De vrouw van Philippus Melanchthon

Moeder Melanchthon mopperde dat zij niet was gekend in de keus van haar zoon
De vrouw van Philippus Melanchthon
Door dr. H. Veldman
te Zuidhorn
Het huwelijk van Luthers vriend Philippus Melanchthon met Katharina Krapp
was in die zin bijzonder dat dit het eerste huwelijk was dat een vooraanstaande
reformator na 1517 sloot. Zwingli en Luther trouwden pas jaren later. Toch was
het beslist niet zo dat Melanchthon niet zou mogen trouwen. Hij behoorde niet
tot de geestelijke stand en had dus nooit de gelofte van het celibaat hoeven af
te leggen. Hij was een burgerman die zich had bekwaamd in de geheimen van
de klassieke talen, die les gaf aan de universiteit van Wittenberg. Maar toch: het
meest bijzondere was wel dat juist Melanchthon in het huwelijksbootje stapte…
Philippus was geboren op 16 februari 1497 in
Bretten, Zuidwest-Duitsland. Zijn familienaam was
Schwarzerdt. Vader Georg stond bekend als ‘de
smid van Heidelberg’, de stad waar hij vandaan
kwam, maar die hij verwisselde voor Bretten waar de
voorname ouders van zijn vrouw woonden. Hij bleef
werkzaam voor de keurvorst van de Palts om wapens
te smeden.
Na diens dood in 1508 kwam de jonge Philippus
onder de hoede van zijn oud-oom Johannes Reuchlin
die een voorname plaats innam in de kring van
geleerde humanisten. Zo bezocht Philippus de Latijnse
school en raakte hij, begaafd als hij was, geboeid door
de klassieke talen.
Hij studeerde in Tübingen en Heidelberg, waarmee
Philippus hard op weg was om een eigen plaats in de
kring van de christen-humanisten in te nemen. In deze
context werd zijn naam vergriekst tot Melan-chthon,
wat zoveel als ‘zwarte aarde’ betekent (dus nauw
verbonden aan de familienaam).
Toen de Reformatie doorbrak koos Melanchthon
voor Luther. In 1518 werd hij door Reuchlin
voorgedragen bij keurvorst Frederik de Wijze als
docent klassieke talen en werd daarna ook benoemd
in het protestants wordende Wittenberg. Philippus
kwam in augustus te paard van Bretten naar zijn
nieuwe woonplaats, een nogal moeizame reis.
Vlammend betoog
Zijn inaugurele rede was progressief te noemen.
Hij sprak over ‘De noodzaak om de studies van de
jongeren grondig te verbeteren’ (Latijn: ‘De corrigendis
adolescentiae studiis’). Concreet was zijn vlammend
betoog erop gericht om in en naast de bestaande zeven
vakken (het trivium en het quadrivium) grondiger
aandacht te besteden aan het Grieks én om aan het
vak Geschiedenis een vaste plaats te geven in het
nr. 4 - april 2014
academisch onderwijs.
Zo klonk de stem van vernieuwing in Wittenbergs
universiteit. Het aantreden van een jonge, 21–
jarige evangelische hoogleraar leidde daar tot een
nieuwtijdse onderwijsinstelling die model ging staan
voor andere academies! En die uit heel Europa een
toestroom van - vooral theologische – studenten op
gang bracht.
De jonge professor was tenger en klein van postuur,
maar voor Duitsland kreeg hij grote betekenis als
onderwijsvernieuwer. Nog tijdens zijn leven werd hij
getypeerd als ‘Praeceptor Germaniae’, wat wil zeggen:
Leermeester van Duitsland.
Degenen die Melanchthon bezig zagen, merkten
al heel gauw dat zijn werk, zijn idealen hem helemaal
in beslag namen. Sommigen fluisterden dat hij
was getrouwd met ‘de klassieken’. Hij scheen geen
aandacht te hebben voor jonge vrouwen. Zijn enige
probleem met een vrouw leek te bestaan in het
optreden van de oude Ursula, die hem zijn dagelijkse
kost bereidde – waar hij niet vaak tevreden over was.
Een huwelijk was voor Philippus vele bruggen te ver.
Hij kon toch geen tijd vrij maken voor een gezin?
Luther maakt een plan
Het is voor kerkhervormer Martin Luther een
toenemende zorg: de zwakke gezondheid van
Melanchthon. En dat komt mee door de enorme
intensiteit waarmee deze classicus zijn taken aanpakt
en uitvoert.
Nieuwe leerplannen, concepten,
voorstellen voor onderwijshervorming houden hem
– naast zijn dagelijkse colleges – goed bezig. De
universitaire wereld mag er blij mee zijn. Maar Luther
niet zo. Want zijn jonge collega ligt hem na aan het
hart.
