Kleur en chemie! - Werk voor durvers

02Fed - 08/2006 - Heruitgave NL
Kleur
en chemie!
Federatie van de
Chemische Industrie
van België
Maria-Louizasquare 49 - B-1000 Brussel - www.fedichem.be
r
u
Kle en chemie
Achter de
4
regenboog
4
5
7
ur
tie van kle
n
e
s
s
e
e
D
1_
el kleur
ijns
leuren
Het versch
zichtbare k
n
o
kken
k
o
o
n
Er zij
llen of aftre
te
p
o
is
n
ake
Kleuren m
2_Kleuren
9
9
10
zien
d
uren?
lijk oog kle stjes zien verschillen
e
s
n
e
m
t
e
h
e
e
t
b
ie
:
z
n
e
Ho
kleure
en andere
Andere og
in
3_Kleuren
12
12
12
13
k
rij
het dieren
t me niet
wel, je zie
e
m
t
ie
z
Je
ijnen
ang verdw
h
e
b
t
e
h
ur?
In
r je van kle
e
d
n
ra
e
v
Hoe
14
15
19
20
mens
t voor de
a
w
l
e
e
h
n
betekene
nissen
van beteke
ld
re
e
w
n
e
er
Kleuren, e
oningspurp
k
n
e
w
u
la
taal
ersb
Kleuren en s: kardinaalrood, keiz
tu
ta
Kleur en s
4_Kleuren
se chemie
dendaag
van de he
g
ie
w
e
d
:
elen
Kleurmidd
enten
n en pigm
e
ff
zijn
Kleursto
nnen giftig
u
k
n
le
e
d
Kleurmid
ie: de men
verleiden
Kleuren die mmuniceren
co
Kleuren die or veiligheid zorgen
vo
Kleuren die eten: spectroscopie
w
Kleur om te unst en restauratie
k
r
o
o
v
den
Kleuren
fraaiere ste
r
o
o
v
n
re
u
Kle
ijlpalen in
m
7_kleur -
n
Kleur is va
d
enis
e geschied
En hi
e
is ’t g r...
edaa
n!
24
ing
n omgev
s kleurt zij
chnolog
Kleur en te
6_
21
22
23
n
urmiddele
le
cht naar k
e zoekto
5_Kleur: d
21
24
28
30
31
32
32
33
34
Alle rechten inzake reproductie, aanpassing en/of vertaling, zelfs gedeeltelijke,
op welke wijze ook, zijn voorbehouden voor alle landen.
Redactie: Dirk Clotman/Fedichem/[email protected]
en Eric De Vos/Fokz Communications/[email protected]
Grafische conceptie en realisatie: Nathalie Witvrouwen bvba/www.witvrouwen.be
Franse vertaling: Michel Keukens/[email protected]
Aanpassingen in het Frans: Alain de Fooz/[email protected]
iedereen
Verantwoordelijke uitgever: Catherine Calmels
Fedichem - Maria-Louizasquare 49, 1000 Brussel
Tel. 02 238 97 11 - Fax 02 231 13 01 - c&[email protected]
Bezoek onze site, www.fedichem.be, voor meer inlichtingen
over de chemie of de chemische sector.
U kunt deze brochure downloaden vanaf dezelfde site, onder de rubriek “publicaties”.
Cette brochure est également disponible en français sur simple demande par écrit ou via notre site.
Heruitgave augustus 2006
Federatie van de
Chemische Industrie
van België
Achter de regenboog
Aan het einde van de regenboog wacht het geluk op je.
Zo ongeveer gaat het in heel wat spreuken en liedjes. Een regenboog
roept nog steeds verbazing op, zeker als hij bijzonder helder is, met
mooi te onderscheiden kleuren: de pracht van violet tot rood.
sitieve
ad een po
a
rd
e
d
in
n
die
Kleuren zij
sturen, is
.
e
s
fd
m
e
o
li
s
e
e
g
.
onze
ggen w
art en grijs ien
kaart naar
leven”, ze
w
n
z
e
je
t
e
e
in
h
e
r
w
u
in
dat
t kle
. Als
we z
“Breng wa ingen het leven zelf berichten, doen we
n rose) of
e
ie
v
la
(
l
z
be
roze bri
erlijden
kracht, ze
ver een ov we kijken door een
o
e
w
ls
A
ruik :
kleurrijk .
ns taalgeb
o
n
r
a
a
n
r
elt. Kleure
o
v
En luiste
je
je
r
e
o
in.
, je honge
n
ngen en h
e
li
g
e
n
d
n
re
a
het zwart
b
h
ld, je
er
mhoog
ijn een ze
op de were nen je bloeddruk o
z
k
n
ij
k
re
u
je
le
n
K
kun
igen.
eïnvloede
n. Kleuren
ewerkstell
re
b
te
Kleuren b
e
ri
ld
ir
r’.
f
te
s
o
e
lmeren
en ‘ga doo
genoverg
ro
te
g
t
n
e
e
h
’
s
kunnen ka
p
ie
to
c
an
ent ‘s
ken of pre
worden, v
ood betek
R
n
.
te
e
onderdruk
rm
g
o
e
v
g
e
en
ten of
municati
leur is zeld
stie van e
k
e
w
n
sterke com
k
e
E
n
..
e
,.
e
t
of nie
leuren
nten zijn k jven, van overleven
la
p
n
e
n
diere
cht bli
Voor vele
er nagesla
is.
d
n
o
z
f
o
n
e
et beteken
m
e heeft
n
e
d
la
seks hebb
e
och moeit
ijd b
n
lt
eerd
a
n
t
te
s
s
a
o
a
k
h
t hij
ds geïntrig
a
e
d
re
r
u
neutraal,
n
ij
le
z
k
n
schappers
elang aan
emicus va
n
b
h
l
c
te
e
e
e
e
w
d
v
o
s
n
z
e
e
uds
erati
stenaar
in de
echt vano
. Vele gen
n. De kun
re
u
de kleuren
le
k
De mens h er vat op te krijgen
t
a
r
d
te
l
h
e
c
d
a
id
om
leurm
heimen
gespaard
nog een k
van de ge
r
a
n
a
le
n
e
n
ts
e
u
k
ntf
n zoe
door het o
t, ze bleve
is
m
e
h
lc
a
eren.
weleer, de
kon benad
r
te
e
b
g
o
natuur n
-
leuren
perfecte k
e
d
r
a
a
n
ektocht
e gang.
nog: de zo
k
o
o
eds aan d
u
te
n
s
jk
g
li
o
n
n
e
og, is
en eig
e regenbo
t vroeger
d
e
h
n
a
s
v
a
e
w
d
o
in
Z
te
e, naar he
reproducti
!?
hier
het...begint
1_De essentie van kleur
Het verschijnsel "kleur"
aal geen kleur
m
le
e
h
t
e
h
l
e
w
t, dat, hoe
hijnen?"
rs dan het lich
ie
o
o
m
door ze te besc
ts
rt
ie
e
u
r
le
e
k
n
"Is
uw
e
rp
e
e voorw
t-Victor, 12 ee
ll
in
a
Sa
ch
de
to
s
,
ue
ft
e
ug
e
H
in zich h
Kleur is licht
De kerngedachte is juist: zonder licht is er geen kleur en zonlicht is kleurloos.
Maar dit witte licht heeft wel degelijk alle kleuren van het spectrum in zich.
Laten we in een donker gemaakte kamer een smalle bundel wit licht op een
glazen prisma vallen, dan zien we een aantal gekleurde ‘banden’ van licht:
alle kleuren van de regenboog.
Zichtbaar wit licht bestaat uit zeven kleuren: violet, indigo, blauw, groen,
geel, oranje en rood. Twee andere kleuren zijn niet zichtbaar voor het
menselijke oog: ultraviolet en infrarood.
De wetenschappelijke definitie van kleur luidt als volgt:
"Kleur is het visuele effect dat
veroorzaakt wordt door de spectrale
samenstelling van licht, dat
uitgestuurd, doorgestuurd
of weerkaatst wordt door
voorwerpen."
De ontdekking van het kleurenspectrum
We zijn 1665. Isaac Newton is een jonge wetenschapper aan de
universiteit van Cambridge in Engeland. Hij wil alles weten over
licht en kleuren. Op een zonnige dag verduistert Newton zijn
kamer en maakt een klein gaatje in het luik voor zijn raam. Door
het gaatje komt er slechts een smalle lichtstraal de kamer binnen.
Hij neemt een glazen prisma en plaatst het in de zonnestraal. Het
resultaat is een spectaculair veelkleurige band van licht, net zoals
een regenboog. Newton geloofde - terecht - dat alle kleuren die hij
zag, verborgen zaten in het zonlicht.
Hij redeneerde dat, als hij het zonlicht kon ontbinden in de verschillende kleuren, ook het omgekeerde moest lukken: wit licht bekomen
door alle kleuren van het spectrum te combineren.
Om dat te testen, deed Newton het volgende: hij liet de veelkleurige
band licht op een tweede prisma schijnen. Alleen zette hij het prisma
deze keer op zijn kop. Hij had gelijk: de kleurenband versmolt opnieuw tot
wit licht.
4
5
Kleur en chemie
Niet op dezelfde golflengte
Een glazen prisma breekt de lichtstralen.
Elke kleur heeft een eigen golflengte en een prisma
heeft de eigenschap al die golflengten onder een
andere hoek te breken. Daardoor splitst het prisma
de verschillende kleuren (dus de verschillende
golflengten) op.
In het zichtbaar licht heeft violet de kortste golflengte. Violet licht wordt daarom het meest afgebogen door een prisma: het ondergaat de grootste
afwijking. Aan de andere kant van het spectrum
zit rood licht.
Dat heeft de grootste golflengte van de zichtbare kleuren en wordt het minst afgebogen
door een prisma.
?
Er zijn ook
onzichtbare kleuren
Infrarood en ultraviolet
"Onzichtbare kleuren" - het klinkt een beetje als "droog water".
Maar ze bestaan wel en hoewel we ze niet zien, kennen we
wel hun effect.
Het zichtbare gedeelte van het kleurenspectrum
gaat van ongeveer 400 nanometer, dat is amper
400 miljardsten van een meter (violet) tot ongeveer 800 nanometer (rood). Vlak onder en boven
de golflengten van het zichtbare gedeelte, bevinden zich ultraviolet en infrarood.
e
te van d
m
r
a
w
de
tte
t, voel je l de ultraviole
a
a
t
s
n
o
e
de z
enw
rvoor
Als je in raling. Het is ev equentie, die e ng
e fr
e st
strali
infrarod met een hoger
dat die
m
o
,
t
vat.
d
,
verbran
ergie be
straling
n
id
e
u
r
h
e
e
je
t
veel m
zorgt da
?
Ultraviolette straling (UV) zit aan
het andere einde van het kleurenspectrum.
Wist je dat alle voorwerpen infrarood kunnen uitstralen?
Ja, jij ook! De hoeveelheid uitgestraald infrarood licht hangt af van de
temperatuur van het object. Hoe heter een voorwerp is, hoe groter
de energie die per seconde wordt uitgestraald door IR-straling.
UV-licht heeft een golflengte van ongeveer 400
nanometer tot minder dan 40 nanometer. Het is
slecht voor de ogen en vooral voor de huid, een
reden te meer voor zonnekloppers om voorzichtig te zijn. Gelukkig werkt de atmosfeer van
de aarde als een natuurlijke filter die het gros
van de UV-stralen van de zon tegenhoudt.
Hoe maak je
onzichtbare kleuren zichtbaar?
In tegenstelling tot sommige dieren, is het oog
van de mens stekeblind voor infrarood en ultraviolet. Maar de mens zou de mens niet zijn als
hij daar niets op had gevonden.
Infrarood (IR) kan je zichtbaar maken met
camera’s voorzien van speciale film. Die film,
ook wel "pellicule" genaamd, is bedekt met
een speciale kleurstof die IR-straling opslorpt en
die overbrengt op de emulsie (de lichtgevoelige
laag). Omdat IR-film ook de stralen vasthoudt
van het zichtbare spectrum, worden filters
gebruikt die dat zichtbare licht tegenhouden.
Er zijn ook speciale videocamera’s die IR-stralen
kunnen detecteren.
Die zijn voorzien van foto-elektrische
detectoren, een soort lichtgevoelige
plaatjes, gewoonlijk gemaakt van halfgeleidend
materiaal zoals silicium, een product dat de chemische
industrie wint uit zeer zuiver zand met behulp van chloor.
Ook voor ultraviolet licht (UV) bestaan er fotografische film
en foto-elektrische detectoren die dat licht kunnen opsporen en vastleggen.
Wel moeten de lenzen van een speciaal materiaal
gemaakt zijn, zoals kwarts. Dat is nodig omdat
gewoon glas UV-stralen absorbeert - het komt er
niet door.
De essentie van kleur
Hoe werkt een "blacklight" ?
