Een meccanohijskraan op een legotrein

In: Bart van Heerikhuizen, Erik Fiechter en Dieteke van der Ree (red.), Tegenvoeters. Een
vriendenboek voor Piet Nijhoff. Amsterdam: Het Spinhuis, 1997. pp. 173-186
Lego past niet op meccano. Dertig jaar sociologisch Theorieënpluralisme.
Bart van Heerikhuizen
Under these circumstances, the foremost paradox of the frantic search for communal grounds of
consensus is that it results in mere dissipation and fragmentation, more heterogeneity. The drive to
synthesis is the major factor in producing endless bifurcations. Each attempt at convergence and
synthesis leads to new splits and divisions. What purported to be the formula for agreement to end all
disagreement - proves to be, the moment it has been formulated, an occasion for more disagreement and
new need of negociations. (...) The search for community turns into a major obstacle to its formation.
The only consensus likely to stand a chance of success is the acceptance of heterogeneity of
dissensions.(Bauman 1992:138-139)
Het theoretisch pluralisme blijkt duurzaam.
Vanaf het eind van de jaren zestig begonnen er boeken en artikelen te verschijnen, waarin
men kon lezen dat de Algemene Sociologische Theorie bezig was te versplinteren en dat er
een veelvoud van theoretische alternatieven voor in de plaats kwam. Eén van de eerste studies
waarin de fragmentatie van het sociologisch bouwwerk werd aangekondigd was meteen ook
een van de beste: Alvin Gouldners The Coming Crisis of Western Sociology, verschenen in
1970. Wat daar wordt beweerd over de `entropie van het functionalisme en de opkomst van
nieuwe theorieën' is ook nu nog zo vanzelfsprekend, dat men dreigt te vergeten hoe vreemd
het destijds klonk.
Betrekkelijk kort voor die aankondiging van de theoretische explosie was namelijk
precies het omgekeerde met grote stelligheid beweerd. In de jaren vijftig drong ook in
Nederland het goede nieuws tot een nieuwe generatie juist afgestudeerde sociologen door:
Talcott Parsons, Robert K. Merton, Paul Lazarsfeld en enkele andere voornamelijk
Amerikaanse sociologen hadden ervoor gezorgd dat thans een moderne sociologische
synthese beschikbaar was, die uitsteeg boven de aan individuele theoretici gebonden
theorieën van voor de oorlog. Voorbij was de tijd waarin men zich kon opwerpen als
Weberiaan of als Marxist, de era van een werkelijk algemene moderne sociologie was
aangebroken. Dit was de boodschap die men kon lezen in de Sociologische Gids en natuurlijk
ook in het bekende leerboek Moderne Sociologie van J.A.A. van Doorn en C.J. Lammers.
1
Toen dus tien jaar later betrekkelijk onverwachts vanuit datzelfde Amerika het
onaangename bericht kwam dat de recente synthese uiteen viel, geloofden velen dat de
theoretische spraakverwarring van korte duur zou zijn. Wellicht zouden we in de sociale
wetenschappen enkele jaren moeten leven in een situatie die door Thomas Kuhn was
aangeduid met de term revolutionary science, een spannende tussenperiode, die meer strookte
met de geest van de wetenschap dan de saaie lange periodes van paradigmatische
wetenschapsbeoefening. Na dit woeste interim zouden de geleerden zich wel weer verenigen
op een nieuwe theoretische consensus en zou de beoefening van het vak weer even saai
worden als voorheen. Hoe dan ook, deze fase van theoretische onduidelijkheid kon niet lang
duren, daarvoor was hij te instabiel.
Intussen weten we beter. Het pluralisme in de sociologie bestaat is nu al dertig jaar
lang een feit waarmee de vakbeoefenaars hebben te leven: van omstreeks 1967 tot 1997. Het
rijk van de Amerikaanse functionalisten heerste minder langdurig: het begon zijn territorium
uit te breiden tot diep in Europa vanaf 1947, het jaar waarin in Amsterdam de zevende
faculteit werd opgericht, maar het hield het met moeite twintig jaar uit. Het is goed om even
bij stil te staan nu het vijftigjarig jubileum van de PSF/FSW/PSCW wordt gevierd: gedurende
drie vijfde van die periode waren de sociologen ten prooi aan een babylonische theoretische
spraakverwarring.