En ook Luther heeft plannen, ontwerpt stellingen,
wil de kerk weer gezond maken – en daarvoor moeten
87
de aankomende dienaren des Woords goed geschoold
Bij het huwelijk is uiteraard de moeder van de
zijn. Zo iemand moet zijn klassieken kennen! En
bruid aanwezig, maar niet de moeder van Philippus.
daar is geen ander die dat zo goed kan bereiken als
Niet zozeer omdat zij ver van Wittenberg woont,
Melanchthon. Maar aan een zieke collega heb je al
maar zij is ontevreden met de gang van zaken. Ze
weinig, aan een dode helemaal niets.
moppert flink, want ze had al eens in haar woonplaats
Die vrees zet Luther aan het denken: Is er in
Bretten uitgezien naar een jonge vrouw voor haar
Wittenberg niet ergens een
geleerde zoon. En nu had hij
jonge vrouw te vinden
zijn moeder niet eens in die
die haar leven zou willen
belangrijke zaak gekend!
delen met Philippus? Het
Feestelijk daarentegen is
liefst iemand uit de hogere
het moment dat de giften
kringen. Nonnen die hun
van de keurvorst van Saksen
klooster zijn ontvlucht zijn er
binnengebracht worden: een
nog niet veel – die trend moet
grote tafel met veel vlees, vis
in 1520 nog op gang komen.
en wijn.
Na een tijd krijgt Luther
Het jonge paar gaat
een ingeving die hem
samenwonen
in
het
steeds meer bekoort: zou de
studentenhuisje, een uit
dochter van lakenhandelaar
leem opgetrokken ‘Bude’,
en vroegere burgemeester
van Philippus aan de
Hans Hieronymus Krapp
Collegienstrasse – eigenlijk
(overleden in 1515) en zijn
een veel te kleine behuizing
vrouw Katharina Krappvoor een hoogleraar en zijn
Müntzer niet een geschikte
vrouw. Het is voor Katharina
kandidate zijn?. Die dochter
een forse stap terug in het
heet ook Katharina en
woongenot, al verhoogt
is in hetzelfde jaar als
de keurvorst de jaarlijkse
Melanchthon geboren.
beloning van Philippus van
Philippus Melanchton
Een enkel gesprek tussen
100 naar 200 gulden. Jaren
Luther en de moeder leidt ertoe dat de familie Krapp
later wordt het verhoogd naar 300 gulden.
een diner organiseert voor een viertal mensen: moeder
Krapp, dochter Katharina, Martin Luther en Philippus
Gezin Melanchthon
Melanchthon. Die avond begint er iets van toenadering
Zo véél als we weten over het huwelijk van
te ontstaan tussen Philippus en Katharina, hoewel zij
Luther en Katharina von Bora, zo weinig is er bekend
geen academische vorming had ontvangen. Maar daar
gebleven van dat van Melanchthon en zijn Katharina.
stapt Philippus over heen. Hij weet dat zij gewoon een
Uit de schaarse gegevens rijst een beeld op van een
goede vrouw voor hem zal zijn.
echtpaar dat elkaar trouw had beloofd en dat ook in
praktijk heeft gebracht.
Huwelijksdag
Een echtpaar dat intussen nog wel in de kleine
Het komt in de herfst van 1520 tot de officiële
behuizing moet leren met elkaar om te gaan. Zo
verloving van Katharina met Philippus. Het huwelijk
gaat het verhaal dat Katharina – op sterk aandringen
wordt gepland voor 25 november. Die dag neemt
van haar moeder – zeer beslist weigert dat er nog
Philippus vrijaf van zijn werk – zij het met enige
studenten inwonen in hun te kleine woning. Ze
tegenzin! In een sombere bui schrijft Melanchthon aan
zet door, hoe graag Philippus ook thuis met jonge
vrienden dat hij ‘een ongelukkige daad’ verricht – hij
geleerden wil discussiëren.
vermoedt kennelijk dat het huwelijk veel problemen
In hun huwelijk worden vier kinderen geboren.
zal geven.
In 1522 krijgen ze een dochter die ze de naam Anna
Gelukkig noteert hij die woorden alleen maar in
geven. In 1525 wordt Philipp geboren, die de hoge
het Grieks, zodat Katharina er geen weet van heeft
leeftijd van 80 jaar bereikte en stamvader is geworden
gekregen. Aan de studenten deelt Melanchthon mee
van de Melanchthonfamilie-nu. Het derde kind is
dat hij die dag ‘eine wohltuende Pause’ geniet, en niet
ook een zoon, Georg, maar deze sterft al na twee jaar
gaat doceren over ‘die heiligen Dogmen in den Worten
(1529). Het vierde is weer een meisje, zij komt ter
des Paulus’.
wereld in 1531 en krijgt de naam Magdalena.
