Cliëntenbelang Amsterdam en de Amsterdamse ouderen

Cliëntenbelang Amsterdam
en de Amsterdamse ouderen
December 2014
Dora Tjalsma, projectleider Ouderen
Vereniging Cliëntenbelang Amsterdam
Plantage Middenlaan 14 – I
1018 DD Amsterdam
020 - 75 25 100
www.clientenbelangamsterdam.nl
[email protected]
Inleiding
Er verandert veel voor ouderen de komende jaren. Ze blijven langer zelfstandig wonen en
tegelijkertijd wordt er bezuinigd op zorg en ondersteuning. En wordt er een groter beroep gedaan
op wat mensen zelf nog kunnen regelen. Ook ouderen in zorginstellingen merken gevolgen van
bezuinigingen. Hoe gaat dat uitpakken? Hoe voorkomen we dat er ouderen tussen wal en schip
vallen?
Ook als belangenbehartiger moeten we ons voorbereiden op deze nieuwe situatie. Welke impact
hebben de veranderingen op Amsterdamse ouderen die ondersteuning nodig hebben? Hoe kunnen
we hun belangen het beste behartigen? Met dat doel in ons achterhoofd deden we navraag bij een
aantal ouderen en andere stakeholders. Veel van de mensen die we spraken meldden spontaan dat
ze blij zijn met de extra aandacht van Cliëntenbelang Amsterdam voor de belangen van ouderen in
Amsterdam.
We spraken met uiteenlopende organisaties en personen in de stad, van leden uit de achterban tot
medewerkers van vrijwilligersorganisaties, welzijn- en zorgaanbieders. Een impressie van de
gesprekken en de doelen die Cliëntenbelang zich stelt voor 2015 vindt u in deze publicatie.
Inhoud
1. Oud & kwetsbaar?
2. Ouderen in Amsterdam
3. Wat ouderen zelf belangrijk vinden
4. Vijf belangrijke thema’s
5. Cliëntenbelang en ouderen in Amsterdam
Over Cliëntenbelang Amsterdam
Cliëntenbelang Amsterdam is een onafhankelijke belangenbehartiger met een duidelijk doel: de
kwaliteit van leven verbeteren van mensen die dat nodig hebben. Denk aan chronisch zieken,
ouderen, mantelzorgers en iedereen met een psychische, lichamelijke of verstandelijke beperking.
Wij behartigen de belangen op levensgebieden zoals zorg, welzijn, toegankelijkheid, wonen,
vervoer, werk en inkomen. De cliënt staat hierbij centraal. We gaan uit van hun kracht, niet van hun
beperking.
Deze publicatie verschijnt in het kader van het project Ouderen. Cliëntenbelang heeft veel kennis in
huis van ouderenproblematiek en goed zicht op wat kwetsbare ouderen nodig hebben. Als een
verdere verdieping nodig is beschikken wij over verschillende kanalen om ouderen te raadplegen.
Diverse ouderenorganisaties zijn lid van Cliëntenbelang: lokale afdelingen van de ANBO, PCOB
Amsterdam, PCOB Diemen en KBO, WOUW, NOMA, NOAR, Vereniging Akropolis Amsterdam,
Welcare SuriNed en de cliëntenraad van Eduard Douwes Dekkerhuis.
2
1. Oud en kwetsbaar?
‘Je bent zo oud als je je voelt’, is een gevleugelde uitspraak. Maar wanneer ben je dan oud? Leeftijd
op zich zegt immers niets. Kwetsbaarheid daarentegen wel. Dat je op zeker moment constateert dat
je hulp of zorg nodig hebt. Niet voor even, maar blijvend. En de kans daarop is nu eenmaal groter
naarmate de leeftijd stijgt.
Optelsom van problemen
Mensen worden kwetsbaar wanneer de problemen die ze in hun dagelijks leven tegenkomen
langdurig groter zijn dan hun vermogen om die problemen op te lossen1.
Een te grote belasting ontstaat vaak door een optelsom van lichamelijke en psychische problemen in
combinatie met omstandigheden in de omgeving. Denk bijvoorbeeld aan het wegvallen van familie
en vrienden, armoede of niet mee kunnen doen in de maatschappij. Het lopen wordt moeilijker, er
kunnen problemen zijn met evenwicht, vermoeidheid treedt eerder op, het lukt niet meer om het
huishouden op orde te houden of om zaken te regelen.
