Hebreeuws op Straat Opschriften in het openbaar

Hebreeuws op Straat
Opschriften in het openbaar
Hebreeuws
op Straat
Opschriften
in het openbaar
Alef Beet 20, 2
December 2010
Een uitgave van
de Vereniging tot Bevordering
van Kennis van Hebreeuws
Inhoud
Woord vooraf 7
I
II
III
IV
V
Inleiding 8
Het Hebreeuwse chronogram 19
Historische Hebreeuwse gevelstenen in Amsterdam 25
Twee bijzondere gevallen 35
Hebreeuws op straat: een inventaris 41
Groningen 42
Friesland 52
Drenthe 56
Overijssel 64
Flevoland 73
Gelderland 75
Utrecht 84
Noord-Holland 88
Zuid-Holland 107
Zeeland 120
Noord-Brabant 126
Limburg 133
Bibliografie 139
Colofon 142
Woord vooraf
Met dit bijzondere nummer van het tijdschrift Alef Beet viert de
Vereniging tot bevordering van kennis van Hebreeuws haar twintigjarig bestaan. Onder de titel ‘Hebreeuws op Straat’ worden hier
teksten gepresenteerd die door heel Nederland aan de openbare weg
te vinden zijn, maar tot nu toe voor de meeste mensen verborgen
bleven.
Bevordering van kennis van Hebreeuws, dat is vanaf de oprichting het
doel van de Vereniging geweest en dit fraaie jubileumnummer levert
daaraan een waardevolle bijdrage. Het is overigens de bedoeling om
het materiaal ook via de website van de Vereniging toegankelijk te
maken, waarbij aanvullingen en correcties natuurlijk altijd welkom
zijn.
Enkele woorden van dank zijn hier zeer op hun plaats. Dank aan de
redactie: Leo van den Bogaard, Hans Bosman, Wim Delsman en
hoofdredacteur Albert van der Heide. Zij deden natuurlijk gewoon
hun werk, maar zo gewoon was het deze keer bepaald niet. Voor de
gelegenheid werd de redactie vanuit het bestuur versterkt door Frits
Hoogewoud, de initiator en gangmaker van dit project, en Ferenc
Postma.
Dank aan de sponsoren die deze bijzondere uitgave mogelijk maakten:
de Dr. Henriette Boas Stichting en de Maatschappij tot Nut van de
Israëlieten in Nederland.
En last but not least dank aan u, de leden van de Vereniging. Velen van
u hebben op de oproep vanuit de redactie gereageerd met veelal fotografisch ondersteunde informatie over Hebreeuws in hun straat.
Maar het belangrijkste is: allen hebt u er door uw lidmaatschap en
voortdurende betrokkenheid toe bijgedragen dat de Vereniging
Hebreeuws deze mijlpaal heeft kunnen bereiken.
!‫עד מאה ועשרים שנה‬
Arian Verheij
voorzitter
woord vooraf
7
i Inleiding
Wat met de naam van deze bundel, Hebreeuws op Straat, wordt
bedoeld is misschien niet direct helemaal duidelijk. De ondertitel wil
nader verklaren dat datgene wat de lezer hier in handen heeft een
inventarisatie is van alle Hebreeuwse opschriften die in de Nederlandse publieke ruimte kunnen worden aangetroffen; de plaats waar
ze staan, de Hebreeuwse tekst, een vertaling daarvan en waar nodig
een toelichting, met daarbij een selectie van foto’s van zowel interessante als typerende gevallen. Verderop komen we nog terug op de
pretentie dat we hier ‘alle Hebreeuwse opschriften’ bij elkaar hebben,
en ook zal nog nader worden verklaard wat we verstaan onder ‘de
publieke ruimte’ – en wat niet.
We weten allemaal hoezeer ons straatbeeld is volgestouwd met
teksten. De meeste daarvan zijn reclame-uitingen, maar mededelingen in de vorm van geboden en verboden vanwege de overheid
zijn er ook niet weinig. Ze dringen vaak niet eens meer tot ons door.
Ze zijn al gezien en tot een soort visuele ruis geworden. Komen we in
het buitenland, dan gaan we ze ineens weer allemaal lezen – en raken
daarvan zeer vermoeid. Een verblijf in bos en veld is mede daarom zo
rustgevend omdat er bijna niets te lezen valt.
Opschriften die afwijken van het gebruikelijke repertoire vallen
natuurlijk op. In de concurrentie om onze aandacht wordt dan ook
veel vernuft besteed aan variatie en opvallende vormgeving, maar er
zijn ook opschriften die daar weinig aan hoeven te doen. Dat zijn de
‘exotische indringers’ die alleen al door hun vreemde herkomst en de
daarmee samenhangende afwijkende schriftsoorten een aparte
attentiewaarde hebben. Hun informatieve functie daarentegen is
uiterst gering. Niemand van ons zal zich eerst willen vergewissen van
de betekenis van de opschriften op de ramen voordat hij een
‘Chin.-Ind.’ restaurant binnen gaat om wat te eten. Waarom zet de
islamitische slager behalve ‘Halal’ ook nog ‫ ﺤﻼل‬op zijn raam en zet
het Joodse restaurant niet gewoon ‘koosjer’, maar altijd ‫ כשר‬op de
vensters? Hoewel we ons dat meestal niet realiseren, begrijpen we de
beweegredenen maar al te goed. Naast een, eventuele, informatieve
waarde hebben de exotische opschriften vooral een symbolische
functie.
Als we ons beperken tot Hebreeuwse opschriften, kunnen we vaststellen dat ze, strikt genomen, in het Nederlandse straatbeeld helemaal
niet ‘nodig’ zijn. Maar ze zíjn er wel en ze hebben, dus, ook een
functie. Informatief zijn ze alleen voor de ingewijden – en de kleine
minderheid die we met deze bundel willen bedienen. Maar er is meer.
Elders in deze bundel vinden we het opschrift ‘Joodse Gemeente
‫’ק ק א‬. Welke passant zou weten waar die Hebreeuwse letters op slaan?
Maar ze zeggen wel iets. Ze zeggen: ‘Echt Jooods hier, uitroepteken.’
inleiding
9
‫ פלאפל‬of ‫ שווארמה‬op een raam betekent niet (alleen): Hier kan je
lekker falafel of sjoarma eten, maar vooral: Israëlisch! (Wat vaak
niet eens zo is; je ziet het trouwens tegenwoordig minder vaak dan
vroeger.) Een Joods monument is pas ‘echt Joods’ als er (ook nog wat)
Hebreeuws opstaat, en zeer tekenend is de toevoeging van een informatieve tekst in het Hebreeuws op Joodse monumenten en gebouwen
waar al een Nederlandse én een Engelse tekst voor de toerist op staat.
In samenhang hiermee bestaat er in orthodox-Joodse kring de neiging
om, uit veiligheidsoverwegingen, geen Hebreeuws meer te laten
zien waar dat vroeger getoond werd.1 Anderzijds zijn er met nadruk
en grote toewijding opschriften hersteld die in de oorlog verwijderd
werden.2
1
Bij de ‘chewre-sjoel’
Nidchei Jisroeil Jechaneis
in de Amsterdamse Nieuwe
Kerkstraat is het opschrift
op de gevel nu verwijderd.
Het ‘Cheider’ in Amsterdam
heeft wel een Hebreeuws
alfabet speels om de ingang
aangebracht, maar het
beveiligingshekwerk
onttrekt dat nagenoeg aan
het zicht.
2
Zo in Amsterdam
(Centrum 6 en 7), wellicht
Bergen op Zoom, Grave,
Nijmegen, Zuidlaren.
3
Voor Amsterdam is
vervolgens nog een
verfijnder indeling in
wijken aangebracht.
afbeelding I
Soorten en maten
Het wordt tijd dat we ons fenomeen wat gestructureerder gaan aanpakken. Hebreeuwse opschriften zijn er in ons land in vier soorten –
die overigens geregeld in elkaar overlopen. Er zijn opschriften op
synagogen, opschriften bij joodse begraafplaatsen, herinneringsmonumenten en ‘overige Hebreeuwse opschriften’. De teksten die
hiervoor in aanmerking komen hebben we opgezocht (waarover later
meer) en zo nauwkeurig mogelijk gelokaliseerd, geordend op
provincie (in de gebruikelijke volgorde van noord naar zuid) en
daarbinnen alfabetisch op plaatsnaam.3 Voor zover van toepassing bij
iedere plaats eerst de synagogen, dan begraafplaatsen en dan de rest.
Na een aanduiding van de aard van het opschrift en een adres volgt
een weergave van de tekst en een vertaling. Op het punt van onze
vertalingen – ongetwijfeld een belangrijk element in de hele exercitie
– komen we later nog terug. Waar dat nodig of nuttig werd geacht is
nog aanvullende informatie toegevoegd en van een aantal representatieve, of juist bijzonder interessante gevallen zijn foto’s opgenomen.
Synagogen
Voordat we met een bespreking van opschriften op synagogen beginnen, wijden we een paar woorden aan de categorie ‘overige opschriften’. Dat is per definitie een nogal gevarieerde categorie, en het zou
misschien ook de interessantste kunnen zijn, ware het niet dat er zo
weinig van zijn.
Ze zijn inderdaad zeldzaam, maar ze komen voor: Hebreeuwse
graffiti. Jaren geleden werden – voor korte tijd – deuren en glazen
van de Leidse binnenstad getooid met het opschrift ‫ישוע מלך ישראל‬
van de hand van een student Semitische talen die de weg kwijt was.
Even kortstondig, mogen we aannemen, was het bestaan van de
Hebreeuwse strijdkreet, ooit neergekrabbeld in de Hunzestraat, hoek
Winterdijkstraat in Amsterdam: ‫‘ – עם ישראל חי עוד אבינו חי‬het volk
hebreeuws op straat
10
Israël leeft, ook onze Vader leeft!’ Maar Hebreeuws op de muur kan
ook veel deftiger zijn. De Hebreeuwse representant van het Leidse project Dicht op de Muur is een compleet en toegankelijk gedicht in fraai
gevocaliseerd Hebreeuws over de volle ruimte van een woonhuisgevel.
Het zal daar zeker nog vele jaren prijken en krijgt daarom in onze
inventarisatie speciale aandacht.4
Maar de bekendste vertegenwoordiger van de categorie ‘overig’ is
zonder twijfel het woord ‫כשר‬, een opschrift dat aanduidt dat binnen
‘kosjere’ waar te krijgen is. Wie in staat is het woord in een Hebreeuws
woordenboek op te zoeken, vindt daar overigens ‫ ָכּשֵ ׁר‬, geen o maar
een a en een open e-klank. Wie nog wat meer met het Hebreeuws
vertrouwd is, kent het verschijnsel van de ‘jiddisje’ uitspraak van
het Hebreeuws wel en weet dat de Asjkenazische, Oost-Europese
uitspraaktraditie van het Hebreeuws ook hier te lande gangbaar is
geweest, toen Amsterdam nog Mokum heette. Het Zionisme en de
Israëlische samenleving heeft gekozen voor de andere, Sefardische
uitspraak (kasjeer), die nu de ‘kosjere’ is geworden.
4
Zie beneden hoofdstuk IV.
5
Zie voor nadere gegevens de
literatuurlijst achterin.
6
De ‘toepasselijkheid’ van
deze Bijbelteksten nodigt
soms wel tot nadenken uit;
zo bijv. in Coevorden (I Koningen 8:35); de uitbreiding
van het Amsterdamse meisjesweeshuis wordt verkondigd met een toespeling op
het uiterst afkeurende vers
Jesaja 5:8; men zie de desbetreffende lemma’s. Ook
de herinnering aan Amalek
op de aanstonds te noemen
herinneringsmonumenten
moet niet te nadrukkelijk
naar haar oorspronkelijke
context (bijv. Deuteronomium 25:17-19) worden
begrepen.
7
Zie het volgende hoofdstuk
over het Hebreeuwse
chronogram.
Maar nu de synagogen. Een synagoge was in de eerste helft van de
vorige eeuw in bijna iedere plaats van enige betekenis in Nederland
te vinden. Momenteel zijn er nog zo’n 150 over. De meeste daarvan
moeten als ‘voormalig’ betiteld worden en zijn in andere handen
overgegaan; een klein aantal is nieuw.5 In veel gevallen is aan zo’n
gebouw(tje) dat synagoge was niets bijzonders te zien. Soms verschijnen de contouren van een davidster in de ramen en niet zelden is het
gebouw getooid met een Hebreeuws opschrift dat zich meestal als
gevelsteen of compleet fries boven de ingang bevindt. Dit zijn meestal
oorspronkelijke opschriften, die we weer moeten onderscheiden van
opschriften die achteraf zijn aangebracht en die vaak de functie van
een herinneringsteken hebben.
De oorspronkelijke opschriften, waarin het Hebreeuws sterk overheerst, hebben een overwegend symbolische waarde. Ze melden
in de eerste plaats met een zeker zelfbewustzijn dat hier een Joods
gebouw, en wel een synagoge staat. Toch betekent de tekst inhoudelijk natuurlijk ook iets en daarin wordt meestal een vast patroon
gevolgd. Er staat dan een toepasselijke Bijbeltekst6 waarvan een aantal
letters zijn gemarkeerd. Meestal staan er stippen boven, soms zijn het
streepjes of sterretjes, maar ook komt voor dat de letters in kwestie
zijn uitvergroot. De getalswaarden van de aldus gemarkeerde letters
geven samen het jaartal van de stichting of herbouw van het gebouw
aan; vandaar dat de tekst dan ook meestal wordt voorafgegaan door de
aanhef ‘in het jaar...’ (‫) ִבּשְ ׁנַת‬. Dit verschijnsel noemen we het chronogram en hierna zal in een apart hoofdstuk de werking ervan worden
uitgelegd.7 Niet zelden wordt het Bijbelvers in kwestie nog in het
inleiding
11
Nederlands geïdentificeerd, soms ook vertaald. Favoriete teksten zijn
Psalm 118:20 ‘Dit is de poort van de Eeuwige waardoor rechtvaardigen
binnengaan’ of Jesaja 56:7 ‘Want mijn huis zal genoemd worden huis
des gebeds voor alle volken.’ Ook Psalm 55:15 met het lastig te vertalen
‘In het huis van God gaan wij rond in geestdrift’ komt geregeld voor.8
Maar er zijn ook tamelijk uitzonderlijke, zoals het lange citaat van
Ezechiël 43:1-2 in Appingedam. Niet altijd heeft het vers zo’n algemene strekking. Het opschrift van de kleine Leidse synagoge (‘Groter
zal de glorie van dit latere huis zijn dan van het eerdere;’ Haggaï 2:9) is
ook een uitdrukking van een besef van bescheidenheid en voorlopigheid, en dat zal in Medemblik ook een rol gespeeld hebben.9
Niet-oorspronkelijke opschriften zijn meestal van na de oorlog en
hebben als doel een voormalige synagoge als zodanig te identificeren.
Eigenlijk behoren ze bij de categorie van de herdenkingsmonumenten
en net als daar is het Hebreeuwse aandeel in deze teksten veel minder
prominent.
I 1 februari 2009
8
Op deze tekst komen we
zo dadelijk terug.
9
Hoewel de anwb-vertaling
aldaar zich nogal nadrukkelijk beperkt tot de
bedoelingen van de profeet
Haggai, die over de eenvoud
van de tweede tempel in
Jeruzalem sprak.
10
In een andere telling 4:29,
zoals in bijv. het Nederlandse gebedenboek Siach
Jitschak.
hebreeuws op straat
12
Begraafplaatsen
Joodse begraafplaatsen hadden en hebben vaak bij de ingang eenzelfde Hebreeuwse identificatie-opschrift als de synagogen. Behalve de
ingangspoort is het ook vaak het gebouw(tje) waar de rituele wassing
en aflegging van de doden plaatsvindt dat een opschrift draagt.
In het spraakgebruik heten deze gebouwtjes metaheerhuisjes, metaarhuisjes (van ‫‘ – לְטַ הֵר‬reinigen’), of zoals in Alphen aan den Rijn ook wel
‘washuisje’.
De Bijbelverzen, al of niet met chronogrammen, spreken hier over vergankelijkheid en wederopstanding. Job 3:19 is zo een: ‘Klein en groot
is daar, en een slaaf is vrij van zijn heren’ of Deuteronomium 32:39c:
‘Ik laat sterven, ik doe leven.’ Een enkele maal is de tekst genomen uit
een rabbijnse na-Bijbelse bron, zoals de spreuk ‘De geborenen zullen
sterven, maar de doden zullen herleven’, het begin van Avot 4:2210 (het
traktaat ‘Spreuken der Vaderen’) uit de Misjna. Bij begraafplaatsen
doet zich het probleem voor dat ze vaak niet vrij toegankelijk zijn en
dat onze opschriften dan niet vanaf de openbare weg te lezen zijn. Nadat op voorhand was besloten dat opschriften op grafstenen van onze
inventarisatie zouden worden uitgesloten – het zijn er veel te veel en
het is een apart genre waarover al veel is gepubliceerd – zijn de samenstellers toegeeflijk geweest voor andere teksten op begraafplaatsen;
daaronder vallen overigens ook nogal wat herinneringsmonumenten.
Verscheidene opschriften die zo verscholen liggen dat ze praktisch
nooit vanaf de openbare weg gezien worden, zijn toch opgenomen,
mede omdat de tekst ons door welwillende informanten werd toegezonden. Het is geen kwestie van willekeur, maar helemaal consequent
konden, of liever: wilden we op dit punt niet zijn.
inleiding
13
Monumenten
Zoals iedereen uit eigen waarneming kan vaststellen zijn er in ons
land in vele vormen en maten herinneringsmonumenten opgericht
voor de Joodse medeburgers die in de oorlog door de bezetter zijn
weggevoerd en vermoord. De ‘monumenten’ variëren van eenvoudige
plaquettes tot expressieve plastieken,11 maar willen ze in deze publicatie functioneren, dan moet er wel een Hebreeuwse tekst op staan – al
is die soms nog zo beknopt en ondergeschikt. Men zou hier van twee
‘generaties’ kunnen spreken. Kort na de oorlog zijn veel monumenten
opgericht met wat langere en welsprekende teksten, bijvoorbeeld ter
inleiding van de lijst met namen van hen die omkwamen. Maar de
meeste herinneringsmonumenten dateren van ongeveer de laatste
25 jaar en die hebben in de regel weinig Hebreeuws. Een goed voorbeeld hiervan is de plaquette op de kleine synagoge van Bourtange in
het Groningse land nabij de Duitse grens, waar in 1989 ‘ter herinnering aan de 46 gedeporteerden van de joodse gemeente BourtangeVlagtwedde ... [hun] namen en leeftijden zijn aangebracht.’ Dit alles
onder een dreigend citaat van Deuteronomium 25 vers 17 en 19 in twee
talen: ‘Gedenk wat Amalek u gedaan heeft ... Vergeet het niet.’ (afbeelding 1, pagina 44)
11
Een opvallende aanwezigheid onder de monumenten
zijn die van de in Maastricht
geboren kunstenaar Appie
Drielsma (1937); zie
Enschedé, Middelburg,
Meerssen, Gulpen en
Roermond.
Zeer gangbaar is in deze context de troostformule ‘Moge hun ziel
gebundeld zijn in de bundel des levens’. Feitelijk is deze formule in de
vorm van de afkorting (‫ה צרורה בצרור החיים‬/‫ת’ נ’ צ’ ב’ ה’ (= תהי נפשו‬
voornamelijk aan grafstenen voorbehouden; ze wordt dan in het
enkelvoud gelezen en betrokken op de ziel van hem of haar die daar
begraven ligt. De uitdrukking is ontleend aan de gewiekste woorden
waarmee Abigaïl, de vrouw van Nabal, haar paadje bij David schoon
veegde: ‘Mocht iemand het wagen om u te achtervolgen en u naar het
leven te staan, dan zal het steentje van uw leven veilig geborgen zijn in
de buidel waarin de Eeuwige, uw God de mensenlevens bewaart (‫והיתה‬
’‫)נפש אדני צרורה בצרור החיים את ה‬, maar het leven van uw vijanden zal
worden weggeslingerd’ (I Samuël 25:29 in de Nieuwe Bijbelvertaling).
Wanneer nu de uitdrukking, die eerst ter nagedachtenis van individuen werd gebruikt, op herinneringsmonumenten verschijnt, zouden
we haar ook in het meervoud kunnen lezen en vertalen (‘Mogen hun
zielen…’ ‫)תהינה נפשותם צרורות‬, maar het is meer in overeenstemming
met het taalgebruik om voor ‫ נפש‬het enkelvoud aan te houden.
Overigens wordt in plaats van ‫ נפש‬ook wel een vorm van het andere
woord voor ‘ziel’, ‫ נשמה‬gelezen. En we kunnen ook vertalen ‘de bundel van de levenden’ in plaats van ‘het leven’. Hoe dan ook, vergeleken
bij de oorspronkelijke context heeft de uitdrukking een veel diepere
lading gekregen en dat is geen zeldzaam verschijnsel in het lange
leven van sommige Bijbelteksten.
hebreeuws op straat
14
12
Zie literatuurlijst en de lijst
van informanten achterin.
Werkwijze
Wil dit boekje zo nu en dan zijn nut hebben dan is het raadzaam om
iets over onze werkwijze bij de totstandkoming ervan mee te delen.
Het idee voor Hebreeuws op Straat werd de redactie van Alef Beet door
het bestuur van de Vereniging Hebreeuws aangereikt en is uiteindelijk geïnspireerd op een voordracht met dezelfde titel eens gehouden
door professor Irene Zwiep. De redactie besloot te streven naar een
inventaris van ‘alle’ Hebreeuwse opschriften in de openbare ruimte.
Was dat overmoedig? Ja ook, maar belangrijker was de overweging dat
er nauwelijks selectiecriteria te bedenken zijn die niet zouden lijden
onder een grote mate van willekeur. Alleen de mooiste of de interessantste behandelen? Dan moet je er toch eerst heel veel van zien om
verantwoord te kunnen kiezen. Gelukkig kon de redactie een beroep
doen op de leden van de Vereniging Hebreeuws; dat heeft niet alleen
een heel aantal tips en foto’s opgeleverd, maar heeft ook de verantwoordelijkheid voor de volledigheid van het eindresultaat enigszins
gespreid. Daarnaast werden boeken en internetsites die wat op zouden
kunnen leveren geraadpleegd en werd gericht contact gezocht met
informanten die foto’s en berichten konden aanleveren.12
Er werd een taakverdeling afgesproken, zodat ieder redactielid een
klein aantal provincies heeft behartigd. De uit dit onderzoek resulterende gegevens zijn dus vooral gebaseerd op foto’s en beschrijvingen;
waar mogelijk werd dit ondersteund door eigen waarneming. Vervolgens zijn deze gegevens – in de al beschreven volgorde van provincies
en plaatsnamen – in een uniform patroon gegoten. Al doende bleek
dat het materiaal omvangrijker en gevarieerder was dan gedacht.
We hebben dan wel 215 teksten bijeen gekregen, maar we weten best
dat er lacunes in het gebodene moeten zitten; en fouten, ongetwijfeld.
In enkele gevallen zijn onbevestigde vermoedens aangaande de aanwezigheid van een Hebreeuws opschrift zelfs expliciet opgenomen.
We kunnen ons voor de lacunes alleen maar verontschuldigen met
een betuiging van onze oprechte ambitie om het zo goed en compleet
mogelijk te doen.
De liefde voor ons onderwerp deed ons ook besluiten enkele gevallen
op te nemen van opschriften die er ooit waren – en ook als zodanig gedocumenteerd zijn – maar die nu niet meer zichtbaar zijn. Een bijzonder geval daarvan zijn de Amsterdamse gevelstenen die, lang geleden,
door dr. M. Boas zijn beschreven en waaraan een speciaal hoofdstuk
is gewijd. Ook noemden we al onze toegeeflijkheid ten opzichte van
begraafplaatsmonumenten die misschien niet echt ‘op straat’ staan.
Dan zijn er ook nog Hebreeuwse opschriften die wel zichtbaar (kunnen) zijn maar die we toch hebben weggelaten. Grafstenen vallen daaronder, maar ook mezoezot die ervoor zijn om vanaf de straat gezien te
worden en waar de letters ‫ שדי‬op prijken; het is een categorie die om
inleiding
15
afbeelding II
afbeelding III
14
In een enkel geval was het
chronogram niet (meer) te
onderscheiden.
15
In een heel enkel geval treffen we toch het tetragram
aan, maar ook wel een ‫ ד‬in
plaats van een ‫ה‬.
begrijpelijke redenen niet in aanmerking kwam.
En dan een laatste categorie, de transcripties. Het is een bekend feit
dat in protestantse kringen van oudsher een zekere voorliefde voor de
taal van het ‘Oude Verbond’ bestaat, die zich ook heeft uitgebreid tot
liefde voor het nieuwe Israël. Talloze protestantse instellingen dragen
namen als Rehoboth, Eben Haëzer, Pniël of Elim op de gevel, en
christelijke boekwinkels heten Sjofar, Sjaloom of Chananja, enz.
Zuiver Hebreeuws allemaal, maar toch naar ons idee geen ‘Hebreeuws
op straat’ zoals in dit boekje bedoeld. Een opmerkelijke variant van
de categorie Hebreeuws in transcriptie troffen we aan in Utrecht.
Uitingen van liefde voor de heilige taal die níet terugschrokken voor
het gebruik van het Hebreeuwse alfabet, troffen we aan in Harderwijk,
Alphen aan den Rijn en Brandwijk (Zuid-Holland).
Weergave
De Hebreeuwse teksten zijn door ons in gestroomlijnde vorm letterlijk overgenomen. Specifieke regelval is niet per se aangehouden,
maar soms wel nagestreefd. Grote zorg is gedragen voor een goede
herkenbaarheid van de chronogrammen.14 Afkortingen zijn verklaard,
met uitzondering van het alomtegenwoordige ‫ לפ”ק‬of ‫לפ”ג‬. Nederlandse vertalingen van het Hebreeuws die ‘op de steen’ tot de tekst
zelf behoren, zijn hierbij ook opgenomen; ander Nederlands in onze
opschriften is soms weggelaten of verkort aangeduid, al naar gelang
de omstandigheden. Wanneer de vertalingen die we ‘op de steen’ al
aantroffen correct en volledig zijn, zijn ze door ons niet herhaald maar
volstaat een mededeling ‘als vermeld’. Bij de vertalingen hebben we
ook de herkomst van citaten steeds vermeld.