Misschien was het wel meer dan dertig jaar. Aan het begin van de jaren zestig waren
er ook in de Verenigde Staten al `tegenvoeters', die een heel ander pad insloegen, zoals
natuurlijk Charles Wright Mills. Maar ook minder radicale kritici als Ralph Dahrendorf en
Lewis Coser zetten al in de jaren vijftig vraagtekens bij het heersende functionalisme. In
Nederland had je ook dergelijke uitzonderlijke auteurs, zoals Milokowski met zijn Lof der
onaangepastheid. Ook de dissertatie van Goudsblom, Nihilisme en cultuur, was allerminst als
mainstream sociology te karakteriseren. Misschien heeft de periode van de `orthodoxe
consensus', zoals Giddens het noemt, wel nooit werkelijk bestaan...
Degenen die nu sociologie-colleges geven aan jeugdige studenten begonnen veelal
zelf aan hun studie in de periode rond 1970. Ze dreigen wel eens te vergeten dat de
ontwikkeling waarover ze in de collegezaal uitweiden inmiddels alweer dertig jaar geleden
plaats vond, toen de huidige studenten nog niet geboren waren. Het uiteenvallen van de
sociologische theorie is allang niet meer iets nieuws en de veronderstelling dat het om een
kortstondige overgangsperiode zal blijken te gaan is niet langer vol te houden. Nu blijkt dat
theoretisch pluralisme een wezenlijk kenmerk is, dat voorlopig wel bij ons zal blijven, moet
het probleem ook anders worden geconceptualiseerd. De door Kuhn geïnspireerde gedachte
dat we ons bevinden tussen twee fasen waarin `normal science' wordt beoefend is niet langer
te goeder trouw te verdedigen, nog los van de vraag of The Structure of Scientific Revolutions
2
ooit toepasbaar is geweest op de sociale wetenschappen.
De behoefte aan een theoretische synthese is groot.
Al snel in de jaren zeventig waren er vooraanstaande sociologen die bij een plechtige
gelegenheid (de opening van een congres, een oratie, een afscheidscollege) sereen
verklaarden dat de crisis thans ten einde was. Het bleek telkens een geval te zijn van wishful
thinking. Ook nu hoort men regelmatig verkondigen dat de hoogtijdagen van het theoretisch
pluralisme voorbij zijn. De beoefenaars van de sociologie zouden er geen genoegen meer in
scheppen elkaar over en weer te verketteren, maar op zoek zijn naar punten van
overeenstemming. De felle politiek-ideologische tegenstellingen die in de jaren zeventig de
sociale wetenschappen verdeeld hielden zouden bezig zijn te verdwijnen in een periode die
op alle terreinen een verzwakking van ideologische betrokkenheid laat zien. De theoretische
scherpslijperij zou uit de mode zijn geraakt en iedere geïnteresseerde zou kunnen waarnemen
dat zich nieuwe coalities vormen, vaak langs de verrassendste lijnen. Volgens de meer
voorzichtige verdedigers van deze visie is het nog lang niet zo ver dat zich een theoretische
synthese aandient, die bij een meerderheid van de vakgenoten instemming ondervindt, maar zo luidt de redenering - alle tekenen wijzen er op dat we ons ontwikkelen in de richting van
zo'n nieuwe eenheid.
