooid. - Zo komen we aan traktaten in het begin van de 18e eeuw: l’art de Bâtir. - Overdraagbaarheid van praktische kennis. Het is makkelijker overdraagbaar dan de moeilijke artistieke kennis. - Afsplitsing van verschillende technieken, specialisaties. LAUGIER 1753: Essai sur l’architecture - 1e HT: beschrijving van de primitieve mens (rust in de zon,krijgt te warm, gaat naar bos, het regent, zoekt schuilplaats: neemt takken en verbindt ze met elkaar) => basisprincipes van de architectuur (zuil, balk/entablement en puntdak) *rationeel purifiëren van de architectuur => tot essentie gebrachte architectuur. Laugier kent een grote invloed in Europa. In Italië wordt hem echter plagiaat verweten. (Lodoli: de proportie en de functionaliteit is van belang. De decoratie dient alleen maar voor de architectuur leesbaar te maken Sterke tendens om de architectuur te ontdoen van alles wat decoratie is en haar te herleiden tot rationele principes in Europa 37 Piranesi Hij vertrekt naar Rome en hij begint daar de ruïnes op te teken in een grandioze stijl. Hij maakt etsen die hij een eerste deel van de architectuur noemt. Hij is gefascineerd door de grote Romeinse bouwwerken. Hij maakt virtuele reconstructies van wat het geweest zou kunnen zijn. Hij beschouwd zijn reconstructies als mogelijkheden om te bouwen vandaag. Omwille van zijn financiële situatie moet hij terugkeren naar Venetië. In de studio’s van Tiepolo scherpt hij zijn kunnen aan en maakt etsen over Carceri (inventies, dingen die niet direct bestaan). Vedute di Roma In 1745 keert hij terug naar Rome als vertegenwoordiger van een Venetiaans drukker. Hij installeert zich in een klein winkeltje tegenover een villa waar de beste franse kunstenaars van die tijd verblijven. Hij produceert platen die gekocht worden door die Fransen en andere toeristen (toerisme kwam toen op gang in Rome). Voor dat publiek etst hij zichten op Rome. Later bundelt hij deze prenten. Hij etst de grote nieuwe grandioze plekken van Rome (bv. Piazza san pietro, campidoglio…) Aan de basis van campidoglio etst hij de brokstukken van het klassieke. Het zijn platen die het dramatische van de architectuur in de verf zetten. Carceri d’invenzione Ondertussen gaat hij verder met zijn ‘ontwerpen’ voor gigantisch ruimtes. ( pure inventie, soort afbeelding van wat het klassieke zou kunnen geweest zijn). (front tispice) Hij stelt de architectuur voor die aangevreten is door de tijd (stapeling van brokstukken…) Antichita Romane In die boeken over de antiqua Romana toont hij een heel ander Rome dan vroeger traktaten van anderen. - Typologieën die voordien niet aan bod kwamen: bv. Graftombes: had een vrije vormentaal. een soort van laatromeinse typologieën die heel anders waren van vormenrijkdom i.t.t. tot andere types die meestal aangehaald werden. Het is een anti-Vitruviaans manifest. Hij gaat ook in tegen Perrault en Wren die alle vormen van decoratie willen elimineren. Hij toont aan dat het technisch kunnen van de rigoristen niet meteen wil zeggen dat het niet combineerbaar is met vormelijke rijkdom. - Deze boeken maken zijn naam in heel Europa. Della Magnificenza dei architectura de Romani - De magnificenza is aan het verdwijnen Frontale aanval op 2 groepen 38 - - - - Rigoristen De groep die de Griekse architectuur voorop stellen) Griekse architectuur: Piranesi toont het enorme kunnen/decoratieve rijkdom van de Romeinen (qua techniek, sokkels, kantelen…) Hij verwijst naar een belangrijk traktaat vn Julien David Le Roy : les monuments le plus beaux de la Grèce. Piranesi verzet zich tegen Le Roy. Hij geeft informatie op verschillende schalen (windows principe). Hij combineert bv. Doorsnede en planzicht. Dit is not done. Hij toont dingen die in vroegere traktaten nooit voorkwamen: bv. Rioleringssyteem. Campus Martius Antiqua Urbis - - - - Hij toont Rome zonder de ME, Renaissance… Hij maakt zo nieuwe plannen van Rome. Hij verwijst naar een marmeren plan waarop ooit het plan van Rome opstond. Hij heeft de brokstukken van dit plan bestudeerd. Hij vult de brokstukken aan met observaties van het Rome waar hij woont. De rest vind hij uit. Hij stelt de meest waanzinnige structuren voor. Hij toont een Rome dat bestaat uit tegen elkaar opbotsende grandioze complexen. (geen stadsplanning). Hij grijpt terug naar de platen van de Carceri en bewerkt ze. (ets: koperplaat die ingewreven wordt met vernis en dan met een metalen teken je in die vernis. Je krast de vernis weg. Dan onderdompelen in zuur/zouten, gevuld met inkt => drukken) Hij voegt op zijn vroegere etsen dingen toe: een gesloten wereld van kerkers, ruimtes die zonder einde doorgaan. Piranesi toont een andere relatie tussen de mens en de natuur en de architectuur. Bv. De natuur die de architectuur heeft aangevreten, de mens die ruzie maakt => geen prettige wereld Een soort sadistische wereld (i.t.t. De platen van Claude Lorin) De mens is aanwezig als een soort insect t.o.v. die grandioze structuren. De mensheid is geen grote humanistische mensheid meer. Piranesi krijgt kritiek van o.m. Mariette. Hij reageert met een plaat: - In de marge: Linkerhand die schrijft: aud cum hoc/ aud in hoc/ of met dit of in dit. Ofwel doe je het met de pen, ofwel ben je in de architectuur aanwezig. Als je er alleen maar over schrijft (aanval op Mariette) weet je er niets van. Hij neemt de tekst van Mariette en Piranesi geeft antwoord op elk punt van kritiek van Mariette. - Aanvullend maakt hij een tweede tekst: de meningen over de architectuur. Parere su l’architettura - polemische schetsen. (protopilo) Piranesi toont de ultieme consequentie van wat er zou gebeuren als de rigoristen hun zin zouden doen: een architectuur waar niets meer van overblijft. (hij is voor het tegenovergestelde: decoratie). 39 Santa Maria del priorato - In de gevel referentie naar de klassieke architectuur. Het zit vol symboliek. Altaar: voorzijde: symbolische universum, complexe betekenislagen, Barok Achterzijde: decoratie stopt, er verschijnt wat er eig gebeurt als je uit die architectuur al die elementen weghaalt (toont consequentie van het weghalen van alle betekenis. Wat overblijft zijn naakte vormen, leegte. Goethe zet later het altaar aan het goede geluk: kubus met bol. Deze 2 kondigen de moderniteit aan. Catalogi: prijzen van zijn werken Dankzij de objecten die hij vindt tijdens zijn observaties wordt hij een welgesteld man. Met brokken van amforen , creëert hij nieuwe vazen. => antieke decoratieve elementen die nooit bestaan hebben. Hij vindt ze uit. Hij maakt een eigen compositie. 