Onze vertalingen van het Hebreeuws zijn gedaan met het oog op de
huidige context van de opschriften. Zo is er van afgezien één specifieke
Nederlandse Bijbelvertaling aan te houden, omdat we dan in bepaalde
gevallen tot minder geschikte vertalingen gedwongen zouden kunnen
worden. Ook is met een zekere opzettelijkheid niet gestreefd naar
volledige consequentie in de weergave. De onuitgesproken Godsnaam
(het ‘tetragram’) wordt in de opschriften altijd afgekort tot
‫ ה‬of ‫ייי‬, al of niet met een afkortingsteken,15 en of we die dan met
‘Heer’ of ‘Eeuwige’ weergeven is in dit verband tamelijk irrelevant.
Het zijn immers ‘maar’ vertalingen en het is niet zinvol de suggestie te
wekken dat er maar één beste vertaling zou bestaan. Beter is het zelfs
te erkennen dat een Hebreeuwse tekst zeer verschillend kan resoneren. Dit is zeker het geval bij Bijbelteksten. Zo komen we nogal eens
de uitdrukking ‫ מקדש מעט‬tegen. In de betekenis ‘een klein heiligdom’
is dit een gangbaar epitheton voor de synagoge. Het is ontleend aan
Ezechiël 11:16, maar in die context wordt het, terecht, heel anders, en
ook nogal verschillend, vertaald.
hebreeuws op straat
16
II
III G. van Solmsstraat 4, Utrecht
inleiding
17
Een ander goed voorbeeld van de onmogelijkheid om ‘definitief’ te
vertalen is het stukje tekst uit Psalm 55:15,16 waar de noodzaak flexibel
te blijven wel heel duidelijk is. Wie wil weten wat de woorden in hun
oorspronkelijke samenhang betekenden krijgt een aardige indruk uit
de Nieuwe Bijbelvertaling: ‘(Wat genoten wij als wij samen waren) bij
het feestgedrang in Gods huis.’ Het Hebreeuwse werkwoord van dit
zinnetje, ‫ נהלך‬in de pi‘‘el, dat ‘wandelen, rondgaan’ suggereert, wordt
in de nbv maar weggelaten. In de nbg-vertaling wordt het op een
andere manier genegeerd: ‘die in het feestgewoel gingen naar (!) Gods
huis.’ Dan is er nog het woord ‫ רגש‬waarvoor in de oorspronkelijke context ‘feestgedruis’ goed voldoet maar dat in modern
Hebreeuws de betekenis ‘gevoel, sentiment’ heeft. Bij diegenen die
hun Hebreeuws niet via de ingang van de Bijbel hebben verworven,
overheerst deze betekenis en om die associatie mee te kunnen nemen
hebben we het met ‘geestdrift’ geprobeerd, een vertaling die in de
naslagwerken niet zal zijn terug te vinden.
Tot slot volgt nog de uitkomst van het chronogram en wordt – waar
zinvol – in een opmerking overige informatie gegeven. Omdat ons
materiaal, hoewel streng geredigeerd, door een aantal verschillende
handen is aangeleverd, kan de lezer hier geen complete eenvormigheid verwachten – zoals ook voor de overige gegevens de staat van
volmaakte consequentheid niet bereikt is.
Albert van der Heide
16
‫בבית אלהים נהלך ברגש‬
in Bourtange, Elburg,
Sliedrecht en (verkort)
Maastricht.
hebreeuws op straat
18
ii Het hebreeuwse
chronogram
Of: hoe men jaartallen ook kan weergeven
Chronogrammen, we kennen ze allemaal wel, al zijn we ons daar
dikwijls niet van bewust. Waarom is op die gevel van dat stadhuis of
van dat oude gymnasium toch die Latijnse tekst met een paar speciaal
gekenmerkte letters, hoofdletters, extra groot of met een andere kleur,
geschreven? Het zijn chronogrammen ofwel jaardichten, die ook wel
jaarschrift, jaarvers, jaartalvers, tijdvers, chronicon of chronicum
worden genoemd.
Maar wat is een chronogram? Het is een tekst, waarin sommige letters
mede als cijfers uitgelegd moeten worden. Het woord is afgeleid van
de Griekse woorden ‘chronos’ en ‘gramma’, die respectievelijk ‘tijd’ en
‘letter’ betekenen. Wanneer een chronogram uit versregels bestaat,
noemen we het een chronostichon (‘stichon’ betekent ‘versregel’). In
een zuiver chronogram, dat maar zelden voorkomt, bevat elk woord
een cijfer, en wel in de juiste volgorde, d.w.z. van hoog naar laag. Het is
de bedoeling van een chronogram om een bepaald jaartal te verbergen. Men kan dit alleen ontdekken door alle in de tekst voorkomende
Romeinse letters die tevens een getalswaarde hebben bij elkaar op te
tellen. Deze Romeinse cijferletters met hun getalswaarden zijn:
m = 1000, d = 500, c = 100, l = 50, x = 10, w = vv = 10, u = v = 5, y = ij
= ii = 2 en j = i = 1. Sommige letters zijn later aangepast aan de talen
waarin zij gebruikt werden. Het Latijn kent namelijk de letters w, u, y,
ij en j niet.
Chronogrammen komen echter niet alleen in het Latijn voor, al is de
latere Latijnse literatuur er wel het rijkste aan. Ook in het Arabisch,
Engels, Frans, Hongaars, Perzisch en andere talen komen ze voor,
terwijl ze opvallend genoeg in het Italiaans nauwelijks bestaan. Ook
op menig Duits vakwerkhuis, maar soms ook in Nederland of België,
treffen we op een houten stijl een chronogram in het Duits of het Nederlands aan om aan te geven wanneer het huis werd gebouwd.
Soms worden chronogrammen ook gebruikt om een jaartal te onthouden, al lijkt ons dat eerder het verschuiven van een probleem. Zo
noemt de bekende Nederlandse chronogrammist Bernard Grothues
als voorbeeld het geboorte- en sterfjaar van Rembrandt van Rijn (16061669). Beide jaartallen zouden voor altijd zijn vastgelegd in de spreuken: Rembrandt is verschenen en Rembrandt is heengegaan en ziet het eeuwige
licht. We tellen alle letters die een getalswaarde hebben bij elkaar op en
krijgen: m + d + i + v + c = 1000 + 500 + 1 + 5 + 100 = 1606 en m + d + i + i
+ u + w + i + l + i + c = 1000 + 500 + 1 + 1 + 5 + 10 + 1 + 50 + 1 + 100 = 1669.
Wanneer we ons afvragen, wanneer het chronogram is ontstaan,
moeten we ver terug. We weten het niet precies. Bij alle volkeren en
in alle tijden treffen we al zinnebeeldige verklaringen van getallen
aan. Zo hebben in de Hebreeuwse Bijbel de getallen 3, 4, 5, 7 en 12 een
bijzondere betekenis. En onder invloed van de getallensymboliek werden in de oudheid woorden soms als getallen en getallen als woorden
hebreeuws op straat
20
geschreven. Ook namen kunnen zo als getallen worden aangeduid.
Een heel bekend geval treffen we aan in het Nieuwtestamentische
boek Openbaring (13:18), waar gesproken wordt over ‘het getal van het
beest ... Het getal is zeshonderdzesenzestig.’ Het is met behulp van
Hebreeuwse cijferwaarden te vinden in nron ksr (n = 50, r = 200, o
= 6, n = 50, k = 100, s = 60, r = 200, tesamen 666), met wie de christenvervolger keizer Domitianus (81-96) als een ‘Nero redivivus’, een herrezen Nero, werd bedoeld.
In de kabbala, de joodse mystieke leer, probeerde men door getallenspeculatie tot een mystieke uitleg van de woorden in de Hebreeuwse
Bijbel of de Talmoed te komen. In onze contreien werd het chronogram in de Zuidelijke Nederlanden waarschijnlijk nog voor de ontdekking van de boekdrukkunst geïntroduceerd door joodse geleerden,
die tot het christelijke geloof waren overgegaan. De middeleeuwse
monniken vonden in het chronogram een mogelijkheid om hun
boodschap in woord (inhoud) en tijd (jaartal) over te brengen. Het
veelvuldig gebruik ervan leidde in de 16e en 17e eeuw ertoe dat chronogrammen een belangrijke functie kregen als herdenkingstekst. Ze
waren haast overal te vinden: op gebouwen, graven, altaren, klokken,
triomfbogen, munten, penningen en in kronieken en geschiedwerken. Door het geforceerde karakter ervan is de tekst vaak moeilijk te
begrijpen. De schrijver van het chronogram, de chronogrammist, is
meestal onbekend.
Maar nu naar de Hebreeuwse chronogrammen.
De tweeëntwintig letters van het Hebreeuwse alfabet hebben ook een
getalswaarde. De eerste tien letters voor de getallen 1 t/m 10, 11 = 10 + 1,
12 = 10 + 2, enz. De getallen 15 en 16 worden evenwel geschreven als 9
+ 6 en 9 + 7 teneinde iedere gelijkenis met de godsnaam te vermijden.
De elfde letter heeft de getalswaarde van 20, de twaalfde van 30, enz.
De resterende letters worden voor de honderdtallen gebruikt. Voor
500 t/m 900 zijn er twee systemen in gebruik: 500 = 400 +100, 600 =
400 + 200, enzovoort, of men gebruikt de zogenaamde slotletters met
een apostrof erachter, eventueel gevolgd door een spatie. De laatste
methode is niet meer gebruikelijk. Voor het weergeven van de duizendtallen gebruikt men dezelfde letters als voor de eenheden, schrijft
er echter een punt boven of een apostrof erachter, eventueel weer met
een spatie voor de volgende als cijfer gebruikte letter. Men schrijft in
beginsel van het hoogste naar het laagste getal. Hiervan wordt slechts
afgeweken teneinde ongewenste combinaties te voorkomen. Wanneer
meerdere letters achter elkaar in hun getalswaarde gebruikt worden,
schrijft men vóór de laatste een dubbele apostrof. Voor het getal 0
bestaat geen apart teken.
het hebreeuwse chronogram
21
1 = ‫א‬
2 = ‫ב‬
3 = ‫ג‬
4 = ‫ד‬
5 = ‫ה‬
6 = ‫ו‬
7 = ‫ז‬
8 = ‫ח‬
9 = ‫ט‬
10 = ‫י‬
11 = ‫י”א‬
enzovoort
20 = ‫כ‬
30 = ‫ל‬
40 = ‫מ‬
50 = ‫נ‬
60 = ‫ס‬
70 = ‫ע‬
80 = ‫פ‬
90 = ‫צ‬
100 = ‫ק‬
200 = ‫ר‬
300 = ‫ש‬
400 = ‫ת‬
500 = ‫ת”ק‬
600 = ‫ת”ר‬
700 = ‫ת”ש‬
800 = ‫ת”ת‬
900 = ‫תת”ק‬
1000 = ֹ ‫ א‬of ‘‫א‬
2000 = ֹ ‫ ב‬of ‘‫ב‬
3000 = ֹ ‫ ג‬of ‘‫ג‬
4000 = ֹ ‫ ד‬of ‘‫ד‬
5000 = ֹ ‫ ה‬of ‘‫ה‬
500 = ‘‫ך‬
600 = ‘‫ם‬
700 = ‘‫ן‬
800 = ‘‫ף‬
900 = ‘‫ץ‬
Deze traditionele manier voor het schrijven van de getallen wordt
haast alleen nog maar gebruikt voor het aangeven van data naar de
Joodse jaartelling, voor specifieke Joodse feest- en rouwdagen, bij het
aangeven van Bijbelverzen en voor de nummering van bladzijden,
ook wanneer een aparte nummering gewenst is, bijvoorbeeld bij een
inleiding of een voorwoord. In dit opzicht is het gebruik te vergelijken
met onze ‘Romeinse cijfers’.
Jaartallen volgens de Joodse jaartelling schrijft men ‘naar de grote
specificatie’ of ‘naar de kleine specificatie’, Hebreeuws ‫ִלפ ְָרט ָגּדֹול‬
en ‫ ִלפ ְָרט קָטָ ן‬, d.w.z. met of zonder de vermelding van het geldende
duizendtal (thans 5000). De ‘kleine jaartelling’ is de gebruikelijkste.
Tussen de laatste twee letters van het jaartal schrijft men de dubbele
apostrof die ook bij afkortingen wordt gebruikt, en om aan te geven
welke van beide tellingen aan de orde is zet men de afkorting ‫ לפ”ג‬of
‫לפ”ק‬.
De omrekening van de Joodse naar de gebruikelijke westerse jaartelling is eenvoudig. Het Joodse jaartal naar de kleine telling + 1239 (van
Joods Nieuwjaar t/m december) of + 1240 (van januari tot het volgende
Joodse Nieuwjaar) levert de gewone jaartelling op. Het Joodse jaar 5771
(‫ )תשע”א לפ”ק‬is dus het jaar 771 + 1239/40 = 2010/11 naar de gewone
jaartelling.
Het oudste bekende chronogram uit de joodse literatuur is gevonden
in een Hebreeuws gedicht van het jaar 1205 door Judah Al-Charizi,
terwijl de vroegste Latijnse chronogrammen vijf jaar later worden
gedateerd. Ze komen ook nogal eens voor op grafmonumenten en
op synagogen of andere belangrijke gebouwen. Ook de datum van
verschijnen van een boek werd dikwijls door middel van een chronogram aangeduid. In de vroegste gedrukte boeken bestaat het chronogram slechts uit een of twee woorden. Zo staat in de Soncino-uitgave
van de de Talmoed als het oudste gedrukte Hebreeuwse chronogram
slechts het woord ‫‘ – גמרא‬Talmoed’, wat de cijferwaarde 244 naar de
kleine telling oplevert, d.w.z. het jaar 1484 van de gewone jaartelling.
hebreeuws op straat
22
Later zat het chronogram verborgen in hele of halve bijbelverzen of in
geconstrueerde zinnen die iets duidelijk moesten maken over de inhoud of de schrijver van het desbetreffende werk. De letters, waarvan
men de cijferwaarde moest optellen, werden op een speciale manier
gemarkeerd.
Ook werden belangrijke jaren uit de joodse geschiedenis door een
chronogram aangegeven. Zo wordt het jaar van de verdrijving van
de joden uit Spanje, 1492, bijvoorbeeld ‫( מזרה‬getalswaarde [5]252 =
1492) genoemd, ontleend aan Jeremia 31:10 (‘de Eeuwige die Israël
verstrooide’).
Sluiten we af met twee mooie voorbeelden uit Amsterdam, een uit een
boek en een op een synagoge.
Een van de interessantste afbeeldingen in het boek ‘Bibliotheca
Rosenthaliana. Treasures of Jewish Booklore’ (Amsterdam 1994), op
bladzijde 40-41, is een in 1666 te Amsterdam door de drukkerij van
David de Castro Tartas uitgegeven ‫תקון‬, een speciaal gebedenboek. De
pseudo-messias Sjabtai Tsvi (1626-1676) is daarop afgebeeld als zittend
op een troon en als jaar van uitgave staat aangegeven:
‫‘ בשנת הנני מושיע את עמי לפ”ק‬In het jaar Zie, ik verlos mijn volk;
naar de kleine telling’, d.w.z. het jaar 426 = 1666. Sjabtai Tsvi, afkomstig uit Smyrna, had 18 juni 1666 uitgeroepen tot de dag van de verlossing vanwege de aangekondigde komst van de Messias. De sterke
suggestie was dat hij dat zelf was, maar hij werd door de Turkse sultan
gearresteerd en voor de keuze gesteld terechtgesteld te worden of zich
te bekeren tot de islam. En dat deed hij. Groot was de teleurstelling in
de joodse wereld, die door de beweging van Sjabtai Tsvi in hevige onrust verkeerde. De productieve drukker David de Castro Tartas was zo
aangeslagen, dat hij in 1667 geen enkel boek uitgaf. Zestienhonderdzesenzestig was een rampjaar, niet alleen voor de joden, maar ook voor
de christenen. Zou het niet het einde van de wereld betekenen: 1666, in
Romeinse cijfers mdclxvi, alle cijfers slechts één keer gebruikt in een
aflopende reeks en nog wel met het getal van het beest erin.
Nostradamus (1503-1566) had er al op gewezen. Dat kon niet goed
gaan.
Op de Snoge, de synagoge van de Portugees-Israëlitische gemeente
in Amsterdam, staat boven de hoofdingang in vergulde Hebreeuwse
letters:
‫( בשנת ואני ברב חסדך אבוא ב ֹי ֹת ֹך ֹ לפ”ק‬Psalm 5:8a), ‘In het jaar Door Uw
grote liefde mag ik Uw huis binnengaan; naar de kleine telling.’ Het
chronogram ‫ ביתך‬geeft 432 = 1672. Het vermeldt het jaar waarin de
synagoge klaar had moeten zijn, het verhoopte inwijdingsjaar.
De bouw werd echter in het begin van het rampjaar 1672 onderbroken.
Pas op 24 mei 1674 ging men verder. Op vrijdag 2 augustus 1675 had
het hebreeuwse chronogram
23
de inwijding plaats. De naam van de initiatiefnemer voor de bouw
van de synagoge, de in Portugal geboren opperrabbijn Ishac Aboab
da Fonseca, zit verborgen in de laatste twee woorden: (‫אבוא ב(יתך‬. Te
mooi om nog te veranderen!
In de inventarisatie van Hebreeuwse opschriften waaraan dit boekje
is gewijd komen vele chronogrammen voor; ze komen zowel van
monumenten als van ingangspartijen en gevelstenen op synagogen.
Na wat hierboven is uitgelegd kunnen ze voor de lezer geen geheimen
meer hebben.
iii Historische
hebreeuwse
gevelstenen
in Amsterdam
Wim Delsman
Dr. Marcus Boas’ interesse voor historisch Joods Amsterdam
NB: Technische beperkingen noodzaakten ons in onze teksten het vocalisatieteken van de
cholem (o) te gebruiken voor de markering van de chronogrammen.
Zoals verschillende afbeeldingen laten zien, zijn de teksten zelf daarin vaak veel duidelijker.
Literatuur
B. Grothues, Het
excellente chronogram,
ao-reeks nr. 1694,
Stichting ivio;
Lelystad 1977.
hebreeuws op straat
24
afbeelding IV
Op de gouden medaille die de Universiteit van Amsterdam in 1903 aan
Marcus Boas (1879-1941) toekende voor zijn inzending over de klassiek
Griekse dichter Simonides – thans in bruikleen bij het Koninklijke
Penningen Kabinet, Geldmuseum, Utrecht – prijkt aan de ene kant
het wapen van de Stad Amsterdam en aan de andere kant de naam van
de prijswinnaar ‘Marcus Boas Amstelodamensis’, van Amsterdam.
Amsterdammer was hij en zou hij zijn leven lang blijven. In 1906 promoveerde hij, voortbouwend op het onderwerp van de prijsvraag, op
een proefschrift getiteld De Epigrammatis Simonidei. Later bleek ook dat
de wetenschappelijke verdienste van de privaatdocent klassieke talen,
die hij werd, op het gebied van de klassieke filologie zou liggen. Hij
was niet voor niets een vooraanstaand lid van de Philologische Kring.
En het was voor hem vanzelfsprekend dat hij ook lid was van het
Genootschap Amstelodamum en van het Genootschap voor de Joodse
Wetenschap in Nederland. Zijn belangstelling voor de Amsterdamse
gevelstenen – en in het bijzonder die met een Hebreeuwse tekst –
concretiseerde zich in artikelen in maandblad en jaarboek Amstelodamum. Zijn dochters maakten beiden melding van zijn verdiensten op
dit gebied.
In het artikel over Hebreeuwse gevelstenen in Amsterdam dat
dr. Marcus Boas in 1938 voor het Jaarboek Amstelodamum schreef
gaan zijn genoemde interessegebieden samen. Het artikel heeft
een wat breedvoerige stijl – en daarom vatten we het hier samen.
Aanleiding voor zijn bijdrage was een zeer summier bericht over een
nieuwe Hebreeuwse gevelsteen in de Amsterdamse Sint-Luciënsteeg,
voorjaar 1937. Deze steen van 1662 bevindt zich thans in de muur van
de toegangspoort van de Synagoge van de Portugees-Israëlietische
Gemeente (pig), de befaamde Esnoga of Snoge aan het Mr. Visserplein
in Amsterdam. Dat geldt ook voor drie andere gevelstenen die Boas
noemt. De twee laatste die hij vermeldt bevinden zich respectievelijk
in het oorspronkelijke pand in de Nieuwe Kerkstraat, en in de collectie
van het Joods Historisch Museum.
afbeelding V
1
De gevelsteen van Abraham en Isaac Pereyra (5422/1652)
Boas schrijft :
‘De Hebreeuwse tekst (...) van den steen behelst vier woorden, en wel
de eerste woorden, tevens het eerste hemistichium van het bijbelvers
Ps. 16 vs. 8, dat in zijn geheel (…) in de Statenvertaling “Ik stel mij den
Heer geduriglijk voor mij; omdat hij aan mijne regterhand is, zal
ik niet wankelen” (…) luidt. Ik stel mij den Heer voortdurend voor
oogen was dus het richtsnoer zijns levens, dat de bouwheer in den
gevel van zijn huis deed plaatsen. Fraai zijn de letters, harmonisch
hebreeuws op straat
26
de plaatsing der vier woorden ten opzichte van elkander. De spil der
inscriptie vormt het tweede woord van het vers, des Heeren naam,
die door slechts één letter, ten teken van afkorting door twee stippen
gekroond, wordt geschetst: zomin als de orthodoxe Jood overeenkomstig het voorschrift der wet den verheven naam onnodig of overbodig
uitspreekt, schrijft hij hem evenmin voluit, althans voor profaan
gebruik. (Vgl. het volledige tetragrammaton in de gevelsteen van (ooit)
Bergstraat 14, Amstelodamum, maandblad, p. 137) (…) Voorts is alleen op
de tweede regel het laatste woord der spreuk, het bijwoord van tijd ‘tamid’ steeds geplaatst, geflankeerd door de jaaraanduiding ann˚ [boven
de tweede N een minuscuul kleine o] 5422: men krijgt de indruk, dat
de steenhouwer slechts ternauwernood daarvoor aan weerszijden van
het tekstwoord de nodige ruimte vond.’
Vervolgens behandelde Boas de herkomst van de steen, uit het huis
Waterlooplein 13 (vroegere benaming en nummering: Houtgracht Q
233). De oorspronkelijke bezitters van de panden 13 en 11 waren bekend. ‘Stichters van beide huizen waren vermogende en invloedrijke
Portugees-Israëlietische kooplieden Abraham en Isaac [de] Pereira, die
beide percelen lieten bouwen, om in perceel 11 een suikerraffinaderij
en in perceel 13 hun woonhuis te vestigen. (…) Abraham Pereyra was o.a.
in 1675 een der bouwheren van de Portugees-Israëlietische Synagoge.’
Maar hij was ook, voegen we nu toe, een van de stichters van een jesiba,
zeg maar ‘studiehuis’, in Hebron (1659). Hij hechtte zo veel geloof
aan de messiaanse pretenties van Sjabtai Tsvi uit Smyrna dat hij uit
Amsterdam vertrok op weg naar het Heilige Land, maar in Italië een
tijd bleef steken en weer terugkeerde naar Amsterdam, toen het drama
was afgelopen.
Boas ging op zoek naar meer gegevens over de Pereyra’s en raadpleegde J.S. da Silva Rosa (1886-1943), de bibliothecaris van Ets Haim,
waardoor hij te weten kwam dat er twee Spaanse werken van Abraham
bekend zijn, te weten: een uit 1666(!): La Certeza del Camino. Compuesta
por Abraham Pereyra. Dedicada al Senor Dios de Israel, en Lugar de
sacrificio sobre su Ara, por expiacion de peccados del Autor. Amsterdam 5426 [=1666] (‘De Zekerheid van de Weg. Samengesteld door
Abraham Pereyra, opgedragen aan de Heer de God van Israel als een
offer op zijn altaar, ter verzoening voor de zonden van de auteur’).
De toevoeging op het titelblad zou kunnen doen vermoeden dat er
een relatie tussen de auteur en zijn geloof in Sjabtai Tsvi zou bestaan,
maar volgens Gershom Scholem, de autoriteit op dit gebied, is er geen
sprake van enige zinspeling op een verband. Het tweede Spaanse werk
van Abraham Peryra is van 1671: Espejo de la Vanidad del Mundo (‘Spiegel
van de ijdelheid der wereld’). In dit laatste werk vindt Boas dan aan het
eind van de dertien artikelen van het Joodse geloof Pereyra’s volgende
vermaning: ‘en opdat gij beter begrijpt tegen wie gij schandelijk
historische hebreeuwse gevelstenen in amsterdam
27
IV Dr. Marcus Boas (1879-1941)
V
1
Zie ook hetgeen Jaap Meijer
schrijft naar aanleiding van
de gevelsteen in Het verdwenen Ghetto (1948), 18-20.
hebreeuws op straat
28
zondigt en wie gij trouw met innige liefde moet dienen, overweeg wat
Koning David heeft gezegd: “Ik stelde mij de Heer voortdurend voor
ogen” dat wil zeggen, ik stel mij de hoogste macht van de Oorzaak
der oorzaken voor ogen, welke zich verbreidt en uitstrekt over al haar
voortbrengselen, en aan deze haar genade en heerlijkheid meedeelt’
(vertaling Boas).