Eén ding is zeker: in de hedendaagse sociologie bestaat behoefte aan zo'n
alomvattende theorie. Dat is ook begrijpelijk. De veelheid aan stromingen, richtingen en
scholen wordt sinds het einde van de jaren zestig aangeduid met de term `proliferatie',
enigszins angstaanjagend begrip dat gewoonlijk betrekking heeft op de ongecontroleerde
verspreiding van kernwapens en het voortwoekeren van kwaadaardige weefselcellen. Terwijl
de bedoeling van de sociologische onderneming van meet af aan was om, naar het woord van
Goudsblom, de intellectuele verwarring op het gebied van sociale vraagstukken te
verminderen, lijkt de overdaad in het aanbod die verwarring slechts te hebben vergroot. Zou
er ineens een nieuwe theorie oprijzen, die bevredigend zou zijn in de ogen van de
representanten van zeer uiteenlopende benaderingen in de sociologie, dan zou dat voor de
hedendaagse sociologen een zegen zijn. Ten eerste zou het ze natuurlijk bevrijden van de
intellectuele onzekerheden, die onvermijdelijk voortvloeien uit het naast elkaar bestaan van
theoretische benaderingen die incommensurabel zijn. Maar in de tweede plaats zou het een
bevrijding betekenen van hindernissen voor het bereiken van een stabielere sociale status
voor de wetenschap sociologie. Het schaadt de reputatie van die discipline dat de
voornaamste theoretici elkaar voortdurend tegenspreken. Hoe kan met vertrouwen stellen in
de aanbevelingen van een sociologisch opgeleide beleids-adviseur, wanneer zijn werk wordt
3
beschimpt door collega's die een iets andere richting zijn toegedaan? Ook in het onderwijs is
het problematisch. Wanneer men studenten inzicht in een bepaalde sociale kwestie probeert
bij te brengen, is het voor hen en voor de docent verwarrend als daarbij steeds moet worden
vermeld dat hierover binnen verschillende richtingen heel uiteenlopend wordt gedacht. Het
vertrouwen in de onderzoeker, in de docent, in de sociologische expert wordt ondermijnd
door het theoretisch pluralisme. Heel wat sociologen dromen van het moment waarop ze het
onderling over hun theoretische uitgangspunten min of meer eens zullen zijn.
Juist omdat de behoefte aan een nieuwe theoretische eenheid in de sociologie zo groot
is, doet men er goed aan enigszins achterdochtig te reageren op de bewering dat een nieuwe
synthese in de maak is; het komt iets te goed uit. Juist in de sociale wetenschap is het
belangrijk om wens en werkelijkheid uit elkaar te houden en dat geldt a fortiori wanneer we
het sociologisch instrumentarium op onszelf richten. Dan zou kunnen blijken dat de gedachte
als zou een theoretische consensus binnen handbereik zijn, niet meer is dan een cargo cult, de
waarneming van iets dat men heel sterk wenst, maar dat er niet werkelijk is.
Nieuwe syntheses, nieuwe dissensus.
De hedendaagse sociologie kent een aantal uitgesproken synthetiseerders, auteurs die zich
expliciet tot doel hebben gesteld om uit de veelheid van sociologische aanpakken een nieuwe
alomvattende theorie samen te stellen. De Amerikaanse socioloog George Ritzer is hier een
goed voorbeeld van.
In het leerboek Modern Sociological Theory van George Ritzer, dat Piet Nijhoff en ik
nu alweer enkele jaren gebruiken om studenten kennis te laten maken met hedendaagse
sociologische theorieën, doet hij het zelfs voorkomen alsof de nieuwe synthese in de maak is:
`...many sociological theorists seem to be converging in their efforts to develop an integrated
theory'. (Ritzer 1996:356) Onder de benaming metatheorizing werkt hij zelf met grote ijver
aan een theoretische overbrugging van de kloven tussen de verschillende sociologische
theorieën. Hoeveel waardering Ritzer de laatste jaren ook heeft gekregen voor zijn leerboeken
en ook voor zijn populaire studies op het gebied van de ultramoderne
rationaliseringsprocessen, zoals de McDonaldizering en de opkomst van de credit card
samenleving, het is juist zijn metatheoretisch project dat heel weinig instemming heeft weten
te verwerven. Het grote probleem is dat Ritzer geen eigen theorie lanceert, maar een soort
mélange van bestaande theorieën aanprijst, die weinig sympathie wekt bij de theoretici die er
hun eigen ideeën in verwaterde vorm in terugvinden.