Langzaam en sluipend
Kwetsbaar ben je niet plotseling. Het ontstaat langzaam, sluipend. Wie op hoge leeftijd eenmaal
kwetsbaar is geworden, blijft dat meestal. Ouderen die hun partner verliezen krabbelen vaak moeilijk
weer op. En wie eenmaal gezondheidsproblemen krijgt, loopt meer kans om een beroep te moeten
doen op hulp van anderen.
Ouderen denken niet in termen van kwetsbaarheid over zichzelf.
Ouderen herkennen het woord kwetsbaarheid niet (ze denken aan ‘gekwetst worden’) of denken aan
iemand anders, bijvoorbeeld iemand die een partner heeft verloren. Zelf gebruiken ze zelden het
woord ‘kwetsbaar’ om hun situatie te beschrijven. Ze willen er ook niet graag op worden
aangesproken. Het woord kwetsbaar staat voor veel mensen gelijk aan ‘zielig’ of ‘niets waard’.
Daarom gebruiken we liever de meer neutrale omschrijving ‘ouderen die ondersteuning nodig
hebben’.
1
Sociaal Cultureel Planbureau
3
2. Wat ouderen zelf belangrijk vinden
De aandacht van ouderen gaat vooral uit naar de kwaliteit van het leven. Zij vragen zich bijvoorbeeld
af “wat is belangrijk voor mij”, “waar hecht ik aan” en “wat geeft zin aan mijn leven”. Gezondheid
vinden ouderen erg belangrijk. Het staat even hoog aangeschreven als de naaste familieleden: de
partner, kinderen en kleinkinderen.
Verlies van naasten verandert het leven. En een opeenstapeling van verliezen, bijvoorbeeld
gezondheid én naasten, kan verstrekkende gevolgen hebben voor het leven van ouderen.
Eenzaamheid en somberheid liggen op de loer. Ouderen hoor je wel zeggen dat de maatschappij zo
snel verandert. Zij voelen zich buitengesloten. Sommigen trekken het zich aan dat zij in de
samenleving de schuld krijgen van vergrijzing.
Zelfstandigheid wordt verschillend ervaren
Ouderen zijn bereid te vechten voor hun zelfstandigheid. Onafhankelijkheid staat hoog in het
vaandel. Wat zelfstandigheid inhoudt verschilt per persoon en per situatie. De een kan hulp in de
huishouding al als een te grote stap naar afhankelijkheid ervaren. Anderen wonen in een verzorgingsof verpleeghuis en krijgen hulp bij het douchen en dergelijke, maar ervaren toch zelfstandigheid.
Voor ouderen maakt de wetenschap dat er iemand is om op terug te vallen of dat er toegang tot hulp
is in geval van nood, het mogelijk om zelfstandig te kunnen blijven.
Door afhankelijkheid gevoel van eigenwaarde verliezen
Voor veel ouderen is het moeilijk te verteren dat ze steeds afhankelijker worden. Zij verliezen hun
gevoel van eigenwaarde en van zingeving. Dit geldt nog sterker voor mensen met weinig opleiding en
inkomen en voor oudere migranten. Zij hebben niet alleen een financieel-economische achterstand,
maar ook meer moeite met het nemen van regie en met de complexiteit van het Nederlandse
zorgsysteem.
4
3. Ouderen in Amsterdam
In Amsterdam woonden eind 2013 zo’n 92.000 65+ ers. Mensen die veel kans lopen om kwetsbaar
te worden. Verwacht wordt dat er in 2030 bijna 140.000 65+ ers zullen zijn. Een forse toename dus.
Er zijn talloze plaatsen waar ouderen die ondersteuning nodig hebben samenkomen en waar zij
vrijwilligers, instanties en instellingen kunnen vinden. Denk aan dagactiviteitencentra,
clubactiviteiten zoals klaverjassen, Meer Bewegen Voor Ouderen, e.d.
De groep niet-zelfredzame ouderen is nauwelijks in beeld bij instanties. Zij komen niet naar
bijeenkomsten, vragen niet om hulp.
Meer mensen, minder geld
De bezuinigingen op welzijn sinds 1 januari 2014 hebben een gat geslagen in de samenhang tussen
formele en informele zorg in de buurten, waardoor bestaande netwerken uiteen gevallen zijn en dit
opnieuw met vrijwilligers moet worden opgebouwd. Vanaf 2015 worden de dagactiviteiten niet meer
gefinancierd vanuit de AWBZ/Wet Langdurige Zorg, maar vanuit de Wmo. Gemeenten gaan nu de
dagactiviteiten organiseren, via welzijnsorganisaties en zorgaanbieders. Aanbieders van langdurende
zorg zoeken nieuwe vormen en samenwerking.