Het lijkt erop dat Pereyra zich na het Sabbatiaanse avontuur weer concentreerde op het klassieke Jodendom en met deze woorden, bewust of
onbewust, zijn ‘huistekst’ als richtsnoer aanbeval.1
‘De gebroeders Pereyra kunnen’, zo schrijft Boas, ‘in weerwil van
hun belezenheid, uiteraard bezwaarlijk als de eigenlijke pioniers
gelden, die een bijbelvers of een half bijbelvers, dat zij tot hun lijf- en
huisspreuk stempelden, hadden opgedolven. Veeleer mag worden
aangenomen, dat wie weet hoe lang te voren reeds het verzelfstandigde hemistichium een gangbare munt was in de Joodse religieuse
literatuur.’ (…) ‘Anderzijds echter (…) wordt bij de tot mystiek geneigde
Oosteuropese Joden de bewegingskring der verzelfstandigde spreuk
(…) verengd, en hare toepasselijkheid beperkt tot één geestelijke uiting
van de mens, zijn gebed: ik stel mij de Heer voortdurend voor ogen bij
het gebed. Uit deze opvatting ontwikkelde zich nu het Oosteuropese
gebruik, zich de spreuk zelf, in letterlijke zin, ‘voortdurend voor ogen
te stellen’, hetgeen deze praktische en technische vorm aannam, dat
men het gebedenboek van een los perkamenten of papieren inlegblad
voorzag, beschreven resp. bedrukt met de onderhavige spreuk als
kernspreuk, en verder met andere Bijbelspreuken, veelal getekend in
de gedaante van een luchter. Zo werd het Bijbelcitaat in stede van een
verzekerdheid van godsvertrouwen een vermaning tot concentratie
bij het gebed. De Bibliotheca Rosenthaliana, de Bibliotheek van het
Portugees-Israëlietisch Seminarium Ets Haim, zowel als de heer
S. Seeligmann bezitten van dergelijke inlegbladen een aantal exemplaren. Noch als bidblad noch als bladwijzer zijn zij op te vatten; op
den duur moesten zij bovendien een apotropaeisch karakter erlangen.’
Dit amulet-achtige gebruik van Psalm 16:8a, dat naar het eerste woord
‘Sjiwwiti’ is gaan heten, heeft in Oosteuropese synagogen een centrale
plaats op de lessenaar van de voorganger gekregen, een gebruik dat
men naar elders meenam. ‘En zo heeft de spreuk in haar beperkte
betekenis, ook in Amsterdam haar intrede gedaan; men treft haar aldus aan o.a. in het bedehuis met de Oosteuropese ritus, Nieuwe Kerkstraat 149, dat enige tientallen jaren geleden door Russische en Poolse
emigranten is gesticht.’ En Boas wijst dan op het gebruik van de tekst
als wandspreuk in de synagoge Linnaeusstraat (1927) en in de Lekstraat Synagoge (november 1937). Ook de Uilenburgersynagoge kent
(nu) zo’n wandspreuk. Tenslotte valt nu op te merken dat de vorige en
de nieuwe liberale Synagoge in Amsterdam ook de tekst gebruikten –
historische hebreeuwse gevelstenen in amsterdam
29
zij het op de buitenmuur. De tekst die de Pereyra’s in Amsterdam als
motto kozen in 1662, werd in 2010 gekozen als treffende tekst voor de
synagogale nieuwbouw; men zie het desbetreffende lemma over de
nieuwe liberale Synagoge in deze uitgave.
afbeelding VI
afbeelding VII
afbeelding VIII
2
‘5531’
De tweede gevelsteen waarop Dr. Boas wijst (nu ook in de poort van de
pig) is die op Waterlooplein 55-57, waarvan de letters ‘even fraai zijn als
die van nr. 13, maar slechts met de Hebreeuwse weergave, resp. vertaling van “Anno Mundi 5531” (= 1771/2).’ Dus: ‫‘ = התקלא ליצירה‬5531
van de schepping’.
3
Sa’adat zeqenim / Sa’adas zekeinim
De derde gevelsteen die Boas en passant behandelt is de steen die in
zijn tijd nog zich bevond in een dubbelpand Rapenburgerstraat 34-36
(het werd gesloopt in maart 1945, de steen bleef bewaard en later ook
ingemetseld in de poort van de pig), een steen met het jaartal 17 – 92
waartussen de beide Hebreeuwse initialen (‫ח ק ( = חברה קדישא‬
waardoor een pieuse vereniging wordt aangeduid en verder in
Hebreeuwse letters zowel de naam der vereniging ‫ סעדת זקנים‬dat is
steun der bejaarden, als het jaartal [5]552. Hier wordt de herinnering
bewaard aan een eens invloedrijk krachtig genootschap, dat zelfs in
andere steden van ons land filialen bezat’. Met name dankzij Carel
Reijnders en Shlomo Berger weten we inmiddels meer over dit genootschap, dat in 1754 werd gesticht en waarvan het reglement in het
Jiddisch (Amsterdam, 1768, uniek exemplaar in de Bibliotheca
Rosenthaliana) bewaard is gebleven. De instelling zorgde voor een
klein pensioen voor leden van 60 jaar en ouder, maar werd ook bekend
door de inspanningen voor een ‘reizende synagoge (inventaris)’ in
marktplaatsen zonder synagoge. Vooralsnog is het onduidelijk tot
wanneer het genootschap functioneerde. (Ons Amsterdam, januari 2000;
Gids voor onderzoek naar de geschiedenis van de joden in Nederland, Amsterdam 2000, p. 66-72).
VI
VII
4
Fernandes Nuneshuis
Vervolgens vraagt Boas dan aandacht voor het pand Nieuwe Kerkstraat 16. ‘Een [in 1938] nog bestaand hofje, ten behoeve van bedaagde
vrouwen der Portugees-Israelietische gemeente, uiterlijk een gewoon
woonhuis, met een gevelsteen met Hebreeuwse en Nederlandse
tekst.’ ‘De tekst van de gevelsteen wordt ook hier door een – gemarkeerd – bijbelvers gevormd, doch draagt in tegenstelling tot de boven
hebreeuws op straat
30
historische hebreeuwse gevelstenen in amsterdam
31
besproken bijbelcitaten een sterk persoonlijk karakter, gelijk dit in
opschriften van hofjes en stichtingen meermalen het geval is.’ Zie verder over deze steen het desbetreffende lemma in deze publicatie onder
Amsterdam, Centrum 7.
afbeelding IX
afbeelding X
5
Saligheyt
De gevelsteen van Zwanenburgwal 38 stamt mogelijk ook uit dezelfde
tijd als de eerste hier behandelde steen, want de huizen 40 en 38
‘vormden oorspronkelijk een geheel en het is merkwaardig, dat ook
zij (…) ten behoeve van een suikerraffinaderij, en wel in het jaar 1657,
zijn gesticht eveneens door een Portugeesch-Israëlietisch koopman,
Isaac Mocado (bij Da Silva Rosa, p. 31 luidt de naam Mocatta), in wiens
familie de perceelen bleven tot in de tweede helft der 18e eeuw (…).
Het bijbelvers, dat hier gebezigd is, treft men aan Gen. 49 v. 18, en de
Nederlandsche tekst beantwoordt geheel aan de Statenvertaling. (…)
Voor ons doel kunnen wij volstaan de discrepantie – waarop de heer
I.L. Seeligmann [de latere Bijbelgeleerde in Jeruzalem, 1907- 1982]
mijn aandacht vestigde – te constateeren tusschen de Joodsche opvatting van het vers, die uiteraard de stichter van den steen voorstond “op
uw hulp hoop ik, Heer”, en de door hem – werktuiglijk – toegevoegde
Nederlandsche Statenvertaling: “op uw zaligheid wacht ik, Heer”
waaruit een Christelijke zin spreekt.’ Hoewel het nog niet uitgemaakt
is dat het bij deze steen inderdaad om een citaat uit de Statenvertaling
gaat (hetgeen Boas aanneemt) is het wel typerend dat hier ‘salichheyt’
wordt gebruikt en dat woord bij de Statenvertalers een christelijke
aantekening oplevert: “Het Hebreeuwsche woord beteekent of tijdelijke verlossing en behoud, of eeuwige (zie ook Lukas 19:9), of beiden tezamen, gelijk Ps. 37:39, en hier”! Juist dát woord – en niet bij voorbeeld
‘hulp’ of ‘uitredding’ – zou inderdaad uit een christelijke context
kunnen komen. Maar vooralsnog konden we niet vaststellen uit welke
vertaling de Nederlandse tekst op deze steen stamt.
De steen, die nu ook in de poort van de PIG is opgenomen, toont duidelijk inhoudelijke verwantschap met de spreuk uit de Psalmen van de
eerstgenoemde steen, uit 1662, van Boas’ artikel.
6
‘Abrahams offerande’
De zesde steen. Dr. Boas: ‘Eigenlijk is er nog slechts één gevelsteen
over: St. Anthoniebreestraat 23 in vernieuwd perceel (vroeger C 17)
met de geliefde voorstelling van Abrahams offerande (…) met een Hebreeuws onderschrift dat het binden (ten offer) van Izaak betekent.’ Bij
dat laatste verwijst Boas naar de Joods traditionele benaming voor het
verhaal van Genesis 22: ‫עקדת־יצחק‬.
hebreeuws op straat
32
X
IX
VIII
historische hebreeuwse gevelstenen in amsterdam
33
Tegenwoordig behoort deze steen tot de collectie van het Joods Historisch Museum, inv. nr. 00634, zij het in semi-permanente bruikleen
aan het Tropenmuseum. Een kopie van de steen is aangebracht in de
hal van de nieuwbouw St. Anthoniebreestraat 27-37.
Deze bijdrage aan
Hebreeuws op Straat is een
summiere weergave van het
lange artikel ‘De nieuwe
Hebreeuwsche gevelsteen
in de Sint-Luciënsteeg’ van
Dr. M. Boas dat verscheen
in het Jaarboek Amstelodamum
1938 (p. 109-122). Het artikel
hier is een samenvatting,
maar wel zo dat enerzijds de
stijl van Dr. Boas enigszins
behouden bleef, en anderzijds actuele informatie
de lezer van nu niet wordt
onthouden. Daarbij gaat
speciale dank uit naar de
heer Onno Boers, secretaris
van de Vrienden van de
Vereniging Amsterdamse
Gevelstenen; verder naar de
heer David Cohen Paraira
(Amstelveen) mevrouw Raya
Lichansky (Amsterdam)
en het Joods Historisch
Museum voor de foto’s.
Merkwaardig blijft dat
M. Boas in het artikel
geen melding maakte
van de tekst op Nieuwe
Herengracht 33 (‘Mishenet
zequenim’). Maar mogelijk
viel deze tekst niet onder
het begrip ‘gevelsteen’; zie
het betreffende lemma bij
Amsterdam, Centrum.
Hommage
In Hakehilla, het blad van de Joodse Gemeente Amsterdam, van mei
1994 schreef dr. Henriette Boas (1911-2001) oudste dochter van dr.
Marcus Boas, over ‘Amsterdamse gevelstenen gebaseerd op Tenach’,
mede naar aanleiding van het toen juist verschenen boek De gevelstenen
van Amsterdam door Onno W. Boers. Het artikel was ook bedoeld als
eerbetoon aan haar vader die op 4 mei 1941 overleed in zijn huis in de
Den Texstraat. Behalve een aantal algemene inleidende opmerkingen
en een opsomming van de 32 gevelstenen die Boers noemt met betrekking tot Tenach, gaat ze in op gevelstenen van Joodse oorsprong,
hetgeen praktisch neerkomt op een zeer korte samenvatting van het
artikel van haar vader uit 1938. Uiteraard met enkele aanvullingen,
waaronder de mededeling dat in 1955 de steen van Abraham en Isaac
Pereyra (1662) van de muur van de St. Luciënsteeg op initiatief van
prof. J.A. van Praag overgebracht werd naar de toegangspoort van de
PIG en dat die daar werd onthuld door haar moeder, mevrouw
J. Boas-Snuyff.
Vorig jaar vatte Marcus Boas’ jongste dochter Paula Frank-Boas (1916)
in Haifa het artikel van haar vader in twee pagina’s samen voor de
lezers van Aleh, het blad van de Irgoen Ole Holland, de Nederlandse
immigrantenvereniging in Israël, voorzien van oorspronkelijke
illustraties.
En zo eerden zijn echtgenote en zijn beide dochters – naar aanleiding
van zijn studie van Amsterdamse Hebreeuwse gevelstenen – de gedachtenis van dr. Marcus Boas, de Amsterdammer.
F.J. Hoogewoud
hebreeuws op straat
34
iv Twee bijzondere
gevallen
afbeelding X
1
Zie lemma Leiden
op pagina 116.
1
Een gedicht aan de muur (Leiden, Groenesteeg)
Het korte gedicht dat in Leiden op de zijgevel van het huis Herengracht 47 is aangebracht en om de hoek in de Groenesteeg is te lezen,1
is geschreven door Josef Sarig (1944–1973), een Israëlische dichter en
musicus die op 29-jarige leeftijd sneuvelde op de Golan. Sarig was een
echte kibboetsnik, geboren op 3 maart 1944 en getogen in kibboets Bet
ha-Sjita (‫ )בית־השיטה‬in de vallei van Jizreël. Hij diende in de Zesdaagse
Oorlog, studeerde daarna muziek en compositie, huwde en werd
vader van twee kinderen. In de Jom Kippoer-oorlog werd hij weer
opgeroepen en diende als commandant van een tankeenheid op de
Golan-hoogte. Op de vijfde dag van de oorlog (10 oktober 1973) werd
hij dodelijk getroffen.
Maar het werk van Sarig is niet in het niets opgegaan. Liederen op
teksten van hem zijn ook nu nog op de radio te horen en op cd’s te
koop. Vooral het lied ‫אור וירושליים‬, waarvan Sarig de woorden en de
muziek schreef, is zeer bekend geworden; dat geldt ook voor ‫כנפיים‬
(‘Vleugels’), op muziek van zijn zoon Asaf Sarig, en ‫מותי בא לי פתע‬
(‘Plotseling kwam mijn dood’ – hoe treffend!). Een bundel met nagelaten gedichten (‫ )עשרים שירים‬is postuum door de familie uitgegeven
en er verscheen een bundel met verschillende muziekstukken getiteld
‫שירת יוסף‬.
Het gedicht ‫ מ ֹא ְז ַניִם‬werd opgenomen in het eenvoudige, maar smaakvol uitgevoerde bundeltje Hebreeuwse gedichten dat in 1983 werd
uitgegeven door Amphora Books te Amstelveen: 12 gedichten (in een
ongevocaliseerde typemachineletter) van even zovele verschillende
dichters met Nederlandse vertalingen van Maartje van Tijn en Albert
van der Heide.
De gevocaliseerde Hebreeuwse tekst van Moznajim in de Groenesteeg
is nummer 29 van de 101 ‘wereldgedichten’ die verspreid in de Leidse
binnenstad op blinde muren zijn aangebracht als onderdeel van het
Leidse project ‘Dicht op de muur’.
In 1992 brachten de Leidse kunstenaars Ben Walenkamp en JanWillem Bruins op de honderdste verjaardag van de dichteres Marina
Tsvetajeva een gedicht van haar aan op de gevel van de vermaarde
boekhandel Templum Salomonis (hoek Kloksteeg / Nieuwsteeg,
tegenover het koor van de Pieterskerk); tezelfder tijd zetten zij een
sonnet van Shakespeare op de hoek Houtsteeg/Rapenburg. Bij de
voortzetting van deze activiteiten werden bewust gedichten in vele
talen en schriftsoorten uitgekozen. De resultaten munten uit door de
smaakvolle manier waarop de teksten werden geschilderd. Opvallend
is de grote variatie in de uitvoering en het harmonieuze samengaan
van kleuren, lettervormen en lay-out, hetgeen voor allerlei prettige
accenten in het stadsbeeld heeft gezorgd. Ze maken inmiddels deel
hebreeuws op straat
36
X
XI
twee bijzondere gevallen
37
uit van het algemene Leidse cultuurgoed: de vvv heeft zich erover ontfermd, er zijn rondleidingen te volgen, het project is gedocumenteerd
in maar liefst drie boekuitgaven, en er is een website. In de maand juni
van 2005 werd met een 101ste gedicht het project formeel en officieel
beëindigd. Op het gerestaureerde Kamerlingh Onnes-gebouw, het
beroemde laboratorium dat nu de juridische faculteit herbergt, werd
De Profundis van Frederico García Lorca gezet.
Het is vast niet toevallig dat Moznajim uitgerekend in de Groenesteeg
is aangebracht. We mogen zeker een samenhang zien tussen de inhoud van dit gedicht en het feit dat de Groenesteeg naar een bekende
oude begraafplaats leidt.
zie ook
Albert van der Heide, ‘Rara Hebraica VI: Een Gedicht op een Muur’ in:
Alef Beet 15, 2 (2005), 32–37
Marleen van der Weij, Dicht op de muur. Gedichten in Leiden (1996;
zesde gewijzigde druk 2000) en Dicht op de muur 2. Gedichten in Leiden
(2005)
www.muurgedichten.nl/sarig.html
www.izkor.mod.gov.il/izkor86.asp?t=93891
afbeelding XI
2
Zie lemma Nijmegen
op pagina 80.
2
Het Natuurmuseum in Nijmegen
Het best verstopte ‘Hebreeuws op straat’ is wel te vinden in Nijmegen,
boven de ingang van het plaatselijke Natuurmuseum. Dat juist daar
Hebreeuws staat is minder vreemd dan het lijkt, want het museum
is gevestigd in de voormalige synagoge. Dit gebouw aan de Gerard
Noodtstraat 121, ontworpen door de in Nijmegen zeer bekende
architect Oscar Leeuw, werd in 1913 ingewijd. De oude synagoge aan de
Nonnenstraat was te klein geworden (en is inmiddels, groot genoeg,
weer in gebruik). Nog steeds zichtbaar, hoog aan de gevel, zijn de
Tafelen der Wet met daarop de Hebreeuwse beginwoorden van elk van
de tien geboden.2 Maar dat is niet wat ik bedoel. Pal boven de ingang,
rechts naast het woord natuurmuseum is het pleisterwerk wat ongelijk. Wie heel goed kijkt zou kunnen denken dat daar een alef staat.
Onlangs verscheen het boek De canon van Nijmegen, waarin vijftig
vensters worden geopend op het verleden van deze stad, naar het
voorbeeld van de Canon van de Nederlandse Geschiedenis. Een zwarte
bladzijde vormde ook in Nijmegen de vervolging van de Joden in de
jaren 1940-1945. Uit die periode zijn foto’s van de synagoge bewaard
gebleven waarop te zien is hoe het gebouw met de grofste antisemitische leuzen werd beklad, in het Nederlands. Maar ook is op die foto’s
de Hebreeuwse tekst boven de ingang goed te herkennen:
hebreeuws op straat
38
‫יהיו לרצון‬
‫אמרי פי והגיון לבי לפניך יי לפק‬
Het gaat om Psalm 19:15, ‘Laten de woorden van mijn mond u
behagen, de overpeinzingen van mijn hart u bekoren, Eeuwige’ – een
passage die wel heel wrang contrasteert met de hier niet getoonde rest
van de foto. Los daarvan vallen enkele dingen op: De tekst is verdeeld
over twee regels, de Godsnaam is naar Joods gebruik weergegeven als
‫יי‬, de laatste twee woorden zijn weggelaten en we zien de afkorting
‫לפ”ק‬, wat staat voor ‫לפרט קטן‬, ‘naar de kleine (jaar)telling’. Dat laatste
geeft aan dat de tekst ook een chronogram bevat, zoals immers vrijwel
altijd het geval is bij een synagoge. Het bijzondere van dit chronogram
is, dat alle letters van de tweede regel van de psalmtekst meetellen.
Samen leveren die het getal 673 op en het joodse jaar 5673 komt
overeen met 1913, het jaar van de inwijding. Op de foto’s is ook nog een
Nederlandse (?) tekst te zien, geschilderd (?) in kleine lettertjes onder
het Hebreeuws. Het eerste woord zou ‘Mogen’ kunnen zijn. Een vertaling van het Psalmvers? Ik heb werkelijk geen idee, de beelden zijn
helaas net niet scherp genoeg.
En die vermeende alef? Het lijkt erop dat inderdaad het begin van ‫אמרי‬
hier door het pleisterwerk heen schemert. En zoals dat gaat, als je het
eenmaal weet zie je opeens ook andere letters. Daar, boven de ‘s’, dat
ruwe plekje, zou dat de eerste jod kunnen zijn? Dichtgesmeerd en al,
helemaal weg is het Hebreeuws van de voormalige synagoge aan de
Gerard Noodtstraat toch niet!
Albert van der Heide en Arian Verheij
twee bijzondere gevallen
39
Hebreeuws
v Hebreeuws
straat:
op Straat:
een inventaris
Groningen 42
Friesland 52
Drenthe 56
Overijssel 64
Flevoland 73
Gelderland 75
Utrecht 84
Noord-Holland 88
Zuid-Holland 107
Zeeland 120
Noord-Brabant 126
Limburg 133
hebreeuws op straat
40
Groningen
Appingedam
Voormalige synagoge, Broerstraat 6
Deurfries
tekst
‫ והנה כבוד אלהי ישראל בא‬: ‫ויולכני אל השער שער אשר פנה דרך הקדים‬
‫ מדרך הקדים וקולו כקול מים רבים והארץ האירה מכבדו‬: Ezechiel Cap. 43 vers. 1
‘En hij bracht mij naar de poort, een poort die uitziet naar
het oosten. En zie de glorie van de God van Israël kwam vanuit het
oosten en zijn geluid was als het geluid van vele wateren en de aarde
lichtte op van zijn glorie’ (Ezechiël 43:1-2).
vertaling
o p m e r k i n g In het geheel van de gebruikelijke synagoge-opschriften is dit een opmerkelijke
tekst, die nadrukkelijk de gedachte aan het toekomstige herstel van de Tempel in Jeruzalem
oproept; zie Ezechiël 43 als geheel.
Onderaan de deurpilasters
tekst
‫ תקסא‬- ‫בשנת‬
vertaling
‘In het jaar — 561’ = 1801.
Begraafplaats Heidensgang: Omstreeks 1900 werd op de begraafplaats
een metaheerhuis gebouwd waar de doden werden verzorgd en van
waaruit de uitvaart plaatsvond. Dit gebouw bestaat niet meer; er rest
slechts een herdenkingssteen. De begraafplaats is afgesloten middels
een muur en een hekwerk.
Bellingwolde
Algemene begraafplaats, Joods monument
tekst
(‫ת’ נ’ צ’ ב’ ה’ (= תהי נפשם צרורה בצרור החיים‬
‘Hun ziel worde gebundeld in de bundel van het eeuwige
leven.’ Vgl. I Samuel 25:29.
vertaling
Bourtange (Vlagtwedde)
Synagoge, Batterijenstraat 2
Gevelsteen
tekst
‫בבית אלהים נהלך ברגש‬
vertaling
afbeelding 1
‘In Gods huis gaan wij in geestdrift’ (Psalm 55:15).
Herinneringsmonument, plaquette
tekst
‫זכור את אשר עשה לך עמלק לא תשכח‬
Gedenk wat Amalek u gedaan heeft ...
... vergeet het niet Deut. 25:17-19 (... namen...)
v e r t a l i n g Als vermeld. De geciteerde woorden liggen in de brontekst
ver uit elkaar.
groningen
43
Delfzijl
In het gemeentehuis bevindt zich een inscriptie met de tekst ‫בחסד‬
‫‘ ואמת יכופר עון‬Door liefde en trouw wordt de ongerechtigheid
verzoend…’ (Spreuken 16:6).
Grijpskerk
Op het Joodse deel van de Algemene Begraafplaats staat een steen met
de namen van de weggevoerde Joden.
afbeelding 2
Groningen
Synagoge, Folkingestraat 60, gevelsteen boven de ingang
tekst
‫ב ֹרֹֹוך ֹ א ֹת ֹה ֹ ב ֹב ֹא ֹך ֹ ֹוברוך א ֹתה בצאתך לפ”ק‬
‘Gezegend zijt gij bij uw komen, gezegend zijt gij bij uw
gaan (Deuteronomium 28: 6). Naar de kleine telling.’
c h r o n o g r a m 666 = 1906.
vertaling
Metaheerhuis achter begraafplaats Moesstraat, Sleedoornpad,
gevelsteen
tekst
‫וישב העפר על הארץ כשהיה והרוח תשוב אל האלהים אשר נתנה‬
‘En het stof zal terugkeren naar de aarde vanwaar het was,
maar de geest zal terugkeren naar de God die haar heeft gegeven’
(Prediker 12:7).
vertaling
2
Leek
Herinneringsmonument, Samuel Leviestraat 10,
middelste van drie panelen
t e k s t ‘..Totdat de Vertrooster komt. Die de Vrede verkondigt’.
1
‫עד כא (= בא) מנחם משמיע שלום‬
vertaling
Als vermeld. Vgl. Jesaja 51:7; Nahum 2:1.
o p m e r k i n g De tekst, die een klein foutje bevat, herinnert aan het ritueel voor de doden.
Nieuweschans
Voormalige synagoge, Voorstraat, gedenkplaat
t e k s t (...namen...)
‫נחמו נחמו עמי‬
vertaling
‘Troost, troost, mijn volk’ (Jesaja 40:1).
In Nieuweschans bevinden zich een Joodse begraafplaats aan de
Bunderpoort en een aan de Kerkweg.
hebreeuws op straat
44
groningen
45
Noordbroek: zie Zuidbroek
Stedum-Loppersum
Aan de toren van de Hervormde kerk te Stedum bevindt zich een
gevelsteen.
Onstwedde
Herinneringsmonument, Hardingestraat, plaquette
tekst
‫אולי יש תקוה‬
Veendam - Wildervank
Begraafplaats, Sluisweg 92
Metaheerhuisje, boven de toegang
Misschien is er hoop
Klaagl. 3:29b
vertaling Als vermeld.
tekst
.‫ ועבד חפשי מאדניו‬. ‫קטן וגדול שם הוא‬
‘Klein en groot zijn daar, en een slaaf is vrij van zijn
meesters’ (Job 3:19).
Herinneringsmonument (1951)
vertaling
Oude Pekela
Herinneringsmonument (1950), bij begraafplaats Draijerswijk, stèle
tekst links De herinnering aan de brave blijft eeuwig
Ter gedachtenis aan de leden der Joodse gemeente te Pekela die door
de bezetter zijn gedeporteerd en gedood in de jaren 1940–1945
tekst
Dit monument wil zijn een eeuwigdurende herinnering aan de leden
der joodse gemeente te Veendam-Wildervank-Muntendam, die door
de vijand zijn gedeporteerd en die niet zijn teruggekeerd.
v e r t a l i n g ( w o o r d e l i j k ) ‘Deze steen zij een eeuwige herinnering aan
de reine zielen van de leden van de gemeente Veendam-WildervankMuntendam die door de vijand gevankelijk zijn weggevoerd tussen de
jaren 1940 en 1945 en die niet terugkeerden.’
