Nederlandse samenvatting

Türkü en Halay tussen Gent en Turkije
Een etnografische studie van Turkse volksmuziek in een transnationale context
Liselotte Sels
Nederlandse samenvatting
Doelstelling en methode:
Dit proefschrift exploreert, beschrijft en interpreteert de manier waarop Turkse volksmuziek zich muzikaal, contextueel
en functioneel manifesteert in een transnationale context bestaande uit hedendaags Turkije en de Turkse diaspora in
Gent, en identificeert de onderlinge relaties tussen de verschillende aspecten en tussen de twee grote
onderzoekscontexten. De stad Gent is een rijke casus, met een Turkse migratiegeschiedenis van vijftig jaar en een Turkse
populatie die acht tot tien procent van de totale bevolking vertegenwoordigt.
De belangrijkste dataverzamelingsmethode bestond uit etnografisch veldwerk: de etnografie van zesenveertig muzikale
‘gebeurtenissen’ (events) in verschillende socioculturele contexten in Turkije en in Gent, gebaseerd op participerende
observatie en interviews. De data werden geïnterpreteerd door middel van kwalitatieve inductieve (bottom-up) analyse
en geconfronteerd met de literatuur. De etnografische analyse werd aangevuld met geïntegreerde muzikale transcriptie
en analyse.
Overzicht van de hoofdstukken:
Hoofdstuk 1 creëert een wetenschappelijk referentiekader door middel van een overzicht van de relevante literatuur. De
volgende thema’s worden behandeld: de betekenis van volksmuziek in de 20e en 21e eeuw; het gebruik en de functies
van muziek/kunst; 20e- en 21e-eeuwse muzikale ontwikkelingen; culturele/muzikale productie in de diaspora; en de
toepassing van deze thema's op de Turkse (of Belgische) situatie. De methodologie wordt in detail besproken in
Hoofdstuk 2. Hoofdstuk 3 geeft een overzicht van de stand van zaken op het vlak van theorie en praktijk van de Turkse
volksmuziek in Turkije, en bespreekt relevante muzikale en contextuele aspecten. In hoofdstuk 4 wordt de focus verlegd
naar de Turkse diaspora in Gent, waarvan de algemeen-demografische en volksmuziek-gerelateerde kenmerken worden
beschreven. Hoofdstuk 5 biedt een overzicht van de bestudeerde muzikale events in Turkije en Gent, en een
etnografische beschrijving en analyse van paradigmatische events, in comparatief perspectief. Hoofdstuk 6 analyseert
de wijze waarop de Turkse volksmuziek zich in contextueel, muzikaal en functioneel opzicht manifesteert in Turkije en
Gent.
Turkse volksmuziek in de 20e en 21e eeuw
Het concept ‘volksmuziek’ (halk müziği) is sterk ideologisch en politiek geladen in Turkije, sinds het door Atatürk
gepromoot werd als het enige muzikale repertoire geschikt om de Turkse identiteit en de Turkse natie te representeren.
De door staatsinstellingen uitgevoerde verzameling van volksmuziek en de samenstelling van een volksmuziekarchief
(bestaande uit opnames en partituren) zijn bepalende factoren geweest bij het bepalen van wat wordt beschouwd als de
volksmuziek van Turkije. Het zogenaamde ‘TRT-repertoire’ is uitgegroeid tot een muzikale canon, waarop de stedelijke
volksmuziekpraktijk en het daaraan gerelateerde discours in Turkije en de Turkse diaspora is gebaseerd. De realiteit van
dit repertoire betreft een selectie van muziek, behorend tot rurale en urbane repertoires (in sommige gevallen beïnvloed
door kunstmuziek), anoniem of met een gekende auteur (in sommige gevallen bewust ‘geanonimiseerd’), historisch of
recent (in sommige gevallen beïnvloed door populaire muziek), en soms van niet-Turkse origine. Bovendien wordt het
geselecteerde repertoire onderworpen aan verdere bewerkingen in functie van transcriptie.