Formeel aanbod versnipperd
Er zijn veel instanties in Amsterdam die zich bezig houden met kwetsbare ouderen. Ouderen die
ondersteuning nodig hebben zijn dus bij veel verschillende instanties in beeld, vaak zonder dat de
instanties dit van elkaar weten. Ouderen krijgen in die gevallen verschillende professionals en
vrijwilligers over de vloer die dit van elkaar niet weten en moeten dan hetzelfde verhaal nog eens
vertellen. De coördinatie, maar ook de continuïteit ontbreken. Nog niet duidelijk is wie van de
professionals het totaaloverzicht kan bewaren. De huisarts wordt in dit verband nogal eens
genoemd, maar de praktijk is in de meeste gevallen anders. Wijkzorg lijkt vooralsnog niet de
oplossing van alle versnippering.
Vrijwilligersinitiatieven van ouderen zelf
Ouderen organiseren zich de laatste paar jaar in grote getale op vrijwillige basis. Ze willen in hun
eigen buurt zaken voor elkaar krijgen, en meer persoonlijke contacten leggen. Ze organiseren
activiteiten en informatie-uitwisseling (bijvoorbeeld agenda, rubriek gezocht/gevraagd). Ze geven
hulp aan elkaar, of ze zetten zich in voor gemeenschappelijk wonen. Deze initiatieven worden soms
door welzijnsorganisaties geïnitieerd of ondersteund, maar komt ook vaak van burger zelf.
Gesignaleerd wordt dat er soms ook concurrentie ontstaat tussen verschillende initiatieven van
vrijwilligers onderling en met professionele organisaties die met vrijwilligers werken, wat tot fricties
kan leiden. Men vist in dezelfde vijver en ijvert voor een aandeel in de ‘markt’.
5
De vijf belangrijkste thema’s
Na alle raadpleging noteerden we vijf belangrijke thema’s voor kwetsbare ouderen in Amsterdam..
Prioriteit leggen we bij eenzaamheid en wonen.
1. Eenzaamheid
Eenzaamheid komt voor in alle sociale klassen. Mensen praten er niet gemakkelijk over. Daarom is
het vaak ook niet zichtbaar. Maar de gevolgen kunnen groot zijn. Achter lichamelijke of psychische
problemen kan eenzaamheid schuilen. Vragen om praktische hulp kan ook een manier zijn om even
aandacht te krijgen zonder er rechtstreeks om te vragen. Niet vergeten moet worden dat
eenzaamheid ook in verzorgings- en verpleeghuizen voorkomt.
Eenzaamheid omvat meer dan sociaal isolement. Gebeurtenissen in het leven of de eigen
persoonlijkheid kunnen tot eenzaamheid leiden die met sociale activiteiten niet zijn op te lossen.
Maatwerk, gepaste oplossingen aan huis zijn nodig.
Cliëntenbelang zet in op:





het vergroten van kennis en inzicht in waar eenzame ouderen behoefte aan hebben
kennis, competenties en attitude van sociaal werkers moeten gericht zijn op een benadering
vanuit de behoefte van de eenzame oudere en niet vanuit het systeem
het initiëren van innovatieve initiatieven door welzijnsorganisaties om vanuit een
vraaggerichte instelling eenzaamheidsvraagstukken bij ouderen aan te pakken
het verzamelen en inbrengen van (landelijke) goede voorbeelden van bestrijding van
eenzaamheid vanuit burgerperspectief
het doen opstellen van sociale kaarten (digitaal én traditioneel) die is geënt op de vraag en
handelwijze van ouderen.
2. Wonen
Hoe ouderen willen wonen verschilt van persoon tot persoon. Een aangepaste woning is
onontbeerlijk om zelfstandig thuis te kunnen blijven wonen. Maar net zo belangrijk is de
leefomgeving en de mogelijkheid om sociale relaties te kunnen onderhouden. Zijn er
ontmoetingsplaatsen in de buurt, kan de oudere boodschappen blijven doen, voelt men zich veilig?
En is er zorg en ondersteuning in de buurt voorhanden? Ouderen ervaren nog liever wat ongemak in
huis, dan dat ze eenzaam in een nieuwe buurt wonen waar ze niemand kennen. Er is dus vooral
behoefte aan aanpassingen van bestaande woningen of, als dat echt geen haalbare kaart is, aan
aangepaste woningen in de eigen vertrouwde omgeving, dan aan nieuwbouwprojecten voor
senioren in de periferie. Daarbij moet wonen betaalbaar zijn en blijven, ook voor mensen met een
kleine portemonnee.