‫לזכר עולם יהיה צדיק‬
‫לזכרון נשמותיהם של הטהורים בני קהלתנו שנהרגו ושנשרפו על ידי הצר‬
‫והאויב בין שנת ת”ש לשנת תש”ה‬
tekst rechts vertaling (woordelijk) ‘Ter eeuwiger herinnering zij de rechtvaardige
(Psalm 112:6). Ter herinnering aan de zielen van de onschuldige (reine)
leden van onze gemeente die gedood en verbrand werden door de
verdrukker en de vijand tussen het jaar 700 en 705.’
Op de begraafplaats tussen de Haanswijk en de Draijerswijk (1693)
staat een gedenkteken.
In de Hendrik Westerstraat bevindt zich een gevelsteen van de
synagoge (afgebroken 1979).
afbeelding 3
Veendam
Herinneringsmonument (1967) op de plaats van de voormalige
synagoge, Prins Bernhardlaan, groep stenen met opschriften, van
rechts naar links
Stichtingssteen van de voormalige synagoge van het jaar 1892
tekst
Stadskanaal
Monument (1986) op begraafplaats, Navolaan/Groningerlaan
tekst ‫ חבל על דאבדין ולא משתכחין‬Uit de Talmoed
Wee om hen die verloren gingen en niet meer gevonden worden.
Dit monument is opgericht ter nagedachtenis aan de 136 mannen,
vrouwen en kinderen van de Joodse gemeente Stadskanaal die in de
jaren 1940-1945 om het leven werden gebracht.
vertaling Als vermeld. Babylonische Talmoed, Sanhedrin 111a.
‫הבית החדש הזה הוכן על מכונו תרנ”ב לפ”ק‬
‫זה השער ל”ה צדיקים יבאו בו‬
‫הדביר וההראל אשר בנה עם אל ויקרא‬
‫שמו אל בית אל כי שם ישמע תפילת ישראל‬
‫בשובה ונחת תושעון ובא לציון גואל‬
‫א קולי ? לפרט קטן‬
v e r t a l i n g ‘Dit nieuwe huis werd op zijn grondvest gevestigd (in het
jaar) 652 naar de kleine telling.
Dit is de poort voor de Eeuwige waardoor rechtvaardigen ingaan
(Psalm 118:20).
Een heiligdom en offerplaats hetwelk Gods volk gebouwd heeft, en
God noemde de naam ervan Beth El (Huis Gods). Want daar hoort Hij
het gebed van Israël.
Door inkeer en rust zult gij gered worden (Jesaja 30:15) en zal een verlosser
tot Sion komen (Jesaja 59:20) mijn stem ? , naar de kleine jaartelling.’
opmerking De genoemde Talmoedtekst betreurt het verloren Godsvertrouwen van de
aartsvaders. De Aramese frase ‫כחִין‬
ּ ְ ּ ַ‫ ֲחבָל עַל דְ ָּאבְדִ ין ְולָא מִשְ ׁת‬wordt algemeen gebruikt om
gevoelens van condoleance en verlies uit te drukken.
hebreeuws op straat
‫המצבה הזאת תהיה לזכרון עולם לנשמות הטהורות בני קהלה קדושה‬
‫מונטענדאם שהלכו בשבי על ידי האויב‬-‫ווילדערפאנק‬-‫פעהנדאם‬
‫בין שנת ת”ש לשנת תש”ה ולא שבו‬
46
groningen
47
chronogram
De laatste regel is praktisch onleesbaar.
o p m e r k i n g ‘God noemde de naam’ kan ook gelezen worden als ‘Samuel’.
Stèle ter herinnering aan een weldoenersechtpaar
tekst
‫אבן זכרון עד דור אחרון‬
‫להחבר ר’ גרשון משה בר’ אהרון טוב‬
‫נולד יום א’ ח”י תמוז תקנ”ט לפ”ק‬
‫ויאסף אל עמיו אור לעש”ק (=לערב שבת קודש) כ”ז כסלו שנת‬
‫ותשבתו ה ֹר ֹמ ֹת ֹה ֹ לפ”ק‬
‫ואשתו הצנועה מרת הדס‬
‫בת מהור”ר (=מורנו הרב רבנו) יצחק הכהן‬
(‫נולדה גם היא ביום ובשנה הנ”ל (=הנזכרים לעיל‬
‫והלכה לעולמה י”ג טבת שנת ב ֹע ֹד ֹן ֹ (גן) אֹֹלה ֹי ֹם ֹ ה ֹי ֹי ֹת ֹ לפ”ג‬
**
‫למען לא יסוף מעדת ישרון זכרונם‬
‫המה הניחו חלק מיתרם והונם‬
‫ממנו חדשו לכבוד יוצרם וקונם‬
‫לקהלה הזאת בית ספר ובית תפלה‬
‫בשנת ֹלי ֹש ֹר ֹי ֹם ֹ נ ֹאֹֹוה ֹ תהלה‬
‘Herinneringssteen tot aan het laatste geslacht:
Aan de chaveer Gersjon Mosje, zoon van Aäron Tov,
die werd geboren op zondag 18 Tammoez 559 van de kleine telling
(= 21 juli 1799)
en tot zijn vaderen werd verzameld op vrijdagochtend 27 Kislew van
het jaar En zijn (Samuels) terugkeer was naar Rama (I Samuel 7:17),
naar de kleine telling.
En (aan) zijn deugdzame vrouw, vrouwe Hadas, dochter van de weleerwaarde rabbi Izaak Cohen, die werd geboren op de zelfde dag en
in het zelfde jaar als bovengenoemd en die het eeuwige leven verwierf
op 13 Tevet van het jaar In Eden (de tuin van) God waart gij (Ezechiël
28:13), naar de grote telling.
Opdat hun nagedachtenis binnen de Gemeente Jesjoeroen (Israël) geen
einde zou nemen,
Hebben zij nagelaten een deel van hun opbrengst (vgl. Psalm 17:14) en
hun vermogen.
Daarvan vernieuwden zij ter ere van hun Formeerder en hun Schepper
Voor deze gemeente een school en een gebedshuis
In het jaar Voor de oprechten past een loflied (Psalm 33:1).’
vertaling
3
chronogrammen
I Samuël 7:17: 650 = 1890
Ezechiël 28:13: 5632 = 1872
Psalm 33:1: 652 = 1892
hebreeuws op straat
48
groningen
49
Opmerking ‘Chaveer’ is een eretitel. De aanduiding ‘naar Rama’ in het chronogram van de
sterfdatum van de man kan begrepen worden als ‘naar de hemel’, evenals de toespeling op
Eden in dat van de vrouw.
Plaquette
tekst Deze resten van de oude synagoge zullen blijven getuigen van
israels geloof en vertrouwen in de verlossing van al zijn kinderen
vanwege muren, die gescheurd zijn
vanwege onze glorie, die verdwenen is
vanwege onze grote mannen, die weg zijn
vanwege de kostbare stenen, die verbrand zijn
vanwege de priesters, die struikelden
vanwege onze koningen, die God hebben veracht
zitten we eenzaam neder en wenen
v e r t a l i n g Als vermeld.
o p m e r k i n g Dit monument stond tot 1996 op het Israëlplein. De Hebreeuwse tekst
herinnert aan de liturgische klaagzangen (‫ )קינות‬voor de Negende Av; de vocalisatie vertoont
Vlagtwedde zie Bourtange
enige onverwachte trekjes.
Winschoten
Begraafplaats St. Vitusholt, herinneringsmonument
‫הנה האבן הזאת תהי לציון זכרון בני קהלתנו שנשבו על ידי אנשי‬
‫תש”ה זכרם לא יסוף ממנו ומזרענו ישבעו שבע‬-‫דמים ומרמה בשנות תש”ב‬
‫שמחות את פני ה‬
tekst Blijvend zij de herinnering aan de kinderen onzer gemeente 446 in
getal door de wrede hand der vijanden van ons weggerukt in de jaren
5702-5705 / 1942-1945 Mogen zij zetelen in Gods lichtglanzen.
vertaling ‘Zie deze steen zij tot teken van herinnering aan de zonen
(leden) van onze gemeente die gevangen werden genomen door bloeddorstige en bedriegelijke lieden (vgl. Psalm 55:24) in de jaren 702-705.
Hun aandenken zal niet eindigen bij ons en bij ons nageslacht
(vgl. Esther 9:28). Mogen zij verzadigd worden met een verzadiging
van vreugden bij de Eeuwige (Psalm 17:11).’
Herinneringsmonument (Bert van Ringh, 2005), Israëlplein, stèle
t e k s t (.... namen ....)
(‫ת’ נ’ צ’ ב’ ה’ (= תהי נפשם צרורה בצרור החיים‬
Hun ziel worde gebundeld in de bundel van het eeuwige leven
v e r t a l i n g Als vermeld. Vgl. I Samuel 25:29.
Winsum
Herinneringsmonument voormalige synagoge, Schoolstraat 24,
plaquette
t e k s t Opdat dit een teken zij onder u lieden. ... Wat zijn deze stenen?
‫ לזכר עד עולם‬Tot eeuwig gedenken. Jozua 4:6,7.
v e r t a l i n g Als vermeld.
opmerking De begraafplaats is niet vrij toegankelijk maar de tekst is het waard opgenomen
begraafplaats aan de Liefkensstraat heeft gestaan totdat die in najaar 1969 werd geruimd en de
Zuidbroek
Begraafplaats, Botjesweg / ’t Veen, herinneringsmonument
stoffelijke resten van daar werden overgebracht naar St. Vitusholt.
tekst
Herinneringsmonument ‘de Klaagmuur’ (1977; M. van Ravenswaay)
voor de voormalige synagoge, Bosstraat 24, bronzen reliëfs
Een eeuwige naam zal ik hun geven
1942 – 1944
v e r t a l i n g Als vermeld. Jesaja 56:5.
te worden. Op St. Vitusholt staat ook het tweetalige monument dat op de voormalige
tekst rechts ‫עַל הֵיכָל אֲ שֶ ׁר נִטַ ּׁש‬
‫נֵשֵ ׁב ָבּדָ ד ְונִ ְב ֶכּה !ה‬
‫עַל חֹומֹות ִכּי נֻ ָפּצּו‬
‫עַל שָ ֵֹרינּו ִכּי ָרחָקּו‬
‫עַל ָא ְבנֵי[!] יְקָר ִכּי נִשְ ָׂרפּו‬
‫עַל ּכ ֲהנִים[!] ִכּי ָכּשָ ׁלּו‬
‫עֵל ְמ ָלכֵינּו ִכּי ֶבּאֶ ֹלהִים[!] מָָאסּו‬
‫נֵשֵ ׁב ָבּדָ ד ְונִ ְב ֶכּה !ס‬
‫שם עולם אתן לו‬
tekst links
vanwege de tempel die verwoest is
zitten wij eenzaam neder en wenen
hebreeuws op straat
50
groningen
51
Friesland
Gorredijk
Heeft sinds 1956 een Joods herinneringsmonument/gedenksteen in
de Hoofdstraat.
Harlingen
Herinneringsmonument, Raamstraat, plaquette
tekst
(‫ת’ נ’ צ’ ב’ ה’ (=תהי נפשם צרורה בצרור החיים‬
‘Hun ziel moge gebundeld zijn in de bundel van het leven.’
Vgl. I Samuel 25:29.
vertaling
afbeelding 4
Leeuwarden
Synagoge, Sacramentstraat 19, gevelstenen
Aan de rechterkant
tekst
‫למקדש מעט לפ’ק‬
‫שנת ואהי להם‬
‘[In] het jaar En ik was voor hen een klein heiligdom.
Naar de kleine telling. (Ezechiël 11:16).’
c h r o n o g r a m ( g r o t e l e t t e r s ) 565 = 1805, het jaar van de inwijding van
de synagoge.
Aan de linkerkant
vertaling
afbeelding 5
tekst
‫מלך לפ’ק‬
‫שנת תבאינה בהיכל‬
‘[In] het jaar Laten zij komen in het koninklijk paleis
(Psalm 45:16). Naar de kleine telling.’
c h r o n o g r a m ( a l l e l e t t e r s ) 625 = 1865, het jaar van de uitbreiding van
de synagoge.
vertaling
Slotmakersstraat 18-29, gevelsteen
tekst
‫קהל(ת?) לעווארדין אשריך י ֹש ֹר ֹאֹֹל לפק‬
‘Gemeente Leeuwarden. Welgelukzalig gij Israël. Naar de
kleine telling.’
c h r o n o g r a m 541 of 641 = 1781 of 1881; mogelijk heeft ook de ‫ ק‬een
punt.
vertaling
o p m e r k i n g Deze steen, nu in een pand naast de huidige synagoge (Slotmakersstraat 14-16),
is waarschijnlijk afkomstig uit het voormalige Mikwe.
Voormalige Joodse school (‘Dusnusschool’) en herinneringsmonument, A.S. Levissonstraat 40 (eertijds Perkstraat)
Gevelsteen
t e k s t ֹ ‫ֹלי ֹר ֹא ֹה ֹ א ֹת ֹ ה ֹ לפ ֹג‬
‫וֹלמדו‬
‘En zij leren de Heer te vrezen (Deuteronomium 31:13).
Naar de grote telling.’
c h r o n o g r a m 5682 = 1922.
vertaling
friesland
53
Herinneringsmonument (Kees van Rensen), Jacobijnenkerkhof
tekst
‫הילד איננו‬
Genesis 37:30 Het kind is er niet meer
v e r t a l i n g Als vermeld.
Joodse begraafplaats, Jelsumerstraat, herinneringsmonument
tekst
‫רחל מבכה על בניה מאנה להנחם על בניה כי איננו‬
‫הש”ת‬
Rachel beweent haar kinderen zij is ontroostbaar over hen die heen
gingen
Jerm. 31.15
v e r t a l i n g ‘Rachel wenend over haar zonen, weigert getroost te worden
over haar zonen want hij is niet meer. 570 (= 1940).’
4
5
hebreeuws op straat
54
friesland
55
Drenthe
afbeelding 6
Assen Voormalige synagoge, Groningerstraat 14
(nu Christelijk-Gereformeerde Bethel-Kerk)
Stichtingssteen van de vorige synagoge aan de linker zijmuur
‫פתחו לי שערי צדק אבא בם אודה יה‬
tekst
Ps. 118 vs. 19
‫עֵד האבן הזאת‬
‫על נדבת לב ישראל בן משה ותרומת יד צבי בן נפתלי פו”מ‬
(‫)=פרנסים ומנהיגים‬
H.H. Vos J.M. Lezer
Kerkm. Ao 5592
v e r t a l i n g ‘Ontsluit mij de poorten der gerechtigheid; ik zal daardoor
binnengaan; ik zal de Eeuwige loven (Psalm 118:19). Getuige is deze
steen van de weldoende gezindheid van Israël ben Mosje en de daadwerkelijke bijdrage van Tzwi ben Naftali, parnassijns en voorzitters.’
c h r o n o g r a m onleesbaar; 5592 = 1832.
o p m e r k i n g De vertalingen ‘weldoende gezindheid’ en ‘daadwerkelijke bijdrage’ zijn
pogingen om de intentie van de respectievelijke Hebreeuwse uitdrukkingen weer te geven.
Israël ben Mosje en Tzwi ben Naftali zijn de Hebreeuwse namen van Israël Mozes Lezer en
Hartog Hirsch(?) Vos, ‘Kerkmeesters’.
Gevelsteen aan de voorzijde
ֹ ‫ ֹוהֹֹודֹֹו את־שמך ֹוה ֹת ֹפֹֹלֹלֹו והתחננו אֹלי ֹך ֹ בבית ה ֹז ֹה‬Kon: I Cap. VIII vs.
XXXIII. Anno 5661.
v e r t a l i n g ‘Zij belijden Uw naam, zij bidden en smeken tot U in dit
huis’ (I Koningen 8:33).
c h r o n o g r a m 661 = 1901, toen de oude synagoge op deze locatie werd
vervangen.
tekst
Herinneringsmonument (Sam Drukker), Groningerstraat / Oudestraat
t e k s t Hier, rondom ons, lag de buurt waar in 1940 550 Joden leefden.
Na de oorlog keerden niet meer dan 25 van deze Assenaren terug.
Moge de herinnering aan hen die gingen ons waarschuwen, nu en
straks.
(‫ת’ נ’ צ’ ב’ ה’ (=תהי נפשם צרורה בצרור החיים‬
v e r t a l i n g ‘Hun ziel moge gebundeld zijn in de bundel des levens.’
Vgl. I Samuel 25:29.
Er is een gevelsteen in het Metaheerhuisje van de begraafplaats
Twijfelveld, Oude Haarweg. Eveneens aldaar een herinneringsmonument.
drenthe
57
Beilen
De gevelsteen van de voormalige synagoge (1883), die in 1952 werd
gesloopt, vormt een onderdeel van een herinneringsmonument in de
hal van het gemeentehuis.
tekst
‫מה ידידות משכנותיך ה’ צבאות‬
1885 Ps 84:2 5645
Laat ons allen in vrede en vrijheid leven.
vertaling ‘Hoe lieflijk zijn Uw woonplaatsen, Eeuwige der legermachten’ (Psalm 84:2).
afbeelding 7
Coevorden
Voormalige synagoge, Kerkstraat 36, gevelsteen
tekst
‫והתפללו אֹֹל ה ֹמ ֹקֹום ֹ ה ֹזה ֹ ֹוהֹֹודֹֹו את ֹ שמך ֹ לפ”ג‬
‘En zij zullen naar deze plaats bidden en Uw naam belijden
(I Koningen 8:35b). Naar de grote telling.’
chronogram 5639 = 1879; de grote ‫ ה‬draagt nog een kroontje voor het
vijfduizendtal; de ‫ פ‬is geschreven als een ‫כ‬.
vertaling
Herinneringsmonument bij de zijmuur van de voormalige synagoge,
Kerkstraat / Gasthuisstraat
tekst ‫ זכר אל־תשכח כ”א תשרי תש”ג‬Gedenk. Vergeet niet.
2 Oktober 1942.
vertaling Als vermeld. ‘21 Tisjri 703.’
6
7
opmerking Tisjri is de zevende maand van de joodse kalender en tegelijk de eerste van een
nieuw kalenderjaar. Daarom kan 2 oktober 1942 al in het nieuwe joodse jaar 5703 vallen.
afbeelding 8
Emmen
Synagoge (1878), Julianastraat 27, gevelsteen
tekst
‫חדשו והרחיבו בית הכנסת זה בשנת ברוך אתה בבאך לפ”ק‬
‘Men vernieuwde en vergrootte deze synagoge in het jaar
Gezegend zijt gij bij uw ingaan en gezegend zijt gij bij uw uitgaan.
Naar de kleine telling.’
chronogram de getalswaarde van ‫ ברוך אתה בבאך‬is 659 = 1899, hoewel
elders op de gevel het jaartal 1909 staat.
vertaling
8
Hoogeveen
Voormalige synagoge (1865; nu kerk van de Baptistengemeente),
Schutstraat 147, boven de deur
tekst ‫ בכל־המקום אשר אזכיר את־שמי אבוא אליך וברכתיך‬Exodus 20:24b
vertaling ‘Op elke plaats waar Ik mijn naam doe gedenken, zal ik tot u
komen en u zegenen.’
hebreeuws op straat
58
drenthe
59
Herinneringsmonument, naast Schutstraat 147
tekst Hier baden zij Hier zongen zij, etc.
Meppel
Het metaheerhuisje op de begraafplaats heeft een gevelsteen.
‫כי ביתי בית־תפלה יקרא לכל־העמים‬
Jesaja 56:7b
Dit gebouw was synagoge van Aug. 1865 tot Aug. 1942.
vertaling ‘Want mijn huis zal een bedehuis genoemd worden voor alle
volken’ (Jesaja 56:7b).
Joodse begraafplaats, Zuiderweg
Toegangshek
gebracht in een kapel met op het dak een davidster en aan de binnenzijde natuurstenen reliëfs
met de namen van de slachtoffers.
‫והמתים להחיות‬
Onder de reliëfs met namen
De gestorvenen zijn bestemd om te herleven.
(Spreuken der Vaderen: 4-29)
vertaling Als vermeld; Avot 4:22 in de gangbare telling.
tekst
‫ׁשמות אזרחינו אׁשר נרצחו מׁשום ׁשהיו יהודים‬
‫לרבים אין קבר לכלם פה אבן זכרון‬
‫זכרונם וגורלם חי בלבינו‬
Als vermeld.
Ruinen
Herinneringsmonument voor de Mariakerk aan de Brink
tekst
‫לזכרון היהודים שלקחו מביתם והובלו למרחוק ולא חזרו למחוז חפצם‬
Ter herinnering aan de joden die uit hun huizen werden weggerukt
en naar verre oorden werden afgevoerd en niet terugkeerden naar hun
geliefde woonplaats Ruinen.
(‫ת’נ’צ’ב’ה’ (=תהי נפשם צרורה בצרור החיים‬
Op de standaard
tekst
‫שם עולם אתן־לו אשר לא יכרת‬
‘Ik geef hun een eeuwige naam, die niet uitgeroeid zal worden.’
Jesaja 56:5.
v e r t a l i n g Als vermeld; nb: het boek Jesaja leest ‘hem’ in plaats van
‘hun’.
Gedenkmonument voor de begraafplaats
tekst 1940-1945
De namen van onze medeburgers die werden omgebracht
omdat zij Jood waren.
Velen kregen geen graf, allen hier een gedenksteen.
De herinnering aan hen en hun lot blijft bij ons leven.
vertaling
t e k s t ‫רחל מבכה על בניה‬
‫ ת’ש’ה‬- ‫לזכר חללי השואה ת’ש‬
o p m e r k i n g Dit monument uit 1970 naar ontwerp van N. Onckenhout werd in 1999 onder-
‫הילודים למות‬
De geborenen zijn bestemd om te sterven.
tekst links
Herinneringsmonument in het Slotplantsoen
Op de steen
Ter nagedachtenis aan onze Joodse stadgenoten die in de bezettingsjaren 1940 - 1945 weggevoerd en nimmer teruggekeerd zijn.
v e r t a l i n g ‘Rachel wenend om haar zonen (Jeremia 31:15).
Ter herinnering aan de gevallenen van de Sjoa 1940-1945.’
opmerking Het monument werd in 1990 geplaatst en de steen is een replica van de
oorspronkelijke gevelsteen van de synagoge.
tekst rechts
afbeelding 9
‘Ter herinnering aan de Joden die werden
genomen (lees: ‫ ֻל ְקּחּו‬, Jeremia 48:46) uit hun huis en naar ver weg
werden gebracht en niet terugkeerden naar de streek van hun wens.’
‘Hun ziel moge gebundeld zijn in de bundel van het leven.’
Vgl. I Samuël 25:29.
vertaling (woordelijk)
‫ישבי בארץ צלמות אור נגה עליהם‬
Over hen die wonen in het land van de schaduw van de dood straalt
een licht (Jes. 9:1)
23 ijar 5754 4 mei 1994
vertaling Als vermeld.
Westerbork
Nationaal Monument (1970; R. Prins), bij het stootblok twee liggende
stenen, rechts Hebreeuws, links Nederlands
Op de oude Joodse begraafplaats, Van Echtenstraat 37,
is één eenzame, maar leesbare grafsteen te zien.
t e k s t ‫צדו צעדינו מלכת ברחבתינו קרב קצינו מלאו ימינו כי בא קצינו‬
‫ איכה ד יח‬Zij belaagden ons bij elke schrede, zodat wij over onze
pleinen niet gaan konden.
hebreeuws op straat
60
drenthe
61
Ons einde was nabij. Onze dagen waren vervuld. Ja ons einde was
gekomen.
Klaagliederen 4:18
v e r t a l i n g Als vermeld.
Kampterrein, gedenksteen, in 1993 geschonken door de staat Israël
tekst (in drie talen)
‫ומכאובי נגדי תמיד‬
‫תהילים ל”ח י”ח‬
En mijn smart staat mij bestendig voor ogen
My sorrow is continually before me
Psalm 38:18
v e r t a l i n g Als vermeld.
afbeelding 10
Zuidlaren
Synagoge (1884), Zuiderstraat 1
De tekst op de oude stichtingssteen aan de voorgevel is volledig weggekapt.
Daaronder is in 2007 een nieuwe steen geplaatst.
tekst
‫לפ”ק‬
‫ומה נעים שבת אחים גם יחד‬
‫שנת שיר המעלות לדוד הנה מה טוב‬
‘[In] het jaar Een pelgrimslied van David. Zie hoe goed,
en hoe aangenaam als broeders saam te wonen (Psalm 133:1).
Naar de kleine telling.’
c h r o n o g r a m in de letters van groot formaat: 767 = 2007.
vertaling
afbeelding 11
Herinneringsmonument (2000) aan de zuidelijke muur van de
synagoge
‫על־זה היה דוה לבנו על־אלה חשכו עינינו‬
‫ י”ז‬,’‫איכה ה‬
tekst
Daarom is ons hart mat; om deze dingen zijn onze ogen duister
geworden.
Klaagliederen 5:17
v e r t a l i n g Als vermeld.
9
10
11
Begraafplaats (1890), Wolferdinge, Hebreeuwse tekst naast het nieuwe
toegangshek
tekst
‫לזכר עולם‬
(... Namen ...)
(‫ת ֹנ ֹצ ֹב ֹה ֹ (=תהי נפשם צרורה בצרור החיים‬
‘Ter eeuwiger gedachtenis.’
‘Hun ziel moge gebundeld zijn in de bundel des levens.’
Vgl. I Samuel 25:29.
vertaling
hebreeuws op straat
62
drenthe
63
Overijssel
afbeelding 12
Borne
Voormalige synagoge, Ennekerdijk 17, gevelsteen
tekst
‫בשנת מ ֹה ֹ־ט ֹבֹֹו אהליך יעקב משכנתיך י ֹש ֹר ֹאֹל לפ”ג‬
‘In het jaar Hoe goed zijn uw tenten, Jakob, uw woningen,
Israël (Numeri 24:5). Naar de grote telling.’
c h r o n o g r a m 5602 of 5603 = 1842 of 1843; het laatste teken is een vervlechting van ‫ א‬en ‫ ל‬en het is niet zonder meer duidelijk of de ‫א‬
meegeteld moet worden; de ‫ ה‬draagt een sterretje ter aanduiding van
het vijfduizendtal.
vertaling
afbeelding 13
Denekamp
Herinneringsmonument (1988), Vledderstraat,
gevelsteen van de voormalige synagoge
t e k s t ‫ בשנת זה הש ֹער ֹ לה” צדיק ֹים יבא ֹו בו‬Ps. 118 vs. 20
(in de davidster): ‫לעילוי נשמות‬
v e r t a l i n g ‘In het jaar Dit is de poort van de Eeuwige, rechtvaardigen
gaan er binnen’ (Psalm 118:20).