88
PROTESTANTS NEDERLAND
De relatie met de in 1525 met Luther getrouwde
Katharina von Bora was niet intensief; ze lagen
elkaar niet zo en hadden (dus) vaak tegengestelde
inzichten. Katharina Luther werd het prototype van de
domineesvrouw die er een breed activiteitenprogram
op na hield, iets wat Katharina Melanchthon bepaald
niet nastreefde. Zij had genoeg aan haar eigen gezin.
Nieuwe woning
Het duurt tot 1536 als de familie Melanchthon
een nieuwe woning betrekt. Het nieuwe huis met
een renaissancegevel staat op de plek van de oude
‘Bude’, tegenwoordig de Collegienstrasse 60 en nu als
Melanchthonhaus te bezichtigen, alwaar een fraaie
achtertuin is.
Het huis is er gekomen doordat Melanchthon
het in zijn ‘Bude’ onhoudbaar vindt en dreigt te
vertrekken uit Wittenberg. Dan grijpt de keurvorst in
en laat op de locatie van het oude een nieuw en groter
huis bouwen. De kosten deelt hij met de universiteit;
het totaalbedrag komt uit op 946 Gulden, 18 Groschen
en 1 Pfennig. Nu is er genoeg ruimte voor de eigen
studeerkamer met bibliotheek van Philippus en voor
studenten die logeren bij de familie Melanchthon.
In 1556 krijgt het huis voor het eerst stromend
water. Maar daarvan heeft Katharina niet lang
meer geprofiteerd: zij overlijdt op 11 oktober 1557.
Melanchthon – weer op reis voor wetenschap en kerk
– blijft achter met twee volwassen kinderen.
In heel haar huwelijk heeft Katharina haar man
gediend. Ze was in gedachten bij hem als hij van huis
was om bijvoorbeeld in 1530 de Augsburgse Confessie
aan te bieden aan keizer Karel V, terwijl Luther
vanwege de ban niet dichterbij de Rijksdag durfde te
komen.
En hoe vaak was Melanchthon niet op reis – niet
voor zijn privéplezier, maar voor visitatie van scholen,
academies en kerken. Als hij terugkeerde was er steeds
weer een lieve vrouw in een echt thuis voor Philippus
Melanchthon. Hij overleefde zijn vrouw drie jaar.
Briefschrijver volgt heilshistorische lijn in broederlijke toon
Israël-theologie in de Reformatie - 2
Door prof. dr. W. Balke,
te ‘s-Gravenhage
De brief aan het volk van het verbond van Sinaï blijft boeien vanwege de
aandacht voor het volk van het Oude Verbond èn het diep bijbels-theologisch
inzicht. Deze brief is opgenomen in de Franse vertaling van de Bijbel van
Pierre-Robert Olivétan. Het is merkwaardig dat dit vroeg-reformatorisch
getuigenis uit het Franse taalgebied met de open en hartelijke verbondenheid
met Israël zo weinig bekend is en nauwelijks serieus is genomen. In dit artikel
geef ik een samenvatting van deze uitvoerige brief, met name toegespitst op
de Israël-passages.
De briefschrijver - of het nu Johannes Calvijn of diens
neef Olivétan is - volgt de heilshistorische lijn: val van
de mens; wet Gods; verbond der genade, dat roept om
de Middelaar en Messias; vernieuwing van het hart
en nadruk op de pneumatologie. Het is een duidelijke
calvijnse, gereformeerde opzet. Het is geschreven in
een liefdevolle, broederlijke toon.
Verbondenheid
De brief aan het volk Israël wordt gedragen door het
besef van verbondenheid. Het is een hartelijk gesprek
tussen verwanten. De traditie van de verkiezing, de
bevrijding uit Egypte, Gods genadige toewending is
het fundament waarop Israël staat, en met Israël ook
nr. 4 - april 2014
de christenheid. Christen zijn mede-erfgenamen van
het verbond.
Door Gods bevrijding zijn zij beiden in de strijd
tussen vlees en geest geplaatst; het geldt Jood en
christen dat zij met hun vlees God niet kunnen
behagen. Het vlees zoekt altijd zichzelf en veroorzaakt
een onverzoenlijke oorlog tussen vlees en geest.
Het is de Geest, die het hart vernieuwt, en de vreze
Gods die het beginsel van alle wijsheid is (Ps.111)
bewerkt. De ellende van de mens komt omdat hij door
eigenliefde altijd de draai naar zich toe neemt niet ten
goede, maar ten kwade. Want het bedenken van het
hart van de mens is boos (Gen.8, 21). De wet van God
ontdekt ons. Geen mens kan zich vervolmaken en zijn
89