40 Revolutionaire architectuur Boullee, Ledoux en de Franse Verlichting Midden 18e eeuw: laatste moment van de eeuw. Rococco: vergezochte, artificiële interieurs. Het is een periode van zeer grote contrasten. Wereld van ratio onder de wereld van symbolen, metafysica. Als je de architectuur ontdoet van alle symbolen, waarden, dan blijft er niet over dan taalkundige leegte. Elementen die niet meer communiceren. (Piranesi) Diderot en encyclopedie (ratio) - Encyclopedie: wereld van de menselijke kennis was ingedeeld in 3 ruimtes: geheugen, rede en verbeelding. Diderot twijfelt of hij architectuur onder de rede of de verbeelding moet indelen. ROUSSEAU - Stelt de natuur als een cognitief op de gecompliceerde samenleving. De leegte wordt het nieuwe ideaal Wereld van de Verlichting houdt een aantal lezingen. (bv. Over de oorsprong en de fundamenten van de ongelijkheid tussen mensen) zijn basisthese: de wetenschappen en de kunst hebben de moraal niet verfijnd, maar gecorrumpeerd. maakt onderscheid tussen primitieve en sociaal ontwikkelde mens. maakt vergelijking met Sparta en Athene Midden 18e eeuw: groep idealisten ontleden voorwaarden van een politieke en sociale samenleving. Er is een gelijkaardige groep aan het werk in de architectuurtheorie SLEUTELFIGUUR: Madame de Pompadour - Minnares van franse koning - Houdt zich ook bezig met architectuur: optrek in de tuinen van Versailles: uitgepuurde architectuur. Jacques-Germaine Soufflot Hôtel dieu in lyon 41 Een groep architecten denkt gebouwen uit die nodig zijn voor de nieuwe samenleving. Daarvoor was er een beperkt aantal typologieën. Nu moeten ze ook denken over nieuwe types: publieke bibliotheken, hospitalen, musea, gespecialiseerde bedrijfsgebouwen. - Verlichting kan je niet zomaar gelijkstellen aan de ratio! “Le genie de l’architecture ou l’analogie de cet art avec nos sensations!” (effecten op onze gevoelens..) van Nicolas de Camus de mezière BOULLEE - Visionaire tekeningen Monumentale schaal Uitgepuurde geometrische vormen met grote impact op onze gevoelens Hôtel Alexandre Uitgepuurde versie van eerdere huizen. Cenothaaf voor Newton - Gigantische bol: meest volmaakte geometrische figuur Radicaal project (voor groot monument: op geen enkele wijze wordt er gebruikt gemaakt van klassieke elementen) Omkering van de situatie: dag en nacht 1 grote sensatiemachine Essentie van de wetenschap van Newton Licht is essentiële medium van Boullée zijn architectuur La Metropôle: - Lijkt een soort stadshuis, maar ook louter ceremoniële ruimte. Gebouwen worden geïsoleerd getoond. Ze staan echter niet zo ver weg van de praktijk van het bouwen in Parijs. Belang van het concept van het museum (nieuw!): hij voorziet grandioze gebouwen. Openbare bib: bibliothèque royale: enorme schaal Stadium; massabijeenkomsten Justitiepaleis: door de verlichting kwamen er nieuwe ideeën over rechtspraak. Zijn ideeën liggen aan de basis van een groot aantal justitiepaleizen in veel verschillende steden (bv. Brussel) Ecole de chirurgie: sluit ook aan bij de ideeën van Boullée: Half pantheon: oculus Nieuwe wetenschappen gecombineerd met grandioze ruimtes 42 - - Idee voor Versailles (wordt niet uitgevoerd). Maar wanneer men nadenkt over een nieuw plein voor de koning, komt de schaal sterk overeen met de schaal die Boullée voorstelt in zijn tekeningen = Place de la Concorde. Aspect vd architecture parlante: de ornamenten spreken over het doel, de functie van het gebouw. (geen louter utilitaire gebouwen, maar ook retorisch) CLAUDE NICOLAS LEDOUX: ARCHITECTURE PARLANTE - Zeer succesvol in de militair aristocratische kringen in Parijs. Hôtel particulaire toegangspoort spreekt over militaire functie. Chateau de Benouville ideeën van Boullée worden toegepast op privé-residenties Hôtel Thélusson enorm programma, nieuwe mode: rotsen, triomfboog Zoutziederijvan Arc-et-Sensans, Chaux, 1775 - - Hij moest een nieuwe zoutziederij ontwerpen: zout was een koninklijk privilege. (zout was zeer belangrijk voor voedsel te bewaren…). Deze opdracht valt direct onder de koninklijke administratie. Wordt vlakbij een woud gebouwd: hout nodig voor zout uit water te halen. Rond de fabrieken: een utopisch beeld van een stadje. Gerealiseerd: centraal directeurswoning Decoratie spreekt over de functie van het gebouw Woonfunctie was niet de eerste zorg van Ledoux Realiseert ook zoutopslagplaatsen 43 - - - Hij komt in de gevangenis: neemt daar de tijd om zijn imago bij te stellen. (toen: sterk verbonden met Ancien Regime, koning). De jaren na de Franse Revolutie profileert hij zichzelf als utopist: Traktaat: ‘L’architecture considérée sous le rapport de l’art, des moeurs et de la législation’ Hij tekent nieuwe gebouwen uit voor een nieuwe utopische samenleving: gebouwen gebaseerd op sociale harmonie: IMAGINAIRE ARCHITECTUUR Pacifère: waar men ruzies kan oplossen Oecema: soort bordeel: jongemannen: zich 1 keer uitleven om daarna als monogame burgers door het leven te gaan De vorm moet spreken over functie van het gebouw, of over het beroep van de bewoners Woning van de veldwachter: bol Architect geweest van een hele reeks tolkantoren. (meeste afgebroken na FR) Het vrijkomen van de architectuurtaal: de klassieke regels worden opgeheven. De elementen kunnen dooreen gebruikt worden en vrij gestapeld worden. Emile Kaufmann: ledoux beschouwen als revolutionaire architect. ENGELAND: BENTHAM - architecture terrible: gevangenis: communiceert over verschrikkelijke van het leven binnenin: je blijft beter buiten. Panopticon - - - gevangenen aan de rand van de cirkel. De gevangenen worden niet meer weggestopt in duistere cellen of kerkers. Er is enorm veel glas i.t.t. architecture parlante. In een torentje zit een bewaker: die kan in 1 oogopslag (360°) enorm veel controleren. De gevangen bevinden zich in het licht en zijn getransformeerd in objecten van informatie. Principe: door het feit dat de bewaker zich in het duister bevindt, en gevangenen in verlichte ruimte, weten ze niet of de bewaker hen controleert en weten ze zelfs niet of er 1 zit=> genereert discipline. (op een terrible manier vernieuwend) 44 Instrumentalisatie van de architectuur: Durand en transformatie van het architectuuronderwijs FRANSE REVOLUTIE EN DE EFFECTEN OP DE ARCHITECTUUR - De revolutie had effecten op allerlei zaken : Vous vervangen door tu: minder elitair Afschaffen van lokale dialecten Kalender veranderen 1 eenduidig metrisch systeem wordt ingevoerd (niet meer afgeleid van menselijke maten) Effecten op de architectuur? Inhoudelijk: voor het eerst wordt een architectuurontwerp gezien als een onderdeel van het bouwen van een moderne natie. FR drukt zich uit in massarituelen: bv. Revolutiefeest Sainte-Geneviève: => transformatie naar pantheon (soufflot) (uitdrukking van gebouwen van Boullée) De wetenschappelijk, technische vooruitgang zorgt ervoor dat de architecten klem komen te zitten tussen de oude wereld van symbolen en de nieuwe wereld van wetenschappelijke precisie. Burgerlijk ingenieur: worden opgeleid aan nieuwe scholen: nieuwe technieken, machines Ecole polytechnique Specialisten die de gebouwen van de nieuwe samenleving organiseren. DURAND en L’école polytechnique - Relatief weinig bekend voor gebouwde oeuvre, maar heel bekend om zijn rol in het onderwijs. Neemt deel aan de concours van de architectuur. Begint de architectuurgeschiedenis te ontleden, zoekt naar typologieën. In 1790 begint hij aan een project voor een architectuurpublicatie Hij gaat verder met het uitpuren van de architectuur. Hij geeft later ook zelf een cursus voor de franse militaire ingenieur. In de volgende jaren publiceert hij zijn eigen cursus. Recueil et parallèlle - verzamelt en vergelijkt antieke EN moderne gebouwen, types gebouwen. 45 - - Hij geeft een onderwijs dat radicaal verschilt van wat voordien in de architectuuracademies gegeven werd. Veel minder gebaseerd op architectuurtheorie, de juiste verhoudingen, kapitelen. Het onderwijs is nu veel meer praktisch van natuur. Het is een onderwijs dat zich afstemt op de noden van een nieuwe snel ontwikkelende, moderne, industriële samenleving. 