Daarnaast zijn er een aantal hedendaagse theoretici die op een meer creatieve manier
zoeken naar een nieuwe sociologische theorie, die de waardevolle elementen van eerdere
4
theorieën in zich verenigt. Het beste voorbeeld van zo'n integreerder is Anthony Giddens, die
in New Rules of Sociological Method (1976), Central Problems in Social Theory (1979),
maar vooral in The Constitution of Society (1984) een nieuw algemeen theoretisch raamwerk
voorstelt, dat waardevolle elementen uit verschillende varianten van de interpretatieve
sociologie weet te verenigen met meer conventionele sociologische theorieën. Deze
combinatie heeft niet het karakter van een met moeite bijeengehouden patchwork van stukjes
uit andere theorieën; het is een heel idiosyncratische constructie, die zich bij voorbeeld al op
het eerste gezicht kenmerkte door een ingewikkelde terminologie die onmiskenbaar
Giddensiaans is. Het is intrigerend om je voor te stellen wat er zou zijn gebeurd als de "theory
of structuration" die Giddens met groot retorisch talent naar voren bracht in de jaren tachtig
vrij kritiekloos door de sociologische gemeenschap zou zijn aanvaard. Er zou dan een nieuwe
working consensus zijn ontstaan rond één complex van theoretische inzichten; er had een
algemeen aanvaard onderzoeksprogramma kunnen worden ontwikkeld; de sociologie zou
zich weer hebben kunnen profileren als een vak met een onomstreden eigen algemene theorie.
Er zouden ongetwijfeld, net als in de periode van de hegemonie van het functioneel
structuralisme, tegenvoeters zijn geweest, die het heersende paradigma scherp zouden hebben
bekritiseerd, maar dat zou de dominantie van die ene theorie veeleer hebben versterkt dan
verzwakt.
Maar het liep anders. In ongeveer dezelfde periode kwamen er ook andere theoretische
syntheses naar voren. In de jaren tachtig werd veel geschreven over de niet minder ambitieuze
pogingen tot fundamentele theoretische bezinning van Habermas, Bourdieu, Archer,
Alexander, Wallerstein, Collins en natuurlijk Elias. Elk van deze auteurs stelde voor om de
sociologische theorie op nieuwe leest te schoeien, elk hunner presenteerde een eigen
benadering die elementen van eerdere theorieën op een plausibele manier integreerde, maar
elk gaf daaraan een zo andere uitwerking, dat het onmogelijk bleek hun theorieën tot elkaar te
brengen. Eén van de redenen dat de sociologische gemeenschap zich niet liet overtuigen door
Giddens' structuratietheorie of door Elias' figuratiesociologie, is dat er op het moment dat die
theoretische syntheses naar voren kwamen ook allerlei andere alternatieven beschikbaar
bleken, die hun eigen voor- en nadelen hadden. Dat is het paradoxale van het hedendaagse
theoretisch handelen. Degenen die schrijven dat de sociologie thans behoefte heeft aan een
overkoepelende theorie beseffen niet dat die theorie allang bestaat. Maar hij wordt niet
algemeen aanvaard, omdat hij moet concurreren met een reeks andere aantrekkelijke
overkoepelende theorieën.
Lego en meccano
5
De situatie wordt nog vreemder wanneer men ziet hoezeer de nieuwe synthetiserende
theorieën op elkaar lijken. Zo hebben ze allemaal de ambitie om de tegenstelling tussen
individu en maatschappij, die de sociologische conceptualisering zo lang heeft verlamd, te
boven te komen. In het ene model heet dat het agency-structure probleem, de ander lost het
op door van figuraties te spreken, weer een ander heeft het over velden, maar het komt steeds
neer op het streven de diep in de sociologie verankerde neiging om individueel handelen te
contrasteren met sociale structuur, achter zich te laten. Zo zijn er meer overeenkomsten: een
grote belangstelling voor taaluitingen, een speciale geneigdheid tot reflexiviteit, een sterke
terughoudendheid in het toekennen van een zeker epistemologisch privilege aan
specialistenkennis boven de `alledaagse kennis' van `leken', een krachtig streven om de
grenzen tussen de sociaal wetenschappelijke disciplines te overstijgen. Zo sterk zijn de
overeenkomsten dat het een kleinigheid lijkt om deze theorieën met elkaar te verzoenen, een
synthese te maken van de syntheses.