In de discotheken gebruiken ze vaak zogenaamde blacklights. Je kent ze wel: meestal langwerpige lampen, waaruit
slechts een weinig purper-blauw licht schijnt.
Blacklights lijken op gewone lampen, maar ze hebben een
grappig effect: je tanden, nagels, vooral witte kleding en
allerlei andere dingen gaan "oplichten" in het speciale licht
van het blacklight. Waarom?
Laten we beginnen bij de gewone TL-buis.
Deze bevat een gas met een kleine hoeveelheid kwikdamp
erin. De elektrische stroom stimuleert de kwikatomen, die
fotonen of kleine pakketjes licht gaan uitzenden. Die fotonen, vooral van het UV-soort, komen terecht op de
wand van de buis, die bekleed is met een fosforlaag. Dit fosfor gaat het onzichtbaar UV-licht
omzetten in zichtbaar licht. Fluoresceren heet dat.
Bij een blacklight zit er
een speciale soort fosfor
op de glasbuis.
Die doet min of meer het
omgekeerde van zijn
broertje in de klassieke TLbuis en laat (enkel onschadelijk) UV-licht door, terwijl
het slechts weinig zichtbaar
licht produceert (enkel wat
blauw en purper).
are
draagb n,
n
e
e
t
e
aa
Als je m p stap zou g eel
o
t
h
hh
blacklig ken dat er zic ing
ev
mer
ze omg
zou je
n
o
n
i
r
fo
wat fos bevindt.
e fosfor,
omend
k
r
o
o
v
agels,
tuurlijk en en vingern el
a
n
e
d
Er is
tand
a. He
in
orbeeld
n sperm
in bijvo in speeksel e eneens fosfor
tiel
ev
ok
x
o
n
te
r
e
,
a
b
n
a
b
e
m
ten he
e verv
ra
ig
a
n
m
p
p
te
m
a
wat
bevat
en, so
rstiften
r
-scherm
zich: tv s. Fluo-markee ciaal daarvoo pe
le
tic
s
e
s
p
e
la
s
d
p
e
n
jk
d
e
loeien
atuurli
g
n
rn
e
e
k
r
n
fosfo
het-do
pen inontwor
ss.
t fluore
dingetje
aar doe spoeh
je
ie
gel d
at wa
at zelfs
nogal w en. Die
ff
Er besta et donker. En
to
s
h
rende
ewone ceren in tten fluoresce
g
t
e
h
in
a
l
UV
v
e
ie
t
b
x
ders
t ze de
at te
rvoor d it" lijkt, omda zetten in
e
n
e
rg
zo
om
nw
itter da
jk" licht uren
licht "w het "natuurli
le
k
e
d
in
at
straling htbaar licht, w
t..
k
a
a
m
r
ic
blauw z xtiel helderde
te
van het
6
7
Kleur en chemie
Kleuren maken is optellen of aftrekken
Er zijn eigenlijk twee manieren om kleuren te zien.
Ofwel kijk je naar een object dat zelf lichtgolven uitzendt
met de frequentie van de kleur in kwestie: een zaklamp of
een spotlicht waarvoor je bijvoorbeeld kleurig cellofaan
aanbrengt.
Ofwel kijk je naar een gekleurd voorwerp, een gele banaan bijvoorbeeld. De schil van die banaan absorbeert alle frequenties
van het kleurenspectrum behalve degene die ze naar je oog
terugkaatst. Deze twee manieren van kleuren ‘produceren’ zijn
van groot belang en hebben zo hun gevolgen…
uw
bla
g)
rood
mengin
e kleur
dditiev
eld) en
(a
voorbe llofaan. Elke
n
ij
e
b
ll
n
e
t
e
ce
mp
n op
n (zakla
blauwe en verKleure
bronne e, groene en
e
t
h
c
in
li
e
z
ie
r
d
n
lapNeem d met stukjes ro en kleur. Schij eeltelijk over
d
e
ig
e
g
e
z
r
r
bedek
nu haa
n elkaa
e strale
n heeft
lichtbro amer zodat d
;
ek
agenta
duisterd guur).
ijg je m als
r
k
,
n
fi
e
p
lapp
pen (zie
tellen o
ar over
cht elka oen en blauw siskleuren
li
w
u
la
ba
gr
od en b
eel en van alle drie or deze drie
Waar ro roen geven g
Do
m
.
o
s
ft
e
g
ge
t de
intenrood en al merken da dus) wit licht
aties of ren.
d
ra
g
z
l
e
Je
creë
gee
lend
cyaan.
nta en
verschil bare spectrum rit
, mage mbineren in
t
B
n
h
a
e
ic
a
d
z
y
r
t
c
(
co
he
doo
nnen te
ren van
hreven
lichtbro n je alle kleu et eerst besc
, ka
oor h
siteiten
werd v
riment
e
ieve
p
x
e
Dit
ze addit
90.
e
7
d
1
t
ik
in
u
r
ll
eb
Movwe
en.
onitor g
puterm jes op te wekk
m
o
c
f
o
ip
V
t
s
-T
n
n
ure
leure
Onze kle ing om zijn k
g
n
e
m
r
kleu
?
wit
en
gro
Je kan ook op een heel ander
manier "kleuren maken", namelijk door ze van elkaar af te
trekken.
Zo doe je dat: neem
een geel voorwerp (een
banaan bijvoorbeeld) en
schijn er op met een blauw
licht (een zaklamp voorzien
van een blauw stukje cellofaan). Wat denk je dat er
gebeurt als je dit experiment in het donker doet?
De banaan verliest zijn kleur
en wordt zwart.
Hoe leg je dit uit?
vervo
lg
op pa
g
ina 8
De essentie van kleur
n
aa
cy
Gele banaan + blauw licht =
zwarte banaan
Als je in het donker met een blauw
licht op een geel voorwerp schijnt, gaat
het geel de blauwe frequentie van het
licht absorberen. Omdat de kamer donker
is, is er geen geel licht dat kan worden
gereflecteerd naar je ogen. De banaan lijkt
zwart geworden.
ta
gen
ma
zwart
gee
l
magenta + geel = rood;
cyaan + geel = groen; cyaan +
magenta = blauw. Zwart krijg je als
je alle magenta, cyaan en geel mengt,
maar ook als je bijvoorbeeld geel met
blauw mengt. Het zijn deze specifieke combinaties die ervoor zorgen dat geen enkele frequentie
van zichtbaar licht nog terugkaatst en in je ogen
terechtkomt. Deze test werkt overigens
behoorlijk met markeerstiften van
verschillende kleuren.
Met deze subtractieve techniek (subtractie = aftrekking) kan je
omgekeerd ook zichtbare kleuren creëren. Alleen hebben we het
nu over de terugkaatsing van kleuren op kleurmiddelen (of de
voorwerpen voorzien van kleurmiddelen, al dan niet van nature
uit). Zo werkt het: neem drie verven of pigmenten in de kleuren
magenta, cyaan en geel. Teken drie overlappende cirkels met
deze kleuren (zie figuur):
Groene blaadjes
lusten blauw en rood
Wat je eigenlijk doet met deze subtractietechniek is "een stuk aftrekken van het
volledige kleurenpalet, afkomstig van wit
licht". Door een voorwerp in een bepaalde
kleur te verven, ga je een aantal kleuren
uit het wit licht verhinderen om terug te
kaatsen (ze worden opgeslorpt of geabsorbeerd).
ZUIVER!
De banaan zal alleen de gele kleur uit het
spectrum nog terugkaatsen zodat je oog een
banaan als "geel" interpreteert. De bladeren
van groene planten bevatten een pigment
"chlorofyl", dat de blauwe en rode kleuren van
het spectrum absorbeert en bijgevolg enkel nog
de groene kleur terugkaatst. Of nog: als je onze
banaan van daarstraks ziet, dan weet je nu dat
hij het blauwe gedeelte van het kleurenspectrum
absorbeert; de rode en groene frequenties kaatst
hij terug, die wij samen als geel interpreteren.
bladgroen
+
Drukken
De wereld van de drukkerijen maakt ook gebruik van het
aftrekken van kleuren om kleuren te creëren. Dit staat dan
bekend als de CMYK-methode: Cyaan, Magenta, Yellow
(geel) en blacK (zwart).
Alle kleuren worden gecreëerd door de drie hoofdkleuren cyaan,
magenta en geel in een bepaalde verhouding aan te brengen. Ze
voegen nog een zwarte inkt aan het trio om diepzwart te creëren
(hoewel dat in theorie niet nodig is).
16
C
8
M
Y
9
17
80% 40% C+Y
18
2%
3%
4%
B
C
Kleur en chemie
M
Y
SLUR
19
B
B
C
M
Y
80% 40% BAL
20
2%
3%
4%
5%
B
C
M
Y
SLUR
+
21
B
C
M
Y
80% 40% C+M
22
2%
3%
4%
5%
C
+
B
C
M
5%
B
C
M
Y
80% 40% M+Y
?
1
3
2_Kleuren zien
menselijk oHoe ziet het
og kleuren
?
Kijk naar d
e tekening
en zie hoe
oog kleure
het mense
n waarnee
lijk
mt. Het sa
"witte" lich
m
engestelde
t van de zo
n straalt o
een deel v
p het voorw
an de kleu
erp,
ren wordt
de rest we
geabsorbe
erkaatst. H
e
rd
et
en
terecht in
het oog, w weerkaatste licht ko
m
a
a
t
rn
preteren: w
e "zien" he a de hersenen het in
t beeld.
ter-
Passen we dat even toe
op een rode appel:
2
1. Alle kleuren waaruit het zonlicht
bestaat komen terecht op de appel.
de appel gereflecteerd en komen in
het menselijk oog terecht.
2. Het oppervlak van de rode appel
absorbeert alle gekleurde lichtstralen, met uitzondering van de rode
stralen. Die worden op de schil van
3. Het oog ontvangt het gereflecteerde
rode licht en stuurt een overeenkomstige boodschap naar de
hersenen
Staafjes en kegeltjes
Het netvlies van onze ogen is de plek waarop wat we zien
"geprojecteerd" wordt. Op dat netvlies zitten lichtgevoelige cellen,
ook wel receptoren genoemd. Er bestaan echter twee verschillende netvliesreceptoren: staafvormige en kegelvormige. De staafjes helpen
ons nog wat te zien bij weinig licht, de kegeltjes zijn verantwoordelijk voor het onderscheiden van kleuren. Het netvlies bevat zowat 100
miljoen staafjes en 7 miljoen kegeltjes.
Hoe wij kleuren ervaren, hangt af van de mate waarin de kegeltjes gestimuleerd worden door het licht. In het menselijk oog zijn er drie verschillende types van kegeltjes. Die zijn als het ware "afgesteld" op het onderscheiden van respectievelijk rood, groen en blauw. Doordat de kegeltjes
die kleuren in verschillende hoeveelheden ontvangen en in ons brein
mengen, kunnen wij elke gradatie van kleur uit het zichtbare kleurenspectrum als dusdanig herkennen.
Zien is
een elektrochemisch proces
Onze hersenen zijn eigenlijk een
reusachtige elektrochemische fabriek.
Zij verwerken de miljarden zenuwimpulsen via een buitengewoon complex
geheel van chemische en elektrische
omzettingen.
Voor de impulsen die de oogzenuw aanlevert is dat niet anders. In de staafjes en
kegeltjes zitten een reeks complexe chemische stoffen die lichtgevoelig zijn.
Wanneer er licht op valt (bij het kijken dus)
geven die stoffen elektrische impulsen af
die de oogzenuw naar de hersenen brengt.
De staafvormige receptoren werken met de
knappe chemische stof rhodopsine of
‘visueel purper’.
Rhodopsine is onder meer gebaseerd op
een stof die van vitamine A afgeleid is.
Dat verklaart waarom een tekort aan vitamine A problemen met het zien veroorzaakt
(nachtblindheid).
De kegeltjes doen hun werk via stoffen die
we kleurenpigmenten noemen.
Kleuren zien
Van worteltjes krijg je mooie ogen
A
A
A
Geen van beide uitspraken zijn écht waar, maar de link tussen wortels en zien
is wel juist: een tekort aan vitamine A leidt immers tot nachtblindheid en na
verloop van tijd een algemene verslechtering van het gezicht. De farmaceutische industrie produceert daarom vitamine A om tekorten op te vangen.
Maar zoals zo vaak kan overdosering schadelijk zijn, bij zwangere vrouwen
bijvoorbeeld. Zij hebben wel een verhoogde nood aan vitamine A maar
mogen er ook niet te veel van innemen. Daar is iets op gevonden in de
vorm van bètacaroteen, een voorproduct van vitamine A dat wanneer het
overvloedig wordt genomen, slechts door het lichaam omgezet wordt in
vitamine A naargelang behoefte. Zodoende is er geen risico van overdosering. Dat bètacaroteen is oranjegeel. Baby's die veel wortelen in hun
papje krijgen, kunnen al dat bètacaroteen niet omzetten naar vitamine A
en krijgen daarom… jawel: een wortelkleurtje.