3 dingen van belang in zijn onderwijs: Afkalving van het belang van de standaard van Vitrivius Niet de klassieke taal van de Architectuur, maar het ontwerpproces is het eigenlijke onderwerp waar hij mee bezig is. Hij houdt zich bezig, niet met de vorm, maar met het proces Belang van structuur, het technisch aspect van het ontwerp Rondelet: l’art de bâtir Architectuur wordt een soort wetenschap. Gewoon goeie gebouwen die blijven staan.) - Architect wordt direct afgerekend op het direct nut van gebouwen. Nuttige, efficiënte, goedkope gebouwen realiseren. Precis des leçons - - - Durand stelt een analytisch methode voor voor het ontwerpen: een eenvoudige procedure waarbij je allerlei elementen kan combineren. Grid vr bijvoorbeeld centraalbouw. Via dit systeem kan elke student een ‘goed’ gebouw te realiseren. Eerst kies je een type, en verder in het boek wordt uitgelegd hoe je het moet evolueren tot een behoorlijk gebouw. Je kan in een gebouw klaargemaakte delen erin steken. Architectuur wordt het combineren, componeren van gegeven delen tot 1 gebouw. Gebouw wordt op een wetenschappelijke manier uit elkaar gehaald en ontleed in aparte onderdelen. Het gaat niet meer om het unieke ontwerp. Deze aanpak werkt op alle schalen. Ook op de schaal van een woning. De école polytechnique is op zoek naar mediocre studenten die behoorlijke gebouwen kunnen genereren. Ze zijn niet op zoek naar de grote kunstenaars. Zo krijgen we een hele groep pragmatische architecten die heel veel bouwden, maar waarvan we vaak de namen niet meer kennen. Snelheid en efficiëntie zijn de codewoorden van Durand. De architectuur krijgt nieuwe taken. De doelstelling is het nut van de realisatie van de nieuwe maatschappij. Het gaat niet om het weten van “nutteloze” dingen. Het gaat om een weten dat direct inzetbaar is, dat iets oplevert. De architectuur moest ontdaan worden van nutteloze ballast. Moest omgezet worden in iets dat snel aanleerbaar is. Het opnemen in weinig tijd van echte talenten in de architectuur. De architectuur is dus een totaal wereldlijke operatie geworden. Wat Piranesi had beschouwd als de dood van de architectuur, wordt hier gekoesterd als waarde. 46 HET SPEKTAKEL VAN DE MODERNITEIT Impuls tot industrialiseren. Het ontstaan vh kapitalistische denken (1760/70 tot begin 19e eeuw) Impact van industrialisatie: - grote massa’s migreren naar de stad om te werken in fabrieken => explosie van steden - enorme ontwikkeling van industrieën - expansie van de transportmiddelen, fabrieksgebouwen, woningbouw vr arbeiders… => voor het eerst krijgt je een arbeidersklasse De schaalvergroting gaat heel snel door. Heel snel rijzen nieuwe stadjes op. Schrijnende sociale omstandigheden. Schaalvergroting van de industrie, maar ook van transportinfrastructuur! Heel vroeg al, krijgt men tolwegen (rond 1770 al). BRUGGEN Soms moeten de wegen over hindernissen: bv. Tolbruggen. Tolbrug in Coalbrookdale Eerste ijzeren brug (1779)! London bridge Op 20 jaar tijd, ontwerpt Thomas Telford de London Bridge. Het wordt niet uitgevoerd, omdat niemand het geloofde dat het mogelijk zou zijn om zo’n brug te bouwen. (grote overspanning!) Er is een heel snelle evolutie! In cartoons wordt het limietloze van de ingenieurs bezongen Op 20 jaar zijn er 20000 bruggen gebouwd in Engeland (de meest voor het spoorverkeer) Op korte tijd veel vooruitgang in die discipline. 47 Pont du Garabit van Eiffel - Parijs met Marseille verbinden. Een nieuw soort van brug: onafhankelijke boogconstructie. Structuren op een nooit geziene schaal Forth bridge - Bouw gedocumenteerd Brooklyn Bridge 1881 hangbrug Transport: treinen, maar ook kanalen! Ijzer maakt nieuwe verhoudingen mogeijk => nieuwe architectuur. Bv. 1815: Royal Paviljon Gietijzer: neo-renaissance architectuur in ijzer. Bibliotheek Sainte Geneviève, Parijs - 1842: Henri Labrouste: nieuwe hypermoderne bibliotheek. (om kloosterbib van st-geneviève in onder te brengen) Er vindt een transformatie plaats van algemeen de bib (vroeger slechts beperkt toegankelijk) Nu is het een open structuur in ijzer: transparantie en licht Bibliotheque nationale - neo-byzantijnse stijl, koepels als doeken opgespannen. Combinatie van grote schaal van westerse samenleving en de slankheid (idee van brandvrij gebouw; geen hout..) 48 Nieuw type: het STATION In 1 eeuw tijd worden 100000 stations gerealiseerd. IN origine valt het uiteen in 2 delen: - Deel naar stad: passagiers ontvangen , vorm gegeven op klassieke wijze: architecten - Deel van sporen van treinen: vormgegeven door ingenieurs, structuur, slankheid… Stations worden heel snel van grote schaal 1863: St-Pancras Station - Lichtheid van ijzer Mogelijkheden van ijzer en glas worden afgetast Alles wordt verborgen achter een victoriaans spoorweggebouw. Neo-stijl (neo-gotisch, victoriaanse periode) King’s Cross Station - Andere architectuur Structuur van spoorweghal wordt doorgetrokken tot stedelijke gevel: poging om nieuwe elementen te laten doordringen in de architectuur. Gare de L’Est (rond 1850) in Parijs - Intergratie van de ingenieursconstructie naar de gevel toe. Combinatie van de constructie, neorenaissancegevel en daarin een opgeblazen gotisch rozetvenster. Centraal station in Antwerpen - Van Asperen Neo stijl: neorenaissance Rozet Structuren hebben impact op de omgeving, op de verbeelding van de mensen. Ze veranderen ingrijpend de stedelijke omgeving. 49 ANDERE TYPES Markthal: Les Halles in Parijs - Voedselvoorziening => ontwikkeling van grote markthallen compleet in ijzer en glas. Koninklijke serres in Laken (1870) Elevador Santa Justa - stuk spektakel, volledig ijzer Lissabon Great Exhibition in London: Crystal Palace - - Joseph Paxton 1851 voet : symbolisch: het jaar = 864 m lang Helemaal in ijzer en glas De enorme snelheid waarmee het opgericht is!! In 9 maanden tijd Hij standaardiseert alles! Hij laat alles op voorhand standaard maken. De zuilen worden dan in serie opgericht , daartussen de bogen. .. Eerste gebouw dat als een serieproduct wordt opgericht Men begin te produceren op schaal van het land. De wereldtentoonstellingen zijn voor iedereen toegankelijk. Iedereen wordt getransformeerd tot consument. De arbeiders kunnen de producten waarvoor ze hard gewerkt hebben nu bewonderen als spektakel. Le beau banal: de smaak van een niet opgeleid publiek. Les nouveaux riches: ze klimmen op vanuit de lagere klasse. Prêt-a-porter - Ready-made clothing. Daarvoor ging iedereen naar een kleermaker. - Ontwikkeling van grote warenhuizen. Rond het midden van de 19e eeuw ontstaat de consumptiemaatschappij. Er ontwikkelen zich nieuw stedelijke ruimtes: bv. ‘Shoppingcentra’ Shoppingcentra: Passage Duquère allemaal winkels. 50 Er zijn 2 werelden naast elkaar ah ontstaan in de steden: - Commercialisering van de stad met grote magagzijnen, overdekte passages => secularisering van de samenleving. 