Oog voor mantelzorg - Expertisecentrum Mantelzorg

Opsporen en ondersteunen helpt overbelasting voorkomen
Oog voor mantelzorg
Het herkennen van mantelzorgers, signaleren van overbelasting en adequaat
ondersteunen of verwijzen, helpt voorkomen dat mantelzorgers overbelast
raken. De praktijkondersteuner kan hier een belangrijke rol in spelen.
Tekst | Marije Vermaas
Bijna altijd als er iemand ziek is, is er
de patiënt tijdig bij de huisartspraktijk
voorkeur om zorg te ontvangen van hun
Vaak ontstaat deze zorgrelatie op een
situaties en overbelasting worden
formele zorgverleners. Het inschakelen
een naaste die voor de zieke zorgt.
natuurlijke wijze; iemand kiest er niet
bewust voor om mantelzorger te worden.
Het ‘systeem’ rondom de patiënt heeft
een grote invloed op de gezondheid van
de patiënt. Het maakt bijvoorbeeld veel
in beeld is, kunnen deze ongewenste
voorkomen. POH’ers zien patiënten
en hun mantelzorgers regelmatig. Ze
bouwen een vertrouwensband op en
kunnen daardoor op tijd ingrijpen en
van formele hulp wordt daarom wel
gezien als falen, in bepaalde kringen ligt
zelfs een taboe op het vragen van hulp.
Mantelzorgers zorgen uit liefde en streven
vaak het ideaalbeeld van autonomie
na (zelfredzaamheid, controle). Zij
verschil of de mantelzorger er alleen
aanvaarden daarom vaak alleen hulp
voor staat of dat hij de zorg kan delen.
als deze proactief en expliciet wordt
‘Stress van de mantelzorger kan van
aangeboden, bijvoorbeeld door de POH’er.
grote invloed zijn op het welzijn en
Een mantelzorger: ‘Er komen voortdurend
ziekteverloop van de patiënt. Bij iemand
zorgverleners over de vloer, die allemaal
met diabetes is stress bijvoorbeeld
suggesties doen om de situatie voor mijn
een belangrijke risicofactor voor het
man zo draaglijk mogelijk te maken. Maar
verergeren van de ziekte,’ aldus een
er is niemand die vraagt hoe de situatie
POH’er.
Beeld van thuissituatie
naaste in plaats van (vaak wisselende)
voor mij draaglijk kan blijven!’
Mantelzorg is geen lichte of gemakkelijke
ondersteuning bieden. Bijvoorbeeld met
Hoe herken je een mantelzorger?
incasserings- en uithoudingsvermogen.
naar andere hulpmogelijkheden. Een
waar zij behoefte aan hebben. Ook als
taak. Het vereist veel energie, tijd,
De zorg kan gedurende de jaren
informatie, advies of doorverwijzingen
proactieve houding van de POH’er is
Bijna niemand kiest er bewust voor
om mantelzorger te worden
intensiever worden, waardoor het risico
cruciaal. Aandacht hebben voor de
kan de mantelzorger zelf ziek worden
kosten, terwijl het welzijn van patiënt en
op overbelasting toeneemt. Hierdoor
en een beroep doen op de zorg. Ook
kunnen door overbelasting, het vervagen
mantelzorger hoeft niet veel extra tijd te
mantelzorger erdoor toeneemt.