Het ontbreken van passend wonen kan leiden tot sociaal isolement wat weer tot gevolg kan hebben
dat ouderen depressief worden, ondervoed raken, ongezond leven, vervuilen of schulden maken.
In verschillende stadsdelen en wijken zijn in 2013 bijeenkomsten georganiseerd voor 55+ ers over de
vraag: hoe wilt u (blijven) wonen? Initiatiefnemers waren stadsdelen, ouderenadviesraden, Habion,
stadsdorpen of groepjes buurtbewoners.
6
Cliëntenbelang zet zich in om:



in overleg met deze initiatiefnemers de kennis die in deze bijeenkomsten boven tafel is
gekomen te bundelen zodat er een algemeen overzicht van woonwensen van ouderen in
Amsterdam komt waar de gemeente haar stedelijk beleid beter op kan afstemmen
genoemde partners bijeen te brengen om een gezamenlijke strategie te ontwikkelen hoe de
woonwensen van oudere Amsterdammers gerealiseerd kunnen worden en het benoemen
van de rol en verantwoordelijkheid hierin van gemeente en woningcorporaties
particuliere wooninitiatieven te ondersteunen om (regel)ruimte bij gemeenten te krijgen.
In 2015 zal Cliëntenbelang nader bekijken of en zo ja hoe zij een rol kan spelen op de volgende drie
genoemde thema’s.
3. Psychische en psychosociale problematiek
Zo’n kwart van de ouderen in Amsterdam kampt hiermee. Ze zijn vaak moeilijk te benaderen voor
(getrainde) vrijwilligers in de buurt. Gevolgen van psychische en psychosociale problematiek kunnen
zijn hoog risico op eenzaamheid, problemen met sociale relaties (ruzie in de relatie, met buren),
lichamelijke klachten.
4. Preventie
Preventie kan op verschillende manieren uitgelegd worden. Het tijdig signaleren van geleidelijke
achteruitgang, bewustwording van ouderen over hun toekomstige oude dag en hun eigen
verantwoordelijkheid daarin, beschikbaarheid van informatie voor de burger waar deze terecht kan
met vragen (om hulp). Preventie is alleen maar effectief als het past bij waar de oudere behoefte aan
heeft. Zeggenschap en eigen inbreng zijn heel belangrijk. Collectieve preventie werkt niet of
nauwelijks.
5. Toenemende fysieke problematiek
De levensverwachting neemt toe, en daarmee ook het aantal ouderdomskwalen. De problemen zijn
vaak medisch complex, omdat ouderen vaak meer dan één chronische aandoening krijgen. Ook
komen er steeds meer ouderen met dementie. Deze ouderdomskwalen kunnen ertoe leiden dat
mensen minder mobiel worden, slecht voor zichzelf zorgen, vereenzamen of zich onzeker of somber
gaan voelen. Gebrekkige mobiliteit kan sociaal isolement tot gevolg hebben, maar ook depressie,
opname in een ziekenhuis of verpleeghuis en een groter beroep op mantelzorg en thuiszorg.
7
4. Cliëntenbelang en de ouderen in Amsterdam
Nu we de belangrijkste punten van ouderen genoemd hebben waar Cliëntenbelang zich mee bezig
zal gaan houden schetsen we hier in zijn algemeenheid welke middelen Cliëntenbelang tot haar
beschikking heeft.
Allereerst is de rol van Cliëntenbelang Amsterdam die van belangenbehartiger. Met, namens en voor,
in dit geval, ouderen met een ondersteuningsvraag. We brengen helder onder woorden waar deze
ouderen behoefte aan hebben. Die signalen komen rechtstreeks van de ouderen zelf. Zonder hen
hebben wij immers geen boodschap. De belangen behartigen wij, met en namens ouderen, bij de
gemeente en bij ‘stakeholders’: organisaties, instanties en instellingen die bemoeienis hebben met
ouderen die behoefte hebben aan ondersteuning.
Door de vele contacten met ouderen en ouderenorganisaties hebben we veel expertise in huis en die
houden we actueel. Zo organiseren wij bijvoorbeeld panels, focusgroepgesprekken en
expertmeetings met ouderen, voeren kwaliteitsonderzoek uit, doen tevredenheidsonderzoeken,
behoefte-onderzoek, zetten sociale media in, beschikken over een e-panel, beheren een pool van
ouderen om te raadplegen en voeren meldacties uit over een bepaald onderwerp.