2 grote monunenten tonen de twee machten die tegen elkaar ah vechten zijn: - Enerzijds de sacré choeur , paul abadie: op hoogste punt, moet proberen met een eclectisch gebouw de ter ziele gaan de waarden van de samenleving nieuw leven in te balzen - Anderzijds: de Eiffeltoren : feest van de consumptie. Tonen van de nieuwe capaciteit van de ingenieur. Ze staan symbool voor de tweespalt : de kerk uitgedrukt in neostijlen, en de nieuwe industriële maatschappij. Ook andere grote structuren: Bv. Halles des machines De kerk beseft dat als ze terug een christelijke harmonieuze samenleving wil realiseren, kan ze dat niet blijven doen in de neostijlen van de sacré choeur, maar dat ze moet bouwen in de nieuwe materialen om de arbeiders terug te lokken Saint-Eugène Kerk volledig uit ijzer Dit alles speelt zich ook af in Amerika. - Spoorlijnen geven aanleiding tot bouw van gigantische stationstructuren Bv. Pensylvania Station Gebaseerd op romeinse thermen Enorm complex Gigantische ruimtes gebaseerd op de klassieke architectuur gecombineerd met de ijzeren architectuur boven de perron Transparantie en lichtheid Opgedeeld in verschillende lagen 51 De ontwikkeling van de moderne metropool Europa en de VS STADSPLANNING De tijd van de metropolen is eigenlijk al de tijd van de 19e eeuw. We komen aan een topmoment in het begin van de 20e eeuw. De ontwikkeling van de metropool begint al erg vroeg: 18e eeuw (schets gridstructuur) Stedenbouw ontwikkelt zich vanaf dat ogenblik als een autonome discipline. Ze heeft in wezen niets meer te zien met architectuur omwille van haar natuur zelf. Een wetenschap die andere instrumenten hanteert. Lissabon - Aardbeving, tsunami en brand teisteren Lissabon in 1755. Reconstructie door Markies de Pombal. De oude feodale monarchie wordt op dat ogenblik vervangen door een regering die zich steunt op de stedelijke klasse van ondernemers en handelaars. Plaza do commerco: rijkdom en macht wordt gehaald bij nieuwe groep mensen: handelaars Deze nieuwe groep zorgt ook voor een nieuwe stedenbouw De transformatie wordt doorgevoerd door een politieke figuur. Het is een politiek project: stedenbouw is een apparaat van technische kennis. Parijs Midden 19e eeuw: Parijs - Napoleon III en Haussman Transformatie starten in 1853 Een systeem van grote verbindingen Efficiente verbindingen in een groeiende stad! Creëren van voldoende woningen voor een zich ontwikkelend burgerij( nieuwe klasse, vooral sinds FR). De stad moet afgestemd worden op deze nieuwe middenklasse. Karakter van de straten transformeert zich in een burgerlijk decor. Veel van deze nieuwe boulevards worden door oude proletarische buurten getrokken (die vaak moeilijk controleerbaar waren door de politie Haussmanisation: assen trekken door moeilijke gevaarlijke buurten. (stedenbouw ontstaat uit een politieke wil!!) Brede assen: voor verkeer, en moeilijk om barricades op te werpen! 52 Barcelona - Transformatie van Barcelona: 1858 Cerda: plan van Haussman als een voorbeeld, maar heeft er ook kritiek op. Hij denkt op een grote schaal! Hij probeert een uniform systeem over de stad te leggen (GRID) : dan neem je speculatie weg: sociaal project waarbij alle panden ongeveer even duur zijn (behalve die aan de diagonaal) Op schilderijen beginnen we iets te merken van de fascinatie voor de enorm grote stad. De aanleg van nieuwe parken: les buttes- chaumon in Parijs : omkering natuur en stad: je staat in het park en ziet rondom u alleen maar stad (vroeger: in stad: rondom u alleen maar groen => schaalveranderingen. ) In schilderijen wordt deze nieuwe stad, nieuwe schaal bezongen (bv. Pisaro: pointillisme) Tegelijkertijd ontstaat een nostalgie voor de kleine plekken in de stad zoals passages, cafés…( schaal van nieuwe grootstad wordt teruggebracht naar de intermenselijke schaal: in schilderijen, literatuur van de tweede helft van de 19e eeuw). DE WOLKENKRABBER Eerst een enorme uitspreiding horizontaal Ten tweede: densificatie van de stad: in de hoogte gaan Verticaal transport van mensen en diensten met zo groot mogelijke vloerplateaus: basis ligt al vast van in het begin. CHICAGO - Grote brand van Chicago in de jaren 80 van de 19e eeuw: op weinig tijd: een soort nieuwe stad: een getransformeerde stad. Enorme schaal: bv. Station Verbindingsnet; kern/centrum binnen loop van rivier Nieuw bouwblokkensysteem met nieuwe materialen: ijzer, baksteen - uitvinding van de lift!!! => ontstaan van hoogbouw 1) eerst op stoom: stoomleidingen onder steden 2) elektrische lift: vanaf 1880 In geen tijd ontstaat een nieuwe stad die vooral in het kern gedeelde in de hoogte gaat. De grondprijzen schieten de hoogte in, dus gebouwen worden steeds hoger 53 CHICAGO SCHOOL 1889: Monadnock building door Welbourn e Root en Burnham - - - Burnham: was van belang geweest voor de WT in Chicago. Hij ligt aan de basis van de enkele van de eerste wolkenkrabbers Valt op door hoogte (16 verdiepen) en door de totale afwezigheid van ornament. Puur metselwerk. Donkere baksteen Haalt het pure uit de zorg voor de vorm: een sokkel, kwalitatieve raampartijen, lichtjes terugwijkende wand, wordt smaller naar boven toe, kleine uitkraging bovenaan. Hoek ploot zich langzaam open, uitkraging van de baksteen Niet revolutionair op vlak van structuur: ijzerstructuur, ook buitenwand is dragende wand.: beneden is hij een meter dik: veel grondverlies op een plaats waar grond duur is! Nieuw soort structuur: skelet waaraan een niet-dragende wand wordt opgehangen: GORDIJNGEVEL William Le Baron… Nieuw soort architectuur: hoeken hebben nu geen groter belang meer dan andere plekken, in de massiefbouw was dit wel: veel krachten komen samen Gevel wordt flinterdun, louter een soort scherm. Heel snel krijg je de effecten daarvan te zien. Daniel Burnham company: 1894: Reliance Building - Basistructuur in 15 dagen tijd! !Op een paar jaar tijd: van een massiefgebouw naar een bijna volledig glazen structuur met smalle hoeken! - Bijna volledig glas - Radicaliteit zit in de nieuwe mogelijkheden die de gordijngevel geeft: bijna volledig glas, meer oppervlakte gebruiken… 54 NEW YORK Minder radicaal Flatiron building in 1902 door Burnham - Structuur met gordijngevel Op een moeilijke plaats Wordt een icoon voor Amerika Ambigu: moderniteit van structuur tegenover bekleding van de gevel (detailleringen ontleent uit de geschiedenis van de architectuur: Manierisme, barok…) Richardson: Marshall Field Store - Zware architectuur die tegelijk heel nieuwe elementen binnenbrengt. Contrast tussen structuur binnenin en zware bekleding van de gevel. Wainwright Building door Sullivan - enorme massieve blokken individualiseren door ornament. Sokkel, schats, bekroning: als een klassieke zuil In de bekroning brengt hij de natuur binnen in de enorme exploderende stad. Carson, Pirie, Scott store door Sullivan - - Vegetale decoratie wordt naar beneden gebracht Radicale moderniteit: opener structuur. Onderaan is de schaal van decoratie ingezet om de aandacht van de massa te trekken en te lokken naar dit warenhuis Nieuwe standaard voor de gevels: radicaliteit vanboven, onderaan interageren met de massa Dan een periode van weinig evolutie Vormgeven van de huid van de wolkenkrabber is het enige dat overblijft, de hoogte e.d. liggen eigenlijk vast. - Neostijlen leggen zich over de nieuwe structuren (bv. 1910 Woolword) 1921: wedstrijd voor de hoofdzetel voor de belangrijkste krant van de Chicago: de Chicago Tribune Architecten over heel Amerika en Europa doen mee. (de mooiste wolkenkrabber ter wereld) Raymond Wood wint met een neogotische wolkenkrabber. Het toont het enorme verschil van Amerika en Europa (europa radicaler!) 55 De jaren 20: de wolkenkrabbers nemen een enorme schaal aan. Decoratie moet intermediëren tussen de enorme schaal van de wolkenkrabbers en de mensen op straat Chrysler building van William Van Alen - Materialen van auto’s worden ingezet om het gebouw te decoreren! (Art deco) De enige mogelijkheid om nog op te vallen - De hoogste worden - Het enorme publicitaire opschrift (bv. Gra Hill) Empire State Building: 1930 - De schaal is enorm! De rest verdwijnt in het niets Geste van Le Corbusier: als hij toekomt in NY, en hij zegt als men vraagt wat hij denkt: les grattes-ciel sont trop bas. Teken van armoede Rockefeller Center: (1927-1935) door Hood - complex van wolkenkrabbers: vanaf dan begint het zich tegen de stad te keren: stad op zich Lever House door Bunshaft - Wolkenkrabber is onhandelbaar geworden Zuiver geometrische vormen Huid: gelaat geven van een pure reflecterende spiegel: volledige glasgevel. 