van grenzen of door onwetendheid en
Vraagverlegenheid
waardoor de patiënt misschien niet
mantelzorgers een grote rol. Zij durven
onkunde ongewenste situaties ontstaan,
langer thuis kan blijven of mensen fysiek
of psychisch worden gekwetst. Wanneer
de thuissituatie en de mantelzorger van
10 | de POH Special Ouderen Juni 2011
Vraagverlegenheid speelt bij
niet gauw om hulp te vragen of aan
te geven dat het thuis niet zo goed
gaat. Veel patiënten hebben een sterke
Mantelzorgers zullen niet snel aangeven
het om lichte mantelzorg gaat, is het
nodig om de mantelzorger in beeld te
hebben. Lichte zorg kan immers altijd
zwaarder worden. Er zijn verschillende
manieren om mantelzorgers vroegtijdig
op te sporen. Vraag de patiënt naar de
thuissituatie (wie woont er bij u in huis,
wie heeft de dagelijkse zorg voor u,
welke taken voert uw naaste uit?). Nodig
mantelzorgers uit om mee te komen naar
het spreekuur, bijvoorbeeld als zij naar
de huisartsvoorziening bellen om een
afspraak te maken voor de patiënt. Houd
ogen en oren open tijdens huisbezoeken
en sociale visites. Zo blijf je op de hoogte
van de thuissituatie en krijg je een beeld
van het sociale netwerk. Let op signalen
van overbelasting, zowel lichamelijk,
psychisch als gedragsmatig. Dit kan met
Overbelasting: signalen en meten
(Dreigende) overbelasting kun je signaleren door te letten op de volgende fysieke,
psychische en gedragsmatige signalen (Buijssen & Adriaanse, 2005): Lichamelijk:
onder meer hoofd- of buikpijn, verhoogde bloeddruk, hyperventilatie, pijn in
nek, schouder of rug, duizeligheid, toenemende vermoeidheid, afnemende
eetlust of juist vraatzucht. Psychisch: onder meer schaamte- en schuldgevoelens,
concentratieproblemen, vergeetachtigheid, lusteloosheid, slaapproblemen,
snel geëmotioneerd zijn, piekeren. Gedragsmatig: onder meer rusteloosheid,
chaotisch, onverdraagzaam, agressief, verwaarloosd uiterlijk, meer roken en
drinken, gebruik van kalmerende of stimulerende middelen.
Meetinstrumenten
Belasting van mantelzorgers kan men meten met behulp van gevalideerde
meetinstrumenten, zoals de Ervaren Druk Informele Zorg (EDIZ) of Caregiver
Strain Index (CSI). EDIZ is een vragenlijst waarop mensen aangeven hoeveel druk
zij ervaren op negen onderwerpen. Naast deze kwantitatieve ordening wordt ook
een kwalitatieve ordening gemaakt. CSI is een vragenlijst bestaande uit dertien
vragen die met ja of nee ingevuld kunnen worden. Het invullen kost nog geen vijf
minuten. De CSI biedt veel voordelen omdat het kort en makkelijk is af te nemen.
De meetinstrumenten zijn te downloaden op www.expertisecentummantelzorg.nl
onder Meetinstrumenten.
de POH Juni 2011 | 31
Toolkit mantelzorg in de (huisarts)praktijk
De Landelijke huisartsenvereniging ontwikkelde samen met het Expertisecentrum Mantelzorg en Mezzo de Toolkit: ‘Zorg dat
de mantelzorger geen patiënt wordt’ (2011). De toolkit bevat naast informatie tal van praktische adviezen en instrumenten. De
kit is verkrijgbaar via de Landelijke huisartsenverening.
Feiten en cijfers
Mantelzorg is de zorg die mensen
vrijwillig en onbetaald verlenen aan
mensen met fysieke, verstandelijke
bepaalde meetinstrumenten worden
bijvoorbeeld aan extra huishoudelijke
apart, zodat hij of zij kan aangeven of er
cursussen, (digitaal) lotgenotencontact of
gemeten. Neem de mantelzorger even
een ondersteuningsbehoefte is.
of psychische beperkingen in hun
Wat kan je als POH’er doen?
netwerk. Het gaat om zorg die
vraagverlegenheid, veel zorgverleners
familie, huishouden of sociale
meer is dan in een persoonlijke
relatie gebruikelijk is. Mantelzorgers
zijn kinderen die zorgen voor hun
vader of moeder, ouders die zorgen
voor hun kind of partners die
zorgen voor hun naaste (Definitie
Expertisecentrum Mantelzorg).
Een huisartspraktijk van 2500
patiënten telt gemiddeld vijfhonderd
mantelzorgers. Eén op de vijf
volwassenen is dus mantelzorger:
van de 3,5 miljoen Nederlanders
van achttien jaar en ouder die
mantelzorg verleenden, zorgden
2,3 miljoen mensen langer dan drie
maanden voor hun naasten. 1,4
miljoen mensen verleenden meer
Kampt de mantelzorger met
kampen juist met handelingsverlegenheid.