A
A
A
ren:
u
e
l
k
e
r
e
d
n, an
e
g
o
e
r
e
d
llend
An
i
h
c
s
r
e
v
n
ie
beestjes z
s in het
n zien alle
n
Zoogdiere
er …
zien mind
l
groot aanta
n, zien een iet voor de
se
n
e
m
ij
W
ldt n
aar dat ge
e
kleuren, m
genoten, d
rt
o
so
ze
n
o
n
e
va
d
,
meeste
nze neven
. Behalve o nde zoogdieren
zoogdieren
e
b ke
de meeste end de hond bijapen, zien
v
n!
. Onze ri
en grijstinte
art-witfilm
zw
n
e
e
zwart, wit
ts
ch
e
slechts
sl
t
id
.
ondersche
en fabeltje
voorbeeld
ier is dus e
st
e
d
n
e
p
hij
De rode la
en indien
goed werk
n
e
ur
v
e
le
k
u
e
zo
d
n niet
echter
eweging e
de stierenv
b
n
e
d
va
is
e
.
p
t
e
st
ca
De
r ophit
want h
die de stie
roen was,
blauw of g
zoogdiere
er
k waarom
De meeste
erklaart oo ngele katten
v
t
a
d
n
e
grijs
groe
honden en taal niets aan
geen rode
to
r
e
n
e
d
j zou
bestaan: zi
hebben…
!
T
U
O
F
… de rest ziet meer
Voor de vogels, veel insecten, reptielen en vissen zijn
kleuren dan weer heel belangrijk en dat zie je eraan.
Hoe hun veren, schild of schubben getooid zijn, kan het
verschil maken tussen leven en dood, "eten of gegeten
worden", zich voortplanten of niet.
?!
10
11
Kleur en chemie
!?
Zien - vooral correct de lichtintensiteiten en kleuren zien - is een elektrochemisch
proces waarin een heleboel stoffen een rol spelen. Met name ook vitamine A.
De mens kan die vitamine niet zelf aanmaken en moet ze dus opnemen via de
voeding. Nu zijn wortelen (Fr = carottes) een belangrijke leverancier van vitamine A. In sommige culturen wordt gezegd dat je ‘s nachts kan zien als je wortels
eet, in het Nederlands luidt het gezegde dat je van wortels eten mooie ogen
krijgt.
Vogels, insecten, reptielen en vissen hechten
niet alleen meer belang aan hun uiterlijk, ze kunnen
doorgaans ook (veel) beter zien dan zoogdieren, de
mens inbegrepen.
Zo zien de meeste niet-zoogdieren ook ultraviolette stralen, die
voor mensen onzichtbaar blijven. Vlinders en vogels laten zich
bijvoorbeeld leiden door hun ultraviolet-waarneming om nectar-producerende bloemen te ontwaren!
De wetenschap begint echter nog maar
pas te begrijpen hoe belangrijk deze
extra zintuiglijke waarneming is.
at twee
ontdekt d
2
0
0
2
uppy
in
Zo is
rten, de g
o
o
s
is
v
e
s
kaan
let zicht
Zuid-Ameri -vrouwtjes, ultravio
annerillo
en de ama te bepalen welke m
om
niet…
gebruiken
en welke
n
ij
z
y
x
e
s
tjesvissen
Ook aan het andere
einde van het kleurenspectrum
overtreffen sommige dieren de mens.
Zo bijvoorbeeld slangen
als groefkopadders (genus
Crotalidae) en ratelslangen.
Die zien "normaal" gedurende de
dag, maar kunnen ‘s nachts ook
infrarood signalen detecteren door een
orgaan, ontwikkeld in hun zogenaamde
driehoekszenuw ("nervus trigeminus").
stralen het warmtegevoelig netvlies treffen.
Daarmee ontwaren ze
ook in het pikdonker
warmbloedige prooien. Uit de buurt blijven!
Dat geeft hen bijna infrarode "ogen", kokervormige
structuren die ruwe beelden vormen wanneer infrarode
Kleuren zien
3_Kleuren
in het dierenrijk
Je ziet me wel... je ziet me niet!
Tenzij je aan de top van de voedselketen staat, loop je als dier altijd het
risico verorberd te worden door een groter, sterker of slimmer beest.
Om te overleven kun je maar best over een aantal "special effects"
beschikken: je kan heel snel zijn zoals de gazelle; of je maakt je heel
onappetijtelijk zoals een stinkdier; je hebt een beresterk huisje zoals de
schildpad; of je kan giftig uit de hoek komen zoals een wesp …
of je zorgt ervoor dat je zo onzichtbaar mogelijk bent voor
je belagers. Die laatste eigenschap noemen militairen "camouflage",
in het dierenrijk heet dat mimicry. Het hoeft geen betoog dat kleuren
of grijstinten daarin belangrijke elementen zijn.
!!
!
In het
jnen
i
w
d
r
e
v
nd is
behang
rgro
de achte mige dielt tegen
a
m
v
o
S
p
.
o
n
t
e
word
je nie
zien dat
teus bijogelijk te
it
lu
m
u
s
r
a
lu
ig
a
n
ty
c
a
tb
a
h
d
t
ic
ti
z
n
n
a
Er zod
o
M
ker
orm haas
ier om zo
in. De kik leur, textuur als v
k
rk
o
één man
te
O
s
.
r
g
e
k
in
a
ev
aar ze
zowel qu
rijke omg
ie
ren zijn d
ie foto) is iden van zijn blad elende takken (d
(z
ld
e
e
rb
e
d
h
n
rk in.
c
a
voo
te
rs
w
s
e
k
r
d
o
a
r te on
n, also
zijn da
e
)
g
n
n
e
b
la
s
b
acht
e
niet mee
n
le vorm h
motten e
streepjesv
sommige g eens een specia r ons opvallende n" voorzien.
no
een voo
te "kleure
dan ook
mag dan
n de juis
ra
a
b
v
ij
ze
h
n
e
is
En e
anne
in de sav
hebben,
De zebra en de kleurenblinde leeuw
Een zebra lijkt met zijn opvallende streepjesvacht allesbehalve uitgerust met een camouflagekleur. En toch. Van op
een afstand ziet een leeuw een kudde zebra’s niet als
een hoop individuele dieren, maar eerder als een grote
gestreepte massa. De verticale strepen lijken wel alle
samen één grote massa strepen te vormen, zodat de
leeuw het moeilijk krijgt er één dier uit te kiezen en aan
te vallen. In het hoge gras van de savanne zorgen de
strepen er voor dat een individueel dier in de achtergrond
opgaat. Dat de kleuren van de (zwart-witte) zebra en het
(groengele) gras nog zo verschillend zijn, maakt niet uit...
s
is immer lles
de leeuw
ta
nd en zie
li
b
n
e
r
u
kle
ten...!
in grijstin
12
13
Kleur en chemie
Hoe verander je van kleur?
Het is één ding een uiterlijk te hebben waardoor
je weinig opvalt in je biotoop, maar wat doe je
als je in erg verschillende achtergronden moet
bewegen? Van kleur veranderen!
Het klassieke voorbeeld van een "kleurengoochelaar" is de kameleon die met een verbazende capaciteit zijn kleuren aanpast aan
wisselende achtergronden (hij doet dat echter vooral als zijn
gemoedstoestand verandert). Maar hij is zeker niet alleen: ook de
steurgarnaal kan lichter of donkerder worden naargelang de plas
waarin hij zit. Platvissen, zoals de schol, zijn heel sterk in het ‘onzichtbaar’ worden. Een platvis kan zelfs redelijk een schaakbord nabootsen als je
hem erop legt.
?
Maar hoe doen ze het
d,
Inderdaa
chikken"! lweg de rangrs
e
h
n
te
en
impe
n "je pigm
nderen s
westie va goochelaars vera
k
n
e
e
n
n op hun
.
uren
Gewoo
an die kle nten in hun huid en gele pigmente tuurv
e
st
e
e
na
de m
pigme
e, rode
bijna alle
g van de ld, bezitten zwart
unnen ze
ar in
k
a
b
schikkin
n
e
e
ik
e
h
tt
c
rb
s
ze
o
in te
oms be
n bijvo
s
rd
e
e
s
n
e
is
ij
ellen
z
in
tv
rc
b
n
u
la
m
P
geco
igmente
ciale kle
ie
p
e
d
p
r
s
ie
o
D
o
in
.
d
n
rug en
imitere
s zitten ze
rgronden
ten, som
lijke achte n, zoals bij insec .
celle
noemen
gewone
atoforen"
m
ro
t
h
"c
n het lich
die we
terkte va n en de
s
e
d
t
e
e
nm
via de og
ngt same
irect het dier
n langs d
geren, ha
a
e
a
w
ll
re
e
t
e
n
rc
u
m
re
le
n
fo
k
e
ces
to
e
a
r)
d
ro
u
r
p
m
a
tu
ro
h
misc
mpera
alen na
é die ch
ch of che
is
met de te zenden hun sign
s
Of en ho
fy
te
t.
a
k
ld
e
m
e
o
en
wikk
at b
indere
e hersen
wijls inge nblikkelijk resulta
(en in m
istreert. D rmonen. Een dik
e
g
g
o
re
n
re
e
e
n
d
herse
het an
f via ho
vergt, bij
prikkels o
te zenuw ne dier enige tijd
te
dat bij he
Het werkt ook omgekeerd !
Macho zijn kan je leven redden ...
In plaats van op te gaan in de achtergrond
en jezelf zoveel mogelijk onzichtbaar te maken,
kan je ook voor een radicaal andere tactiek
kiezen.
Soms willen dieren precies het tegenovergestelde bereiken: er
minder gevaarlijk uitzien. Rovers passen dan het principe "wolfin-schaapskleren" toe: ze hullen zich in de kleren of kleuren van
hun "maaltijd" om dicht te kunnen naderen. Dat doet de sluiptor
die de kleine wespen waarmee hij zich voedt, nabootst. Andere
doen het nog beter: ze zien er zo uit dat hun prooi naar hén
toekomt. De bidsprinkhaan (Mantodea/praying mantis) bijvoorbeeld gaat op in het gebladerte rond bloemen (sommige soorten lijken zelfs op de bloemen zelf), waarop de onfortuinlijke,
nectarminnende insecten zich hongerig in de armen van hun
belager storten. Met andere woorden: je hebt wel zin in
lunchen maar je wordt zélf lunch…
Zo de pijlstaart-mot (familie
Sphingidae / hawk moth caterpillar): in de rupsvorm ziet zijn
rug eruit als een slang - een
afschrikwekkend beeld voor
vogels die giftige kruipdieren
vrezen. En een klassieker is de
camouflage van de onschuldige zweefvlieg (familie
Syrphidae / hoverfly ) die
zich vermomt als wesp.
kleuren in het dierenrijk
4_Kleuren betekenen
heel wat voor de mens
Rood, blauw, geel,… Het zijn niet "slechts" kleuren, het zijn ook emoties,
herinneringen en associaties. Kleuren spelen een heel belangrijke rol in
kleding, tekens, symbolen... kortom in je hele bestaan als mens.
Een kleur zien, veroorzaakt een reeks reacties in je hersenen, sommige
bewust, andere onbewust. De gevoelens die we al dan niet bij een kleur
hebben, zijn dikwijls ergens "ingebed"...
=
Sommige kleurassociaties zijn universeel,
andere kunnen regionaal sterk verschillen. Zo wordt
blauw overal met lucht en water geassocieerd. Andere gevoelsmatige verbindingen hangen samen met de cultuur waarin je
bent opgegroeid. Het meest bekende voorbeeld is de kleur voor
rouw: die is zwart in het Westen, wit in heel wat Aziatische culturen.
Kleuren zijn aan mode of tendensen onderhevig. Dat geldt
niet alleen voor de mode in strikte zin (kleding, make-up,
haarkleur,…), maar ook voor de manier waarop we onze
leefwereld aankleden: architectuur, binnenhuisinrichting,
drukwerk,…
De stand van de techniek speelt ook een rol. Een voorbeeld is de
mate waarin we erin slagen een kleur te reproduceren. In de
Middeleeuwen, toen blauw of purper heel moeilijk te maken en dus
duur waren, kregen blauwe en purperen gewaden veel meer
gewicht als statussymbool dan in de 21ste eeuw. Want nu
gelden die technische en financiële beperkingen niet meer.
oogst
een h is geel
t
a
a
t
m
ss
t alle ur. Waaro de
an di
Los v ele voorke en blauw rklave
du
ur
indivi velingskle rationele e
n
t
e
e
li
mijn Daar is ge eenvoudig je de
t
?
e
f
jouwe r, het hee ent en ho
b
oo
ring v met wie je
n
e
mak ziet.
n
dinge
14
15
Kleur en chemie
De manier waarop we tegen kleuren aankijken, is dus afhankelijk van het mens-zijn
(universeel), van waar we zijn opgegroeid (cultuur),
van de tijd waarin we leven (mode/tendens), van de stand
van de wetenschap (techniek) en zeker niet te vergeten,
van onze eigen persoonlijkheid (individueel). Kleur en
expressie is een onderwerp waarover je een hele bibliotheek vol kan schrijven zonder ooit het laatste
woord gezegd te hebben…
Kleuren:
een wereld van betekenissen
Violet (purper)
Violet of purper is een erg zeldzame kleur in de natuur - sommige mensen ervaren ze zelfs als artificieel, kunstmatig.