56 MIES VAN DER ROHE Lake shore drive appartements - Volledig in staal en glas Gestart in 1948 Zette sculptuur in : 2 monoliete blokken Zeer uitgepuurd, vloer in travertijn Seagram Building - Langs Park Avenue. : duurste grondprijs ter wereld ‘pure verspilling’: bouwt het niet vol! Richt de toren achteruitgetrokken op; maakt plaatsvoor open ruimte. Bekleding volledig in brons Duurste wolkenkrabber ooit gebouwd per m² Interieur vormgegeven door Philip Johnson De strijd van de hoogste worden gaat ondertussen verder (WTC-torens van Yamasaki) En gestes in het uiterlijk: (toren van Jonhson: postmodern) MAAR Tegelijk met de ontwikkeling van de metropool: een heel sterke anti-stedelijke tendens. Suburbia: uitgestrekt gebied van individuele woningen: kenmerken eigenlijk nog meer dan de wolkenkrabbers de stedenbouw De stad breidt zich uit maar verdund Robie House van FL Wright NY, riverside, LA => suburbia spreiden zich uit over heel de de VS 57 Los Angeles - jaren 60: - nieuwe manier van wonen Autocultuur Suburban Spraw… LA: relatief korte geschiedenis Tegen 1909: kernstad Spreidt zich al heel snel uit over een enorme oppervlakte Spoorwegsysteem dat heel wat gebieden bedient. Semi-desert: men kocht enorme stukken grond voor een prikje en legden er spoorwegen. Ze worden verkaveld en door de spoorweg krijgen ze een waarde: ze verkopen ze opnieuw. Stad groeit heel snel (niet concentrisch) over de afstand van een kleine 100 km. 1) Water nodig: water supply Mulholland: rivier gaan afdammen om water te stelen en over te pompen naar de valley van LA. Die man wist ook op welke plekken water eerste gedistribueerd zou worden en kocht die gebieden op. (oplichterijen) 2) Olie - Oil district: iedereen gaat plots olie ophalen uit zijn eigen ondergrond (bv. Huntington Beach) => brengt veel geld binnen in de stad 3) Auto’s - LA beschikte over een fantastisch spoornet (privétreinen) - De bandenfabrikanten beginnen de kleine spoorwegmaatschappijen op te kopen en laten ze de vernieling in gaan. Alle mensen die op grote afstand van het centrum een perceel hadden, worden plots verplicht om een auto te kopen. => snelle shift van een spoorwegsysteem naar een autosysteem. (highways…) - - AW Ross koopt een stukje terrein rond Wilshire Boulevard voor geen geld. Op dat moment was Wilshire niet helemaal verhard. Hij verhard het verder en zorgt ervoor dat het een belangrijke as wordt. Hij plant er een shoppingscenter in georiënteerd op de auto. Westwood: the second Hollywood. (sprawl gaat alsmaar verder) De filmindustrie in LA: brengt LA geld, maar ook ARCHITECTUUR In de nieuwe ontwikkelde wijken worden gebouwen opgetrokken gebaseerd op de producties. Bv. Zorro leidt tot een boom van Hacienda Style. Bv. Azteekse tempels, chinese pagode’s… Cinemazalen Europese architecten naar Amerika In dit LA komen een aantal migranten, architecten uit Europa toe. La wint 70000 nieuwe inwoners per jaar in de jaren 20. Tegen het einde van de jaren 20 zijn er meer dan 1 miljoen inwoners. 58 Huis van Rudolph Schindler Bv. Rudolph Schindler uit Wenen - Bouwt zijn eigen huis Woning die helemaal open kan naar de natuur Sliepen eerst gewoon op het dak, tot regen: soort van beschutting Albert Frey uit Zurich - Europees modernisme te midden van een soort semi-desert: Palm Springs Frey House modernistisch experiment Richard Neutra Lovell Health House - Dankzij dit huis wordt de architectuur van LA bekend in Europa Europese modernisme: meer gericht op sociaal project. Amerikaans modernisme: ontbreekt dit sociaal ideaal, transformeert in een puur luxueus decor in grote ruimtes in de natuur Kaufmann Desert House CASE STUDY HOUSES Na WO II: begin van een nieuw soort wonen. Woningen voor gemiddelde inkomens? Experiment van the case study houses van John Entenza (arts en architecture) Woningen tonen die hij beschouwd als toegankelijk voor de gemiddelde Amerikaan Worden als ontwerp getoond, en ook gebouwd! Worden allemaal genummerd EAMES CSH 8 - Staalskelet Brengen allerlei materialen binnen Kan helemaal transformeren van sfeer 59 CRAIG ELLWOOD - Bouwt hele lichte structuren (zichtbaar in het interieur) Hunt house in Malibu puur geometrisch blok Domesticatie van staal: staal wordt een materiaal voor te wonen PIERRE KOENIG CSH 21 - Bijna totale transparantie Auto staat bijna letterlijk mee binnen in het huis CSH 22; Stahl House (1960) - - Een vd meest tot verbeeldingsprekende CSH Verschijnt voor het eerst in Arts en Architecture (Shulman: fotograaf) in 1960 Transparantie, zicht… Eig enkel nog vloer en plafond Entenza rapporteert met ‘dramatische’ foto’s Documenteert de werf Dan publiceert hij een plan: opendeurdag Als een icoon in het tijdschrift Deze foto is wat de foto van het koppel was voor frankrijk. De stedelijkheid van de 2 dames is een decor. Ze zijn verheven boven de stad (franse foto: passion) Alle foto’s doen denken aan foto’s uit films (zowel entenza en schulman hadden gewerkt voor de filmindustrie) Free floating roof shelter Experimenten : Camel sphere house: john Lautner Maar al snel verzandt de hele CSH experimenten in puur decorbeelden in de jaren ‘60 Vernieuwend? 60 - Materialen? Staal, maar de panden zijn relatief klassiek gebouwd Ze waren belangrijk, maar stonden niet aan de avant-garde van wat op dat moment uitgedacht werd. Beperkte gamma van activiteiten Sociaal equivalent van de moderne architectuur is er niet. Foto’s : beperkt gamma van activiteiten , en klassieke stereotype rol van de vrouw: bloemschikken… Nieuwe types van woningen door oorlogsindustrie Schaalvergroting in de woningbouw na de oorlog Serieproductie van woningen (Sears) Bv. Lustron : staalplaten Op een vrachtwagen wordt je huis geleverd. Ter plekke opgericht Lustron houdt succesvolle opendeurdagen Enerzijds experimenten van toparchitecten en anderzijds de Amerikaanse bouwmarkt. Op die manier wordt de droom van de moderniteit uitgedaagd door andere publicaties. Terugkeer naar de all american family home. CSH blijven beperkt tot een kleine groep. Bv. Lakewood Enorme schaal: wijk: 500 gelijke huizen per week beginnen Staat veraf van het ideaal van het californische wonen. De onmiddellijke omgeving van de woning: de pelouse voor het huis i.t.t. de weidse omgeving van de CSH Peter Buckdanovich: film targets: nieuwe huiselijkheid in deze suburbs registreren: dolle schutter installeert zich in de omgeving en begint te schieten op vanalles. De highway is geen vrijplaats meer, maar de lugubere uitvergroting van een schietstad. Een droom maal 1 mln is chaos Gehry: 5j verschil met het experiment van Koenig: vanaf nu techniek vooral in functie van beveiliging (form follows fear: muren, slagbomen…) Gated communities achter muren. Spanning tussen suburbane wonen! 