In de jaren dertig schreef Talcott Parsons een boek waarin hij de theorieën van onder
andere Durkheim en Weber poogde te verbinden in een nieuw, omvattend theoretisch
schema, The Structure of Social Action. De theoretische afstand tussen het werk van deze
twee beroemde sociologen was en is nog steeds stukken groter dan de afstand tussen de
theorieën van Giddens, Bourdieu, Habermas en Elias, al was het maar omdat die vier
wortelen in en verwijzen naar een gemeenschappelijk fonds aan sociologische denkbeelden.
Eén van hun overeenkomsten is bij voorbeeld dat ze het werk van Weber alle vier belangrijk
vinden en in hun eigen benadering laten doorwerken. Een dergelijke gemeenschappelijke
inspiratiebron deelden Weber en Durkheim niet. Het zou in principe voor een hedendaagse
Parsons gemakkelijker moeten zijn om een synthese te maken van de grote theorieën van dit
ogenblik. Toch gebeurt dat niet. Deze theorieën, die er in slagen om voorheen
incommensurabel schijnende theorieën op een plausibele wijze samen te voegen, blijken nu
onderling weer incommensurabel te zijn. Daardoor kunnen ze de hoogste ambitie van hun
makers niet waar maken: een nieuwe theoretische synthese te ontwikkelen, die in het
sociologisch veld op brede instemming kan rekenen.
Waarom is het zo ondoenlijk om theorieën met elkaar te verenigen, die welbeschouwd
niet zo ver van elkaar verwijderd zijn? Het is mogelijk dat dat moeilijker is juist omdat ze al
wat dichter bij elkaar staan. Zoals het soms moeilijker is om van een slechte vertaling een
goede vertaling te maken, dan om het artikel helemaal opnieuw te vertalen, zo kan het soms
ook moeilijker zijn om twee auteurs te vergelijken die dicht bij elkaar staan, dan om theoretici
tot elkaar te brengen die elkaars tegenpolen lijken te zijn. Zowel Giddens als Bourdieu
construeren met dezelfde basiselementen vergelijkbare theorieën. Net als een kleuter met
constructiespeelgoed, bouwen ze met geperforeerde bouwelementen, wielen, assen en
6
verbindingsstukken dezelfde modellen: treinen en hijskranen. Maar Giddens werkt, om zo te
zeggen, met Lego en Bourdieu met Meccano en hoewel hun uiteindelijke constructies even
sterk op elkaar lijken als hun bouwelementen is er, zoals elke vijfjarige weet, geen manier om
een meccano hijskraan te monteren op een legotrein. (De stenen blokken uit de
ankerbouwdoos van Weber daarentegen zijn wel de stapelen op de houten blokken van
Durkheim, al oogt het resultaat wankel.) Het is niet alleen moeilijk om antwoord te geven op
de vraag in hoeverre de begrippen agency en structure de begrippen habitus en veld
overlappen. Het zoeken naar zulke overeenkomsten en verschillen heeft ook iets pedants en
schoolmeesterigs; het ruikt naar tentamenvragen.
De weinigen die in dat soort exercities geïnteresseerd zijn, zijn inderdaad heel vaak
docenten in de algemene theoretische sociologie. Zij moeten immers aan hun studenten
uitleggen wat Habermas, Collins en Coleman hebben beweerd en ze moeten vragen
verzinnen, die hun studenten stimuleren om die auteurs met elkaar te vergelijken. Het is niet
toevallig dat de bekendste auteur van leerboeken over de hedendaagse sociologische
theorieën, George Ritzer, ook degene is die als metatheoreticus bezig is met het bouwen van
bruggen tussen de verschillende theoretische benaderingen. De typische theoriedocent heeft
een zeker beroepsbelang bij een heldere ordening van het gehele veld van de theorie, maar
wellicht behoort hij tot de uitzonderingen.