Violet is een soort verheven, plechtige kleur en is in vele culturen verweven met het koninklijke, religieuze, spirituele en ceremoniële.
Purper en violet worden ook in verband gebracht met eer, zelfrespect, status en
luxe. Ze stralen een zekere weelde en extravagantie uit. Andere associaties
zijn wijsheid, creativiteit, mysterie en magie. Volgens onderzoek vindt
bijna 75% van alle kinderen onder 12 jaar purper de mooiste kleur.
Licht purper is een erg vrouwelijke kleur met romantische en
nostalgische gevoelens. Donker purper is dan weer droevig
van natuur - in de katholieke kerk is dit de kleur van
de vastentijd en berouw voor zonden.
assorsele e
iv
n
u
associa
id een
afgele ,… Andere en,
n
a
v
r
ne
uw
aa
hygië
vertro
e en d
de ze zuiverheid, mboliseert
n
e
l
,
sy
me
de he id, koelheid eit. Blauw
r van
e
it
l.
u
h
il
e
b
is
le
r
a
k
m
f
t
De
en he
lucht:
e en s
tlust!
Blauw et water en trouw, diept of, waarheid
de ee ssocieerd
t
,
k
t
m
lo
u
h
e
r
c
g
ie
d
t
cia
der
,
tie,
opre
t gea
edig, , intelligen
het on lauw word rnst, diepte
r
v
:
s
b
id
e
tie
r
e
e
,
e
t
h
ig
k
s
ach
mm
Don
, wij
met
nis, m
d als
it - so
trouw
houw . Het
et ken en stabilite nkerblauw
c
s
m
e
b
m
n do
tise
wordt
lichaa lisme
exper n associëre
Blauw geest en
o
b
t
a
t
ë
e
r
ie
o
m
rd me
theor e.
elijke
am vo
vend
sociee rip en
s
a
m
e
heilza t het mens nd, rustge den)
is
g
t
eg
fana
wordt
ag
ere
chil
rust, b k een link
vertra een kalm
apens ingetblauw genezen,
o
h
w
o
(
ic
t
L
k
t
f
f
e
e
,
e
at
he
raldie svruchtig
heid
w
e
d
,
u
en he
h
n
een w
d
la
o
o
e
s
z
b
o
d
u
d
t
e
r
o
d
h
g
n
l
g
I
ic
ij
n
(
.
L
e
cht
eid.
effect het piëteit theid. Terw n
zachth stralende lu
e
ch
kt
.
e
ie
vertol id) en opre lichamelijk tiot
d
ocia
met
ra
he
ral
e" ass
ls
e
togen n geel voo uw eerder
m
"he
e
bla
oranje eel zijn, is tellectueel.
n
in
emotio estelijk en nnelijke
ge
en ma
neel,
ook e
is
w
Blau
én…
kleur
Mjam
Groen
!
Mjam
Hier zijn we aanbeland bij een erg positieve kleur.
Groen is immers de kleur van Moeder Natuur, omdat
het de meest voorkomende kleur is van het plantenrijk. Dat is te danken aan de aanwezigheid van chlorofyl (bladgroen), de stof die kooldioxide en water
met lichtenergie omzet tot suiker en dizuurstof.
Vandaar dat groen vandaag ook geassocieerd
wordt met fris en onbezoedeld, ecologisch,
natuurlijk,…Het is uiteraard ook de kleur van de
lente. In dezelfde sfeer is groen de nationale
kleur van onder andere Ierland, wat te maken
heeft met het erg groene aspect van dit eiland.
En dat komt dan weer door de overvloedige
regen.
Kleuren betekenen heel wat voor de mens
vervolg gina 16
op pa
In de Middeleeuwen was groen de kleur van de
vruchtbaarheid. Getuige daarvan de kleding van de
bruid in het beroemde doek van Jan Van Eyck uit
1434, "Giovanni Arnolfini en bruid" (Renaissance).
Naar verluidt zou de vrouw in het doek niet echt
zwanger zijn, maar slechts een kleed dragen dat
dit suggereert. Zowel het groen als de vorm van
het kleed illustreren de wil en het verlangen van
de vrouw om kinderen te baren voor haar kersverse echtgenoot.
st naar
verwij langie
d
r
u
be
kle
n een
zij zo’n
as groe kleur omdat s groen een
w
,
n
e
a
e
t is
th
he my nden zelfs d yptenaren w de lente. He
Keltisc
a
t
Eg
b
e
e
r
e
d
e
m
d
v
in
ij
n
n
t
b
e
ger, to te Christene onieën. Tot
erbond
de
el vroe
rs
m
prak , v
vanop
n
Nog ve rheid. De ee idense cere e leven uits
e
d
r
o
e
a
h
uw
ba
ald
fmo
vrucht peelde in de p op het nie kleur.
tal zel % zijn geda
n
o
e
ls
a
o
ig
o
h
a
r
il
e
e
t
e
d
h
k
e
rij
ie
een
uh
et 34
kleur, d
teeds
uidt zo ar Bridge m ilderd.
l
r
t
heilige Islam nog s
e
e
h
v
r
o
r
vo
de
naa
esch
ckfri
ur zijn
ook in
se Bla roen werd g
tige kle r geval een
n
s
e
u
r
d
t
n
s
Lo
mee
iede
gg
acht
zou de et wordt in nstillende kr :
de bru
t
a
H
n
Groen
ij
.
e
d
p
g
a
lg
o
n
n
gevo
de e
lijk o
mense de, genezen rstrekkende
é
n
v
e
v
t
e
e
rustg
ms m
icht, so
toeged
Puur fysisch gezien is groen een middelpunt
in het kleurenspectrum, waar de stimulerende kleuren rood, oranje en geel, de meer
rustige kleuren blauw, indigo en violet
elkaar ontmoeten. Vandaar dat groen stabiliteit, uithouding en rust brengt.
In wapenschilden staat het voor groei en
hoop, olijfgroen is de traditionele kleur van
vrede.Groen heeft een sterke binding met
veiligheid (vooral in tegenstelling tot
rood, zie maar naar verkeerslichten).
Geel
Helder geel is de meest
zichtbare, opvallende kleur in het spectrum. Geel is warm, vrolijk, energierijk, zomers ook,
zoals de zon. Vandaar dat geel met voedsel verbonden
wordt. Geel is ook het symbool van de
godheid in vele religies. Vooral in het
Oosten wordt de kleur geassocieerd
met wijsheid en intellect. ("Boeddha
kleedt zijn priesters altijd in het
geel").
In het Westen is dit veel minder zo:
mannen neigen ernaar geel een
wat kinderachtige, onstabiele,
spontane, clowneske kleur te vinden. Een gele auto bijvoorbeeld is
een ondermijning van de auto
als statussymbool. Een geel
herenkostuum is wat de clown
draagt als hij wil lachen met de
ernst van een pak.
16
17
Kleur en chemie
!
Dat is ook een van de redenen waarom groen in verband
wordt gebracht met bijvoorbeeld medicijnen en apothekers
(denk aan het groene kruis aan de apotheek).
In wapenschilden komt geel overeen met eer,
verbondenheid en betrouwbaarheid. Later
gebeurde in het Engels een ommekeer en
ging het voor lafheid staan. Bij vuilgeel denken
sommigen zelfs aan aftakeling, ziekte en
jaloersheid.
Felgeel trekt de aandacht en
vooral in combinatie met een zwarte
achtergrond (heel wat waarschuwingssignalen en sommige verkeersborden
hebben geel als dominante kleur).
Zie ook gele taxi’s: in New York zijn de
beroemde Yellow Cabs allemaal
warmgeel.
!Wèèèèèè!
èè!
èè
!Wèèè
st
ee
is de m
l
e
e
g
tetroen
lder ci ur, bijna irri
e
h
r
u
Pu
kle
’s
eiende ogen. Baby
o
m
r
e
v
e
z
oor on
in
rend v eer huilen
m
n
zoude hilderde
esc
geel g
s.
kamer
Oranje
Oranje mengt de eigenschappen van geel en rood. Het wordt dus
net als geel geassocieerd met de zon (vreugde, enthousiasme,
creativiteit, tropisch,….) en net als rood met een stimulerende
warme, maar niet zo agressief. Oranje is ook de kleur van de
Baghwan-eredienst.
Het is ook de kleur van sinaasappelen en legt vandaar een link
met gezond eten en gezondheid in het algemeen. In de periode
rond 1960 en vooral 1970 was het bij ons erg populair in de
binnenhuisinrichting (oranje behangpapier, lampen, koffiezetapparaten,…).
Goud, een speciale vorm van oranje, heeft
prestigieuze associaties zoals wijsheid, hoge
kwaliteit en rijkdom.
Rood
Het ligt voor de hand dat dit de kleur is van vuur en
bloed, hoewel in bloed het ijzer (in onze "rode" bloedlichaampjes) verantwoordelijk is voor de rode kleur, zoniet
zaten we met een vrij kleurloze brij in onze aderen. Via
bloed en vuur staat rood natuurlijk ook voor leven, energie,
kracht, gevaar, warmte.
vervo
l
op pag
gin
Daarnaast telt het mee bij liefde (het hart!), passie, verlangen,
oorlog (rood is de kleur van oorlogsgod Mars), opwinding,… en
dus ook bij erotiek en seks: rood is dé bordeelkleur bij voorkeur
("red-light district"), rode lippen, nagels, lingerie (Lady in Red).
Wat vaststaat: rood verhoogt onze stofwisseling, onze ademhaling
en bloeddruk.
Kleuren betekenen heel wat voor de mens
a 18
Het is de meest intense kleur,
warmtegevend, opwekkend,
en misschien daarom ook de meest gebruikte
waarschuwing voor gevaar: rood heeft een hoge
zichtbaarheid, zoals in verkeersborden, brandweerwagens, brandblusapparaten (ook hier
alweer de link met vuur).
leren
trouwk
in
t
e
h
t
het dan
n word
rheid e penschilden staat
u
u
p
e
wa
an d
kleur v rouwelijke" kleur. eInd?
e
d
t
e
is h
et blo
en "v
In India ood is trouwens aellicht een band m
nisme.
commu
R
n
.
is
t
e
r
ik
a
e
a
ru
geb
ialism
ed", d
het soc
,
oor "mo
ur van
vlaggen
le
weer v
k
le
e
a
d
n
o
d
ti
o
a
ro
n
is
in
Politiek ook veel voor
.
t
ië
m
o
lg
k
e
B
t
e
H
die van
r
e
d
n
waaro
Wit
Wit is geen kleur op zich, maar is de optelsom van al de kleuren die we zien. Het wordt geassocieerd met licht, onschuld (Witte Marsen!),
goedheid, zuiverheid, puurheid. Het is de ‘kleur’ van de perfectie, is afkoelend (wit is
de kleur van de winter!), rustgevend, veilig. Wapenschilden gebruiken wit als symbool voor geloof, trouw en puurheid.
Wit is onschuld, maagdelijkheid en ongereptheid. Vandaar het courante gebruik
om witte trouwjurken te dragen. Dat was niet altijd zo, in de Middeleeuwen was
die rol toebedeeld aan groen als kleur van de vruchtbaarheid (zie hoger).
In sommige Oosterse landen heeft wit dan weer met rouw de maken, in Japan
staan witte anjers voor de dood.
Wit is antiseptisch, vandaar ook witte dokterskielen, ziekenhuizen en keukens. Dat heeft natuurlijk ook te maken met het feit dat je vuil
onmiddellijk opmerkt op een witte achtergrond.
18
19
Kleur en chemie
!
Chirurgenjassen zijn dan weer groen, omdat rood bloed op
groene jassen een zwart effect geeft, wat op een witte jas veel
angstwekkender zou zijn...
ii!
ii
Hiiiii
d van
ezighei m is er
w
f
a
e
aaro
er d
is eerd k mysterieus en d
t
e
h
,
r
u
o
kle
r,…).
den o
Zwart
rt geen . Het is om die re warte nylons, lede
a
w
z
s
i
erie, z
kleur
In feite
theid,
us van t seks (zwarte ling
d
d, slech zelfs
o
n
o
e
d
,
t
me
Tot
lich
rouw
n link
ook ee
r van
aten).
de sfee de (zwarte g ebben:
in
k
o
h
en
ns o
t onbek
ennotatie
n wij o
evinde , fascisme, he negatieve co ie, zwarte tov
b
t
r
a
w
t
n
g
s
e
a
g
e
n
m
a
s
Met z
zwarte
orgaan
magie,
zwarte blijft zwart do warte humor,
z
l
,
a
d
in de ta t, zwarte doo
lijs
zwarte
.