(in de davidster): ‘Ter verheffing der zielen.’
c h r o n o g r a m 5601/3 = 1841/3; de ‫ ה‬heeft twee punten (voor de aanduiding van het vijfduizendtal) en de ‫ א‬heeft drie.
o p m e r k i n g De voormalige synagoge werd ingewijd in 1845, nadat reeds in 1841 toestemming voor de bouw was aangevraagd en twee jaar later werd gegeven. Dit monument op
de plaats waar de synagoge eens stond werd onthuld op 3 mei 1988. Het beeldje werd gemaakt
door Truus Menger, bekend als verzetsstrijdster uit de groep van Hannie Schaft, en stelt voor
een moeder met kind op de vlucht. De gevelsteen van de vroegere synagoge is op de sokkel
bevestigd.
De uitdrukking ‘ter verheffing van de ziel van...’ (‫ )לעילוי נִשמת־‬wordt algemeen gebruikt
wanneer iets aan de nagedachtenis van een overledene wordt gewijd.
Herinneringsmonument (2008; J. Busscher en A. Saris),
Nicolaasplein bij het Irenegebouw
tekst (in de davidster)
vertaling
‫לעילוי נשמות‬
‘Ter verheffing der zielen.’
o p m e r k i n g Voor de Hebreeuwse uitdrukking zie boven. De davidster met deze tekst staat
ook (tweemaal) op het monument in de Vledderstraat.
Dit ‘Joodse monument’ (2005) is een steen (uit zandsteen), waarvan de punt ontbreekt.
Hierop is een bronzen plaquette met een davidster aangebracht. De steen symboliseert de
onherstelbaarheid die de deportatie van de Denekampse Joodse gemeenschap teweeg heeft
gebracht, en lijkt te zweven boven de Denekamper bodem, los van het dorp zoals de Joden
in de oorlogsjaren zijn los gebroken uit de dorpsgemeenschap. Oorspronkelijk bestond het
monument alleen uit de bronzen plaquette. In 2008 zijn de steen en de metalen plaquette met
tekst aan het gedenkteken toegevoegd.
overijssel
65
afbeelding 14
Deventer
Synagoge, Golstraat 23, gevelsteen
tekst
‫לא תרצח‬
‫אנכי ה‬
‫לא תנאף‬
)‫לא יהיה (לך אלהים אחרים‬
‫לא תגנב‬
)’‫לא תשא (את שם ה‬
‫לא תענה (עד שקר‬
)‫)זכור את (יום השבת‬
‫לא תחמד‬
)‫כבד את (אביך ואת אמך‬
vertaling
‘Ik ben de Eeuwige
U mag geen andere goden hebben
Verhef de naam van de Eeuwige niet Gedenk de dag van de Sabbat
Eer je vader en je moeder
Moord niet
Pleeg geen overspel
Steel niet
Leg geen vals getuigenis af
Begeer niet.’
o p m e r k i n g Deze verkorte weergave van de Tien Woorden (Tien Geboden) wordt vaker als
ornament gebruikt; zie ook Maastricht.
Begraafplaats Diepeveenseweg, aan weerszijden boven de toegangspoort
tekst rechts
‫ והכל שב אל העפר‬/ ‫ הכל היה מן העפר‬/ ‫הכל הולך אל מקום אחד‬
Allen gaan zij naar een plaats. Allen zijn zij uit het stof.
En allen keeren tot het stof terug.
v e r t a l i n g Als vermeld. Prediker 3:20.
tekst links
14
12
Enschede
Synagoge, Prinsestraat 14-18
tekst
‫כי ביתי בית תפלה יקרא לכל־העמים‬
‘Want mijn huis zal genoemd worden huis des gebeds voor
alle volken’ (Jes. 56:7).
vertaling
afbeelding 15
13
‘Mauthausenmonument’ (1991; Appie Drielsma), Prinsestraat 14-18
tekst
‫ישראל‬
‫בצרור החיים יצרור נשמתם‬
’‫ואהבת לרעך כמוך אני ה‬
‘Israël.’
‘In de bundel des levens moge Hij hun ziel binden’
(naar I Samuel 25:29).
‘Gij zult uw naaste liefhebben als uzelf, Ik ben de Eeuwige’ (Leviticus
19:18).
vertaling
o p m e r k i n g Dit monument dat voor de synagoge staat, dient ter nagedachtenis aan de meer
dan zevenhonderd omgebrachte Enschedese Joden. Het stelt een gestileerde Torarol van brons
voor, bekroond en voorzien van ornamenten en teksten. De Hebreeuwse teksten komen als
hebreeuws op straat
66
overijssel
67
losse elementen een aantal keren voor. Het vierkante gedenkteken is 4 meter hoog,
60 centimeter breed en 60 centimeter diep. Vergelijkbare monumenten van Drielsma staan in
Middelburg en Meerssen.
Oude Joodse begraafplaats, Kneetweg, ingang t.o. huisnummer 65
tekst (op het hek)
vertaling
‫זאת מנוחתי עדי־עד‬
‘Dit is mijn rust(plaats) voor eeuwig’ (Psalm 132:14).
opmerking De begraafplaats is in gebruik geweest tussen 1841 en 1928.
Haaksbergen
Synagoge, Ruisschenborgh 1. De oorspronkelijke Hebreeuwse tekst op
een steen tussen de twee ramen in de zuidgevel is naar verluidt niet
meer leesbaar.
Hardenberg
Voormalige synagoge, Admiraal Helfrichstraat/Oosteinde 11,
gevelsteen (replica)
tekst
(‫בשנת פתחו לי שערי צדק אבא בם אודה יה (לפק‬
‘In het jaar Open voor mij de poorten der gerechtigheid, ik
zal daardoor ingaan en de Eeuwige loven (Psalm 118:19). Naar de kleine
telling.’
vertaling
opmerking Het laatste teken van het opschrift is een ineenvlechting van ‫ ;ל פ ק‬het
chronogram is niet herkenbaar. De originele steen van de synagoge is bewaard gebleven in de
Hardenbergse Oudheidskamer; ook hierop zijn de punten van het chronogram weggesleten.
afbeelding 16
Nieuwe Joodse begraafplaats, Mulopad, gevelsteen (replica)
tekst
(‫בשנת פ ֹתח ֹו ֹלי ֹ ש ֹע ֹרי צד ֹק ֹ א ֹב ֹא ב ֹם ֹ א ֹודה ֹ י ֹה (לפק‬
‘In het jaar Open voor mij de poorten der gerechtigheid,
ik zal daardoor ingaan en de Eeuwige loven (Psalm 118:19). Naar de
kleine telling.’
chronogram 663 = 1903, het jaar dat de synagoge in gebruik werd
genomen. Op deze replica is het chronogram duidelijk aangebracht.
vertaling
afbeelding 17
15
16
Niet ‘op straat’ maar wel in de ‘openbare ruimte’ net buiten Hardenberg aan de Vecht vinden we het Jodenbergje, in het dialect ‘Jeudenbarchien’, tot eind 19de eeuw als begraafplaats in gebruik, met circa
veertig goed leesbare grafstenen.
hebreeuws op straat
68
overijssel
69
Hasselt
Gedenkteken (1950; J.H. van Zweden) aan de Hervormde Kerk, Markt
tekst (vlak bij de grond)
vertaling
‫אל תשכח‬
‘Vergeet niet!’
Hengelo
Voormalige synagoge, Dorpsmatenstraat 40 (naast toegangsdeur), gevelsteen
tekst ‫ ז ֹה ֹ ה ֹש ֹע ֹר ֹ ֹליי צדיקים י ֹב ֹאֹֹו בֹֹו‬Ps 118 Vs 20
vertaling ‘Dit is de poort van de Eeuwige, rechtvaardigen zullen
erdoor binnengaan’ (Psalm 118:20).
chronogram 644 = 1884, kan ook het najaar van 1883 zijn.
opmerking Na de houten synagoge in de Jansenstraat (1837; in 1847 vervangen door een
stenen), werd in 1883 een nieuwe synagoge gebouwd aan de Marktstraat. Van de sloop in 1960
resteert de gevelsteen. In 1966 is in de Dorpsmaten een nieuwe synagoge gebouwd, die in 2008
overbodig werd omdat drie Joodse gemeenten in Twente gingen fuseren.
Begraafplaats, Dennenbosweg, muur met metaheerhuisje
tekst
‫קטן וגדול שם הוא ועבד חפשי מאדניו‬
Ijob.3.19.
vertaling
‘Klein en groot is daar en de knecht is vrij van zijn meesters’
(Job 3:19).
17
Monument gemaakt van baksteen (A. Wolbert) op de plaats van de
voormalige synagoge, Synagogestraat
tekst ‫ לזכר‬hier stond de synagoge van de Joodse gemeente
vertaling ‘Ter herinnering’.
18
Kampen
Voormalige synagoge, IJsselkade 33, ingangsfries
tekst
‫כי ביתי בית תפלה יקרא לכל־העמים‬.
‘Want mijn huis zal genoemd worden huis des gebeds voor
alle volken’ (Jesaja 56:7).
vertaling
afbeelding 18
Ootmarsum
Gedenkteken voor de voormalige synagoge, Kloosterstraat, gevelsteen
tekst ‫בשנת ב ֹאֹֹו ש ֹע ֹר ֹיֹֹו ב ֹתֹודה לפק‬
ps c vs4
vertaling ‘In het jaar Kom zijn poorten binnen met een loflied
(Psalm 100:4). Naar de kleine telling.’
chronogram 603 = 1843. Het laatste teken op de onderste regel is een
ineenvlechting van de letters ‫ל פ ק‬.
hebreeuws op straat
70
overijssel
71
Flevoland
Rijssen
Voormalige synagoge, Elsenerstraat 47, gedenkplaat
tekst (slecht leesbaar, de letters zij n g e d e e l t e l i j k u i t g e s l e t e n )
‫מה־ידידות משכנותיך יהוה צבאות‬
vertaling ‘Hoe aangenaam zijn uw woningen, Eeuwige der legermachten’ (Psalm 84:2).
opmerking Het is opvallend dat de Naam hier voluit geschreven is.
Zwartsluis
Herinneringsmonument bij de Joodse begraafplaats (1984),
Baanstraat, plaquette
tekst
‫פן תשכח את הדברים אשר ראו עיניך‬
‘Opdat gij niet vergeet de dingen die uw ogen gezien
hebben’ (Deuteronomium 4:9).
vertaling
opmerking De granieten plaquette is geplaatst op een schuin oplopende natuurstenen
verhoging.
Zwolle
Synagoge, S. Hirschstraat 8, gevelsteen
tekst
‫כ ֹי ֹ ב ֹי ֹֹת ֹי ֹ ב ֹי ֹת תפלה ֹ י ֹקרא לכ ֹל־ה ֹעֹמֹיֹם ֹ לפ”ג‬
‘Want mijn huis zal genoemd worden huis des gebeds voor
alle volken (Jesaja 56:7). Naar de grote telling.’
chronogram 5659 = 1899; de ‫ ה‬van ‫ תפלה‬heeft een sterretje voor de
aanduiding van het vijfduizendtal.
vertaling
Gedenkteken bij de synagoge
tekst ‫לזכרון אחינו ואחיותינו של הקהלה הזאת שנהרגו על ידי צוררינו‬
‫וגם קבורה לא היתה להם‬
Op Sabbath der vertroosting, thans vijftig jaar geleden,
Werd dit gebouw aan God gewijd: Gedenken wij het heden,
Op deze plek, eens kern van zeven honderd zielen,
Herinneren we ons met smart, die om hun Jood-zijn vielen,
Waar vinden zij thans troost, wie ’t leven werd gelaten?
In het wonder: Israel een staat onder de staten.
vertaling ‘Ter herinnering aan onze broeders en zusters van deze
gemeente die gedood zijn door de handen van onze onderdrukkers en
die ook geen begrafenis hebben gekregen.’
opmerking De Nederlandse tekst op de steen duidt op de oorspronkelijk plaatsing in de
synagoge, gedateerd 11 Menachem-Av 5709 – 6 augustus 1949. In 1985 is de steen verplaatst
naar de buitenzijde van het gebouw.
hebreeuws op straat
72
Gelderland
Almere
Synagoge, Markerkant 1201-17/18, boven de ingang
tekst
‫ותקרא שמו משה ותאמר כי מן־המים משיתהו‬
vertaling ‘Ze noemde hem Mosje, want ze zei: Ik heb hem immers uit
het water gehaald’ (Exodus 2:10b).
hebreeuws op straat
74
Aalten
Synagoge, Stationsstraat 7, kroonlijst boven de deur
Culemborg
Voormalige synagoge, Jodenkerkstraat 5, in de deuromlijsting
tekst
tekst
‫זה שער לי’ צדקים יבואו בו‬
‘Dit is de poort (die leidt) naar de Eeuwige, de rechtvaardigen gaan erdoor naarbinnen’ (naar Psalm 118:20).
Gedenkplaat met de namen van de Joodse oorlogsslachtoffers
uit Aalten, aan de zijwant van de synagoge aangebracht in 1986,
Stationsstraat 7
tekst
‫זכור ה’ מה היה לנו‬
vertaling
‫כי ביתי ב ֹית ת ֹפלה ֹ יקר ֹא ֹ לכֹל העמים לפק‬
JES LVI, VII
v e r t a l i n g ‘Want mijn huis zal een bedehuis heten voor alle volken.
Naar de kleine telling’ (Jesaja 56:7b).
c h r o n o g r a m 638 = 1878. De synagoge is echter ingewijd op 31 juli 1868.
Er staat dus een foutieve jaaraanduiding boven de ingang. De punt
hoort boven de kaf i.p.v. de lamed te staan.
vertaling
‘Gedenk, Eeuwige, wat ons is geschied.
Herinneringsmonument (Mari Andriessen), Achterweg,
een zuil en een reliëf met namen van de omgekomenen
tekst boven de namen
‫אלה שמות בני קהלתנו שנהרגו ע’י צרינו‬
Arnhem
Synagoge, Pastoorstraat 17
Op de ballustrade waarmee de gevel aan de noordkant bekroond is
‘Dit zijn de namen van de leden van onze gemeente, die
door onze vijanden werden vermoord.’
tekst
vertaling
vertaling
tekst onder de namen
‫ביתי בית תפלה יקרא לכל העמים‬
‫יזכרם אלדינו לטובה עם שאר צדיקי עולם‬
‘Onze God moge hen ten goede gedenken samen met de rest
van de rechtvaardigen in de wereld’.
‘Mijn huis zal een bedehuis heten voor alle volken’
(Jesaja 56:7b).
vertaling
o p m e r k i n g Het is niet onmogelijk dat met ‫ אלדינו‬in plaats van ‫ אלהינו‬een respectvolle
spelling is bedoeld.
Apeldoorn
‘Holocaustmonument’ (Tirza Verrips), Paslaan 6 (voor de synagoge),
op de linker torarol
tekst Wij gedenken
afbeelding 19
Dieren
Synagoge, Spoorstraat 34, rondboog boven de deur
tekst
‫לזכרון‬
‫אין זה כי אם בית אלהים וזה שער השמים ב ֹר ֹאשי ֹת ֹ כ ֹ’ח י ֹ’ז ב ֹ לפ’ק‬
‘Dit is niets anders dan een godshuis en dit is de poort van
de hemel. Genesis 28:17b naar de kleine telling.’
c h r o n o g r a m 645 = 1885. Het Joodse jaar 5645 loopt van 20 september 1884
tot 9 september 1885, maar de synagoge is ingewijd op 22 januari 1884.
vertaling
vertaling
‘Ter herinnering’.
opmerking Het monument is een granieten Torarol met daarop 592 glazen stuiterballen
van verschillende kleur en grootte. Op de rechterkant is een davidster aan gebracht.
De stuiterballen staan symbool voor de 592 joodse medeburgers die tijdens de bezettingsjaren
om het leven zijn gekomen, en zijn tevens een verwijzing naar de joodse gewoonte om bij het
bezoek aan een graf een steen achter te laten.
Dinxperlo
Herinneringsmonument (Ferdinand S. van Loopik en J. Niebur),
Kwikkelstraat 16
Brummen
Herinneringsmonument, Tuinstraat/Primulastraat (de locatie van de
voormalige synagoge)
tekst
tekst
omranding. Op de zerk is een davidster aangebracht.
‫רחל מבכה על בניה כי איננו‬
‫זכור ה’ מה היה לנו‬
vertaling
‘Gedenk, Eeuwige, wat ons is geschied’ (Klaagliederen 5:1).
o p m e r k i n g Het monument is een zwart granieten gedenksteen met een betonnen
‘Rachel schreit om haar kinderen die zij derft’
(naar Jeremia 31:15b).
vertaling
Doesburg
Herinneringsmonument (Han Jansen), Philip Gastelaarsstraat 2,
onder de afbeelding van de gevel van de voormalige synagoge
opmerking In de natuurstenen gedenksteen is in reliëf een menora aangebracht en een
gevelsteen van de voormalige synagoge ingemetseld.
tekst
hebreeuws op straat
76
‫זכר צדיק לברכה‬
gelderland
77
‘De gedachtenis des rechtvaardigen zal tot zegening zijn’
(Spreuken 10:7a).
vertaling
o p m e r k i n g Het monument bestaat uit een rechthoekige glasplaat, die aan de achterzijde
is gegraveerd en voorzien van een spiegel en waarop een davidster en een afbeelding van de
gevel van de voormalige synagoge te Doesburg zijn aangebracht.
Druten
Begraafplaats, Kwakkenbergweg, plaquette
tekst
‫ודרשו את־שלֹום העיר אשר הגליתי תאכם ׁשמה והתפּללו בעדה אל־יהֹוה‬
Bevorder de vrede van de stad waarheen Ik jullie zal verbannen en bid
voor haar
Jeremia 29 vers 7
v e r t a l i n g Als vermeld + ‘tot jhwh.’
Elburg
Synagoge, Jufferenstraat 5,
boven de toegangspoort tot de binnenplaats
tekst ‫בבית אלהים נהלך ברגש‬
v e r t a l i n g ‘In het huis van God zullen wij opgaan in feestgedruis’
(Psalm 55:15b).
19
Begraafplaats, Oostwal
Plaquette boven de toegangspoort
20
tekst
‫ גם כי אֹֹלך ֹ ב ֹג ֹי ֹא ֹ צֹֹלמֹֹות ֹ ֹלא ֹ אירא רע כי אתה עמדי‬Ps XXIII-4
‘Zelfs al zal ik door een dal van diepe duisternis gaan, vrees
ik geen kwaad, want Gij zijt bij mij’ (Psalm 23:4a).
c h r o n o g r a m 664 = 1904.
vertaling
afbeelding 20
Plaquette aan de linkerkant van de toegangspoort
tekst
‫ זכרונם לברכה‬.‫הנאהבים והנעימים בחייהם ובמותם לא נפרדו‬
‘Die geliefd en bemind waren tijdens hun leven, zijn ook in
de dood niet afgescheiden (II Samuël 1:23). Hun aandenken zij tot zegen.’
vertaling
o p m e r k i n g De masoretische tekst leest defectief: ‫ ;הנעימם‬zie Dordrecht.
’t Harde
Monument voor de gesneuvelde parachutist Theodore Bachenheimer,
Eperweg 33, een witte houten davidster met bronzen plaquette
tekst
(‫ת’נ’צ’ב’ה’ (=תהי נפשו צרורה בצרור החיים‬
‘Zijn ziel moge gebundeld zijn in de bundel van het leven /
van de levenden.’ Vgl. I Samuël 25:29.
vertaling
hebreeuws op straat
78
gelderland
79
Harderwijk
Herinneringsmonument aan de voormalige synagoge (J. G. de Groot),
Jodenkerksteeg 1, plaquette
Terborg
Herinneringsmonument, Silvoldseweg 66,
een davidster met daaronder
tekst
tekst
(‫ת’נ’צ’ב’ה’ (=תהי נפשם צרורה בצרור החיים‬
(21 namen)
vertaling ‘Moge hun ziel gebundeld worden in de bundel van het
eeuwige leven.’ Vgl. I Samuël 25:29.
Woonhuis, Leegwaterstraat 15, gevelbord
tekst
‫יהוה יראה‬
vertaling
‘De Eeuwige zal ervoor zorgen.’ Vgl. Genesis 22:8.
Nijmegen
Synagoge, Nonnenstraat 21, voor de weggehakte tekst boven de ingang
in bronzen letters op stangen voor de bovendorpel
tekst
‫בית הכנסת אהל חיים פינחס‬
vertaling
‫על־אלה אני בוכיה עיני עיני ירדה מים‬
1940 1945 Over dit alles ween ik bittere tranen, mijn oog, mijn oog,
het huilt zich uit in water.
(Namen).
v e r t a l i n g ‘Over dezen ween ik, mijn oog, mijn oog stroomt van water’
(Klaagliederen 1:16).
Tiel
Herinneringsmonument, Sint Agnietenstraat 30,
naast de toegang tot de voormalige synagoge
tekst
‘‫’זכור‬
vertaling
‘Gedenk.’
‘De synagoge Tent van Chayyim Pinchas’.
opmerking De synagoge is vernoemd naar de in 2003 overleden Peter F. Santcroos, die zich
zeer voor de verwerving en de restauratie ervan heeft ingezet.
Wageningen
Monument (Yetty Elzas), Walstraat
Voormalige synagoge (nu Natuurmuseum), Gerard Noodtstraat 121,
tussen de twee hoektorentjes hoog boven de ingang de twee stenen
tafels met een verkorte versie van de Tien Woorden
tekst
‘Zo zal de naam van de gestorvene niet uitgeroeid worden
uit zijn broederen en uit de poort zijner woonplaats’ (uit: Ruth 4:10)
tekst rechts
o p m e r k i n g Het monument heeft de vorm van een poort waardoor overlevenden van de
tekst links
holocaust naar buiten lopen, het leven tegemoet. Het kreeg dan ook de naam ‘De Levenspoort’.
‫ולא־יכרת שם־המת מעם אחיו ומשער מקומו‬
vertaling
‫ כבד את אביך‬,‫ זכור את יום‬,‫ לא תשא‬,‫ לא יהיה לך‬,‫אני אלהיך‬
‫ לא תחמד‬,‫ לא תענה‬,‫ לא תגנב‬,‫ לא תנאף‬,‫לא תרצח‬
‘Ik ben je God’, ‘Je zult niet hebben’, ‘Je zult niet opnemen’,
‘Gedenk de dag’, ‘Eer je vader’, ‘Je zult niet wederrechtelijk doden’,
‘Je zult niet echtbreken’, ‘Je zult niet stelen’, ‘Je zult niet uitspreken’,
‘Je zult niet begeren’ (uit: Exodus 20:1-12).
vertaling
opmerking Zie ook Hfdst. IV.
Begraafplaats, Postweg 62, boven de toegangspoort
tussen het metaheerhuisje en de beheerderswoning
tekst
‫בית החיים‬
vertaling
Winterswijk
Synagoge, Spoorstraat 32, steen boven het ingangsportaal
t e k s t ‫ שנת בשם ה ֹ אקרא לפק‬Psalm CXVI V. 4
v e r t a l i n g ‘[In] het jaar En ik zal de naam van de Eeuwige aanroepen’
Psalm 116:4a.
c h r o n o g r a m ( a l l e l e t t e r s ) 649 = 1889, de inwijding op 14 augustus
1889.
‘Het huis van het leven’ (= de begraafplaats).
Joodse begraafplaats, Kwakkenberg 1, plaquette met Hebreeuws en
Nederlands opschrift (1948). De begraafplaats is alleen voor nabestaanden toegankelijk.
hebreeuws op straat
80
Herinneringsmonument (Gerrit Bolhuis en D.W. Sluiskes),
Mevr. Kuipers-Rietbergplein 1, onder de davidster
tekst
‫פרשה ציון בידיה אין מנחם לה איכה א י’ז‬
‘Zion strekt haar handen uit. Niemand is er die haar troost.
Klaagliederen 1:17.’
vertaling
gelderland
81
Zevenaar
Herinneringsmonument, Raadhuisplein (aan de gevel van het
gemeentehuis), marmeren plaquette met afbeeldingen van een
menora en een davidster
tekst
‫על אלה היה דוה לבנו איכה ה יז‬
vertaling
‘Over dezen treurt ons hart voortdurend. Klaagliederen 5:17.’
o p m e r k i n g De geciteerde tekst is enigzins aangepast.
afbeelding 21
Zutphen
Synagoge, Dieserstraat 11, davidster aan de muur
tekst
5755 ‫ יזכור‬Bezinning 1995
5745 ‫ חנוכה‬Inwijding 1985
5703 ‫ חורבן‬Ontwijding 1943
5639 ‫ חנוכה‬Inwijding 1879
v e r t a l i n g ( l e t t e r l i j k ) ‘1995 Moge Hij gedenken; 1985 Inwijding;
1943 Vernietiging/Verwoesting; 1879 Inwijding.’
Begraafplaats, Weg naar Vierakker
Bakstenen muur met in het midden het metaheerhuis, op de dichtgemaakte vensters
t e k s t r e c h t e r z i j d e
‫וישוב העפר על הארץ כשהיה והרוח תשוב אל האלהים אשר נתנה‬
(‫)קהלת יב פסוק ז‬
Het stof keert tot de aarde terug waaruit het kwam
en de geest keert tot God weder die hem gegeven heeft (Prediker XII
Vers 7).
v e r t a l i n g Als vermeld.
tekst linkerzijde
Boven de boog van het metaheerhuis
tekst
‫ה’ ישמר צאתי ובאי‬
‘De Eeuwige moge mijn weggaan en mijn binnentreden
bewaken.’ Vgl. Psalm 121:8.
vertaling
21
hebreeuws op straat
82
gelderland
83
Utrecht
Amersfoort
Synagoge, Drieringensteeg, deurlijst
tekst
‫כי ביתי בית תפלה יקרא לכל־העמים‬
‫ז‬-‫ישעיה נו‬
v e r t a l i n g ‘Want mijn huis zal genoemd worden huis des gebeds voor
alle volken. Jesaja 56:7.’