Aanvalsmiddelen en verdedigingsmiddelen: de ridders van de sociologische theorie.
Sociologen die voor hun onderzoek bepaalde theorieën nodig hebben, kunnen hun werk heel
goed doen zonder zich te begeven buiten de theoretische richting waarvan ze menen dat die
het meest oplevert. Sterker, onderzoek naar schoolvorming in de sociale wetenschappen heeft
telkens de conclusie opgeleverd dat het de onderzoeksproductiviteit toeneemt wanneer een
groepje theoretisch gelijkgezinden samenwerkt binnen een kleine, tamelijk gesloten
gemeenschap. Het is in strijd met het door Merton omschreven ethos van de wetenschap om
zich af te wenden van de inzichten van concurrerende theoretische scholen, maar in de
praktijk levert het dikwijls meer op om onverstoorbaar in de eigen richting werk te verrichten,
dan om met aanhangers van andere benaderingen debatten te voeren die in veel gevallen
neerkomen op een dialogue des sourds. Wanneer een figuratiesocioloog laat merken heel
weinig van Habermas gelezen te hebben, zal dat geen merkbare negatieve sanctie opleveren
en wanneer die socioloog er blijk van geeft de theorie van Giddens buitengewoon diepgaand
bestudeerd te hebben, zal hij daarmee geen premie binnenhalen. Gezien de hoeveelheid tijd
7
en intellectuele energie die nodig is om werkelijk thuis te raken in het Giddensiaanse denken,
is het voor zo'n figuratiesocioloog een weinig aantrekkelijke investering om The Constitution
of Society heel grondig te lezen. De tijd die hij beschikbaar heeft voor het bestuderen van
theoretische literatuur kan hij veel profijtelijker spenderen aan lezing van de werken van
Mennell en De Swaan, die bovendien een stuk aangenamer schrijven.
Omstreeks 1980 zei Goudsblom in een klein gezelschap dat de huidige situatie in de
sociologie doet denken aan de door Ellias geschetste figuratie waarbij de aanvalsmiddelen
superieur zijn aan de verdedigingsmiddelen. Zelfs de niet al te bekwame sociologen zijn nu in
staat om van zelfs de meest sophisticated theorieën de zwakke plekken op te sporen en onder
vuur te nemen, maar vrijwel niemand is in staat om een nieuwe theoretische positie te
ontwikkelen die een dergelijk spervuur aan kritiek kan trotseren. Hij pleitte er daarom voor
een veelbelovende aanzet als de civilisatietheorie niet direkt op te geven als het er op lijkt dat
er van alle kanten gaten in worden geschoten door gretige scherpschutters.
De laatste tijd heb ik het idee dat de situatie is omgedraaid. De bergtoppen zijn
bezaaid met kastelen; de middelen om die burchten te verdedigen zijn superieur aan de
middelen om ze aan te vallen, en dus heerst er in het gebied een gewapende vrede. Anthony
Giddens verdedigt zijn positie op een zo voortreffelijke wijze dat hij erom wordt benijd: op
zijn glibberige verdedigingsmuren kan geen tegenstander voldoende greep krijgen om een
succesvolle aanval te openen. Zelf heeft hij voor zijn concurrenten over het algemeen louter
vriendelijke woorden over: de sociologen tegen wie hij polemiseert zijn niet zijn tijdgenoten,
maar de ontwerpers van de "orthodoxe consensus" die bijna allemaal overleden zijn. Giddens
beoefent een soort vreedzame coëxistentie. Die houding is nog typerender voor de vazallen
van de theoretici. Trouwens, op een wat andere manier kan iets dergelijks ook gezegd worden
van civilisatietheorie. Was die theorie in de jaren zeventig nog te attaqueren met tamelijk
simpele kritiek, tegenwoordig is hij zo uitgewerkt, gepreciseerd en genuanceerd, dat de
resterende kritici zichzelf meestal te kijk zetten als weinig subtiele drammers. Dit alles leidt
ook tot nieuwe omgangsvormen in het sociologisch veld, waar het inderdaad geen pas meer
geeft om elkaar luidruchtig te verketteren. Een sympathisant van het werk van Coleman en
een aanhanger van Habermas zullen niet snel de boeken van elkaars helden lezen, maar ze
zullen elkaar ontzien en zelfs met een zekere hoffelijkheid bejegenen.