.)
..
r,
naa
oor
rt wel v it,
a
w
z
t
a
sta
alite
Positief egantie, form
l
e
eid,
kracht,
strengh en
e
g
k
o
maar o en klasse in e en
it
en
autorite een zwarte wag
ak ,
n.
zwart p che apparate
is
n
o
r
t
elek
Kleur en taal
Iedere taal kent uitdrukkingen, spreekwoorden of gezegden waarin kleuren voorkomen.
Soms is de bron daarvan heel duidelijk,
soms is ze helemaal verdwenen uit het
collectief geheugen.
!?!
Als je "rood bent van woede" (se fâcher tout rouge /
red with anger / rot anlaufen) dan ben je dikwijls ook
echt rood in je gezicht. Ondertussen betekent het ook
dat je ‘heel erg kwaad bent’, of je nu echt rood wordt
in je gelaat dan niet.
De oorsprong van andere uitdrukkingen is niet zo
vanzelfsprekend: waarom spreken we van "blauw
bloed" (du sang bleu) wanneer we het over de
adel hebben? De meest aannemelijke verklaring is eigenlijk een chemische: de adel had
een veel lichtere huid dan de meestal op
het land werkende bevolking. Adellijke
aders leken op die blankere huid blauwer
dan bij de buitenmens…
Kleuren betekenen heel wat voor de mens
!!
*
*
*
Kleur en status:
over kardinaalrood,
keizersblauw en koningspurper
*
*
*
Om seksueel aantrekkelijk te zijn of om zijn macht of status te
etaleren, versiert de mens zich vanouds met kleuren. Denk
maar aan rode lippen of een marineblauwe das, voorbehouden
aan de leden van één of andere exclusieve club. Kleurrijke kleding was voorbehouden aan de rijken en machtigen, omdat
goede en fraaie kleurstoffen zeldzaam en duur waren.
!
*
*
*
Kardinaalrood, keizersblauw en koningspurper
- de namen van sommige tinten verraden het al er bestaat geen bedelaarsgroen of boerenbeige.
De functie van een luxeauto vandaag werd
gisteren nog vervuld door bijvoorbeeld een
blauwe of rode mantel.
Sommige kleurmiddelen, zoals het gele saffraan
of het blauwe indigo, moesten van verre lanr
purpe 000
den zoals India aangevoerd worden.
m
a
r
ng
n8
Andere, zoals purper, waren dan weer letOm éé ijgen ware !
terlijk goud waard door de omstandige
ig
kr
te ver lakken nod
manier van produceren. Dit violet kleurs
middel werd in de landen rond de
40000
Middellandse Zee uit de klier van de
purperslak gewonnen.
*
*
*
*
*
*
*
*
tot
e
aan d de
en er
n
ld
a
o
v
g
g
eleden r de kledin n
g
r
a
d ja
voo
ige
onder
egels rang aan e
tweeh n allerlei r
e
r
r
a
e
a
d
Nog m orstenhove , waarin ie
verv
en
or het en
o
v
e
Duitse lende stand as.
t
ebruik
vrucht
il
rw
versch herkenbaa rentegen, g appen van ook
s
a
n
n
kleure one man da oornamelijk aast werde eesters
n
v
r
w
a
n
e
le
a
re
ka h
.D
l
De g
zijn kle bosbessen chors van lo bijtsmidde
n
a
v
n
s
ls
ls
a
e
A
ve
o
d
.
z
)
f
t
ut o
nten
egd.
nbas
en pla n uit het ho wede, eike an toegevo rdse
a
(
e
a
t
t
c
n
,
a
ik
rale
offe a
bru
extr
en ge n ijzermine n eerder d hilderijen
m
o
b
c
e
en
m
es
r da
n daa
n in d
rkreeg
werde manier ve beeld te zie
r
ze
Op de zoals bijvoo
n
e
r
u
kle
el.
reugh
van B
De echte revolutie in de aanmaak van kleurmiddelen kwam er pas in de tweede helft van
de 19de eeuw. In 1856 ontdekte de Brit Perkin de eerste "synthetisch" gemaakte
kleurstof: mauveïne (zacht paars). Vele andere synthetische, goedkoop produceerbare
kleurmiddelen zouden in de jaren daarna volgen. Gekleurde kleding en stoffen kwamen
in het bereik van zowat iedereen.
Het is overigens grappig om te zien hoe er met de "democratisering van de kleur"
een soort ommekeer plaatsgreep. Waar voordien kleur een voorrecht was van de
macht en de rijkdom waarmee de leden daarvan zich graag lieten zien, werd dat
gaandeweg als "ongepast" beschouwd. Van de weeromstuit wordt het diepgrijze of
zwarte maatpak het "uniform van de hogere klassen". Kleurrijke kleding wordt
voortaan als "frivool" of ‘schreeuwerig’ afgedaan. Het kan verkeren.
20
21
Kleur en chemie
?
Eu
5_De zoektocht naar kleurmiddelen
Wij kunnen moeilijk het belang van kleurmiddelen in onze huidige
leefwereld overschatten. Er zijn nauwelijks nog producten waarin
ze niet verwerkt zijn. De meest voor de hand liggende zijn verven,
lakken en inkten. Je geeft de kamer een vers likje verf, je discussieert over de glanslak van de nieuwe auto en je bekijkt deze
kleurrijke brochure. Allemaal ondenkbaar zonder synthetische
kleurmiddelen.
de wieg
?
Kleurmid
delen:
dendaag
se chemi
e
van de h
e
Wij zijn in
he
Engelse sc t jaar 1856 en de
achttienja
heikunde
stu
rige
Perkin is
in het lab dent William Hen
ry
oratorium
een synth
op zoek n
etische v
a
orm van
zijn imme
kinine. De ar
rs nog ee
Britten
n kolonia
er is veel
le g
vraag naa
r dit gene rootmacht en
malaria.
esmiddel
tegen
Het zal P
erkin niet
lukken kin
hij stoot p
ine te syn
er toeval
th
op een a
king. Hij
ndere inte etiseren, maar
werkt me
ressante
t het basi
leerd uit
ontdeksproduct
goe
aniline, g
reactieme dkope teerafval v
e
d
istilan steenk
ngsel ontw
ool, en in
aart hij e
middel.
het
en helder
violet kle
urHij beseft
da
is de eers t hij een goudmijn
te technis
heeft aan
geb
ch
duceerba
re kleurs bruikbare en goe oord: het
tof voor h
d
zijde. Hij
et verven koop proricht e
van wol e
middel als en fabriek op en b
n
ren
mauveïne
op de ma gt het kleurrkt.
Zes jaar la
ter zal ko
ningin Vic
op de Ro
toria
ya
opwachti l Exhibition haar
ng maken
in een zij
kleed gek
d
leurd me
t mauveïn en
e.
De ontdekking door Perkin van
het eerste "synthetisch" gemaakt
kleurmiddel wordt het startschot
voor een hele reeks nieuwe
ontdekkingen.
!
a
k
re
Zijn - ook commerciële - succes zette anderen aan het denken. Zo ook de Duitser
Friedrich Bayer. Hij drijft handel in natuurlijke kleurmiddelen en hulpmiddelen voor
textielververijen. Hij ziet wel wat in
synthetische kleurmiddelen op basis van
aniline en richt daar in 1863 een handelsonderneming voor op. Het eerste synthetische kleurmiddel dat productierijp
is, is de rode "Fuchsine", een commercieel succes.
De zoektocht naar kleurmiddelen
vervo
op palg
gin
a 22
Weer een ander verhaal is dat van Friedrich Engelhorn uit
Mannheim, die in 1848 een lichtgasfabriek had opgestart die zeer
goed liep. Bij de productie van het lichtgas bleef steenkoolteer
over, op dat moment een restproduct zonder waarde. Perkin had
op basis van teer mauveïne ontwikkeld, waarom zou Engelhorn
dan geen fraaie heldere kleurmiddelen kunnen winnen uit de afvalstoffen van zijn fabriek? In 1865 richtte hij zijn fabriek op. Naast het
reeds bestaande fuchsine en de grondstoffen aniline, soda en zwavelzuur, werkte de jonge onderneming ook aan de ontwikkeling van
eigen kleurmiddelen. Zo gaf in 1883 de kleurstof indigo
(blauw) haar geheim prijs: het zou later de onlosmakelijke kleur worden van de jeans.
Ook andere bedrijven, vooral in Groot-Brittannië en
Duitsland, hadden de markt van de synthetische kleurmiddelen ontdekt. De talrijke Duitse en Britse ondernemingen die uit deze nieuwe chemie ontstonden, zijn
nu nog steeds grote spelers
op de wereldmarkt van de
chemische industrie.
Kleurstoffen
en pigmenten
In deze brochure hebben we de termen kleurmiddel, kleurstof en pigment door elkaar
gebruikt zonder duidelijk te maken wat de verschillen zijn. "Kleurmiddelen" is de verzamelterm voor pigmenten en kleurstoffen en staat voor "substanties die het materiaal
waarop ze worden aangebracht of waarin ze worden gemengd of opgelost een
bepaalde kleur geven". Er is evenwel een chemisch en een praktisch verschil tussen
kleurstoffen en pigmenten.
+
=
Kleurstoffen zijn kleurende
substanties die oplossen en doorbloeden in water of in organische
oplosmiddelen olie of vluchtige oplosmiddelen. Ze geven hun kleureigenschappen af aan het materiaal waarop
ze worden aangebracht door het te beitsen of door erin opgeslorpt te worden.
Een kleurstof ‘gaat op’ in bijvoorbeeld de
wol waarop het wordt aangebracht.
=
KLEURSTOF
+
=
PIGMENT
Pigmenten daarentegen zijn op zich onoplosbaar. Het zijn zeer fijn verdeelde, gekleurde substanties die hun kleur als het ware overbrengen op een ander materiaal, door het erin te mengen of
door het erop aan te brengen in een dunne laag. Een pigment blijft echter "zichzelf", het gaat niet over
in materiaal waarop het is aangebracht. Wanneer pigmenten als verf worden gebruikt, lossen ze niet op in
de verf-vloeistof, maar blijven ze in suspensie.
22
23
Kleur en chemie
Blond, zwart, bruin of rood haar? Een kwestie van
pigmenten. De kleur van je haar en huid wordt bepaald
door de hoeveelheid van twee pigmenten die je in je
lichaam hebt: eumelanine en phaeomelanine.
Eumelanine is een bruin-zwart pigment.
Brunettes en donkerharige types hebben
veel eumelanine in hun lichaam.
Phaeomelanine is een lichter pigment
dat het haar en de huid van
roodharigen kleurt en tinten
van geelachtig tot rood geeft.
Blondharigen hebben zeer
weinig eumelanine en
behoorlijk wat
phaeomelanine.
Kleurmiddelen
kunnen giftig zijn
De mens heeft de in de natuur voorkomende kleurmiddelen ook lange tijd als geneesmiddel toegepast. Het rode
Mercurochroom® heeft een lange geschiedenis ter zake.
Andere kleurmiddelen, nochtans veelvuldig gebruikt in de loop
der geschiedenis, zijn dan weer erg giftig en begonnen ze pas
in de 19e eeuw te verbannen. Een kleine greep uit een paar
kleurrijke ziekmakers:
!
!
!
!
d
beken
nu nog mogen
k
o
o
en
ers
doxide
sschild ngen.
an loo een beroep
v
va
r
is
e
s
v
a
r
op b
n. All
mee
e
jk
n
p
li
e
p
e
a
r
k
h
e
ron
nsc
me
: oorsp
e eige
wordt
nings(rood) roestwerend et pigment
e
i
n
am ‘ko cht
e
a
h
n
M
e
r
d
e
a
d
a
te
er
le van enutten m
rd ond
en, nie
omwil
m, we at vermoed
nog b
u
f
r
ic
e
n
v
e
la
rs
s.
deze
m" al
tenaar
wavela
geel z als "arsenicu rf voor kuns
:
)
l
e
e
o
e
ent (g
uikt. Z
or in v
0%)
Operm erfstof gebr m vooral vo
aat (7 t
n
o
b
v
r
a
a
c
an he
lood
geel’ in perment kw
is een et gebruik v het
O
it
.
D
d
.
n
H
r
md
gezo
(OH)2.
en doo
genaa
r wit” : 2 PbCO3 Pb en vervang
e
s
m
e
“Cr
lgië
vat
n in Be
raat be
it: Ook
Loodw 0% loodhyd dels verbode
t
id
k3
ebruik
dat oo odwit is inm aandioxide
s veelg d
d
it
t
ij
lo
t
s
e
e
e
d
oo
giftig
t-giftig
(HgS),
urige r
en nie
sulfide namische, v
ik
w
betere
k
):
dy
oranje
meest
(rood- as lang het
n
e
o
j
l
Vermi sserielak , w
aro
voor c pigmenten
de
r
e
ond
De zoektocht naar kleurmiddelen
!