Begraafplaats, Bloemendalsestraat, plaquette
t e k s t Al mee menoechot
‫על־מי מנחות‬
Langs rustig water (Psalm 23,2).
v e r t a l i n g Als vermeld.
o p m e r k i n g Bij de renovatie van een plantsoen bij de voormalige Bloemendalse buitenpoort, tegenover de oude Asjkenazische begraafplaats, werd bij toeval een begraafplaats uit
1670 ontdekt. Deze behoorde toe aan de eerste Sefardische Joden in Amersfoort. De herontdekte begraafplaats is ingepast in het vernieuwde plantsoen en op 7 september 2010 is de
plaquette onthuld, die ook een uitvoerige toelichting behelst.
Begraafplaats, Soesterweg, poortfries
tekst
‫ה ֹ ממית ומחיה מוריד שאול ויעל‬
De Eeuwige doodt en maakt levend, stort in het graf en voert
opwaarts. 1 Sam. 2, 6. 1873 ‫תרלג‬
v e r t a l i n g Als vermeld. ‘Jaartal 633’ = 1873.
Utrecht
Voormalige synagoge, Springweg 162, boven de ingang
tekst
‫עבדו את יי בשמחה באו לפניו ברננה תהילים ק ב‬
‘Dien de Eeuwige met vreugde, kom voor zijn aangezicht
met jubelzang. Psalm 100:2.’
vertaling
Voormalig weeshuis (thans gedeeltelijk in gebruik als synagoge door
de LJG), Nieuwe Gracht 92, gevelsteen
tekst
‫הילד איננו‬
Het kind is niet meer (Gen. 37,30).
(‫ת נ צ ב ה (= תהי נפשם צרורה בצרור החיים‬
Mogen hun zielen gebundeld worden in de bundel van het eeuwige leven.
v e r t a l i n g ‘Hun ziel moge gebundeld zijn in de bundel des levens.’
Vgl. I Samuël 25:29.
Begraafplaats, Zandpad
tekst
‫הילודים למות והמתים להחיות‬
‘Zij die geboren zijn zullen sterven en die gestorven zijn
zullen herleven’ (Avot 4:22).
vertaling
utrecht
85
o p m e r k i n g De begraafplaats bevindt zich aan de Vecht, waar in woonboten tegenover de
begraafplaats het oudste beroep ter wereld wordt uitgeoefend.
Veenendaal
Herinneringsmonument aan de muur, Stadspark (noordzijde),
plaquette
tekst
‫על אלה אני בוכיה‬
…om dezer dingen wille ween ik…
Klaagliederen 1:16
Overleden in Auschwitz (..namen..)
Overleden in Sobibor (..namen..)
v e r t a l i n g Als vermeld.
Begraafplaats, Parallelweg
Toegangspoort (rechterpilaar)
tekst
‫בית קברות תר”ס לפ”ק‬
vertaling
‘Begraafplaats 660 (= 1900), volgens de kleine jaartelling.’
Op het metaheerhuisje
‫וישב העפר על־הארץ כשהיה והרוח תשוב אל־האלהים אשר נתנה‬
‫קהלת יב ז‬
tekst
‘Zoo keert het stof terug tot de aarde vanwaar het gekomen is terwijl
de geest wederkeert tot God die hem gegeven heeft’ Prediker 12:7
v e r t a l i n g Als vermeld.
afbeelding 22
Woerden
Begraafplaats (1856), bij park Westdam, metaheerhuisje
tekst
‫יִחְיּו מֵתֶ יָך נְ ֵבלָתִ י יְקּומּון ָהקִיצּו ו ְַרנְּנּו ש ֹׁ ְכנֵי ָעפָר‬
‘Leven zullen uw doden – ook mijn lijk –, opstaan zullen zij.
Ontwaakt en jubelt, gij, die woont in het stof’ (Jesaja 26:19).
vertaling
o p m e r k i n g Een gevocaliseerde tekst, die ook nog van accenten is voorzien, is uiterst
zeldzaam.
22
hebreeuws op straat
86
utrecht
87
Noord-Holland
Alkmaar
Voormalige synagoge, Hofstraat 15, gevelstenen
‫ונתחדש בשנת ת ֹק ֹפֹֹו לפק‬
‫ונתחדש שנית בשנת ת ֹר ֹד ֹ לפק‬
tekst
‘En het werd vernieuwd in het jaar 586 naar de kleine
telling.’ ‘En het werd de tweede keer vernieuwd in het jaar 604 naar
de kleine telling.’
vertaling
o p m e r k i n g De jaartallen verwijzen naar de renovaties van 1826 en 1844.
Amstelveen zie: Amsterdam Buitenveldert/Amstelveen
Amsterdam
NB: Voor Amsterdam is de geografische indeling nader verfijnd in wijken.
Centrum 1
Portugese synagoge, Mr. Visserplein 3, boven de hoofdingang
tekst
‫בשנת ואני ברב חסדך אבוא ב ֹי ֹת ֹך ֹ לפ”ק‬
‘In het jaar En ik, door uw grote genade kom ik binnen in
uw huis (Psalm 5:8). Naar de kleine telling.’
c h r o n o g r a m 432 = 1672, het eerste bouwjaar.
vertaling
o p m e r k i n g Naar wordt aangenomen bevat het opschrift een zinspeling op naam van
rabbijn Ishac Aboab (1605-1693). Zie ook pagina 23-24.
Centrum 2
Nieuwe synagoge, Jonas Daniël Meijerplein 4, boven de hoofdingang
t e k s t b o v e n
‫מ ֹי י ֹתן מ ֹציון י ֹשועת י ֹשראל ב ֹשוב ה’ ש ֹבות ע ֹמו י ֹגל‬
‫י ֹעקב י ֹשמח ישראל לפ”ק‬
v e r t a l i n g ‘In het jaar Ach, laat uit Zion redding komen voor Israël
(Psalm 14:7). Als de Eeuwige keert het lot van zijn volk, zal Jakob
juichen, Israël zich verheugen (Psalm 14:7). Naar de kleine telling.’
c h r o n o g r a m 512 = 1752, het inwijdingsjaar.
tekst onder
‫זה השער לה’ צדיקים יבאו בו‬
‘Dit is de poort voor de Eeuwige waardoor rechtvaardigen
ingaan’ (Psalm 118:20).
vertaling
Centrum 3
Beth Hamidrasj Ets Chaim, Rapenburgerstraat 109,
aangebracht in de gevel
t e k s t 5643 ‫תרמג‬
Geeft aan het inwijdingsjaar (5)643 = 1883 in Hebreeuwse en Arabische
cijfers.
noord-holland
89
Centrum 4
Schoolgebouw
Voormalige Joodse hbs / Joods Lyceum Maimonides,
Stadstimmertuinen 2, herinneringsplaquette
o p m e r k i n g De Hebreeuwse uitdrukking is de naam van een liefdadig genootschap.
tekst behoeftige oude Joodse mannen. In 1794 werd de broederschap eigenaar van het grotere
De Vereniging van Vrienden van Amsterdamse Gevelstenen verstrekte de volgende
informatie: Deze Hebreeuwse en Nederlandse tekststenen zaten tot 1932 in de gevel van
Weesperstraat 33, waar in 1751 de broederschap Misj‘enet Zeqenim een tehuis stichtte voor
‫בית ספר זה הוכרז בשנות השואה כליציון יהודי בשנים אלו‬
‫ תלמידים ותלמידות רק מחצתם ומוריהם שרדו‬400-‫התחנכו כ‬
(‫ת’נ’צ’ב’ה’ (=תהי נפשם צרורה בצרור החיים‬
In dit schoolgebouw, door de bezetter in de jaren van de Tweede
Wereldoorlog tot Joods Lyceum verklaard, hebben ruim 400 meisjes
en jongens in de bloei van hun leven onderwijs genoten. Na de grote
vernietiging bleek slechts de helft van de leerlingen en docenten nog
in leven. Mogen hun zielen gebundeld worden in de band van het
eeuwig stralende licht.
vertaling (woordelijk) ‘Deze school werd in de jaren van de Sjoa tot
Joods Lyceum verklaard. In die jaren werden (er) ca. 400 leerlingen en
leerlinges onderwezen. Slechts de helft van hen en hun leraren ontkwamen. Moge hun ziel gebundeld worden in de bundel des levens.’
Vgl. I Samuël 25:29.
pand Nieuwe Herengracht 33, dat toen als tehuis in gebruik genomen werd. In 1932 zorgde
het Koninklijk Oudheidkundig Genootschap er voor dat de twee stenen uit het te slopen
pand in de Weesperstraat ingemetseld werden op de Nieuwe Herengracht. In februari 1943
werden de bejaarde bewoners door de bezetter weggevoerd en kort daarna de teksten op beide
gevelstenen door weghakken onleesbaar gemaakt. Het oppervlak werd met een laag cement
dichtgesmeerd. In 1995, bij inspectie van de beide stenen bleek dat onder de cementlaag de
contouren van de letters nog duidelijk ‘leesbaar’ waren en gereconstrueerd konden worden.
Op 4 mei 1995 werden door het gemeenteraadslid Annemarie Grewel de herstelde stenen
hier en in de Nieuwe Kerkstraat onthuld, gerestaureerd dankzij een actie van de Vereniging
Vrienden van Amsterdamse Gevelstenen.
Centrum 7
[Joseph] Fernandes Nuneshuis, Nieuwe Kerkstraat 16, gevelsteen
tekst
‫ויהי י”י את יוסף ויהי איש מצליח‬
Centrum 5 – 8
Huizen ten bate van wezen en bejaarden
Voormalig Joods jongensweeshuis, oorspronkelijk Amstel 21,
herinneringsmonument in het plaveisel voor het complex van Opera
en Stadhuis
tekst Deze woorden omlijnen de plaats waar het in 1738 elders in
Amsterdam opgerichte Joodse jongensweeshuis Megadle Jethomien
sedert 1865 zijn zegenrijk werk deed, totdat in maart 1943 de Duitse
bezetter het huis binnendrong en de jongens wegvoerde. Drie
verzorgers bleven vrijwillig bij de bijna honderd kinderen op weg
naar het vernietigingskamp Sobibor. Niemand keerde weer. Hun
gedachtenis zij tot zegen (‫ז”ל (=זכרונם לברכה‬
vertaling Als vermeld.
Ende de heere was met joseph soodat hij een voorspoedigh man was.
Gen: 39.V.2
v e r t a l i n g Als vermeld.
opmerking Dit is de gebruikelijke formule bij de namen van rechtschapen overledenen.
gemeenteraadslid Annemarie Grewel deze steen en die op de Nieuwe Herengracht 33.
De stenen werden gebakken bij Mobach Pottenbakkers, Utrecht, naar ontwerp van Otto
De restauraties vonden plaats dankzij een actie van de Vereniging Vrienden van Amsterdamse
Treumann (1919-2001). Overgedragen aan de Gemeente Amsterdam op 7 december 1989.
Gevelstenen.
Centrum 6
Voormalig Portugees-Israëlitisch Oudemannenhuis,
Nieuwe Herengracht 33
tekst boven de deur
Joseph Fernandes Nunes (1721-1788). In januari 1943 werden de bewoners weggevoerd en de
twee gevelstenen onleesbaar gemaakt. De Vereniging Vrienden van Amsterdamse Gevelstenen
verstrekte de volgende informatie: ‘Bij een onderzoek in 1994 bleek dat de tekst van de
grootste steen (met het Hebreeuws) niet weggehakt was, maar onder een ruim een centimeter
dikke laag cement weggesmeerd was. Daarop heeft in maart/april 1995 Jan Hilbers de cementlaag er voorzichtig afgetikt. De tekst, gedeeltelijk in Hebreeuwse karakters, bleek nog redelijk
gaaf. Na enkele kleine herstellingen werd de achtergrond in de aangetroffen zandsteenkleur
geschilderd en de letters zwart. De resten van de letters [van de weggehakte tekst op de andere
steen] zijn niet gerestaureerd, maar met zwarte verf gemarkeerd.’ Op 4 mei 1995 onthulde
Centrum 8
‘Nederlandsch-Israëlitisch Meisjesweeshuis’,
Rapenburgerstraat 171 en 169, daklijsten
t e k s t o p h u i s n u m m e r 1 7 1 1861 ‫תרכא מגדלי יתומות מעשים טבים‬
t e k s t o p h u i s n u m m e r 1 6 9 ‫והניעו בית בבית בשנת תרמט לפ”ק‬1889
v e r t a l i n g 1 7 1 ‘621 (De liefdadige genootschappen) Megadle Yetomot
(en) Ma‘asim Tovim 1861.’
‫משענת ֹ זק ֹני ֹם‬
‘Steun der ouden.’
chronogram 510 = 1750.
tekst in de gevel Des hemels gunst bestraalt en zegend en behoed
Die de oude bejaarde lien staag onderhoud en voed
vertaling
hebreeuws op straat
o p m e r k i n g Dit huis voor bejaarde Portugees-Israëlietische vrouwen werd gesticht door
90
noord-holland
91
‘En zij voegden een huis aan een huis toe. In het jaar 649
naar de kleine telling.’
vertaling 169
opmerking In het meisjesweeshuis Megaddelee Jetomot (Megadle Jethomoth) was ook
een school van het genootschap Ma‘asiem Toviem (Mangasiem Tobiem) gevestigd. Deze
Hebreeuwse namen tesamen suggereren een betekenis als ‘Het grootbrengen van weesmeisjes
behoort tot de goede daden.’ Op 10 februari 2003, zestig jaar na de wegvoering van de meisjes
en hun begeleidsters, werden door de bewoners de gevelstenen en de belettering op de daklijsten in oorspronkelijke staat hersteld.
Omdat het woord ‫ הניעו‬niet goed is te begrijpen, is er aanleiding om te vermoeden dat er
‫ הגיעו‬had moeten staan, geïnspireerd op de woorden in Jesaja 5:8: ‫‘ – הֹוי ֵמ ִגּיעֵי ֵביִת ְ ּבבַית‬wee
hen die huis aan huis trekken’.
Centrum 9
Zelfstandige gedenksteen
Joods verzetsmonument, Amstel/Zwanenburgwal
tekst
‫ תש”ה‬- ‫לזכרון לוחמי המחתרת בשנות ת”ש‬
Ter herinnering aan het verzet van de Joodse burgers,
gevallen in 1940-1945 5700-5705
vertaling (woordelijk) ‘Ter herinnering aan de strijders van de ondergrondse in de jaren 700-705.’
tekst ene zijde ‫מי יתן ראשי מים ועיני מקור דמעה ואבכה יומם ולילה‬
‫ב‬
)‫את חללי בת־עמי ירמיה (ח’ כ”ג‬
23
24
Waren mijn ogen een bron van tranen, dan zou ik
wenen dag en nacht om de gevallen strijders van mijn dierbaar volk.
Naar Jer. 8:23
vertaling (woordelijk) ‘Och dat mijn hoofd water ware en mijn ogen
een bron van tranen, dan zou ik bewenen dag en nacht de gevallenen
van de dochter van mijn volk.’ Jeremia 8:23 is in sommige vertalingen
9:1.
tekst andere zijde
opmerking Het ontwerp van het monument is van J.J. Glatt, de uitvoering van
Ir. E.M. Glatt.
afbeelding 23
Centrum 10
Jodenbreestraat 16, gevelsteen midden in de voorgevel
tekst
‫אם אשכחך ירושלם תשכח ימיני‬
Indien ik u vergete, o Jeruzalem, zo vergete mij mijn rechterhand.
Psalm 137:5
vertaling Als vermeld.
opmerking Deze gevelsteen uit de tweede helft van de 19de eeuw stamt uit de lichthof van
het afgebroken pand op deze plaats en is door de inspanningen van gemeenteraadslid
E. Agsteribbe en (huidige bewoner) R.P. Regensburg in het voorjaar van 2001 aan de frontgevel
van de nieuwbouw geplaatst, na restauratie bij Snoep en Vermeer te Amsterdam. Aan de
gevelsteen werd in glas eronder de vermelde vertaling aangebracht.
hebreeuws op straat
92
noord-holland
93
Centrum 11
Cafetaria-Lunchroom, Herengracht/Oude Leliestraat, raamopschrift
tekst Koffie - Falafel - Shoarma
Laat ons de slachtoffers eren in een ogenblik van stilte, opdat hun
nagedachtenis en de herinnering aan de geschiedenis van dit huis niet
vergeten worden.’
‫ שווארמה‬- ‫פלאפל‬
ontleend aan het Arabische fulful – ‘peper’ (>falâfil) en, via het Arabische shâwarma, aan het
Centrum 14
Voormalige Bank Lippmann Rosenthal & Co (liro) thans abn-amro,
Sarphatistraat 47, herinneringsplaquette
Turkse çevirmek - ‘omwentelen’.
tekst
vertaling
Als vermeld.
afbeelding 24
opmerking De namen voor deze twee populaire Israëlisch-Levantijnse gerechten zijn
/ / ‫ ובבתי כלאים החבאו‬/ ‫ הפח בחורים כלם‬/ ‫והוא עם בזוז ושסוי‬
‫ יקשב וישמע‬/ ‫ משסה ואין אמר השב מי בכם יאזין זאת‬/ ‫היו לבז ואין מציל‬
‫ וישראל לבזזים‬/ ‫ מי־נתן למשוסה יעקב‬/ ‫לאחור‬
(‫כד‬-‫ כב‬,‫)ישעיהו מ”ב‬
Centrum 12
De Plantage
Voormalige gebouw Joodse Gemeente Amsterdam,
Plantage Parklaan 9, gevelsteen
Een beroofd en uitgeplunderd volk is het,
geboeid in kerkers heeft men allen,
en in gevangenissen zijn ze opgesloten,
tot prooi werden zij en er was niemand die zei:
‘geef terug’.
Wie van jullie stelt zijn oren open,
die ernaar luistert en het begrijpt voor de toekomst?
Wie heeft Jacob tot plundering uitgeleverd
en Israël aan berovers?
Jesaja 42:22-24.
v e r t a l i n g Als vermeld.
tekst
joodse gemeente (‫ק ק א (=קהלה קדושה אמסטרדם‬
vertaling ‘De Heilige (Joodse) Gemeente van Amsterdam’
(in afkorting).
opmerking Het gebouw had deze functie van 1945 tot 1970. Het heette voor de oorlog:
Beis Jisroeil. Een andere gevelsteen vermeldt: Hier woonde en werkte Hugo de Vries 1884-1916.
Centrum 13
‘Hollandsche Schouwburg’, Plantage Middenlaan 24,
viertalige informatieve tekst aan weerszijden van de ingang
o p m e r k i n g Aangebracht in 2003.
tekst
1943-1942 ‫הבניין הזה שימש את שלטונות הכיבוש הנאציים בין השנים‬
‫ נשים וילדים‬,‫ אלפי גברים‬.‫כנקודת איסוף ליהודי הולנד המיועדים לגירוש‬
‫ ) וממנו אל מחנות‬Westerbork ( ‫נשלחו מכאן למחנה מעבר וסטרבורק‬
.‫ מעטים מהם שרדו‬.‫ההשמדה‬
1892 ‫ שנבנה בלב הרובע היהודי של אמסטרדם בשנת‬,‫הטיאטרון ההולנדי‬
‫ יהודים‬104.000 .‫ הפך להיות מקום הרת אסון וכאב‬,‫כמרכז של תרבות ובידור‬
.‫הולנדים נרצחו במחנות ההשמדה הנאצים בתקופת מלחמת העולם השנייה‬
‫ למען לא יישכח זכרם וזכר תולדות של‬,‫נכבד את הקרבנות ברגע של דומיה‬
‫הבית הזה‬
‘Dit gebouw diende de nationaal-socialistische
bezettingsmacht in de jaren 1942-1943 tot verzamelpunt voor de Joden
van Nederland die bestemd waren voor deportatie. Duizenden mannen, vrouwen en kinderen werden van hier naar het doorgangskamp
Westerbork gezonden en van daar naar de vernietigingskampen.
Weinigen van hen ontkwamen.
De Hollandsche Schouwburg, die gebouwd werd in het hart van de
joodse wijk van Amsterdam in het jaar 1892 als een centrum van
cultuur en ontspanning, verkeerde in een plaats zwanger van onheil
en pijn. 104.000 Nederlandse Joden werden in de nazi-vernietigingskampen vermoord in de periode van de Tweede Wereldoorlog.
Negentiende-eeuwse wijken (Oost en Zuid) 1
Synagoge van Vereniging ‘Hulpe Israëls’,
Gerard Doustraat 238, gevelsteen boven de ingang
v e r t a l i n g ‘Heilige Broederschap Hulpe Israëls. Sta op ons ter hulpe
(Psalm 44:27a). Naar de kleine telling.’
c h r o n o g r a m 652 = 1892.
vertaling (woordelijk)
hebreeuws op straat
94
‫ח”ק (=חברה קדישא) תשועת ישראל‬
‫קֹֹומ ֹה ע ֹזרת ֹה ֹלנֹו לפ”ק‬
tekst
afbeelding 25
Negentiende-eeuwse wijken (Oost en Zuid) 2
Talmoed Torah-school,
Tweede Boerhaavestraat 7, in de gevel ingemetseld
tekst
‫תלמוד תורה‬
vertaling
‘Studie van de Tora.’
o p m e r k i n g De uitdrukking ‫ תלמוד תורה‬duidt niet alleen op het concept van religieus
gemotiveerde studie van de traditie maar ook op een gemeenschappelijk ondersteunde vorm
van onderwijs. De lagere school voor ‘Israëlietische minvermogenden’ ‘Talmoed Tora’ was
sinds 1924 in dit Amsterdamse School-gebouw gevestigd.
noord-holland
95
25
27
26
hebreeuws op straat
96
noord-holland
97
afbeelding 26
Negentiende-eeuwse wijken (Oost en Zuid) 3
Gedenkteken ‘Exodus’, Pres. Brandstraat 330-334
Zie, iedre nieuwe smart baart ons weer nieuwe macht:
tekst
(…)
Al worden wij belaagd, wij blijven óngebroken.
‫על אלה אני בוכיה‬
vertaling
‘Over dezen ween ik’ (Klaagliederen 1:16).
Na iedren donkren nacht streeft fier omhoog de morgen
En vreugdebrengend blíjft het blanke Huis van God.’
opmerking Reliëf in zandsteen door Wessel Couzijn (1912-1984), op initiatief van de
kunstenaar zelf in 1950 vervaardigd, postuum op deze plek geplaatst bij wijze van gedenkteken. Een exemplaar in brons (Collectie Rijksdienst Beeldende Kunst) is in bruikleen bij het
Joods Historisch Museum. (Mededeling Onno Boers, Amsterdam.)
afbeelding 28
Zuid-Rivierenbuurt 1
Synagogen
Aron Schuster Synagoge / ras, Heinzestraat 1-3 / Jacob Obrechtplein
Luifeltekst boven de ingang
tekst
Zuid-Rivierenbuurt 3
Synagoge Liberaal Joodse Gemeente,
Zuidelijke Wandelweg 41, muurdecoratie
‫ כי מימיני בל־אמוט‬/ ‫שויתי יי לנגדי ת ֹמיד‬
‫ש ֹמרנ ֹי אל כי ֹ חסי ֹתי בך‬
tekst
‘Ik heb de Heer mij altijd voor ogen gesteld.
Omdat Gij zijt aan mijn rechterzijde, daarom wankel ik niet.’ ‘Behoed
mij, God, want ik schuil bij U’ (Psalm 16:8 en 1).
c h r o n o g r a m 770 = 2010.
v e r t a l i n g ( j. s o e t e n d o r p )
‫ מכון לשבתך עולמים‬/ ‫בנה בניתי בית זבל לך‬
‘Gebóuwd heb ik een huis ter bewoning voor u, een ruimte
voor u om altijd te wonen’ (I Koningen 8:13).
vertaling
o p m e r k i n g Deze tekst op de zomer 2010 in gebruik genomen synagoge is gelijk aan die op
het vorige gebouw aan de Jacob Soetendorpstraat (1966-2008). De woorden worden gevormd
afbeelding 27
Aan de buitenmuur van nr. 3
door witte, ronde, gebakken tegels, die ook als versiering over de hele buitenzijde van het
tekst gebouw zijn geplaatst en die herinneren aan de vorm van een davidster. De tekst staat aan de
‫בשנת א ֹשרי א ֹדם ש ֹמע לי ֹלשקד ע ֹל ד ֹלתתי ֹ יֹֹום ֹ יֹֹום ֹ ֹלשמר מ ֹזוזת‬
‫ פ ֹתחי ֹ לפ”ק‬SPR. VIII. 34
‘In het jaar Gelukkig de mens die naar mij luistert, die waakt
over mijn deuren dag in dag uit om de wacht te houden bij mijn deurposten (Spreuken 8:34). Naar de kleine telling.’
chronogram 688 = 1928, het jaar van de inwijding.
vertaling
korte kant van het gebouw.
De vorige synagoge had ook twee Tafelen der Wet (‫)לוחות‬, die boven het gebouw uitstaken en
waarop de Hebreeuwse beginwoorden van de Tien Geboden te lezen waren. Ook was er een
uitgang bij uitvaarten met ‫‘ – לך בשלום‬ga in vrede’ (een foto op achterzijde van: J.F. van Agt,
Synagogen in Amsterdam, Den Haag 1974).
opmerking De gegevens in Van Voolen / Meijer, Synagogen van Nederland, p. 58 kunnen naar
het bovenstaande gecorrigeerd en aangevuld worden.
Zuid-Rivierenbuurt 2
Synagoge, Lekstraat 61-63
tekst
‫ עמי ישראל מלכים א’ ו’ י”ג‬/ ‫ ולא אעזב את־‬/ ‫ בני ישראל‬/ ‫ושכנתי בתוך‬
1 Koningen 6:13
vertaling ‘Ik zal te midden van de Israëlieten wonen en mijn volk
Israël niet in de steek laten’ (I Koningen 6:13).
Zuid-Rivierenbuurt 4
Sal Meijer, Sandwichshop, Scheldestraat 45,
windschermen aan beide zijden van het terras
t e k s t ‫כשר‬
v e r t a l i n g ‘Koosjer’: ritueel geoorloofd, volgens joodse spijswetten
bereid.
Buitenveldert-Amstelveen 1
Synagoge, Straat van Messina 10, Amstelveen, naast de ingang
opmerking Het Nieuw Israëlietisch Weekblad van 3 december 1937 berichtte uitgebreid
over de plechtige inwijding op 30 november, met ook technische details: ‘de vele honderden,
t e k s t ֹ ‫ידבר ֹ פ ֹי‬
’‫תהֹֹלת ֹ ה‬
advertentie: ‘De witte gevelstenen der Synagoge Lekstraat werden geleverd door Canoy-
‘Laat zo mijn mond de lof spreken van de Eeuwige’
(Psalm 145:21a).
c h r o n o g r a m 5725 = 1965.