En zo ontstaat het beeld dat oprijst uit de leerboeken van Ritzer, die deze theoretici
steeds afbeeldt met een foto. De hedendaagse sociologie wordt gedomineerd door een stuk of
tien mannen van ongeveer zestig jaar. Het gaat tegenwoordig niet meer om stromingen, zoals
in de tijd dat Gouldner zijn Coming Crisis schreef: het symbolisch interactionisme, de
ethnomethodologie, het neo-marxisme. Tegenwoordig gaat het om middelbare mannen:
Wallerstein, Collins, Bourdieu, Habermas. De overgang is te zien bij Goffman: eerst werd die
8
nog gepresenteerd als een van de representanten van het zogenaamde `dramaturgisch
perspectief', maar al gauw bleek dat zij die het over die benadering hadden vrijwel nooit aan
een ander dan Goffman dachten. Zoals ook de politiek meer en meer wordt gepersonaliseerd,
zo wordt de sociologische theorie meer en meer georganiseerd rond een stuk of tien mannen,
wier uiterlijk en biografische eigenaardigheden bij de lezer bekend zijn. Zo is het heel
opmerkelijk hoe veel aandacht Ritzer in zijn theorieboek besteedt aan het feit dat Foucault
een geregeld bezoeker was van de dark room. Deze benadering werkt zelfs retrospectief.
Ineens blijken allerlei details uit het privé-leven van Durkheim, Weber en Elias relevant te
zijn in theoretische discussies, waarbij het een ongemakkelijk gevoel geeft dat deze mannen
dergelijke intimiteiten tijdens hun leven juist zorgvuldig voor zich hielden.
Conclusie
Tot nu toe stelde deze situatie de student voor een lastige keuze tussen dogmatisme en
eclecticisme. De keuze voor een van de vele mogelijkheden en het zich vervolgens min of
meer afsluiten van alle alternatieven leek lange tijd, zoals gezegd, de strategie te zijn met de
grootste kans op een hoge opbrengst. Een zekere mate van theoretische geslotenheid was
lonender dan een te lang volgehouden theoretische besluiteloosheid. Alleen voor de docent in
de sociologische theorie lag het anders.
Maar wellicht is de situatie de laatste jaren langzaam maar zeker aan het veranderen.
Thans wordt de universiteit bevolkt door een generatie studenten die is opgegroeid in een heel
ander cultureel klimaat. Terwijl de muziekliefhebber in de jaren zestig zich veelal gedwongen
zag om voor of tegen de late Bob Dylan te zijn, voor of tegen Free Jazz, voor of tegen de
Swingle Singers, is het in de jaren negentig niet ongewoon om belangstelling voor
Stockhausen te combineren met bewondering voor bepaalde vormen van jungle-muziek en
van Italiaanse madrigaalmuziek uit het begin van de zeventiende eeuw. Voor wie groot
geworden is met de Cobra-schilders, is het nog steeds moeilijk te geloven dat iemand tegelijk
Corneille en Willink mooi kan vinden. Maar het valt steeds weer op: studenten die zijn
opgegroeid met Jeff Koons en Philip Glass, voelen helemaal niet de behoefte om zich te
bekennen tot de sociologie van Giddens of die van Habermas.