We worden dan ook geregeld gevraagd om als expert op te treden. We doen dit als professional,
maar onze rol is ook het mobiliseren van ouderen en hen faciliteren bij hun inbreng. We gaan onze
aanwezigheid in de wijken uitbreiden met als doel partijen en cliëntenorganisaties bij elkaar te
brengen, initiatieven van burgers en cliënten te stimuleren en signalen te bundelen voor collectieve
belangenbehartiging.
Daarnaast willen wij aanjager zijn voor projecten die daadwerkelijk de kwaliteit van leven van
ouderen verbeteren. Onder de noemer co-creatie gaan wij, dat wil zeggen de ouderen met een
ondersteuningsvraag, nieuwe initiatieven met instanties ontwikkelen.
We ontwikkelen kwaliteitscriteria/markers vanuit het perspectief van ouderen met een
ondersteuningsvraag. Want het is niet alleen belangrijk wat ouderen willen, maar ook hoe dat eruit
komt te zien en wat hun ervaringen met het aanbod zijn.
We ondersteunen het Platform Cliëntenraden Langdurige Zorg. Op initiatief van de voorzitters van
cliëntenraden in de langdurende zorg is een platform opgericht als vervolg op het voorzittersoverleg.
Cliëntenbelang Amsterdam en het LOC Zeggenschap in Zorg (landelijke organisatie van
cliëntenraden) ondersteunen dit platform. Het doel is om kennis te vergroten bij cliëntenraden,
onder meer door het beleggen van drie themabijeenkomsten per jaar. Alle cliëntenraden in de
langdurige zorg in Amsterdam kunnen lid worden van dit platform.
8
Voor onze activiteiten in het belang van ouderen met een ondersteuningsvraag hanteren wij de
volgende inhoudelijke uitgangspunten.
1. Dé oudere bestaat niet
Kwetsbare ouderen zijn zeer divers, zo ook hun opvattingen en wensen. Van belang is dat op
het juiste moment de behoefte of noodzaak aan ondersteuning onderkend én verstrekt
wordt. Passend bij wat voor die oudere, op dat moment en in die situatie wenselijk is. Een
standaardbenadering is niet effectief.
2. Het ontwikkelen van kwetsbaarheid is een proces
Ondersteuningssystemen bij kwetsbaarheid (wonen, hulp in de nabijheid, etc.) moeten
zodanig zijn dat zij aansluiten op de individuele behoefte van de oudere. De ondersteuning
moet flexibel genoeg zijn om het proces van kwetsbaar worden te volgen.
3. De wensen en ideeën van kwetsbare ouderen zijn leidend
Cliëntenbelang streeft ernaar dat kwetsbare ouderen zelf maximaal invloed hebben op
beleid en maatregelen.
4. We moeten extra moeite doen om de behoeften van individuele ouderen te achterhalen
Voor meer kwetsbare ouderen valt het niet altijd mee om te onderkennen wat zij nodig
hebben, laat staan er om te vragen. Rechtstreeks informeren heeft daarom weinig zin.
Daarom zullen andere methoden ingezet moeten worden om de behoeften van de
individuele oudere te achterhalen. Welke methoden is nu nog niet duidelijk. Maar we
denken aan narratieve gespreksvormen in plaats van checklists.
9
Tot slot nog dit
Als één ding duidelijk is, dan is het wel dit: dé oudere bestaat niet. Er zijn grote individuele verschillen
tussen ouderen met een ondersteuningsvraag. Bij ouderen is van invloed hoe hun leven is geweest.
Hadden zij een gezin, een succesvolle baan, hadden zij een groot sociaal netwerk of waren ze juist
veel alleen? Was en is het moeilijk om financieel rond te komen? Ouderen van nu hebben de oorlog
in Nederland meegemaakt. Bij de een heeft dit meer littekens achter gelaten dan bij de ander.
Ouderen die een leven als gastarbeider of migrant achter de rug hebben delen een soms net zo
traumatische ervaring.
Juist die grote diversiteit onder ouderen maakt dat een uniforme benadering niet mogelijk is maar
dat we steeds moeten kijken: hieraan heeft déze oudere behoefte, zo ondersteunen we hem of haar
het beste om een zinvol en menswaardig bestaan te behouden, zich gekend en erkend te weten. Wat
nu geldt kan later weer anders zijn. En dus is het noodzakelijk om permanent in gesprek te blijven.
10