6_Kleur en technologie:
de mens kleurt zijn omgeving
te beginnen,
m
o
lf
ze
ch
zi
aan, op
cht’
deze ‘kleurzu
veral kleur op
n
o
a
a
st
t
a
a
a
d
h
t
ts
g
n
ie
s
. Is het
auwelijk
De mens bre
erpen, auto,…
geving is er n
rw
m
o
o
o
jn
sv
zi
ik
ru
in
pel.
b
k
maar oo
s is het zo sim
g, woning, ge
m
in
o
d
S
le
?
k
it
,
a
p
ra
-u
rf
e
k
stuk bekijken
de dingen ve
ontsnapt: ma
fd
je
o
rt
o
u
h
le
it
k
d
n
e
In
e
.
dt dat
ven mee
pende
omdat hij vin
andere motie
l
e
e
h
k
o
eest uiteenlo
o
m
n
e
le
d
e
t
e
sp
l
m
s
la
n
e
Maar ve
e de me
elden van ho
e
rb
o
o
v
le
e
k
en...
we en
ngt in zijn lev
re
b
r
u
le
k
n
ë
technologie
rt om
De mens kleu
up)
e(kleding/mak
te verleiden
ing)
ht
ic
nr
gi
in
on
(w
rstekens)
te verfraaien
uwen (gevaa
ch
rs
aa
w
te
en
keerstift)
te signaleren
ntueren (mar
ce
ac
n/
ut)
ke
uk
te benadr
ts, verf op ho
(gele jas op fie
en
rm
he
sc
te be
tiketten)
at er in zit (e
ten)
te vertellen w
ren van gerech
ne
ar
(g
en
ak
m
te
er
smakelijk
’s)
ire inrichting)
n (lak op auto
uken en sanita
ke
in
te conservere
ls
ge
te
uden (witte
proper te ho
Kleuren die verleiden
Er is een sterke band tussen seksualiteit en kleur. Nog voor de mens zich
begon te kleden was hij al bezig zichzelf
te versieren, met kleurrijke veren, schelpen
of kleurmiddelen die hij in zijn omgeving
vond. Niet zelden wilde hij daarmee een
erotische boodschap uitsturen naar zijn
medemens: hij wilde zich seksueel aantrekkelijker maken. Die oerbehoefte
heeft niets aan kracht verloren. Kijk
rondom je en zie hoe haartooi,
make-up, tatoeages, kleding, juwelen,… ja zelfs de auto of GSM dikwijls ook signalen zijn die de drager
of bezitter ervan verleidelijk moeten
maken.
Je haar een kleurtje geven
!Ho
Je haar een kleurtje geven is voor vele
dames én heren de gewoonste zaak van de
wereld. Die grijze haren wegwerken? Voor de veranderingen je kastanjebruine kleurtje wat voorzien van
blonde lokken? Of juist een statement maken door je vlasblonde pinnetjeshaar lekker diepzwart te kleuren? Wat ook je motieven zijn, zonder chemie
zal je niet ver geraken, zelfs als je zogenaamde natuurmiddelen (genre
henna) gebruikt, want dat is net zo goed chemie.
!
o
o
oo
24
25
Kleur en chemie
fect bestaan
nge-termijnef
la
r
als
ee
m
n
ee
Voor
e de profession
kleuringen, di
erg
te
en
en
ud
an
ho
rm
pe
ze
er
noemen. De
n”
ge
n
in
aa
ur
a
le
m
-k
rkt gam
“oxidatie
n bijna onbepe
ee
en
ak
ch
m
is
lang en
Hun chem
gen mogelijk .
kleurschakerin
mengsel van
ig
ur
ke
een nauw
ze gaan het
geheim zit in
).
ecursoren” De
pr
(“
n
en
fe
of
st
actieve
anier oxideren
elbepaalde m
w
e
n
di
ee
an
op
ta
ts
ar
on
ha
rstoffen doen
daardoor kleu
n.
durig kleure
het haar lang
!
?
!!
ente
k half-perman
Er bestaan oo
kleurke
lij
de
heel tij
kleuringen en
tten
e laatste beva
spoelingen. Di
die
n
ffe
e kleursto
wateroplosbar
e van
tin
ra
ke
t
aan he
maar weinig
het
:
ten. Resultaat
het haar hech
én
gé
in
psel kan
meest brave ka
n
ee
t
to
n
de
rd wor
tijd omgetove
le
ke
en
a
N
”.
ok
wilde feest”lo
ar
en heeft het ha
rt
eu
ob
po
am
sh
rug.
te
r
eu
kl
tuurlijke
alweer zijn na
Make-up en cosmetica
Make-up is van alle tijden en alle culturen: er zijn ‘beauty cases’
gevonden in Egyptische graven van 3500 v. Chr. Make-up is vooral
een kwestie van het gezicht ‘bij te kleuren’, van subtiele accenten te leggen (het streepje oogschaduw) tot verregaande omkleuringen (het volledig
wit maken van het gezicht in de Japanse cultuur).
De oudste bekende cosmetica bevatten mineralen zoals malachiet, een kopergroen,
dat de Egyptenaren gebruikten als oogschaduw en galeniet (loodglans - zwart loodsulfaat)
om de wenkbrauwen te zwarten.
vervo
l
op pag
gin
a 26
Kleur en technologie: de mens kleurt zijn omgeving
Modernere cosmetica, van welk merk ook, bestaan uit
steeds dezelfde basisingrediënten. Voor gezichtspoeders
bijvoorbeeld zijn dat een substantie zoals zinkoxide of
titaandioxide om huidonvolkomenheden te bedekken,
het mineraal talk om de kleefkracht te verhogen en het
aanbrengen makkelijk te maken, een zweetabsorberend
materiaal zoals kaolien (porseleinaarde) of magnesiumcarbonaat en ten slotte guanine of mica om wat glans
aan te brengen.
De allernieuwste cosmetica doen meer dan alleen kleur geven:
ze laten de huid, lippen, oogleden,… stralen. Het geheim wapen
hierbij zijn high-tech pigmenten in fijne laagjes boven elkaar. Die
zijn van synthetische oorsprong en worden zo ontworpen dat ze het
licht ‘manipuleren’ (licht absorberen, licht spreiden of licht breken)
om de teint meer glans te geven, te corrigeren of lichter en gelijkmatiger te maken, afhankelijk van het gewenste effect,
de soort huid en de waarnemingshoek.
Een lipstick bestaat dan weer uit een mengeling
van vetstoffen zoals castorolie (ricine-olie), een was
(meestal bijenwas) en uiteraard pigmenten. Nagellak
tenslotte is samengesteld uit celluloselakken, harsen
en weekmakers.
Fotochromatische pigmenten veranderen de golflengte
van het licht dat ze absorberen. Zo kunnen ze ultraviolette stralen (UV) omzetten in zichtbaar licht. Deze technologie wordt vooral gebruikt om een perfect
egale teint te beloven onder elk type licht.
Bij corrigerende pigmenten gaat het vooral
om de dekkracht. Een traditionele
foundation legt een ondoorschijnend
kleurlaagje op de huid, wat een onnatuurlijk "geplamuurd effect" geeft.
Dankzij de recente technologie is
er minder pigment nodig
voor eenzelfde optische
dekking zodat het
resultaat transparanter, natuurlijker
en stralender is!
Auto’s en kleur, een verhaal apart
Auto’s blijven een statussymbool.
Naast het merk, de cilinderinhoud, de vorm
en wat al meer, een niet onbelangrijke rol.
de
lanceerden
r en
n negentig urdere wagens mee
re
ja
e
d
n
a
u
v
rgt
d
t
lf
zo
e
ze
h
ie
ij
D
e
d
waarb
klaag.
In de twee
uwe trend
zondere la
e
ie
ij
d
n
b
g
n
n
rg
e
e
e
la
l
e
e
rs
et een w
ert naarg
automake
d
m
n
de
n
ra
e
e
e
st
v
t
ru
et lich n
en uit
tswerk
meer ging
oek van h
n het koe
h
a
v
ls
re
a
r
e
v
u
d
n
in
le
a
k
e
t
d
e
de
n,
tm
ervoor dat
ndighede
De auto lijk
weer
lichtomsta
schouwer.
let en dan
e
io
to
v
r
e
e
d
e
n
w
a
v
n
a
e
d
ti
e
n
d
si
e
o
p
zijn
uw
u eens bla
arenboven
woorden n errood of goud… Da
dig.
n
u
b
it
u
k
ze
on
hitteren
sc
n
groen of d
e
p
ie
ermate d
kleuren uit
+
26
27
Kleur en chemie
?!
=
genoemd,
"flip-flop"
t
rd
o
an
w
p
a
sch
nlijking v
Deze eigen
en verweze emici lieten
e
is
e
ti
a
v
e ch
Deze inno
dustrie. D
selinundige in
kleurenwis f de
e
d
r
o
o
de scheik
d
n
o
re
rs
e
e
ir
d
sp
n
ij in
ige vli
zich daarb
de
van somm
je
ls
l
e
e
g
st
u
,
le
g
v
o
e
ers. Of n
v
e
gen van d
k
steren in
n
e
li
ld
g
a
a
n
an bep
de vere
je
e
Zi
r.
o
schilden v
vo
een pauw
w?
staart van
en en blau
ro
g
n
a
v
n
e
g
n
ri
e
k
a
sch
De vorsers hebben dit effect verkregen dankzij een pigment dat
bestaat uit een combinatie van vloeibare prismatische kristallen,
apart gevormde moleculen en zeer kleine aluminiumvlokjes.
Vanzelfsprekend zullen deze nieuwe pigmenten ook
elders toegepast worden: textiel, verpakking,
valhelmen, …
En bankbiljetten worden met deze specifieke
kleurmiddelen moeilijker om na te maken.
Witter dan wit : kleur en kleding
Waspoederfabrikanten beweren wel eens dat hun product
"witter dan wit" wast. Een slogan als een andere? Toch niet!
Denk even terug aan het kleurenspectrum dat opgeteld zichtbaar wit
licht geeft. We weten inmiddels ook dat de zon bijvoorbeeld UV-licht
uitstraalt. De witter-dan-wit waspoeders zorgen ervoor dat dit
onzichtbare UV-licht wordt omgezet en gereflecteerd als
zichtbaar wit licht. Er komt dus meer - zichtbaar licht uit dan in!
Als je een kledingstuk, gewassen met een dergelijk waspoeder onder
een blacklight bekijkt (zie elders in deze uitgave), zie je pas echt het
effect! De chemische truc zit hem in de toevoeging van het pigment
ultramarijnblauw aan het waspoeder, dat deze omzetting van UV-licht
in blauw licht realiseert.
Titaandioxide wordt dan
weer toegevoegd aan
bijvoorbeeld sommige
tandpasta’s, kunststoffen
en extra wit papier.
Titaandioxide wordt met
behulp van een special procédé
gewonnen uit een zwart titaanerts.
Kleur en technologie: de mens kleurt zijn omgeving
Kleuren die communiceren
den !
, druk ,
ver verle
ie
f
n
a
e
r
e
g
o
n
t
a
o
v
f
k
Zwart-wit Het lijkt een zaa
.
..
v
film en t
Toch was kleur in de communicatie nog niet zo
lang geleden technisch onmogelijk of minstens
erg moeilijk.
De babyfoto’s van onze huidige vijftigers zijn
nog in zwart-wit. En de veertigers weten nog
goed wanneer de eerste kleuren-tv in de
woonkamer kwam. Dertigers kunnen dan
weer meepraten over de verschijning van de
pc met kleurenscherm.
Chemie,
e
fotografi
en film
aag
ra’s vand
ale came rden zijn,
it
ig
d
l
e
w
Hoe
gewo
eengoed
ven
bijna gem
erke troe
st
g
o
n
le
u
beweic
n
ll
e
foto’s
blijft pe
-)
n
re
u
le
ggen.
m (k
hebben o en (film) vast te le len
ld
e
, x-stra
gende be
raviolette
lt
u
,
e
d
et is
ro
Ook infra llicule "vangen". H n de
a
e
p
n
p
e
o
dank a
kan je
ot deel te .
ro
g
n
e
e
voor
gelijk is
at dit mo
chemie d
jfie ("schri
e fotogra
d
n
n
e
a
v
2
2
m
8
ortedatu t gesitueerd in 1 . Hij
De gebo
pce
ord
w
ié
N
)
t"
n
h
a
c
li
m
s
ven met
n de Fran een tinnen plaat,
reven aa
op
to
fo
ngstijd
toegesch
te
de eers
e belichti
n
D
e
.
lt
op
to
a
sf
te
a
k
maa
oelig
zich snel
t lichtgev teringen volgden
e
nde
m
le
t
il
k
h
e
c
d
be
n er vers
e verbe
D
re
a
r!
het
u
w
u
7
t
zo
0
Toch u
l in 19
was ach
twikkeld.
e.
euw en a
n
e
o
ld
e
e
e
k
d
fi
ik
9
ra
1
in de
nfotog
m ontw
e
re
e
u
st
le
k
r.
sy
r
d
g
o
vo
goe
én dra e
principes
1935 een
gen op é
in
la
k
e
a
g
d
li
o
e
K
o
duren tot erde drie lichtgev
ine
Dat comb
=
1822
Chemie ligt aan de basis van de fotografie. Zilver
speelde daar snel een cruciale rol in. Naast een drager
bestaat een moderne film uit een emulsielaag waarvan
zilverhalidekristallen (zoals zilverjodide) de lichtgevoelige component zijn.