‘Als er iets is, dan hoor ik het wel’ of
‘Ik wil me niet te veel bemoeien met
de privé-situatie van mijn patiënten,’
zeggen veel POH’ers. Daardoor blijven
veel mantelzorgers uit beeld en worden
zij onvoldoende ondersteund. Door een
oogje in het zeil houden, kunnen eventuele
problemen snel aan het licht komen.
Mantelzorgers ondersteunen kan op
verschillende manieren. Uit je waardering
hulp, maatjesprojecten, bepaalde
respijtzorgvoorzieningen. Om hiernaar te
verwijzen is het belangrijk de wensen en
behoeften van patiënt en mantelzorger
zo duidelijk mogelijk in beeld te hebben.
‘Soms moet je mantelzorgers in het
belang van de mantelzorger én de patiënt
een klein duwtje in de rug geven om te
voorkomen dat de situatie uit de hand
loopt,’ meent een POH’er. Ken daarom
de sociale kaart van de omgeving of
ga naar het WMO-loket of het lokale
steunpunt mantelzorg voor een sociale
kaart voor mantelzorgondersteuning (zie
www.mezzo.nl voor lokale adressen van
steunpunt mantelzorg). Bespreek welke
mogelijkheden er zijn. Vaak neemt de
Een proactieve houding
van de POH’er is cruciaal
dan acht uur per week zorg (Sociaal
en erkenning voor de mantelzorger. Bied
professionele zorgverlener de zorg van
de komende jaren zal het aantal
win je vertrouwen en laat je merken
graag willen blijven bijdragen aan de zorg
en Cultureel Planbureau, 2010). In
mantelzorgers toenemen, met name
het aantal dat zelf al op leeftijd is.
Respijtzorg is de tijdelijke overname
van de zorg om de mantelzorger
te verlichten. POH’ers hebben
officieel een taak in het aandacht
hebben voor mantelzorgers. In de
Eindterm Ouderenzorg opleiding tot
praktijkondersteuner (2010) staan
bijvoorbeeld de volgende vereiste
vaardigheden: interventies inzetten,
rekening houdend met zorgbehoefte,
beschikbare zorg, draagkracht/-
een luisterend oor en vraag door. Hierdoor
dat je oog hebt voor zijn of haar welzijn.
Denk mee en geef concrete informatie
en advies, zodat de mantelzorger de zorg
zo goed mogelijk kan verlenen. Denk
daarbij aan hulpmiddelen (bijvoorbeeld
via www.vindeenhulpmiddel.nl) of andere
mogelijkheden om de zorg te verlichten.
Inventariseer samen met de mantelzorger
welke andere steunende mogelijkheden er
zijn in de sociale omgeving van de patiënt.
mantelzorgers uit handen, terwijl die
voor hun naaste. Vertel over de positieve
ervaringen van andere mantelzorgers
die van mantelzorgondersteuning
gebruik hebben gemaakt. Wees
proactief: help mantelzorgers bij het
maken van een afspraak voor een
ondersteuningsvoorziening en vraag bij de
volgende ontmoeting of de ondersteuning
is bevallen.
Wie van de andere naasten of contacten
Kijk op www.expertisecentrummantel-
legitimatie voor het inschakelen van hulp.
mantelzorgondersteuning, instrumenten
kunnen betrokken worden in de zorg? Biedt
zorg.nl voor meer informatie over
en het speciale dossier ‘Mantelzorg in de
last en ondersteuningsbehoefte
Mantelzorgondersteuners
daarbij integrale zorg bieden
verwijzen naar organisaties die
De auteur is Programmamedewerker
(tijdelijk) uit handen kunnen nemen. Denk
Vilans
van patiënt en mantelzorger en
(met medeneming van alle
levensgebieden).
12 | de POH Special Ouderen Juni 2011
De POH’er kan mantelzorgers daarnaast
ondersteuning bieden of de zorg zelfs
huisartsenvoorziening’.
Versterking Cliënt en Cliëntsysteem bij