Alvin Gouldner schrijft dat bepaalde sociologische theorieën aanhang verwerven
wanneer ze blijken te corresponderen met een bepaalde structure of sentiments bij de
studenten die met die theorieën kennis maken. Misschien is de hedendaagse
sentimentenstructuur wel bevorderlijk voor een nieuwe manier om met incommensurabele
theorieën om te gaan. Die stijl van denken is niet aan te duiden met termen als theoretisch
relativisme, theoretisch eclecticisme of theoretisch opportunisme. Het is veeleer een soort
9
theoretisch zappen, scannen, shoppen of surfen. Iets anders gezegd (en deze metafoor ontleent
Piet Nijhoff graag aan Zygmunt Bauman:) sociale vraagstukken worden bezien in het
schijnsel van verschillende, elkaar kruisende, zoeklichten en daarbij is het idee dat men door
te kiezen voor de ene belichting niet tezelfdertijd mag profiteren van de andere belichting en
dat degene die dat wel doet een soort verraad pleegt, voor de hedendaagse student doorgaans
volstrekt onbegrijpelijk. Aan iemand die geboren is na 1975 valt, merk ik, niet goed meer uit
te leggen dat vragen als `Ben je voor Che of voor Pinochet', `Houd je van de Beatles of van de
Stones?', `Vind je het Rijksmuseum mooier dan het Stedelijk?' ooit golden als een soort
lakmoestest. Hoe groter het onbegrip daarvoor bij hedendaagse studenten, des te groter de
kans dat zij ook met de keuze tussen hedendaagse theoretische alternatieven anders zullen
omgaan. Ze hebben minder de neiging om een theorie, die ze interesseert links te laten liggen
omdat ze nu eenmaal hebben geopteerd voor een rivaliserend alternatief. Dit zijn
generaliserende uitspraken, gebaseerd op mijn eigen ervaringen met studenten in
werkgroepen in de laatste fase van de doctoraalstudie.
Of deze ontwikkeling gunstig is, staat te bezien. Aan de ene kant schept zapgedrag
kansen op een vrijere omgang met theoretische mogelijkheden; daarmee wordt ook een meer
gedistancieerde stijl van sociologisch denken mogelijk. Aan de andere kant kan men zich
afvragen of een zo ontspannen houding niet leidt tot een vrijblijvende en gemakzuchtige
oppervlakkigheid, die een bedreiging vormt voor het gevoel van urgentie en passie, dat de
motor is achter elke vorm van sociologisch theoretiseren. Bezitten de luchthartige surfers
langs de discussiegroepen van de hedendaagse sociologie wel de bouwlust, de
vechtersmentaliteit, de behoefte aan theoretische consistentie die een voorwaarde is om tot
belangwekkende nieuwe theorieën te komen? Of behoort het idee dat een zekere geslotenheid
en monomanie de ware theoreticus karakteriseren tot de denkbeelden die alleen maar
vanzelfsprekend zijn voor wie in de jaren zestig tot intellectuele wasdom kwam, denkbeelden
die intussen verworden tot de relicten van een recent verleden? Het antwoord op die vragen
blijft onduidelijk zolang de theorieën waartussen de consumenten heen en weer pendelen het
product zijn van zestigjarige `ridders', die zelf nog in veel opzichten de `sentimentenstructuur'
cultiveren uit hun studententijd in de jaren zestig. Pas wanneer de makers van nieuwe
theoretische syntheses zelf afkomstig zijn uit de generatie die omstreeks 1990 of later met de
sociologiestudie begon, kan men vaststellen of deze nieuwe houding de theorievorming ten
goede komt of juist niet.
Literatuur
Bauman, Z.
10
1992
Intimations of Postmodernity. London and New York: Routledge.
Gouldner, Alvin
1970 The Coming Crisis of Western Sociology. London: Heinemann.
Kuhn, Thomas S.
1970 The Structure of Scientific Revolutions. (Second Edition, Enlarged)
Chicago: University of Chicago Press.
Ritzer, George
1996 Modern Sociological Theory. (Fourth Edition) New York: McGrawHill.
11