Herfkens’ Steen-fabrieken n.v. Venlo, oudste firma dezer branche in Nederland.’
o p m e r k i n g Het jaartal bewaart de herinnering aan de noodsjoel die rabbijn Ies Vorst in
De Bijbelwoorden op de gevel inspireerden in hetzelfde nummer van het niw Joseph Gompers
dat jaar aan de Charlotte de Montpensierlaan startte; men verhuisde na verloop van tijd naar
(1899-1945) tot een gedicht op het gebouw in de verwarring van de tijd:
een hoekwoning in de Straat van Gibraltar om in 1981 de huidige synagoge aan de Straat van
(…)
Messina in te wijden.
zowel Hebreeuwse als Romeinse letters in het gebouw en tegen de gevel, [vervaardigd] door
n.v. Metaalgieterij ‘Holland’, Amsterdam, wier naam ook een bekende klank heeft.’ En in een
vertaling
‘‘Ik kies bij u Mijn woon’, heeft God tot òns gesproken,
‘En Ik verlaat u niet’, hoe ’t leed ons ook ontkracht …
hebreeuws op straat
98
noord-holland
99
Buitenveldert-Amstelveen 2
Beth Shalom, Zorgcentrum en Verpleeghuis,
Kastelenstraat 80, boven de ingang in het vignet
tekst
‫בית שלום‬
‘Huis van vrede/welzijn.’
vertaling
o p m e r k i n g Deze naam werd gekozen in de jaren zestig voor het Joods bejaardenhuis dat
ontstond door een fusie van Beth Menoecha (‘Rusthuis’, Plantage Middenlaan) en de ‘Joodse
Invalide’ (Weesperplein, later Portugees-Israëlietisch Ziekenhuis aan de Henri Polaklaan).
Op dit adres sinds begin jaren ’90.
Buitenveldert-Amstelveen 3
Restaurant H’Baron, Kastelenstraat 110, op een van de ramen
tekst
‫כשר‬
vertaling
‘Koosjer’: ritueel geoorloofd, volgens joodse spijswetten
bereid.
Buitenveldert-Amstelveen 4
Laromme, the art of bakery, Kastelentraat 69, boven de ingang
tekst
‫בון ז‘ור‬
o p m e r k i n g Het bedrijf maakt deel uit van de internationale Bon Jour-groep.
Niet meer zichtbaar 1
Synagoge, Nieuwe Kerkstraat 149
28
tekst
‫נדחי ישראל יכנס‬
v e r t a l i n g ‘De ballingen van Jisraëel brengt hij samen’ (Psalm 147:2).
o p m e r k i n g Het opschrift dat jarenlang de Nidchei Jisroeil Jechaneis-sjoel (ook wel de
‘Russische sjoel’) sierde, is verwijderd.
Niet meer zichtbaar 2
Voormalig metaheerhuis, Nieuwe Kerkstraat 127
tekst
‫אדם ילוד אשה קצר ימים ושבע רגז כציץ יצא וימל‬
‘De mens, uit een vrouw geboren, is kort van dagen en zat
van onrust; als een bloem ontspruit hij en verwelkt’ (Job 14:1-2a).
vertaling
o p m e r k i n g Een foto in Jan Stoutenbeek & Paul Vigeveno, Joods Amsterdam, 2008, p. 103.
Niet meer zichtbaar 3
De synagoge Linnaeusstraat 107, in 1962 afgebroken,
had op rechterschoorsteenpijp(?) in het metselwerk
tekst
‫בית ה’ נלך‬
vertaling
‘Laten wij gaan naar het huis van de Eeuwige’ (Psalm 122:1c).
o p m e r k i n g Een foto in J.F. van Agt, Synagogen in Amsterdam, 1974, p. 81.
hebreeuws op straat
100
noord-holland
101
Herinneringsmonument, stèle
Bussum
Synagoge, Kromme Englaan 1a
Boven de ingang in het metselwerk de twee Stenen Tafelen (‫)לוחות‬,
waarin Hebreeuwse letters van rechtsboven naar linksbeneden de
cijfers 1 tot 10 aangeven.
tekst Gedenksteen voor de Joden die in de jaren 1940 – 1945
met onmenselijk geweld werden weggevoerd en geen graf hebben
v e r t a l i n g ( w o o r d e l i j k ) ‘De herinnering van deze steen is voor de Joden
die door de wreedaardigen werden gevangen genomen in het jaar 700
tot 705 en aan wie geen graf werd gegeven.’
opmerking Verbouw door Jac. S. Baars, 1931.
afbeelding 29
ֹ ‫זכרון המצבה הזאת ליהודים שנשבו על ידי האכזרים בשנת ת ֹש‬
‫עד ת ֹש ֹה ֹ וקבר לא נִתן להם‬
Enkhuizen
Voormalige Synagoge, Zuider Havendijk 23, tekst boven ingang
tekst
‫נשבעה בטוב ביתך קדש היכלך לפק‬
Hoorn
Voormalige synagoge, Zeedijk 122 a t/m i, gevelsteen
‘Wij zullen verzadigd worden met het goede van uw huis,
het heilige van uw tempel (Psalm 65:5b). Naar de kleine telling.’
chronogram is niet meer aangegeven; het stichtingsjaar was
5551 = 1791.
vertaling
tekst
‫אבן מקיר תזעק‬
Deze steen weent van uit de muur
v e r t a l i n g ( l e t t e r l i j k e r ) ‘Een steen die schreeuwt vanuit de muur’
(Habakuk 2:11).
Begraafplaats, Oranjestraat 20/21 (achter de huizen),
boven de ingang van het metaheerhuis
tekst
‫וישב העפר על־הארץ כשהיה והרוח תשוב אל־האלהים אשר נתנה‬
Loosdrecht
Herinneringsmonument, Nieuw-Loosdrechtsedijk 1,
liggende gedenksteen
t e k s t 1940-1945
Ter nagedachtenis aan de Joodse kinderen en hun leiders van de
Jeugd-Alijah Loosdrecht die in het verzet of in concentratiekampen
omkwamen
‘En stof keert terug tot de aarde, zoals het was, en de geest
keert terug naar God, die haar gegeven had’ (Prediker 12:7).
vertaling
Haarlem
Joodse begraafplaats, Amsterdamsevaart 278,
bovenaan de stenen zuilen rechts en links van de ingang
‫לזכר הנספים של עלית הנוער בלוסדרכט‬
‫אדם להבל דמה‬
‫ימיו כצל עובר‬
v e r t a l i n g ‘Ter herinnering aan de omgekomenen van de Jeugd-Alijah
te Loosdrecht.’
tekst rechts
tekst links
vertaling ‘Een mens is als ijle vluchtigheid, zijn dagen als een
schaduw die voorbij gaat’ (Psalm 144:4).
o p m e r k i n g De herdenkingssteen van witte natuursteen werd op 11 augustus 1987 geplaatst
naast het algemene oorlogsmonument.Hij vermeldt 23 namen van een aantal meest Duits
sprekende Joodse jongeren, zogenoemde ‘Palestina Pioniers’, die zich in 1939 in het Paviljoen
Loosdrechtsche Rade vestigden en die zich – door zich te scholen bij boeren of ambachtslieden
in de omgeving – voorbereidden op werk in het Land Israël, de zgn. Hachsjara (‫)הכשרה‬.
Haarlem
Israëlisch restaurant, Spaarndammerstraat 97, op het raam
tekst
‫ירושלים‬
vertaling
‘Jeruzalem.’
afbeelding 30
Medemblik
Voormalige synagoge, Gedempt Achterom 43
tekst
Hilversum
Joodse begraafplaats, Vreelandse weg / Gijsbrecht van Amstelstraat
Boven de ingang van het metaheerhuis
tekst
Haggaï 2:9
‫קטן וגדול שם הוא ועבד חפשי מאדניו‬
vertaling ‘Klein en groot zijn daar gelijk, en een slaaf is vrij van zijn
meesters’ (Job 3:19).
hebreeuws op straat
‫גדול יהיה כבוד הבית הזה האחרון מן הראשון אמר ד צבאות‬
‫ובמקום הזה אתן שלום נאם ד צבאות‬
102
v e r t a l i n g ( o p i n f o r m a t i e b o r d j e a n w b ) Groter zal zijn de majestueuze
verschijning van de tweede tempel, dan die der eerste, aldus zegt de
Eeuwige Tsewa‘ot. En hier zal ik vrede doen heersten, zo luidt het
gezegde van de Eeuwige Tsewa‘ot. (Haggai 2:9)
noord-holland
103
30
31
29
32
hebreeuws op straat
104
noord-holland
105
Zuid-Holland
opmerking Bij de restauratie in 1980-‘82 van de in 1808 gebouwde synagoge werd de
Hebreeuwse tekst opnieuw aangebracht.
afbeelding 31
Ouderkerk aan de Amstel
Portugees-Israëlietische Begraafplaats,
boven het toegangshek bij de vroegere houten aanlegsteiger
‫כה אמר יי אלהים הנה אני פתח את קברותיכם והעליתי אתכם‬
‫מקברותיכם עמי והבאתי אתכם אל אדמת ישראל‬
tekst 5376 - 1616
‘Zo zegt de Eeuwige G’d: zie Ik open uw graven en laat u uit
uw graven verrijzen, mijn volk, en voer u naar het land Israël’ (Ezechiël
37:12; vertaling L.A. Vega, Het Beth Haim van Ouderkerk, 1979, p. 8)
vertaling
opmerking Op dit onlangs vernieuwde toegangshek voor degenen die per boot aankwamen
herinneren de jaartallen aan het jaar van ingebruikname van de begraafplaats.
afbeelding 32
Overveen
Begraafplaats van de Afgescheiden Gemeente ‘Adath Jeschurun’
(de ‘Neie Kille’, 1797),
Tetterodeweg 15, rechts en links van de ingang
‫קטן וגדול שם הוא‬
‫ועבד חפשי מאדניו‬
tekst rechts
tekst links
vertaling ‘Klein en groot zijn daar (samen). En een knecht is vrij van
zijn meester’ (Job 3:19).
opmerking De muur van de begraafplaats – in beheer bij de Joodse Gemeente Amsterdam –
werd geheel gerestaureerd in de zomer van 2010.
Zaandam
De voormalige synagoge, Gedempte Gracht 40, thans ingrijpend
verbouwd, had vroeger in de voorgevel een steen met het bouwjaar
en de Hebreeuwse tekst van Exodus 15:17
hebreeuws op straat
106
Alphen aan den Rijn
Metaheerhuisje (‘Washuisje’), Aarkade
tekst
‫קטן וגדול שם הוא ועבד חפשי מאדניו‬
‘Klein en groot is daar gelijk, en een slaaf is vrij van zijn
heer’ (Job 3:19).
vertaling
Herinneringsmonument, Oosterbegraafplaats
‫האבן הזאת תהיה לציון זכרון לבני הקהלה שנהרגו ע’י אויבי עמנו‬
‫בשנות תש’ עד תש’ה לפ”ק‬
‫ישכנו בצל שדי‬
tekst Ter herinnering aan de leden der joodse gemeente die in de jaren
1940-1945 (5700-5705) door de vijand wreedaardig werden omgebracht. Mogen zij rusten in de schaduw van de Almachtige
vertaling (woordelijk) ‘Deze steen moge zijn ten teken van
herinnering aan de zonen (leden) van de gemeente die gedood werden
door de vijanden van ons volk in de jaren 700 tot 705 van de kleine
telling. Mogen zij wonen in de schaduw van de Almachtige.’
Woonhuis Emmalaan 15
Bethaavi ‫( ֵבּית הָָאבִי‬sic)
vertaling ‘Huis van (mijn) vader.’(?) tekst
opmerking De regels van het Hebreeuws laten alleen de constructies ‫ בית האב‬,‫ בית אב‬en
‫ בית אבי‬toe.
33
Brandwijk
Boerderij Gijbelandsedijk 125 (familie M.B. Sterk), op het dak
tekst
‫שלום‬
vertaling
‘Vrede/Welzijn/Groet.’
opmerking De familie geeft aan een sterke verbondenheid met de staat Israël te voelen.
afbeelding 33
Brielle
Voormalige synagoge, Turfkade 16, stichtingssteen
tekst De Eerste Steen is Gelegd Door D. Wiezebron
‫י”ט אייר ת ֹרֹֹלא ֹ לפק‬
10 Mei 1871
vertaling ‘19 Ijjar 631, naar de kleine telling.’
opmerking Ijjar is de tweede maand van de joodse kalender tussen april en juni.
hebreeuws op straat
108
zuid-holland
109
Delft
Synagoge, Koornmarkt 12
Voorgevel
tekst
‫אתי ליצירה‬
alhier van de Asjkenazische gemeente Adath Jeschurun te Den Haag,
moge God haar beschermen, die werd gelegd[?] op dinsdag 28 Nisan
5603 (=1843), naar de grote telling.’
‫תרכב לפ”ק ליראה‬
Begraafplaats (1694), Scheveningseweg
Muurplaat
t e k s t Anno 5536 ‫ א ֹנ ֹי ֹ א ֹמ ֹי ֹת ֹ וא ֹח ֹי ֹה ֹ לפק‬Deutm. 32 vs. 39
v e r t a l i n g ‘Ik dood en doe herleven (uit Deuteronomium 32:39).
Naar de kleine telling.’
c h r o n o g r a m 536 = 1776.
‘622 (= 1862) naar de kleine telling. Om Mij te vrezen
(Deuteronomium 4:10). Naar (de jaartelling vanaf) de schepping
(der wereld).’
chronogram 5622 = 1862.
vertaling
Plaquette in het voorportaal
tekst ֹ ‫באו נשתחוה ונ ֹכ ֹר ֹע ֹה ֹ נ ֹב ֹר ֹכ ֹה ֹ לפני ה’ עושנו ֹלפ ֹק‬
ֹ ‫יראי ה’ ברכו את ה’ ֹלפ ֹק‬
ֹ ‫כי ביתי ב ֹי ֹת ֹ תפלה יקרא לכֹֹל ה ֹע ֹמ ֹי ֹם ֹ ֹלפ ֹק‬
Plaquettes aan weerszijden van de poort
(‫ח”ד (=חונן דלים‬
(‫ע י (=עדת ישרון‬
tekst rechts
‘Kom laten wij ons buigen en knielen, laten wij lofzeggen
voor het aangezicht van de Eeuwige, onze Maker (Psalm 95:6).
Naar de kleine telling.’
‘Gij die de Eeuwige vreest, looft de Eeuwige (Psalm 135:20).
Naar de kleine telling.’
‘Want mijn huis zal een huis van gebed genoemd worden voor alle
volkeren (Jesaja 56:7). Naar de kleine [!] telling.’
chronogrammen 622; 622; 5622, als de ‫ ה‬als vijfduizendtal wordt
opgevat (en ondanks het feit dat er naar de kleine telling wordt
verwezen) = 1862.
vertaling
tekst links
v e r t a l i n g ‘Begunstiger van armen’ (vgl. bv. Spreuken 19:17).
‘Gemeente Jeschurun/Israël.’
o p m e r k i n g ‘Chonen Daliem’ is de naam van een liefdadig genootschap, ‘Adath Jeschurun’
die van de Asjkenazische gemeente. Het is merkwaardig dat de linker tekst niet van een
afkortingsteken is voorzien.
Grafmonument Spinoza, Spui, bij de kerk
tekst
‫עמך‬
vertaling
‘Uw volk.’
o p m e r k i n g Achter de vermeende grafsteen van Spinoza (geplaatst in 1927) staat de stèle met
zijn portret en het woord ‘caute’ (Latijn: ‘behoedzaam’), waarop de zwarte basaltsteen met het
woord ‫ עמך‬is bevestigd. Deze steen werd geschonken door het Spinozaeum-genootschap uit
Den Haag
Liberale (eertijds Portugese) synagoge, Prinsessegracht 24-26
Opschrift op de toegangsdeur aan de straat
Haifa. Het geheel werd onthuld in 1957. Het opschrift is een uitdrukking van de overtuiging
tekst
Joodse volk.
dat Spinoza, ondanks het feit dat hij in de ban werd gedaan, rechtmatig deel uitmaakt van het
‫ק’ ק’ (=קהלה קדושה) בית יהודה‬
vertaling
‘Gemeente Huis van Judah.’
Binnenplaats, boven de ingang van de synagoge
Herinneringsplaquette met opschrift, Voldersgracht/Spuimarkt,
ondergrondse parkeer- en winkelvoorziening
tekst
tekst
‫בשנת מה ידידות משכ ֹנ ֹֹות ֹי ֹך ייצ ( = ה’ צבאות) ל”פ”ק‬
‘In het jaar Hoe liefelijk zijn Uw woningen, Eeuwige der
legerscharen (Psalm 84:2). Naar de kleine telling.’
chronogram 486 = 1726.
Voormalige synagoge (nu moskee), Wagenstraat 103, eerste steen
‫ואהי להם למקדש מעט בארצות אשר־באו שם‬
Ik werd voor hen tot een klein Heiligdom in de landen waarheen ze
gekomen waren. (Ezechiël 11,16)
v e r t a l i n g Als vermeld.
vertaling
o p m e r k i n g De tekst is aangebracht op de plaats waar ooit de Heilige Arke stond van de
voormalige synagoge aan de Voldersgracht.
‫אבן הראשה לבנין היכל ה’ פה עדת ישרון אשכנזים ק”ק (=קהלה‬
ֹ ‫קדושה) האג יע”א (=יגן עליה אלהים) ההונחה[?] ביום ג’ כ”ח ניסן ה’ ת ֹר ֹג‬
‫לפ”ג‬
tekst Nederlandsch Israëlitische Hoofdsijnagoge ’s-Gravenhage.
Anno Mundi 5603.
vertaling ‘Hoeksteen voor de bouw van de Tempel van de Eeuwige
hebreeuws op straat
110
afbeelding 34
Herinneringsmonument (Dick Stins), Gedempte Gracht,
op het C&A-gebouw
t e k s t Gedenk wat Amalek U gedaan heeft ... Vergeet het niet.
Deut. 25.17.19
ֹ ‫זכור את אשר־עשה לך עמלק לא ת ֹש ֹכ ֹח‬
zuid-holland
111
Als vermeld. Deuteronomium 25:17 en 19.
‫‘ – תשכח‬vergeet’ is tegelijk de schrijfwijze voor het jaartal
728 = 1968.
vertaling
chronogram
o p m e r k i n g De tekst werd in het najaar van 1967 op dit gebouw aangebracht waarin toen de
Stichting Levi Lassen gevestigd was.
Herinneringsmonument, Rabbijn Maarsenplein
tekst
Jer. 31:15 – 1942
Daar is een stem gehoord in Rama, een klage, een zeer bitter geween,
Rachel weent over haar kinderen
5703
‫קול ברמה נשמע נהי‬
‫בכי תמרורים רחל מבכה על בניה‬
vertaling
Als vermeld.
o p m e r k i n g Het monument gedenkt met name de deportaties van het najaar van 1942.
Mr. L.E. Visserhuis (Joods woonzorgcentrum),
Doorniksestraat 152, muurplaat
tekst
‫בית המדרש בית ישראל‬
mr. L.E. Visserhuis
v e r t a l i n g ‘Leerhuis. Huis Israëls.’ Dordrecht
Begraafplaats, Nieuweweg, toegangspoort
tekst
‫אני אמית ואחיה‬
Ik doode en maak levend
Deut. 32 vs. 39
v e r t a l i n g Als vermeld.
Begraafplaats, Nieuweweg, gedenksteen (1989)
tekst
‫הנאהבים והנעימם בחייהם ובמותם לא נפרדו‬
In eerbiedige herinnering aan de leden onzer gemeente die door de
terreur 1940-1945 het leven lieten
‫ה’ ינקם דמם‬
v e r t a l i n g ‘De geliefden en de beminden zijn bij hun leven noch bij
hun dood (van ons) gescheiden’ (II Samuël 1:23).
‘De Heer wreke hun bloed.’
o p m e r k i n g De masoretische tekst leest inderdaad defectief: ‫הנעימִם‬.
Stadhuis, Wijnstraat, zwarte basaltsteen aan de gevel
tekst
‫והגדת לבנך‬
vertaling
‘En jij moet het aan je zoon vertellen’ (Exodus 13:8).
34
hebreeuws op straat
112
zuid-holland
113
Gorinchem
Gedenkplaquette, Kwekelstraat,
aan het huis naast de voormalige synagoge
tekst
(‫בס”ד (= ְ ּבסִיעָתָ א דִ שְ ׁ ַמיָּא‬
Synagoge. Hiernaast stond van 1841-1958 de synagoge van
Gorinchem... etc.
vertaling ‘Met hulp van de Hemel’ (Aramees).
opmerking De afkorting ‫ בס”ד‬is een zeer gebruikelijke aanhef van documenten met een
religieus karakter.
Gouda
Poort voormalige begraafplaats, Boelekade,
sinds 1980 in het Raoul Wallenbergplantsoen
tekst
‫הילודים למות והמתים להחיות‬
‘Zij die geboren zijn zullen sterven, en de gestorvenen
zullen herleven’ (Avot 4:22).
vertaling
opmerking In de muur meldt een gedenksteen: Poort van de voormalige Joodse begraafplaats aan de Boelekade. Herplaatst ter nagedachtenis aan onze Joodse stadgenoten.
4 Mei 1980.
afbeelding 35
Katwijk
Begraafplaats van de Joodse gemeente Leiden, Rijnstraat
Ingemetselde muursteen
tekst 35
‫הבנין בית חיים נגמר בשנת א ֹנ ֹי ֹ א ֹמ ֹי ֹת ֹ וא ֹחיה ֹ לפק‬
‫האבן הזאת נעשה תחת עץ הישן ביום ד ֹ טוב מנחם‬
‫ֹוב ֹז ֹכ ֹרֹֹון ֹ טֹֹוב ֹ ֹלח ֹי ֹ ה ֹעֹֹוֹלמ ֹיֹם ֹ לפרט קטן‬
36
(Op anwb-bordje ernaast): Eerste steen begraafplaats. Het gebouw van
de begraafplaats is voltooid in 1758. Deze steen is gemaakt, in plaats
van de oude houten, op woensdag 17 Av 5518 ter goede herinnering
aan het eeuwige leven.
vertaling ‘De bouw van de begraafplaats (lett.: Huis des Levens) werd
voltooid in het jaar Ik dood en doe herleven (Deuteronomium 32:39),
naar de kleine telling. Deze steen werd gemaakt in plaats van de oude
houten op woensdag van ‘de goede vertrooster’ en in goede gedachtenis aan het eeuwige leven; naar de kleine telling.’
chronogram 1: 518 = 1758; 2: 357 (‫ = )ֹוב ֹז ֹכ ֹרֹֹון ֹ טֹֹוב ֹ ֹלח ֹי ֹ ה ֹעֹֹוֹלמ ֹי ֹם‬1597;
het is niet duidelijk waarom dit jaar vermeld zou worden.
opmerking De syntaxis van het Hebreeuws mbt. het gebruik van de lidwoorden is enigzins
onregelmatig. De vijfde maand, Av, waarin de herdenking van de verwoesting van de Tempel
in Jeruzalem valt, wordt ook vaak ‫ מנחם אב‬genoemd; de getalswaarde van ‫ טוב‬is 17.
hebreeuws op straat
114
zuid-holland
115
Inscriptie aan het gebouw op de begraafplaats
tekst
Oud-Beijerland
Herinneringsmonument (1987), Havendam
t e k s t Om te verbinden wiens hart is gebroken.
‫ לחבש לנשברי לב‬Jesaja 61:1
Het volk Israel leeft
‫אל תאמין בעצמך עד יום מותך לפק‬
vertaling ‘Vertrouw niet op uzelf, tot op de dag van uw dood
(Avot 2:5). Naar de kleine telling.’
chronogram Niet te onderscheiden; de complete letterwaarde geeft
een veel te hoog getal. De letters ‫ לפק‬vormen een ligatuur.
‫עם ישראל חי‬
v e r t a l i n g Als vermeld. Een gebruikelijker vertaling verdisconteert de
meervoudsvorm: ‘Om te verbinden gebrokenen van hart.’
Leiden
Synagoge, Levendaal 16, gevelsteen boven de toegang
tekst ‫בשנת גדול יהיה כבוד הבית הזה האחרון מן הראשון אמר ייי‬
‫ צבאות לפ”ק‬haggai cap. 2 v. 10
Rotterdam
Synagoge, A.B.N. Davidsplein 2-4
vertaling ‘In het jaar Groter zal de glorie van dit latere huis zijn dan
van het eerdere, zegt de Eeuwige der Machten (Haggaï 2:9; vertt. 10).
Naar de kleine telling.’
chronogram door middel van letters van groter formaat: 523 = 1763.
tekst
‫דרשו את ה’ וחיו‬
‘Zoek de Eeuwige en leef’ (Amos 5:6).
Begraafplaats (1895), Toepad
vertaling
tekst
Moznayim, gedicht van Josef Sarig in de Groenesteeg
(zijgevel van het pand Herengracht 47)
‫הילודים למות והמתים להחיות‬
‘Zij die geboren zijn zullen sterven, en de gestorvenen
zullen herleven’ (Avot 4:22).
vertaling
‫מאזנים‬
tekst ‫פֹורים‬
ִ ֲ‫ְלעֵת זִ ְקנָה אֶ ְהיֶה ַבּא‬
‫ּו ְפנֵי ֲחב ֵַרי אֵ ינָם‬
‫ּירי שֵ ׁמֹות ְבּאֶ בֶן‬
ַ ‫ּו ַמ ִכ‬
‫ְכּשֶ ׁיִ ְּרּבּו ִל ְבלִי־שְ ׂאֵ ת הָאֲ ָבנִים הָאֵ ֶלּה‬
‫ָאז ָאבֹוא ִ ּב ְק ָהלָם‬
‫אֶ סְּגֹור חֹומֹותַ י דְ ּ ָממָה‬
Sefardische begraafplaats,Vondelhof
De begraafplaats is ongeveer 36 meter lang en 24 meter breed en
is slechts door een hekje van de openbare weg gescheiden. Op het
grasveld liggen 16 grafzerken, waarvan er 15 Hebreeuwse opschriften
dragen. De oudste steen dateert uit 1640 en de jongste uit 1713.
vertaling ‘Weegschaal
In mijn ouderdom zal ik in het grijs gaan,
als de gezichten van mijn vrienden er niet meer zijn,
en mijn bekenden – namen op steen.