Dit heeft het ontstaan van een ‘modern’ volksmuziek-concept tot gevolg, dat gecanoniseerd en gestandaardiseerd is, niet
mondeling wordt overgedragen, niet ingebed is in een landelijke context, en geen primaire functie meer heeft. Bovendien
vervagen de grenzen tussen het traditie-gebaseerde repertoire en nieuwe muziek die als ‘hedendaagse volksmuziek’
(contemporary folk music) gekarakteriseerd kan worden. Toch is een min of meer onafhankelijke ‘levende
volksmuziektraditie’, gegrond in rurale Anatolische culturele praktijken, nog steeds bestaande en in verdere
ontwikkeling.
Of Turkse volksmuziek nu ‘inclusief’ of ‘exclusief’ gedefinieerd wordt, het genre bekleedt nog steeds een belangrijke
positie in het culturele landschap van Turkije en zijn diaspora. In Turkije doordringt zijn aanwezigheid en betekenis niet
enkel de staat en de bijbehorende instellingen, maar tevens het maatschappelijk middenveld en het private leven. Deze
diepe socioculturele inbedding is afwezig in de diaspora.
Hedendaagse contexten, functies en muzikale kenmerken
De events en gelegenheden waarbij Turkse volksmuziek in het huidige Turkije en in Gent uitgevoerd wordt, bestrijken
een breed gamma. Veel typische traditionele gelegenheden zijn tot op heden blijven bestaan in Turkije, zij het soms in
gewijzigde vorm, en aangevuld met nieuwe hedendaagse gelegenheden. Andere muzikale events zijn niet aan een
specifieke gelegenheid gebonden. Veel gelegenheden en events zijn tevens getransfereerd naar de diaspora, zij het soms
op minder frequente basis of in een andere vorm. Bepaalde soorten events zijn inherent verbonden aan hetzij een
diasporacontext of een moederlandcontext. Er zijn veel overeenkomsten in de rol van opdrachtgever, luisteraar en
uitvoerder in het moederland en de diaspora. De specifieke maatschappelijke groepen die instonden voor de uitvoering
van volksmuziek in de traditionele Turkse maatschappij (bv. Roma en alevitische abdals), spelen nog steeds een
belangrijke muzikale rol in het hedendaagse Turkije zowel als in de diaspora. De diepgaande professionalisering van
het volksmuzieklandschap die zich in Turkije heeft voorgedaan, kent geen parallel in de diasporacontext.
De wijze waarop Turkse volksmuziek is ingebed in muzikale events vertoont veel overeenkomsten in het moederland
en de diaspora. De sterk gepromote en geleidelijk aan steeds meer gestandaardiseerde bağlama of saz (langhalsluit),
zijn elektrische variant, en de ‘oriental’ synthesizers zijn de geprefereerde instrumenten voor de begeleiding van de
(grotendeels vocale) Turkse volksmuziek. Het gebruik van elektr(on)ische instrumenten beïnvloedt het algemene
muzikale idioom en is een typisch element van licht tot zwaar gepopulariseerde ‘poly-culturele’ uitvoeringsstijlen.
Andere ‘poly-culturele’ uitvoeringsstijlen omvatten ontleningen van elementen uit de Westerse klassieke muziek, jazz
of wereldmuziek. Puur ‘mono-culturele’ (ruraal-traditionele of stedelijk-gestandaardiseerde) uitvoeringsstijlen zijn
belangrijker in Turkije dan in de diaspora. De muzikale evoluties van de Turkse volksmuziek in de 20e en 21e eeuw
kunnen in een grotere context van globale en ‘glocale’ muzikale ontwikkelingen geplaatst worden.
Turkse volksmuziek heeft voortdurend nieuwe functies verworven, als een gevolg van verschuivingen op het vlak van
gebruik, contexten en settings. De oorspronkelijke functies zijn vaak vervangen door nieuwe functies gegrond in de
fundamentele maatschappelijke veranderingen die zich in de 20e en 21e eeuw voordeden. De functies van Turkse
volksmuziek in het begin van de 21e eeuw blijken sterk gelijklopend in het moederland en in de diaspora. Ze bestrijken
een breed spectrum en kunnen gegroepeerd worden in min of meer onderscheiden, maar samenhangende, gebieden van
functioneren: een persoonlijk, sociaal, cultureel, filosofisch-spiritueel en ritueel gebied, en de overlappende persoonlijksociale en sociaal-culturele gebieden. In veel gevallen heeft de uitvoering van Turkse volksmuziek een cultuuronafhankelijke functie. Hoewel de articulatie van identiteit een typische muzikale functie is, is het zeker niet de enige
en kan een breed spectrum aan niet-identiteit-gerelateerde functies geïdentificeerd worden.