61 Deel 1: architecturale moderniteit als langetermijnbeweging (1420-1680) Deel 2: architectuur en transformatie van het moderne weten (1660-1960) Deel 3: leven, denken, ontwerpen in de conditie van het moderne (1860-1960) De machine Age en hoe ermee om te gaan Een van de moeilijkste dingen waar de moderniteit tegen moest opboksen was het idee van de continuïteit van het verleden. Het eclecticisme: uit verschillende stijlen een nieuwe stijl maken Bv. Justitiepaleis Er ontstaat het besef in de tweede helft van de 19e eeuw dat het verleden voorbij is: nieuwe visie op geschiedenis (een radicale stap) => de bindingen met het verleden zorgt ervoor dat bv. De victoriaanse cultuur plaats ruimt voor het soevereine individu: verheerlijking van het vrije creatieve, ontdaan van de banden met het dwingende verleden Bergson: elan vitale, evolution créatrice Filosofen halen anarchistische levenskrachten naar boven waarin de mens zelf kan creëren, ontdaan van alle oude banden. De machine dringt meer en meer het alledaagse leven van de mensen binnen. (telefoon, auto…) Totaal nieuwe grootschalige constructies en vormen: stoomschip Bv. 1903: eerste vlucht van Wright Wo I geeft de machine-industrie een enorme stimulans. Al deze vernieuwingen zetten de verbeelding aan het werk. De architecten zijn bereid de tijd/vormen van de machine over te nemen. Vers une architecure van Le Corbusier - Hij omarmt de esthetiek van de nieuwe machines. Op de cover staat geen gebouw, maar een stoomschip. Hij plaats de schoonheid van auto’s op gelijke hoogte met die van klassieke tempels. Amerikaanse versie van vers une architecture: - Titel: towards architecture? Nee, towards a new - Cortile van Bramante op de cover: wel een gebouw op de cover! Verschil met europa in de jaren 20: grote radicaliteit heerst en is mogelijk. 62 BELANGRIJKE VERNIEUWINGEN: - Nieuwe materialen: gietijzer, smeedijzer, staal - Nieuwe ingenieurstechnieken - Nieuwe ontwikkelingen in gewapend beton Vroeger werden die vaak verbonden met klassieke vormen. Pas aan het eind van de 19e eeuw zijn deze nieuwe technieken klaar voor een nieuwe architectuur. ‘ La maison est une machine à habiter’ (Le Corbusier) De eenvoudige geometrische vormen van de ‘hardware’ van de machines worden toegepast in de architectuur (niet zozeer de machine, maar de behuizing) (le Corbusier zet zich af tegen de neostijlen) Betere architectuur kon de mens en de samenleving verbeteren. (modernisme) Moderne architectuur is geen eenduidig fenomeen. Het heeft veel zijden en verandert constant. Lewis Mumford: trekt de aandacht op de gevaren van de industriële samenleving die bij Le Corbusier genegeerd worden. Aan het begin van het modernisme zitten er ook een aantal critici (vervuiling, slechte leefomstandigheden) 2e helft 19 eeuw VIOLLET-LE-DUC - Eerst helemaal opgenomen in de romantiek - Hij raakt betrokken bij de beweging om de kathedralen te redden van de ondergang - Hij wordt restaurateur en restaureert o.m. de nôtre dame - Rouen: torenspits die afgebrand was vervangt hij door een gietijzeren toren. - Hij pleit toch vooral voor het abstraheren van de principes van de gotiek, en niet zomaar het regenereren van de vormen ervan - De gotische architectuur was een soort modernisme van de ME (enorme hoogtes, structurele eenvoud) Je kan de principes ervan over nemen om een nieuwe moderne architectuur te ontwikkelen - Begint gebouwen te ontwikkelen die loskomen van het historiserend karakter. Ze zien er misschien wat vreemd uit, maar ze waren (volgens hem) rationeel - De principes van het bouwen ontlenen uit de mechanica van de natuur zelf (bv. De kristalstructuur - Periodes van grote publicaties in alle wetenschappelijke disciplines Er is nog iets extra nodig om die nieuwe architectuur door te voeren (om een beter wereld te bereiken) => proces van het modernisme Een aantal mensen omarmen de nieuwe technieken en anderen vluchten weg uit die machine age. Veel mensen ondervinden de slechte kant van de machine age. ( ambachtslui worden louter fabrieksslaven, wooncondities van arbeidersklasses…) 63 ENGELAND Pugin - Katholiek Vlucht uit industriële wereld, terug naar gotsiche wereld Neogotische beweging (sint-lucasscholen zijn daar een gevolg van) Nieuwe parlementair gebouw in Londen: terug naar harmonieuze samenleving in de ME Ruskin - Kwaliteit van het handwerk, menselijk vakmanschap William Morris - Keert zich tegen industriële - Maar is ook een anti-historicist! - Je moet u niet afzetten door terug te gaan , maar door nieuwe vormen te onwikkelen - Nieuwe vormentaal met de middelen van een pre-industriële productie - Terug naar de kwaliteit van het handwerk - Hij zet de logische stap niet: accepteer de machine, leer de logica’s van de machine en maak het zo dat het producten gaat produceren die niet vulgair zijn van vorm, slecht van materiaal, maar maak dat ze goed ontworpen , met goeie materialen dingen produceren die even mooi zijn Muthesius Deze logische volgende stap wordt wel in Duitsland gezet. Industrie omvormen naar een moderne industrie die de kwaliteit van handwerkateliers evenaren en zelfs overstijgen. Daar ligt een basis van de kracht van de Duitse industrie in de hele 20e eeuw: grootschalige productie van heel kwalitatieve producten. AEG : engageert Behrens - Belgie: arts en craft movement is belangrijker geweest dan het industriële kwailiteitsproduct. 2 inspiratiebronnen voor de moderniteit: de machine en de industrie en anderzijds de natuurlijke vormen - De fotografie is vanaf het prille begin ongelooflijk goed! - Naturdruk: op grote schaal elementen van onderzoek verspreiden Reproducties van de natuur Inzicht in biomorfe vormen - Rontgenfoto’s 64 ART NOUVEAU IN BELGIE - Biomorfe als basis - De vormen van de industrie (klinknagels, ijzer) Deze 2 komen hier samen - De naam art nouveau: van parijs winkeltje van Bing Horta had voor die meneer een ontwerp gemaakt in 1895. Horta wordt beschouwd als de eerste architect die het biomorfe op een significante manier opneemt. VICTOR HORTA 1892: Maison Tassel - Breekt hele schema en etiquette van hoog burgerlijke woning door Bescheidener, eigenlijke verdieping zit wat hoger De klassieke taal van de 19e eeuw ontbreekt in de gevel Ruimtewerking waar alle kamers door de centrale ruimtes door elkaar lopen, je kan blikken werpen in allerlei kamers Er wordt licht gebracht tot in het midden van de woning Statica van de architectuur en de beweeglijkheid van de vormen die ingezet worden om te decoreren Hotel Van Eetvelde - Radicaliteit: gevel lijkt meer op kantoorgebouw dan op privéwoning Ontdubbeling van de structuur van de gevel Transformatie van het grondplan Kern van het huis is een enorme ontvangstruimte (‘serre’) Systeem van doorkijken: alles is transparant, baadt in het licht 1895: kleuterschool in Brussel - Lijkt symmetrisch, maar is het niet Steekt nooit de industriële fusie weg Centrale overdekte speelplaats wordt gerealiseerd met een minimum aan materialen 1895: Maison du Peuple - Ijzerstructuren Ogenschijnlijk decoratieve element is een functioneel object (bv. Radiator) Art Nouveau kan je niet associëren met een uitbundige decoratie! Veel gebouwen van Horta zien er bijzonder sober, uitgepuurd uit 65 Hotel Max Hallet - Achtergevel!: ‘serre’: gebouw met de materialen van een serre) GUIMARD IN PARIJS - Metro’s Structuren verschillen van Horta, ze komen meer voort uit een traditie van meubilair, rococo (decoratiever) HENRY VAN DE VELDE - De wil tot schoonheid en anderzijds het realiseren dat je de wereld niet kan toedekken Probeert moderne wereld leefbaar te maken, te verfraaien met prachtige decoraties Elegantie, die in het begin de revolutie ontkent Dat begint te schuiven in 1914: (werkbund)theater in Keulen: hij begint zich te realiseren dat hij te zeer gelooft in het verbeteren van de wereld d.m.v. de schoonheid van dendingen waarmee hij de mensen gaat omringen. Universiteitsbib - Machine om boeken te stapelen Op een bepaald moment: overdekt Ontwikkeld met een revolutionaire techniek: klinkbekisting (ontwikkeld met Magnel) Oorspronkelijk in zichtbeton Hij toont nu de conditie van het moderne! 