de samenvatting

De westerse Kerk op zoek naar hervorming: de zaak Luther in context
Bij wijze van inleiding wordt stil gestaan bij de verschillende pogingen om de westerse Kerk te
hervormen en dit reeds van in het midden van de veertiende eeuw. Het gaat hierbij onder meer over
het vertalen van de bijbel in de volkstaal – de idee dat Luther de eerste zou geweest zijn die de bijbel
in de volkstaal zou hebben vertaald is zonder meer een mythe -, de Moderne Devotie en de pogingen
van verschillende ordes om de Kerk te hernieuwen. De door Luther beoogde hervorming van de Kerk
schrijft zich met andere woorden in een ruimere traditie.
Vervolgens staan wij stil bij de tijd waarin Maarten Luther (1483-1546) leefde. Het is de tijd waarin
renaissancepausen vaak meer bezig waren met kunst, cultuur en politiek dan met het besturen en
leiden van de Kerk. Het is ook de tijd waarin er in Duitsland grote spanningen bestaan tussen de
vorsten en keizer Karel.
Uiteraard wordt aandacht besteed aan Luthers levensloop en aan zijn persoonlijkheid, precies omdat
men Luthers streven naar hervorming niet kan los zien van zijn eigenlijk mentaliteit en
geestesgesteldheid. In dit verband zal zowel ingegaan worden op Luthers existentiële angst die hem
deed besluiten om binnen te treden bij de augustijnen als op de theologie en de spiritualiteit van
deze orde in zijn tijd. Het is mede door zijn studies bij de augustijnen dat Luther zich meer en meer
bewust is geworden van het feit dat de Kerk van zijn tijd ver af stond van wat initieel bedoeld was.
In het voorbijgaan wordt uitgelegd dat Luther zijn 95 stellingen wellicht nooit op de deuren van de
kerk van Wittenberg heeft vastgeslagen, precies omdat hij in 1517 nog altijd dacht dat het mogelijk
was om de westerse Kerk van binnenuit te hervormen.
Dat Leuven één van de eerste universiteiten was die Luther veroordeeld heeft, is bekend. Wij zullen
aandacht besteden aan de redenen waarom Leuven zulke veroordeling nodig vond. Ook zullen wij stil
staan bij Luthers reactie op de Leuvense kritiek.
Dat verlangen naar hervorming niet per se diende te leiden tot het verlaten van de Kerk wordt
geïllustreerd met de houding van Erasmus (ca. 1467-1536) ten overstaan van Luther en de Kerk van
zijn tijd. Ook de uit de Nederlanden afkomstige hervormingspaus Adrianus VI (1459-1523) was er van
overtuigd dat de Kerk zich diende te herbronnen en had hiervoor grootse plannen die door zijn
vroege dood gedwarsboomd werden.
In een volgend deel staan wij stil bij de Boerenoorlog (1524-1526). Deze oorlog vindt zijn oorsprong
in het feit dat de arme boeren bij Luther inspiratie vonden voor hun verlangen naar gerechtigheid en
naar een menswaardig bestaan. Deze opstand wordt door de Duitse vorsten met instemming en
goedkeuring van Luther neergeslagen.
Luther heeft een enorm en veelzijdig oeuvre achtergelaten. Zijn Bijbelvertaling kan terecht
beschouwd worden als een monument in de cultuurgeschiedenis: ze heeft mee bijgedragen tot de
vorming van de Duitse taal.
In zijn theologische opvattingen heeft Luther steeds de nadruk gelegd op de drie “sola’s”: alleen de
Schrift, alleen de genade, alleen het geloof zijn de maat voor zijn theologie en voor de redding van de
mens. Luther legt met andere woorden het verwerven van het heil radicaal bij God en acht de
menselijke inspanningen van weinig tot geen waarde. Deze nadruk op de drie “sola’s” wordt in
verband gebracht met Luthers eigen persoonlijkheid: met deze nadruk lost Luther immers ook zijn
eigen existentiële noden op. Luthers theologie getuigt immers van een grote persoonlijke
betrokkenheid bij zijn onderwerp en kan ook gezien worden als een neen aan de steriele scholastieke
theologie van de tijd.
Ofschoon Luthers theologie bij vele hervormingsgezinden op grote sympathie en instemming kon
rekenen, toch zou de beweging snel verzwakt worden door innerlijke tegenstellingen, nieuwe
scheuringen en verdere versplintering. De afwezigheid van een centraal gezag leidde snel tot een
groeiende verscheidenheid binnen het protestantisme. Ook het feit dat Luther na het verlaten van
het klooster zou huwen, heeft zijn gezag en prestige bij katholieken en protestanten een stevige
deuk gegeven.
Tot slot staan wij nog even stil bij een aantal belangrijke protestantse tijdgenoten van Luther,
waaronder Melanchthon (1497-1560) die, meer dan Luther, de architect kan worden genoemd van
het Duitse protestantisme.
Bibliografie
E. ISERLOH, Luther zwischen Reform und Reformation: der Thesenanschlag fand nicht statt, Münster,
1967
A. PETEGREE, Het merk Luther, Amsterdam-Antwerpen, 2016 (vertaling van Brand Luther, New York,
2015)
L. ROPER, Luther. De biografie, Amsterdam, 2017 (vertaling van Martin Luther. Renegade and
Prophet, Londen, 2016
MATHIJS LAMBERIGTS, decaan Faculteit Theologie en Religiewetenschappen