Conclusie
Het scheppen en vormgeven van een kader voor de muzikale productie en consumptie binnen de gegeven
omstandigheden van hun nieuwe verblijfsomgeving, is een constante betrachting geweest gedurende de vijftigjarige
geschiedenis van de Turkse (post-)migranten in Gent. De Turkse diaspora in Gent en België reflecteert het moederland‘model’ in vele opzichten. Deze imiterende tendens situeert zich op diverse niveaus en betreft onder meer de structuur
van muzikale events, intra-muzikale aspecten, gedrag en sociale relaties van de betrokkenen, en contextuele tijd- en
plaatsgebonden aspecten. Andere aspecten worden vrijwillig of onvrijwillig getransformeerd tot een diaspora-variant.
Grotere socioculturele ontwikkelingen in verband met muziek die zich de laatste vijftig jaar in Turkije voordeden, zoals
een positievere evaluatie van musiceren in het algemeen (bv. door gewone mensen en door vrouwen), en van de muziek
van specifieke etnisch-culturele minderheden, werden in de diaspora overgenomen. Verschillen tussen manifestaties
van Turkse volksmuziek in Turkije en de diaspora weerspiegelen sociaal-maatschappelijke, culturele, politieke,
demografische, geografische en zelfs klimatologische omstandigheden van de betreffende context. Bi-directionele
muzikantenmobiliteit en –uitwisseling zijn belangrijke factoren in het kader van de transnationale relatie tussen de
Turkse diaspora in Gent en het moederland. Multi-dimensionele translokale en transnationale netwerken werden
gecreëerd, en de concepten ‘globale thuis’ (global home) en ‘netwerken van thuis-locaties’ (networks of homes) werden
gerealiseerd.
Transcultureel bereik wordt door Turkse muzikanten in Gent minder nagestreefd dan translokaal of transnationaal
bereik. Dit wijst op de ‘etnische grens’ (ethnic boundary) die nog steeds bestaat tussen de Turkse en de mainstreambevolking. Turkse en niet-Turkse individuele actoren en organisaties kunnen zich op verschillende manieren
positioneren tegenover de bestaande ‘othering’-tendensen. Deze keuzes bepalen de manier waarop Turkse volksmuziek
geïntegreerd wordt in het muzikale landschap van de stad, en hebben geleid tot het gevarieerde spectrum van muzikale
events die in dit proefschrift bestudeerd werden. De keuzes van de Turkse actoren zijn manifestaties van het strategische
en reflexieve karakter van de constructie van diaspora-identiteiten. Muzikanten in de diaspora worden steeds uitgedaagd
om een positie voor zichzelf (en de groepen waarvan ze deel uitmaken) te vinden in het complexe veelgelaagde
socioculturele spanningsveld waarin ze terechtgekomen zijn. Identificatie is steeds veelvoudig, mogelijk tegenstrijdig,
en in constante transformatie. Dit geldt overigens evenzeer voor het moederland als voor de diaspora.
Turkse volksmuziek (in haar breedste zin) heeft het potentieel om een krachtig medium voor socioculturele integratie
en emancipatie te worden. Maar alleen wanneer een bepaald niveau van emancipatie van de Turkse bevolking als geheel
in België bereikt is, zal er ruimte worden gecreëerd voor genuanceerdere individuele en subgroep-gerelateerde
identiteitsexpressie, en zal het ‘transcultureel kapitaal’ van de Turkse muzikanten in België ten volle benut kunnen
worden. Alleen onder deze omstandigheden zal de rijkdom en diversiteit van het repertoire van de Turkse volksmuziek
– hetzij in traditionele uitvoeringen, hetzij in nieuwe en hybridiserende interpretaties – zich volledig openbaren, en
zullen er openingen ontstaan naar verdere artistieke ontwikkeling en experiment.