De vooruitgang van de fotografie loopt gelijk met de
verbeterde inzichten in de chemie en bijvoorbeeld de
ontwikkeling van kunststoffen. Zo bijvoorbeeld de uitvinding in 1869 van celluloid, lang de meest gebruikte
drager van het lichtgevoelig materiaal.
28
29
Kleur en chemie
Celluloid was oorspronkelijk voor heel andere doeleinden "uitgevonden" of beter
"ontwikkeld". Lange tijd was ivoor de enige grondstof van biljartballen. Tot 1900
werden jaarlijks 12.000 olifanten gedood, enkel maar om aan de vraag
naar biljartballen te voldoen! Daarenboven waren die ivoren biljartballen
allesbehalve echt rond zodat de individuele bal het spel ernstig beïnvloedde.
+
+
+
+
Een rijke Amerikaan bood 10.000 dollar voor wie hem een beter en
homogener materiaal kon bezorgen. Dat werd uiteindelijk de kunststof
celluloid, een weliswaar zeer brandbare kunststof, bestaande uit cellulosenitraat (oorspronkelijk katoen en salpeterzuur), kamfer en alcohol.
Celluloid was helder als glas, maar taaier dan leer. Je kon het in alle
mogelijke kleuren aanmaken en dat in elke gewenste vorm. Naast
biljartballen werden knopen, haarspelden en tenslotte ook de
onderlaag voor fotografische film gemaakt van celluloid. Zelden
heeft de ontwikkeling van een cultuuruiting zoveel te danken
aan de uitvinding van een kunststof. Door de brandbaarheid
van celluloid heeft vandaag polyester de rol ervan overgenomen in de film- en fotowereld.
! ew!
w
Ne ew! N
rmen
utersche
het
en als je
levisie he
te
e
e
d
d
n
a
m
ing v
oeilijk o
e uitvind
Je kan m
t. Sinds d -tv is het medium
b
e
h
r
u
le
oover k
kleuren
n. De intr
- en later
N
geworde
r
is
e
)
jk
zwart-wit
1
ri
7
!
g
9
n
nd (1
aar bela
w
in ons la
ns
o
v
e
alleen m
r
-t
e
n
d
n
re
o
u
N
n kle
jongeren
e
d
t
ductie va
a
d
.
geleden
n hebben
al zo lang
it-tv gezie me de beeld-w
rt
a
w
z
a
nooit een
an met n ermen)?
t tv en d
ch
Hoe werk de bij computers
olf
e
t een kath
tz
e
e
h
m
is
ie
d
e
e
ip
c
k
u
n
ie
iq
ri
en (L id
het p
e klass
D-scherm opboutie (want en naast elkaar: d
c
C
L
u
d
e
w
ro
u
p
nre
ort
e nie
een beeld
en kleure estaan er twee so Tube) werkt en d
een dat ze
b
y
m
a
2
e
R
0
g
0
e
2
d
st
o
a
o
Ann
of Cath
ben alv
uis (CRT
men heb
destraalb y). De twee syste er elkaar.
d
ispla
ast en on
Crystal D
untjes na
p
n
je
ri
it
wen u
mp
TV- en co
?
rken
rmen we
utersche
p
elde
d
m
n
u
co
b
n
–tv- e
drie ge
t
te
a
d
ik
’,
e
ru
n
b
o
est ge
ag aan d
nenkan
teeds me nlijk een ‘elektro
erende la miljoen
s
sc
g
re
o
o
n
u
fl
n
e
lf
eige
ieke – e
tgevoelig
g een ha
is. Dis is
De klass
op de lich laag heeft ruwwe
estraalbu
r)
dus opge
d
u
t
o
le
rd
th
o
a
sk
k
w
si
a
ie
b
D
rm
r
e
e
t.
h
p
n
ie
sc
h
n
re
met een
sc
(éé
uren
kleu n de buis
nstralen
in een kle del van additieve
e
tj
n
u
elektrone an de voorkant va
tp
h
r mid
it van de
Elk lic
nt v
lauw. Doo door de intensite
noemd).
b
e
g
n
kbij
e
ls
binnenka
n
e
e
ix
loupe vla
rood, gro re kleur vormen,
ok wel p
eens een
d
u
a
puntjes (o drie basiskleuren
o
tb
h
(h
ic
n
ez
ere
it de
zowat elk
te verand
bouwd u
daarmee
an elkaar
v
je
n
te
a
h
k
ic
z
g
p
oor,
mengin
len ten o
af waard
ren zien).
tronenstra
beeldvlak an bewedrie kleu
t
e
e
d
h
n
drie elek
je
e
n
p
n lo
sie v
, dan ka
Die strale
id, de illu
het scherm
te snelhe
ro
aar een
g
d
e
m
d
O
r
doo
dat
ntstaat.
o
n
e
ld
e
n, wordt
gende be eeld van te make rst’, dat is
e
db
nde ‘verv
bewegen
r per seco
e
e
k
5
2
beeld
ntie.
de freque
vervo
op pa lg
gina
30
Kleur en technologie: de mens kleurt zijn omgeving
het
graad om
frequentie
e
re
W
e
.
g
o
ld
h
e
e
n
en ee
rend b
c’s zijn
der flikke
p
en gebruik
in
in
rm
m
e
n
n
E
e
ch
e
r.
rs
ee
Compute
Dat geeft
5 Hz of m
in
erversen".
van 60, 7
de norm:
")
n
e
d
beeld te "v an een frequentie
e
th
h
768,
ic
x
td
n
4
v
u
2
an
eer 10
m
luties ("p
n
so
e
spreken d
r
re
e
e
re
e
dat nu m
rdig hog
tegenwoo kweg 600 x 800, is oogt.
a
p
e
v
n
a
beeld rh
plaats v
et addiit van het
te
li
a
w
k
eneens m
v
e
e
t
is
rk
wat d
e
w
n beeldbu
isplay)
ke van ee
chrystal d
ra
tsp
id
n
r
u
u
e
p
iq
g
e
(l
n
iet la
l klein
cherm
aar er is n pgebouwd uit hee
Een LCD-s
n
enging m
o
m
t
aanneme
n
r
rd
u
re
o
u
le
w
k
le
tieve k
paalde
en
et beeld
e
H
e
b
n
l.
n
e
a
e
ro
e
ra
g
n
st
een
nen
el ka
of elektro
een rode,
Iedere pix
lijke oog
enaamd.
subpixels:
g
et mense
e
h
ri
ls
t
d
e
a
ix
it
d
p
u
r
a
d
a
jes,
w
lk
u
e
echts
o
b
sl
p
e
r
o
g
dicht
alsof e
ij is op
n het lijkt
ls zitten zo
doordat h
e
e
enkaix
n
n
p
o
e
tr
id
k
ze
e
e
le
e. D
ersch
r geen e
e
is
een blauw van elkaar kan ond
rm
e
hting die
D-sch
eer
rondverlic
Bij een LC
rg
t.
te
zi
ze niet m
ch
ts
g over
a
a
n
la
door ee
gelijkmati
op die p
t
l
rd
e
ch
e
li
ix
ce
t
p
u
e
n
d
h
é
é
gepro
en vloeifolie die
ordt licht
re miljoen
e
s en een
e
rd
fj
e
a
e
ta
m
non: er w
ts
r
subpixel.
t doo
kleine lich
licht word
cel is een
it
re
D
e
.
d
middel
lt
bestaat uit
Ie
e
.
e
geld door
kte verd
gestuurd
re
la
)
e
ls
g
rv
a
e
t
p
st
rd
p
ry
o
o
C
de
nw
iquid
n passere
alcellen (L
zo’n cel ka
bare krist
ie
bpixel.
d
su
t
e
ch
lk
li
e
elheid
én voor
é
,
n
re
De hoeve
o
st
si
nden tran
van duize
Kleuren die
voor veiligheid zorgen
Kleur om te zien
Ken je die wagens met koplampen die een blauwachtig licht uitstralen?
Het zijn meestal duurdere auto’s en het licht is wel bijzonder fel. Het
zijn de zogenaamde xenonlampen die voor dit effect zorgen.
Xenonlampen maken gebruik van een technologie die zorgt voor een
hogere lichtopbrengst: meer licht bij een lager energieverbruik. Thans is
de productie van die lampen nog relatief duur, zodat je ze voorlopig
alleen op wat duurdere auto’s geïnstalleerd ziet. Maar massaproductie
doet haar prijsverlagend werk wel.
Net zoals lasers en de klassieke halogeenlampen die in auto’s gebruikt
worden, maken xenonlampen gebruik van het principe dat bepaalde
atomen fotonen (licht) gaan afscheiden wanneer ze worden geëxciteerd
(in beweging gebracht) met hitte of elektriciteit. Het verschil tussen de
onderscheiden methodes zit in de technologie en daar komt veel
scheikunde bij kijken: het zit al in de namen xenon-,
kwikdamp-, natriumlampen,…
Xenonlampen zijn vergelijkbaar met kwikdampen natriumdamplampen. Die ken je vooral als straatverlichting of als verlichting in sportstadions. De lampen
verspreiden veel licht en gebruiken relatief weinig energie, maar
het duurt even voor ze hun volle lichtsterkte bereiken, ze starten wat
trager op. Het edelgas xenon is een belangrijk element in de technologie die
dit euvel verhelpt.
Klassieke gloeilampen hebben een geel-rood licht. Natriumdamplampen vind
je in ons land langs de meeste autowegen: ze geven een erg geel licht af.
Deze lampen, uitgevonden in 1932, doen het nog steeds erg goed.
Kwikdamplampen, beter bekend als de TL-lampen, verspreiden dan weer een
meer groen-blauwig licht, hoewel je ze voor de huiskamer ook in "warme"
tinten kan verkrijgen.
30
31
Kleur en chemie
ing;
bij verhitt
t
r
e
d
n
ra
n te
leur ve
de hitte
die van k
orming aa diepv
r
Rood van
s
o
ij
o
v
m
r
o
u
n brandde n kleur veranderen ververhit raakt en een peStel je ee
tem
va
eler o
p te hoge
ls een sp
ekens die
te lang o
duiden a
ct
n
u
a
a
d
verkeerst
ro
ie
p
d
itjes
t als het
oetbaltru
leur wijzig
duiden; v
rvan de k
aa
akking w
vriesverp
.
rd
bewaa
ratuur is
keZij ontwik
vandaag.
rs
me
te
p
p
e
a
d
h
n
wetensc
erschille
v
n
e
ij
b
rk
e
n
w
re
.
len
nde
re materia
kleur vera
rt bij 82 °C
n die van
e bijzonde
geel kleu
le
jk
r
li
a
a
e
ri
a
n
rg
te
e
a
d
d
o
fm
Aan
an ro
unststo
eer dat v
rbranden.
evoelige k
en polym zich ernstig zou ve
e
len hitteg
l
a
u
n
r
ns
. Zo is e
p een me
ant van
peraturen
een fabrik
tuur waaro
r
ra
o
e
o
p
d
t
m
ik
te
dan niet is
ds gebru
Dat is de
en pot al
wordt ree
e
l
a
f
a
o
ri
n
te
e
v
a
dig
Het m
n te ge
t is veelzij
en om aa
urpigmen
kookpann
le
work
t
n
e
e
H
n
.
d
kun
opgewarm en de polymeren
ducten,
bruikbaar
diverse pro ber.
n
a
a
d
g
e
o
v
t en rub
den toege
, verf, ink
ic
st
la
p
ld
bijvoorbee
Kleur om te weten:
spectroscopie
Licht, en meer in het bijzonder kleuren, onthullen op meer dan één manier
eigenschappen van de wereld rondom ons, van het microscopisch kleine tot
de sterren in het heelal.
Spectroscopie is de techniek die natuurkundige en chemische informatie over
een product achterhaalt aan de hand van het kleurenspectrum dat die stof uitstraalt wanneer je ze bijvoorbeeld verhit. In andere gevallen onderzoeken ze de
golflengten die de stof opslorpt uit een invallende bundel. Het feit dat elk chemisch
element en elke chemische verbinding een eigen kenmerkend spectrum heeft, ligt
aan de basis van een hele reeks boeiende analysemethoden. Net zoals de set vingerafdrukken van iedereen uniek is, kan je chemische producten herkennen aan
hun spectrum.