66 Het Wenen van Adolf Loos WAGNER - Stelt betegelde façades voor (bv. Magnolicategels: gevel reinigt zichzelf als het regent) - ‘we moeten af van de klassieke decoratiesystemen’ - Nieuw decoratiesysteem: gebaseerd op natuur en functionaliteit - Wil om het publieke transportsysteem een schoonheid te geven HOFFMANN Sanatorium - Hygiënisering van de samenleving Hij geeft ALLES vorm: architectuur, lampen, meubilair Brussel: palais Stoclet (1905) - Randen afgezet met bronzen elementen Integratie van architectuur met de verschillende kunsten Bekleed met marmer , friezen Alles vormgegeven Weense atelier: wilde terug voorwerpen gemaakt door stielmannen ( ~Morris…) ADOLF LOOS - - Na zijn studies naar VS, als hij terugkomt, is hij een outsider in Wenen. Hij ziet er het gekunstelde karakter van de architectuurproductie/kunstproductie Ver Sacrum: publiceert een artikel: die Potemkinse Stad (~Potemkin: canvasstructuren: steden die niet bestaan). Loos vergelijkt Wenen met zo’n soort pure fictie. Iedereen trekt façades op die niets te maken hebben met de realiteit. Hij sluit daarbij aan bij Karl Krauss: citaat urne /pispot: aanval op mensen die gebruiksvoorwerpen gaan decoreren . De urne is een symbolisch object, het kan dus versierd worden. Maar iets dat alleen maar praktisch moet zijn, gaan decoreren is gek en kan niet. Kunst dient niet. Gebruiksvoorwerpen moeten gewoon zo functioneel mogelijk gemaakt worden. Loos valt verwarring aan: bv. Schoenproductie Aanval richt zich op architecten die alles willen decoreren. ‘voor de arme rijke man’ Tijdschrift ‘Das Andere’ van Loos Eenvoud van witgepleisterde huizen Cafe Museum - Ontwerpt zelf geen stoelen, maar neemt de voor hem perfecte stoelen van Tonnet Villa Karma verbouwen. 67 - Decoratie die uit de materialen zelf voortkomt laat hij toe (tekening van hout, marmer) Referenties naar de klassieke architectuur American Bar in Wenen - Samenvallen van de oude cultuur van het continent en de nieuwe cultuur van de Amerikaanse samenleving (lichtreclame..) Looshouse - Cruciale ligging Panden rondomrond in dezelfde tijd in neostijlen Leidt tot veel discussies Gevel was een schande Hij wordt verplicht om bloembakken eraan te hangen Geeft publieke lezing waar hij zijn architectuur verdedigt (mein haus am michaelerplatz) Geen formele wil tot eenvoud, bijna een morele basis tot eenvoud Ornament und verbrechen (ornament en misdaad) - Ornament behoort tot de lagere lagen van de bevolking . zij hebben geen toegang tot kunst. Het wordt een vervanging. Maar wie naar Beethoven luistert en toch bezig is met decoratie is een misdadiger Haus Steiner - Zonder versiering Witgepleisterd Verschil tussen neutrale buitenwand in pleisterwerk en het interieur die niet zo zijn uitgepuurd als de gevel. Binnenin moet de mens zich behaaglijk kunnen voelen en krijg je wel heel complexe ruimtes met bekleding Woning Moller (1928, Wenen) - Witgepleisterd. Ramen verraden functies van het interieur Niet alle ruimtes hebben dezelfde hoogtes (~Horta) Raumplan: geen plan per verdieping, maar plan in 3D 68 Woning Muller (Praag, 1930) - Raumplan Via miniscuul trapje ga je naar boven (hoofdingang!) Dubbelhoog salon Eetruimte: totaal andere bekleding (mahonie) Doorblikken Eenvoudige ongedecoreerde structuur. Materiaal zelf kan decoreren (bv. Marmer) Buitenzijde: anonimiteit, binnenzijde: nooit decoratie, maar bekledingsprincipe Essentie is het vormgeven van goeie ruimtes, ruimtelijke werking WITTGENSTEIN - Filosoof, 1 gebouw ontworpen: getuigd ook van essentie Wittgenstein House - Ontwerpt huis voor zijn zus Principe van loos verder geradicaliseerd Alles is veel groter dan normaal Transformeert radiator tot sculptuur op zich De strijd tegen het ornament, als je die begrepen hebt, dan ga je hetgene wat wittgenstein doet begrijpen. De mens kan men bevrijden door hem dingen te ontnemen eerder dan door hem onophoudelijk nieuwe dingen te geven. => basis van kritiek op onze samenleving (consumptiedrang) Door naar essentie te gaan wordt de mens bevrijdt! 69 Mies van der Rohe EUROPA DUITS EXPRESSIONISME Nietsche en Berçon => inspireren utopische architecturale visies, bedoeld om de kwaliteit van het leven materieel, maar ook psychologisch verbeteren. Vorm die hen het meest inspireert: kristal Manifest dat aan de basis ligt van Bauhaus BAUHAUS: fundamenteel duitse school waar alle modernisten zullen opgeleid worden/lesgeven. Kristal: meest perfecte model, heeft een lange traditie (denk maar aan Crystal Palace van Paxton): komt meest tot uiting bij expressionisten. Heeft een magische capaciteit Publicatie van Sherba. BRUNO TAUT 1914:glaspaviljoen in Keulen - eerste poging om visioenen van dichter sherba te realiseren in een gebouw. (inscripties om het gebouw van Sherba) 1919: Alpine Architektur - utopisch boek: utopisch visoniair beeld van de wereld waar de architectuur groeit uit de geologie van de bergen. Speelgoeddozen POELZIG schauspielhaus in Berlijn - Baksteen volumes Binnenin: kristalijnen structuren. Experimenteren met nieuwe materialen. Baksteen is een heel belangrijk materiaal voor duitse expressionisten-utilitaire constructies => krachtige emoties in de architectuur, zelf voor industriegebouwen 70 RELATIE MET DE INDUSTRIE MUTHESIUS - Herman Muthesius: overbrengen van Engelse ideeën van arts en craft movement maar! accepteren van machine als gewettigd instrument aanvaarden van massaconsumptie noodzaak om machinenstiel te ontwikkelen - Beste vertegenwoordigers van alles samenbrengen en alle kennis bundelen om de hoogste kwaliteit te bereiken voor de industrie => ligt aan de basis van de kracht van de industrie van Duitsland ( leidt tot AEG, …)(massaproductie met kwaliteit) - Aanstellen van belangrijke modernistische architecten aan het hoofd van bestaande academies en ze komen ook terecht in de belangrijke industriële sectoren. BEHRENS - In architectenbureau tegelijkertijd: Gropius, Le Corbusier,Mies Van der Rohe - Samenwerking met AEG: eerste samenwerking tussen industrie en ontwerper-architect Fabriekshal - - voorheen zou het enkel staal en glas zijn ofwel zou de structuur schuilgaan achter een historiserend gelaat. Behrens transformeert de fabriekshal in een nobel architecturaal monument zonder historicistisch te zijn. (monumentaliteit, ritme van klassieke griekse tempel, maar in modernistische vorm) KLASSIEK en MODERN even tegelijk MIES VAN DER ROHE - Loopt vakschool, gaat dan werken als metser Geen klassieke architectuuropleiding In Berlijn: bij meubelontwerper Bruno Paul Werkt later met Gropius en Behrens In vroege periode (1906): begint met vroegste projecten op 20-jarige leeftijd. Riehl Haus in Potsdam: - Mies’ eerste huis sluit aan bij traditionele vorm van villa-bouwen: langs tuinkant: naakte structuren, sokkel… Tegelijk: behrens: crematorium 71 1911: haus Perls - Klassieke opbouw van de villa Invloed van Schinkel Op 25 jarige leeftijd neemt hij deel aan een wedstrijd vaneen rijk Duits koppel (kroller-mulers) - Op schaal 1 op 1 wordt in canvas opgetrokken Na de oorlog: Tentoonstelling voor onbekende architecten: Mies wil dit werk op deze tentoonstelling. Gropius zegt dat hij dat niet kan voorstellen: we are looking now for something completely different. Mies gaat nadenken Wolkenkrabber Glas Hochhaus - In 1921 neemt hij deel aan een wedstrijd in Berlijn voor een glazen wolkenkrabber in friedrichstrasse. Essentie van wolkenkrabber is in VS weggestopt achter historiserende gevels, Mies doet dit niet, laat het open In tijdschrift van Bruno Taut( de expressionisten): tweede voorstel voor een wolkenkrabber: alleen tijdens de constructie tonen de wolkenkrabbers de oude constructieve ideeën, en alleen dan is de constructie overweldigend. Door de gevels wordt die kracht volledig verwoest. De kracht wordt verwoest door het toedekken door betekenisloze, triviale vormen. We moeten het opgeven om nieuwe taken op te lossen met traditionele vormen. We moeten vormgeven aan die nieuwe taken vanuit de natuur van die taken. Groeiende duitse bewondering voor Amerikaanse technische kunnen. (bij oa Mies, Mendelsohn…) In Duitsland was er ook de wens om torens de realiseren, maar het was vlak na WO I en de Weimarrepubliek had geen geld. Er zijn wel verschillende voorstellen gedaan. Zoektocht naar alternatief voor Amerikaanse torens en radicaler (avant-garde kunst en Amerikaanse wolkenkrabber) Wolkenkrabber die logsich, primitief en evident is. Wil tot nieuwe monumentaliteit: ingenieurskunst bevrijd van intellectuele vooroordelen. Enorme massa, hoogte, verticaliteit : niet in beton , maar glas. - Monumentale vormgeven aan structurele skelet - 1 van de belangrijkste tropen gebruiken van de Duitse avant-garde: kristal - Slaagt erin maximale bezetting te realiseren van het bouwterrein. Hochhaus wordt op de cover van G-magazine getoond. Huid en knoken: essentie van moderne architectuur volgens Mies 72 Belang van media in de start van de carrière van Mies. Rond 22-23 heeft hij maar enkele projecten gebouwd (neo schinkeliaans), heel zijn reputatie is gebouwd op publicaties Herdenkt het ontwerp van de villa. Traditionele raampartijen en deuren worden openingen. FLOWING SPACE. Radicale herziening in vorm van het interieur. 73 MIES BOUWT - Weimarrepubliek: veel bouwprojecten om veel mensen te huisvesten worden toegewezen aan avant-garde (economische beperkingen! Du is arm!) Abstracte behandeling van massa, ritme, ruimte => krachitge volumetrische composities. Weissenhof Siedlung - Volkshuisvesting Mies was hoofd van de organisatie/tentoonstelling Realiseert het als model van hoe men nu kan gaan wonen Geen vaste wanden: alles is open en kan op allerlei manieren gebruikt worden. => zoektocht naar wijzigen van typologieën van wonen in nieuwe ruimtelijke configuraties Haus Esters en Haus Lange - - - - lang als minderwaardig beschouwd Baksteen Haus Lange: meer traditioneel omdat klant niet mee wou? Herman Lange was verzamelaar van Duitste kunst, Duits industrieel, wilde kunst en industrie verenigen Architecturaal antwoord dat aansluit bij noden en verplichtingen van burgerlijk gezin van industriëlen, maar dat ook aansluit bij nieuwe ruimtelijke organisatie Ruimtes schuiven uit elkaar en creëren zo doorzichten. Schijnbaar traditionele ruimtes getuigen van een openheid Transparant ondanks baksteen constructie Fusie van modernistische ruimtelijke concepten met elementen van uitgepuurd classicisme alla Schinkel. (klassieke monumentaliteit) Transformatie van baksteentypologie (net zoals Barcelona paviljoentransformatie is van kolomarchitectuur) Speelt met conventies: moet daarvoor een grote hoeveelheid staal steken in de villa’s (baksteenmuren die op niets meer steunen) Tugendhat - - Was oorspronkelijk gepland in baksteen Luxueuze versie van de ambities die Mies had met Weissenhof Siedlung appartmenten: organiseren van wanden en andere architecturale elementen (meubilair, gordijnen!). Deze dingen bepalen de ruimte, onafhankelijk van de structurele noodzaak. Verdwijnen van buitenwand : ongehinderd contact met buiten Onafhankelijke elementen die de ruimte bepalen. 74 Barcelona paviljoen: - - Stelde niets tentoon Atypisch Gebouw zonder functie, tenzij een politiek en economische (weimarrepubliek wil een stem geven aan de geest van de nieuwe tijd) Canonisch gebouw van de moderne beweging, kon echter moeilijker nog atypischer zijn 4 variëteiten van steen (marmers, onyx, travertijn) heeft niets te maken met industrialisatie (normaal witte wanden, niets geschilderd) verschillende soorten glas openlijk dubbelzinnig: wat draagt? Wanden of kolommen? Structurele skelet dat typisch is voor moderne beweging is afwezig. De structuur zelf is eigenlijk afwezig. Kent weinig materialiteit. de maat van de tegels varieert! Om zich aan te passen aan de elementen die het geacht wordt te ordenen. De regelmaat wordt opgeofferd aan de verschijning (oordeel van het oog) gebouw dat zo goed als niemand gezien had toen het een icoon werd (is al afgebroken in 1930, maar het was nog maar gebouwd in 1929). Het was een gebouw dat alleen in fictie op papier had bestaan. zeer kort reëel leven, heel lang mediatiek leven verschijnt op covers, tentoonstellingen bv. The international style architecture (van Johnson) MIES IN AMERIKA - Situatie is moeilijk geworden in Duitsland voor Mies en hij neemt een uitnodiging aan om er naar de VS te gaan. Eerste project: vakantie voor helen Rieser Illinois Institute of Technologie - Neemt job aan bij AIT: organiseert er de architectuurdepartement, maar ook de hele campus. Gaat weg van sculpturale elementen naar een soort van grammaticale behandeling van de gebouwen. I’m working on architecture as a language=> you need a grammar (proza, poezie).. Een campus ontwerpen: grammatica nodig Zakelijke gebouwen (bv. Davy building) Farnsworth House 75 - - - Gaat totaal op in de natuur. Volgende stap in proces van het wegnemen van de buitenwand (begonnen bij tugendhat, vervolgd bij Barcelona paviljoen) Leegte wordt vervangen door typisch Amerikaanse I-ligger. Structuur helemaal naar buiten De opdeling van de ruimtes gebeurd niet meer door wandvlakken, maar er is een soort van kern: kern organiseert nu alles De ‘deuren’ zijn wandvlakken. Alles is glas. De zuilen staan niet op de hoek, zodat de hoek open is. Chicago: Lake Shore Drive Appartments - Eerste Amerikaanse wolkenkrabbers Omarmt de principes van het Amerikaanse bouwen Realiseert gebouwen die spreken van de grammatica die hij ah opbouwen is (transparantie, perfecte verhoudingen…) Wit en zwart, gecoate structuur van het gebouw, travertijn op de vloer, voor de rest glas 2 e belangrijke opdracht= 1954: Seagram Bu ilding - Gebouw trekt zich terug t.o.v. avenue Brons Getuigt toch van een classicisme (binnenin materiaal) Toronto dominion centre - Klassieke opbouw aanwezig in paviljoen (sokkel, zuil en bekroning) (komen telkens terug in het werk van Mies!) Montreal: westmound square - Configuratie van 3 gebouwen met paviljoen in het midden Mies in amerika wordt gezien als een verlies. 76 Kritiek: mies en andere expressionisten zijn zakelijke architecten geworden, bezig met een down to earth bouwen. Aanval op Less is more (geen uitspraak van Mies! Maar waarschijnlijk van Johnson) Verschillen: voor 37 (Duitsland) en na 37 (amerika) - Openspatten van plan tegenover het eenduidige plan - Monoliet: seagram building: hij keert hiermee terug naar eerste studies, zoektocht van gropius, nieuwe monumentaliteit van Behrens. Verlangen naar een architectuur die tegelijk primitief en modern is. Gebouwen van Mies zijn anders dan andere. De pleinen tussen gebouwen worden bijzonder zorgvuldig vormgegeven. Vat zijn werk samen: Vergeistigung des technologisches: het vergeestlijken van het technologische. De aanwezigheid als van de Ka’aba kenmerkt de manier waarop de donkere torens van Mies in het midden van de Amerikaanse steden staan. Ze zijn donker Neue Nationalgalerie : vierkant : 1 duidelijk 77