Met de spectroscopische analysemethoden kan je
van een onbekend product heel wat te
weten komen, soms zelfs de volledige
identiteit. Je kan ook productstalen in een
chemische fabriek onderzoeken om te zien
of wat er geproduceerd wordt aan de kwaliteitsnormen beantwoordt.
Spectroscopie en allerlei aanverwante technieken
zoals infraroodspectroscopie, massa-spectrometrie en
spectrofotometrie zijn onmisbare instrumenten geworden in
de hedendaagse wetenschap.
!
!
Je kan er de leeftijd van sterren mee achterhalen en de samenstelling
van de dampkring rond planeten bepalen. Zelfs DNA-onderzoek
berust voor een deel op deze wetenschap.
Kleur en technologie: de mens kleurt zijn omgeving
Kleuren voor kunst
en restauratie
In musea, kerken en privécollecties staan de mooiste kunstwerken langzaam maar zeker van uiterlijk te veranderen. Dat komt door de verfstoffen, vernis en bindmiddelen die de schilders in de loop der eeuwen hebben
gebruikt. Kunstenaars en ambachtslui maakten kleurmiddelen op basis van verfpigmenten die
zij fijnwreven met olie, was, ei en andere veelal organische bestanddelen. Onder invloed
van licht, klimaat en luchtvervuiling verandert de chemische structuur van die stoffen,
waardoor het schilderij of beeld veel van zijn pracht kan verliezen.
Om deze kunstwerken correct te kunnen restaureren proberen wij eerst heel wat kennis
te vergaren rond de stoffen waaruit de destijds gemaakte verf bestaat.
Wetenschappers en historici stappen als het ware in een tijdmachine van de chemie. De
schilderijen worden onderzocht met speciale technieken, zoals infrarode spectrometrie en
X-straaldiffractie, waarmee je de samenstelling van een schilfertje verf kan vaststellen.
Maar ook de schaarse kleurrestanten op stenen beelden onderzoeken de wetenschappers. De figuren in bijvoorbeeld de portalen van heel wat gotische kathedralen
hebben er niet altijd kleurloos bijgestaan. Door middel van kleurenprojectie trachten we alvast tijdelijk om de kleurenrijkdom van weleer tot leven te
brengen. Maar voordat de lichtkunstenaars met hun werk
konden beginnen, hebben geschiedkundigen en chemici
een oordeelkundig besluit gemaakt van hoe de beelden
er kleurgewijs waarschijnlijk hebben uitgezien.
en
sted
Kleuren voor fraaiere
ar
Om ze echter zo leefba
.
ng
vi
ge
om
ef
le
de
nnen
exe maar boeien
tijds met succes te ku
s
De stad is een compl
de
nd
ta
de
n
ge
te
de strijd
vatie nodig.
mogelijk te houden en
iing, restauratie, reno
aa
rfr
ve
de
en
ur
td
or
winnen, is vo
r
lking te
en de plaatselijke bevo
Om de beleidsmensen
rf – met
ve
e
uw
nie
n paar wolkjes
demonstreren wat ee
den, ontste
re
aie
fra
or
vo
– kunnen
veranciers
inspiratie aangebracht
–le
en
n de verffabrikanten
n in verwikkelden en sponsorde
cte
oje
tpr
oo
pil
jaren meerdere
e
tst
laa
de
d
lan
s
zeker
on
kan
in
rdig en
t resultaat is merkwaa
d de
sta
schillende steden. He
de
van
ral waar de grauwheid
navolging krijgen, ove
igt.
levenskwaliteit bedre
gebouwen en
k niet ideaal: hoeveel
Teveel kleur is dan oo
de veelor
do
worden niet ontsierd
wijken in onze steden
r
aa
lisw
we
en" (graffiti) die
kleurige "handtekening
t thuisnie
en
ats
pla
die
op
en maar
artistieke kracht bezitt
dt hier echter alwee
horen? De chemie bie
van
nde basisbehandeling
oplossingen. De passe
nwe
ge
on
t
da
gt ervoor
de gebouwengevels zor
le
pe
sim
ef
ati
rel
t een
ste "kunstwerken" me
in
weer hersteld worden
g
lin
de
an
eh
ntb
ge
ter
de
.
zag
ag
twerper ze gra
de staat zoals hun on
?!
?!
Terracotta-soldaten bedreigd door schimmels
Het wereldberoemde Terracotta-leger van het Chinese Xian bestaat uit meer dan 8000
soldaten in gebakken klei. Het werd in 1974 ontdekt en is inmiddels uitgegroeid tot een
van de meest bezochte toeristische bezienswaardigheden in China. De Terracotta-soldaten
waren allemaal gekleurd, sommigen hadden zelfs groene gezichten.
Toen ze gemaakt werden, 2000 jaar geleden, was er geen synthetische verf, en waren de verven op basis van bijvoorbeeld eieren. Vanaf 1994 verschenen er verontrustende berichten over
schimmels die de beelden aantastten. De Chinese archeologen deden er alles aan om de beelden
tegen deze invasie van schimmels te beschermen, maar op een aantal moeilijke soorten kregen
ze geen vat. Een Belgisch farmaceutisch bedrijf dat zeer goed thuis is in de wereld van schimmelinfecties, kwam ter plaatse. Het ontwikkelde "op maat" en met succes anti-schimmelproducten die
evenwel de originele organische kleurmiddelen intact laten.
32
33
La chimie colore la vie
7_ Kleur - mijlpalen in de
geschiedenis
rlijk vet,
r. - De mens mengt die
30000 - 10000 v. Ch
uit gele,
n
nte
t inheemse pigme
been en houtskool me
. Met die
ken
ma
te
n
kleurmiddele
bruine en rode klei om
aa
gen ngeroemde rotsschilderin
stoffen werden de be
in Frankrijk
bijvoorbeeld Lascaux
bracht in de grotten van
.
and Altamira in Spanje
naren
4000 V. Chr. - Egypte
muren met waterverf.
erde
schilderen op geplaast
alcohol.
bruikt verf op basis van
500 V. Chr. - China ge
rken met
en en Byzantijnen we
200 - Romeinen, Griek
evoerd, om
lokale productie als ing
pigmenten, zowel uit
.
ken
kunstwerken te ma
huizen te schilderen en
op perkan illustraties gemaakt
500 - In Europa worde
basis voor de verf.
ment met eiwitten als
t olieverf.
rdt hout beschermd me
1200 - In Engeland wo
dolie
e toepassing van lijnzaa
Dit is de eerste gekend
.
rdt algemeen gebruikt
1500 - Olie op doek wo
staat uit de
ontdekt dat wit licht be
1665 - Isaac Newton
um.
kleuren van het spectr
de 18de
worden gebruikt om in
1700 - De stoffen die
verkrijgen,
te
)
od
rro
iljoen (helde
eeuw de kleurstof verm
ement 51
eikunde: antimoon (el
lezen als een cursus sch
dium,
ikjo
eljev), kwiksulfide, kw
in de tabel van Mend
koolteer, …
iel voor
ontwerpt een kleurenw
1790 - De Brit Movwell
nog
is
Dit
.
uw
d, groen en bla
comlicht met de kleuren roo
en
isie
ev
tel
bij
g
uropwekkin
steeds de basis van kle
putermonitors.
chrijven
m van de fotografie (“s
1822 - De geboortedatu
schreven
eerd in 1822 en toege
met licht”) wordt gesitu
en data
n
. (ook andere name
aan de Fransman Niépce
circuleren).
dent Perkin
e Britse scheikundestu
1856 - De achttienjarig
. Hij onttof
urs
kle
een synthetische
produceert als eerste
koolteer
van
sis
ba
op
n
kan make
dekt dat je kleurstoffen
eïne
uv
tof aniline purper of ma
en ontwikkelt de kleurs
in
zar
Ali
in Madder Lake en
(andere namen: Alizar
Crimson).
rdt geboren.
n de kleur magenta wo
1859 - Het jaar waari
Italië.
in
r naam aan een plek
Het ontleende zijn/haa
hijf, een
twikkelt de Nipkow-sc
1884 - Paul Nipkow on
TV.
p in de uitvinding van
belangrijke eerste sta
tdekt de
r Friedrich Reinitzer on
1888 - De Oostenrijke
.
en
rm
he
-sc
LCD
sis van
vloeibare kristallen, ba
door de
e vertoning van een film
1895 - Eerste publiek
Parijs.
gebroeders Lumière in
de grondbeFerdinand Braun legt
1897 - De Duitser Karl
latere beeldkathodestraalbuis (de
ginselen vast van de
buis van de TV).
kleurenfotografie.
1903 - Uitvinding van
rst TVmonstreert voor het ee
1925 - De Brit Baird de
m.
tee
sys
ch
t een mechanis
beelden gemaakt me
Sharp"
eelfilm in kleur "Becky
1935 - De eerste langsp
wordt vertoond.
Engeland.
dingen in Duitsland en
1935 - Eerste TV-uitzen
een
elt
ikk
tw
on
rn I.G. Farben
Het Duitse chemieconce
de
,
ide
rox
ijze
ine
bru
van het
kunststoftape, voorzien
.
nd
ba
eo
vid
- en
voorloper van de audio
opie.
maken de eerste fotok
1938 - De Amerikanen
urenLogie Baird stelt de kle
1938 - De Schot John
televisie op punt.
de digitale computer.
1944 - Uitvinding van
).
n-tv uitzendingen (VS
1953 - Begin van kleure
voor
ratie van videorecorder
1958 - Eerste demonst
kleuren.
nteel LCD-scherm.
1968 - Eerste experime
n-TV in België.
1971 - Start van kleure
nt.
opieerapparaat verschij
1973 - Eerste kleurenk
ten.
-TV in de Verenigde Sta
1993 - Start breedbeeld
Kleur - mijlpalen in de geschiedenis
!
Kleur is van iedereen!
black" (*)
r - as long as it is
lo
co
y
an
in
e
bl
maar zwart is"
"Availa
kleur, zolang het
ke
el
in
ar
ba
ijg
(*) "Verkr
reik
auto ook in het be
de
e
di
el
rie
st
du
nry Ford, de in
n esthetische
spireerd door ee
ïn
praak komt van He
ts
ge
ui
et
e
ni
ld
as
ge
w
eu
t
vl
rf voor
zwar
Deze ge
elst drogende ve
sn
Fords keuze voor
.
de
ht
–
ac
br
08
19
en
in
ijk
–
-r
van de niet
t feit dat zwart
mpelweg door he
si
r
aa
chemie dus.
m
,
ur
ke
or
vo
perking door de
be
n
Ee
.
as
w
kt
de eigenschap
metaal op de mar
n kleur was lang
va
n
ke
re
tb
on
t
t begin
: he
te merken. Aan he
n luxeproduct. Of
n
ee
va
g
ng
ni
la
ei
er
w
ze
er
s
idr ze
Kleur bleef du
nu zich op kleurm
ht
nog vandaag maa
ric
is
k
ar
oe
Da
rz
.
de
en
on
ng
di
ezig. Heel wat
van ‘goedkope’
zichtshoek .
r prominent aanw
eu
kl
is
uw
digheden of de ge
ee
an
e
st
om
de
van de 21
ng
la
ge
t veranderen naar
maar
delen die van tin
eproductie, denk
nr
re
eu
kl
de
in
ndelijk maken
eld verderzetten
verder milieuvrie
zal zich ongetwijf
ds
g
in
ee
st
er
t
lis
he
ta
gi
is
s
di
Ook de
dere tenden
film. Nog een an
noeg.
aan fotografie en
. Uitdagingen ge
en
rv
ve
en
en
kk
van inkten, la
e verdienste
rd. Dat is een grot
ee
tis
ra
oc
m
de
ge
r is
oeksmensen.
van iedereen, kleu
inders en onderz
tv
ui
le
Kleur is inmiddels
ve
n
va
t
emisch vernuf
van vooral het ch
Met dank aan vo
lgende organisa
ties
en bedrijven voor
het ter beschikk
ing stellen
van informatie en
illustratiemateria
al:
Agfa-Gevaert N.
V. (pagina’s 28, 32
-33)
Analis S.A .-N.V. (p
agina 31)
Etn. Gebroeders
Cappelle N.V. (pag
ina’s 14-15)
DuPont de Nemou
rs S.A .-N.V. (pag
ina’s 26 -27)
Haverals Wesley
(pagina 27)
Indaver N.V. (pag
ina’s 6, 30 -31)
Janssen Pharmac
eutica N.V. (pagin
a 32)
L'Oréal S.A .-N.V.
(pagina’s 4-5)
Philips Belgium
N.V.-S.A . (pagina’s
28-29)
Sint-Theresiacolle
ge – Kapelle-o/d
-Bos