Als deze stenen ondragelijk veel zullen zijn,
dan zal ik me bij hun gezelschap voegen,
en stil mijn muren sluiten.’
Schoonhoven
Begraafplaats (1767), tussen Wal en Nes, plaquette (1990)
tekst
‫זכרונם לברכה‬
De herinnering aan hen zal tot zegen zijn.
v e r t a l i n g Als vermeld.
o p m e r k i n g Dit is de gebruikelijke formule bij de namen van rechtschapen overledenen.
opmerking Zie boven hfdst. IV voor herkomst en achtergronden van dit ‘Muurgedicht’.
Lekkerkerk
Aan de voormalige synagoge, Voorstraat 148-150,
is in 1980 een plaquette bevestigd.
afbeelding 36
Sliedrecht
De ‘Dijksynagoge’, Rivierdijk 51, boven de ingang
t e k s t 5605 ‫ב ָּרגֶׁש‬
ְ ‫ְ ּבבֵית אֱ ֹלקִים נְ ַהלְֵך‬
v e r t a l i n g ‘In G‘ds huis gaan wij in geestdrift (Psalm 55:15).’
o p m e r k i n g Het jaartal 5605 staat voor het bouwjaar 1845. De naam van God is terughoudend gespeld met ‫ ק‬in plaats van ‫ה‬, hetgeen gebruikelijk is in een niet-religieuze context.
In de tweede ‫ ל‬ontbreekt de dagesj. Deze kleine synagoge heeft een roerige geschiedenis van
sloop, restauratie en herinrichting ondergaan.
hebreeuws op straat
116
zuid-holland
117
afbeelding 37
Strijen
Begraafplaats (1895), Oud-Bonaventuresedijk, metaheerhuisje
tekst
‫ק ֹט ֹן ֹ ֹוג ֹדֹֹול ש ֹם ֹ הֹֹוא ֹ ֹוע ֹבד חפ ֹשי מ ֹאדוניו‬
Job 3:18
vertaling
‘Klein en groot is daar gelijk, en de slaaf is vrij van zijn heer’
(Job 3:19).
chronogram
727 = 1967.
o p m e r k i n g Er zijn Bijbeledities die Job 3:1 bij hoofdstuk 2 nemen waardoor de telling van
de verzen verschuift.
Vlaardingen
De Joodse begraafplaats (1882), Schiedamseweg,
maakt sinds 1938 deel uit van een plantsoen.
37
hebreeuws op straat
118
zuid-holland
119
Zeeland
afbeelding 38
Middelburg
Synagoge, Herenstraat 14, toegangspoort
tekst
‫בית־הּכנסת שנת ת ֹהֹֹלֹל לפ”ק‬
‘Huis van de bijeenkomst (= synagoge). (In) het jaar 465,
volgens de kleine telling’.
c h r o n o g r a m 465 = 1805; ‫ תהלל‬is een gelukkige vondst; vgl. Psalm
150:6: ‫ כ ֹּל ַה ְנּשָ ׁמָ ה תְ ּ ַה ֵלּל יָּה‬- ‘Alles wat adem heeft, love de Eeuwige.’
vertaling
Asjkenazische begraafplaats, Walensingel (Seisplein)
Metaheerhuisje, boven de deur
t e k s t 5660 1900 ‫בית הקברות תרס‬.
v e r t a l i n g ‘Begraafplaats. 660’ = 1900.
Metaheerhuisje, naast de deur
tekst rechts
‫קטן וגדול שם הוא‬
Groot en klein zijn daar een.
v e r t a l i n g ‘Klein en groot is daar (gelijk)’ (Job 3:19).
tekst links
Monument, twee stenen
t e k s t r e c h t s
‫לזכרון אחינו ואחיותינו בית ישראל יהודי זעהלאנד‬
‫תש”ה‬-‫חללי השואה בשנות ת”ש‬
‫אשר נעקרו ממקום שבתם בידים אכזריות‬
‫ונפלו חללים לקדושת השם‬
‫נשמותיהם בצל שדי יתלוננו‬
:‫ואלה שמותם‬
Ter gedachtenis aan hen, wier namen hier zijn vermeld,
de Joden van Zeeland, kinderen van ons volk, die in de jaren 1940-1945
door de vijand meedogenloos weggerukt en omgebracht werden,
omdat zij waren van Joodse stam. Mogen hun zielen rusten in des
Almachtigen schaduw.
v e r t a l i n g ( w o o r d e l i j k ) ‘Ter gedachtenis aan onze broeders en zusters
van het volk Israël, de Joden van Zeeland, de gevallenen (slachtoffers)
van de Shoah in de jaren 700-705, die werden weggerukt van de plaats
waar zij woonden door wrede handen en als slachtoffers zijn gevallen
voor de heiliging van de Naam. Mogen hun zielen rusten (overnachten) in de schaduw van de Almachtige. En dit zijn hun namen: ...’
(Volgen de namen van 72 Zeeuwse Joden die tussen 1940 en 1945 zijn
vermoord.)
tekst links
afbeelding 39
Sefardische begraafplaats, Jodengang,
toegangshekken (Appie Drielsma)
tekst
‫ישראל‬
‫בצרור החיים יצרור נשמתם‬
‘‫ואהבת לרעך כמוך אני ה‬
zeeland
121
38
39
40
41
hebreeuws op straat
122
zeeland
123
vertaling ‘Israël.’
‘In de bundel van de levenden moge Hij hun ziel bundelen’
(naar I Samuel 25:29).
‘U moet uw naaste liefhebben als uzelf, ik ben de Eeuwige’
(Leviticus 19:18).
Zierikzee
Voormalige synagoge, Meelstraat 55, nu woonhuis,
heeft een windvaan in de vorm van een leeuw die een Magen David
vasthoudt, maar geen tekst.
opmerking In de hekken zijn de namen verwerkt van de twaalf stammen van Israël,
Joodse begraafplaats, Grachtweg, pilaren toegangshek
evenals Nederlandse namen: de stad Middelburg, Appie Drielsma’s eigen naam, veel andere
tekst rechts
voornamen en ook de naam Aad Vos, de man die zich zeer heeft ingezet voor de restauratie van
tekst links
de synagoge in Middelburg. De Hebreeuwse teksten staan ook op Drielsma‘s ‘Mauthausen-
v e r t a l i n g ‘Klein en groot is daar, en de slaaf is er vrij van zijn meester’
(Job 3,19; de 1 van het getal 19 is waarschijnlijk weggesleten).
monument’ in Enschede en op de ‘memoriaaldeur’ in Meerssen.
‫קטן וגול שם הוא‬
‫ ועבד חפשי מאדוניו‬Job 3:9
Herinneringsmonument in de stationshal, plaquette
tekst Op 24 maart 1942 begon de lange reis van de Zeeuwse Joden naar
de vernietigingkampen.
‫ולא יכרת שם המת מעם אחיו ומשער מקומו עדים אתם היום‬
vertaling ‘Zo zal de naam van de gestorvene niet uitgewist worden bij
zijn broeders en in de poort van zijn woonplaats. Jullie zijn vandaag
getuigen’ (Ruth 10:4b).
Vlissingen
Joodse begraafplaats, Julianalaan (tov. no. 13), pilaren toegangshek
tekst rechts
tekst links
‫הילודים למות והמתים להחיות‬
Geborenen zijn bestemd te sterven, de dooden om weder
te herleven
vertaling Als vermeld. Avot 4:22.
opmerking De (kleine) begraafplaats is in gebruik geweest tot 1907 en heeft een prachtig
toegangshek. Het Hebreeuws op de rechter pilaar is in slechte staat.
afbeelding 40 en 41
Joodse begraafplaats, Vredenhoflaan, metaheerhuisje
tekst rechts
‫יי נתן ויי לקח יהי שם יי מבורך‬
De Heere geeft, de Heere neemt,
de naam des Heeren zij geloofd.
vertaling Als vermeld. Job 1:21b.
tekst links
opmerking De ingang ligt op het terrein van de gemeentelijke plantsoenendienst van
Vlissingen. Op 16 mei 2004 is de begraafplaats opnieuw ingewijd door rabbijn S. Evers en is
sindsdien weer in gebruik van de Joodse gemeenschap. Het metaheerhuisje wordt gebruikt
als opslagruimte.
In het metaheerhuisje hangt een tegelplateau met de gevocaliseerde tekst van het begrafenisgebed (‘Tsiddoek Haddien’; tekst met vertaling bijv. in het gebedenboek Siach Jitschak,
pp. 632-364). Het onderschrift vermeldt door wie en wanneer het plateau is geschonken:
tekst
‫נדבה מאת ר‘ נפתלי בן החבר ר‘ ראובן אנדריססע ב”ו אדר תרפ”ח לפ”ק‬
‘Geschenk van de heer Naftali, zoon van de geleerde heer
Ruben Andriesse, op 6 Adar 688, volgens de kleine telling (=1928).’
vertaling
hebreeuws op straat
124
zeeland
125
Noord-Brabant
Bergen op Zoom
Voormalige Synagoge, Koevoetstraat 39, sluitsteen ingangsboog
t e k s t Hebreeuwse inwijdingsdatum, thans onleesbaar.
Waarschijnlijk: 1 Elloel 5593 = 16 augustus 1833.
Eindhoven
Synagoge, Hendrik Casimirstraat 23,
opschrift op steen boven de ingang
tekst
‫שמחתי באמרים לי בית יי נלך‬
‘Verheugd was ik toen ze mij zeiden: Laten wij gaan naar het
huis van de Eeuwige’ (Psalm 122:1).
vertaling
Geertruidenberg
Voormalige Synagoge, Elfhuizen 1, boven de ingang
tekst
‫ברוך אתה בבאך‬
‫ברוך אתה בצאתך‬
Deut. 28 : 6
v e r t a l i n g ‘Gezegend zijt gij bij uw komen en gezegend zijt gij bij uw
uitgaan’ (Deuteronomium 28:6).
o p m e r k i n g Boven de Hebreeuwse inscriptie heeft het gebouw dat van 1873/4 – 1947
synagoge was, twee Stenen Tafelen met de Romeinse cijfers I – X in de gevel.
Grave
Voormalige synagoge, Oliestraat 26 / Korte Roggestraat,
metalen schild op de plaats van de vroegere gevelsteen
tekst
In 1871 gebouwd als synagoge voor de Joodse Gemeenschap
van Grave. Onder duitse bezetting eindigde die bestemming en werd
de tekst van deze steen afgeslagen.
‫זכר לחורבן ק’ק’ (= קהלה קדושה) גראווה‬
(‫ת’נ’צ’ב’ה’ (= תהי נפשם צרורה בצרור החיים‬
v e r t a l i n g ‘Herinnering aan de verwoesting van de heilige gemeente
van Grave. Moge hun ziel gebundeld zijn in de bundel van het leven.’
Vgl. I Samuël 25:29.
noord-brabant
127
’s-Hertogenbosch
Voormalige synagoge, De Mortel
tekst 1886 ‫ת ֹר ֹמֹֹו‬
vertaling ‘646.’
opmerking De ingrijpende verbouwing van de synagoge, die uit 1823 stamde, vond plaats
in 1885-6, de inwijding was op 10 december 1886.
Putte
De gemeente Putte heeft op haar grondgebied
drie begraafplaatsen voor leden van de Joodse gemeenten in België,
die in Nederland – in tegenstelling tot in België – verzekerd zijn van
‘eeuwige grafrust’.
1
In februari 1910 werd op een ledenvergadering van de Israëlitische
Begrafenis Vereniging Antwerpen besloten om in Putte een terrein
van 2.468 hectare aan te kopen. De inwijding vond plaats op 20 mei
1910. De aankoop werd gedaan vanuit de zogenaamde ‘Hollandsche
gemeente’, numeriek veel kleiner dan de gemeente Machsike Hadass
(‫ – מחזיקי הדת‬letterlijk: ‘de handhavers van het geloof’) die voornamelijk uit Joden uit Polen en Rusland bestond.
2
Deze laatstgenoemde gemeente, met een eigen begrafenisgenootschap, nam in 1910 een afgescheiden deel van de begraafplaats in
gebruik.
3
Na de Eerste Wereldoorlog kwam er opnieuw een stroom van Joodse
vluchtelingen uit Oost-Europa (met name uit Litouwen) die zich in
Antwerpen vestigden als Shomrei Hadas (‫ – שומרי הדת‬letterlijk:
‘de bewakers van het geloof’). Door een van de leden werd in 1920 in
Putte een stuk grond van 1,6 hectare aangekocht en in 1921 in gebruik
genomen.
opmerking vooraf
44
42
(Gegevens ontleend aan J. Bader, Verborgen in Brabantse bodem, 2002.)
43
afbeelding 42
1
Begraafplaats van de Israëlitische begrafenisvereniging / Frechie
Stichting, Putseweg 36, in de omheiningsmuur naast de tweede
ingang aan de Noordweg, ingemetselde stenen naast de toegang
tekst links ‫הכל הולך אל מקום אחד‬
‫הכל היה מן העפר‬
‫והכל שב אל העפר‬
‫ כ‬.‫קהלת ג‬
Alles gaat naar één plaats – Alles komt van stof – En keert
tot stof weder – Pred. III, 20
tekst rechts
hebreeuws op straat
128
noord-brabant
129
vertaling
Als vermeld.
opmerking De begraafplaats is eigendom van de Israëlitische Begrafenisvereniging
Antwerpen, na 1932 de Frechie Stichting, genoemd naar Henri Frechie (1845-1932), die de
vereniging in 1884 oprichtte. In het toegangshek zijn de letters IB en VA verwerkt. De stenen
zijn in 1921 geplaatst.
afbeelding 43
2
Begraafplaats van de Israelitische Orthodoxe Gemeente van
Antwerpen Machsike Hadass, Noordweg 38, boven de ingangspoort
tekst
‫עדי יקיצו וירננו שכני עפר‬
Hier zijn degenen die zullen ontwaken en zingen – zij die wonen in
het stof.
vertaling (woordelijk) ‘Totdat zij zullen ontwaken en jubelen, die
wonen in het stof’ (naar Jesaja 26:19).
afbeelding 44
3
Begraafplaats van de Israelitische gemeente van Antwerpen Shomre
Hadas, Putseweg 24, ingangspoort
In het metselwerk erboven
‫כי מלאכיו יצוה לך‬
‫לשמרך בכל דרכיך‬
tekst vertaling ‘Want aan zijn engelen geeft Hij opdracht voor jou om je te
behoeden op al je wegen’ (Psalm 91:11).
Links van de poort
t e k s t De muur met de poorten van deze begraafplaats werd opgericht
door de weledelen heer Max Halevy zg., president van de Israëlitische
gemeente Antwerpen als aandenken aan zijn dierbaren vader Hirsch
Halevy zg., overleden Hoschana raba 5680 den 15 oktober 1919 en
begraven Simchat Thora den 17 oktober 1919 te Vevey Zwitserland.
Het aandenken van een rechtvaardige is tot zegen.
Tilburg
Synagoge van de Liberaal Joodse Gemeente Brabant,
Willem II-straat 20, naambordje aan de voorgevel
tekst
‫ערי הנגב‬
‘De steden van het zuiden’ (Statenvertaling),
‘De steden van de Negev’ (nbv) (Obadja 20).
vertaling
Veghel
Voormalige Synagoge, Deken van Miertstraat 1
Boven de ingang
t e k s t ‫ זה השער לה צדיקים יבואו בו‬Anno 5626 ‫ת ֹר ֹכֹֹו לפ”ק‬
v e r t a l i n g ‘Dit is de poort voor de Eeuwige, hier gaan de rechtvaardigen door (Psalm 118:20). 626 naar de kleine telling. Anno 5626
(=1866).’
Rechts naast de poort
tekst
‫חומת בית הקברות הזה ושעריה הוקמו על ידי האדון הנכבד היושב ראש של‬
‫הקהלה הקדושה באנטווערפען‬
‫מהור”ר (מורנו ורבנו רבי) מאיר יחיאל הלוי ז”ל (=זכרונו לברכה) לזכרון‬
‫נשמת אביו היקר כליל המעלות וחמדות הדגול מרבבה מהור”ר צבי חיים הלוי‬
‫ז”ל נפטר בהושענא רבה בשנת תר”פ ונקבר בשמחת תורה בק”ק (=קהלה‬
‫ זכר צדיק לברכה‬.‫קדושה) וועוועי במדינת שוויץ‬
‘De muur van deze begraafplaats en de poorten
ervan werden opgericht door de geëerde heer, voorzitter van de heilige
gemeente (=Joodse gemeente) in Antwerpen, rabbi Meïr Jechiël
Halevy, zijn aandenken zij tot zegen, ter herinnering aan de ziel van
zijn beminde vader, de kroon der deugden en beminnelijkheden,
die uitstak boven tienduizenden, rabbi Zwi Chaïm Halevy, zijn aandenken zij tot zegen, overleden op Hosjana Rabba in het jaar 670
en begraven op Simchat Tora in de heilige gemeente van Vevey in
Zwitserland. Het aandenken van een rechtvaardige is tot zegen.’
vertaling (woordelijk)
De herdenkingsplaat aan de rechter buitenmuur
tekst
1940 — 1945
Ik geef hun in mijn huis en binnen mijn muren
een gedenkteken en een naam.
Beter dan zonen en dochters. Ik geef een eeuwige naam
die niet uitgeroeid zal worden.
Jesaja 56:5.
‫ונתתי להם בביתי ובחמותי‬
‫יד ושם טוב מבנים ומבנות‬
‫שם עולם אתן לו אשר לא יכרת‬
‫ אאסט‬56.5
vertaling
Als vermeld.
o p m e r k i n g Het is niet duidelijk waar de aanduiding ‫ אאסט‬56.5 onder de Hebreeuwse tekst
op slaat, al zal die zeker verband houden met het citaat uit Jesaja.
opmerking Het jaartal (5)670 slaat hier op het najaar van 1919.
hebreeuws op straat
130
noord-brabant
131
Limburg
Vught
Begraafplaats, Berkenheuveldreef, Metaheerhuisje,
boven de toegangspoort
tekst
‫קטן וגדול שם הוא ועבד חפשי מאדניו‬
‘Klein en groot zijn daar samen, en de slaaf is vrij van zijn
meester’ (Job 3:19).
vertaling
opmerking Het metaheerhuisje werd in 1855 gebouwd, de eerste steen werd gelegd door de
zesjarige Joseph Hartogensis, de jongste zoon van kerkvoogd Jeronimus Hartogensis
(19 Tammoez 5615 / 5 juli 1855).
Waalwijk
Herinneringsmonument (op de plaats van de voormalige synagoge),
Grotestraat / Tempelierstraat, stèle
tekst
‫לזכרון‬
vertaling
‘Ter nagedachtenis.’
hebreeuws op straat
132
Beek
Herinneringsmonument (Francisca Zijlstra),
Burg. Janssenstraat / Raadhuisstraat
tekst
afbeelding 45
‫זה השער ליי צדיקים יבאו בו‬
Dit is de poort van de Eeuwige, de rechtvaardigen mogen daardoor
binnengaan. Psalm 118:20.
vertaling Als vermeld.
Maastricht
Synagoge, Kapucijnengang 2
Aan de oostelijke façade staan in een boog van witte spaarvelden de namen van
de twaalf stammen van Israël onder een gebogen kroonlijst
tekst
‫ראובן שמעון לוי יהודה דן נפתלי גד אשר יששכר זבולון יוסף ובנימין‬
Ruben, Simeon, Levi, Juda, Dan, Naftali, Gad, Aser, Issachar,
Zebulon, Jozef en Benjamin
vertaling
opmerking De tekst die nu deel uitmaakt van de gestileerde plastiek, stond eertijds boven
de ingang van de Beekse synagoge.
Hieronder staan op een korte pilaster de twee Stenen Tafelen met een verkorte
versie van de Tien Woorden, voorafgegaan door inleidende woorden
Herinneringsmonument op de plaats van de voormalige synagoge,
Molenstraat, muurplaquette
tekst Van 1866 tot 1954 stond hier de synagoge
tekst
‘Waarlijk, de Eeuwige is op deze plaats en ik wist het niet’
(Genesis 28:16).
v e r t a l i n g ‘Toen sprak God al deze woorden door te zeggen’
(Exodus 20:1). ‘Hoor, Israël’ (Deuteronomium 6:). ‘Ik ben de Eeuwige’,
‘Je zult niet hebben’, ‘Je zult niet opnemen’, ‘Gedenk’, ‘Eer’, ‘Je zult
niet doden’, ‘Je zult niet echtbreken’, ‘Je zult niet stelen’, ‘Je zult niet
uitspreken’, ‘Je zult niet begeren’ (uit Exodus 20:1-12).
‫וידבר אלהים את כל הדברים האלה לאמר‬
‫שמע ישראל‬
,‫ לא תגנב‬,‫ לא תנאף‬,‫ לא תרצח‬,‫ כבד את‬,‫ זכור את‬,‫ לא תשא‬,‫ לא יהיה‬,‫אנכי ה‬
‫ לא תחמד‬,‫לא תענה‬
‫יש יהוה במקום ואנכי לא ידעתי‬
vertaling
opmerking De plaquette is een reliëf met een afbeelding van de voormalige synagoge,
waaromheen een natuurstenen kader is aangebracht.
o p m e r k i n g Deze weergave van de Tien Woorden komt veel voor als ornament; zie ook
Gulpen
Herinneringsmonument (Appie Drielsma),
Beversbergweg / Kieuwegracht
Deventer.
tekst
tekst
Aan de westzijde bevindt zich een driehoekig fronton
’‫ואהבת לרעך כמוך אני ה‬
Ter nagedachtenis .... etc.
vertaling ‘Gij zult uw naaste liefhebben als uzelf. Ik ben de Eeuwige’
(Leviticus 19:18b).
‫בבית אלהים נהלך‬
vertaling
‘Laat ons in Gods huis gaan’ (Psalm 55:15).
opmerking De ontwerper werd als Joods jongetje uit Maastricht na vijf andere plaatsen
Herinneringsmonument,
Bogaardenstraat / Capucijnengang, gedenksteen
uiteindelijk gedurende de laatste periode van de oorlog in Gulpen ondergebracht.
tekst
Het monument bestaat uit vijf horizontale en verticale elementen van beton. De tekst staat
onderaan op de middelste kolom met de davidster.
v e r t a l i n g ‘Deze steen moge voor ons zijn tot getuige, een herinnering aan de leden van onze gemeente die gevangen werden genomen
en vermoord door daders van onrecht gedurende de jaren 700-705
(=1940-1945). De herinnering aan hen moge niet verdwijnen bij ons
en bij onze nazaten.’ Vgl. Esther 9:28.
Heerlen
Herinneringsmonument (Koster), Akerstraat (buiten de algemene
begraafplaats naast de oude toegangspoort van het Joodse deel),
stèle met hoofdzakelijk namen
tekst ‫לזכר בני קהלתנו שנסחבו מביתם בימי השואה ת”ש–תש”ה ולא‬
(‫חזרו למחוז חפצם ת ֹנ ֹצ ֹב ֹֹה ֹ (=תהי נפשם צרורה בצרור החיים‬
vertaling ‘Ter herinnering aan de leden van onze gemeente die uit
hun huis werden weggesleept in de dagen van de sjoa 700-705 en
niet terugkeerden naar het gebied van hun verlangen. Moge hun ziel
gebonden zijn in de bundel van het leven/de levenden.’
Vgl. I Samuël 25:29.
hebreeuws op straat
‫האבן הזאת תהיה לנו לעדה זכרון לבני קהלתנו אשר נשבו ונהרגו‬
‫על ידי פועלי און בשנות ת”ש־תש”ה‬
‫זכרם לאיסוף[!] ממנו ומזרענו‬
134
Op de Joodse begraafplaats aan de Tongerseweg staat een stenen
kubus ter herinnering aan de Joodse kinderen die omkwamen in de
concentratiekampen, met een tekst in Hebreeuws en Limburgs.
limburg
135
afbeelding 46
Meerssen
Synagoge, Kuileneinderstraat 22a
Fries boven de ingang
‫השתחוו לה ֹ ב ֹה ֹד ֹר ֹת ֹ קדש חילו מפניו כל הארץ‬
tekst
Ps XCVI, Vs IX A.M. 5611
‘Buigt u neder voor de Eeuwige in heilige feestdos, beef voor
Zijn aangezicht, gij ganse aarde’ (Psalm 96:9).
c h r o n o g r a m 5611 (zonder bijzonder kenmerk voor de vijfduizendwaarde de eerste ‫ = ) ה‬1851. A.M. = Anno Mundi: in het jaar van de
schepping van de wereld. De synagoge werd in de jaren 1851-1853
gebouwd.
vertaling
In het westelijke venster boven de fries bevindt zich een boogvenster met als
inzet de twee Stenen Tafelen met daarop de Tien Woorden, verticaal
aangeduid door de eerste tien letters van het Hebreeuwse alfabet.
Evenzo in het oostelijke venster.
Bronzen memoriaaldeur (Appie Drielsma) bestaande uit twee verticale
rijen van zes panelen, met in reliëf verschillende ornamenten en de
namen met geboorte- en sterfdata van de Joden die in Meerssen
hebben gewoond. Een aantal ornamenten verspreid over het geheel
dragen Hebreeuwse tekst
45
tekst 1
tekst 2
tekst 3
46
‫ישראל‬
‘‫ואהבת לרעך כמוך אני ה‬
‫בצרור החיים יצרור נשמתם‬
‘Israël.’
‘Gij zult uw naaste liefhebben als uzelf. Ik ben de Eeuwige’
(Leviticus 19:18b).
v e r t a l i n g 3 ‘In de bundel van het leven zal Hij hun ziel bundelen.’
Vgl. I Samuël 25:29.
vertaling 1
vertaling 2
o p m e r k i n g Dezelfde teksten sieren Drielsma’s monumenten in Enschede en Middelburg.
Nieuwenhagen
Herinneringsmonument voor het joodse gezin Knieberg-Polawski
(1990; Hein Steinen, zuil, P. Gerards, plaquette), Knieberglaan,
in de davidster
tekst
‫שלח את עמי‬
Laat mijn volk gaan
Exodus 5:1; 7:16.26; 8:16; 9:1.13; 10:3
v e r t a l i n g Als vermeld.
o p m e r k i n g Drie leden van dit gezin werden tijdens de Tweede Wereldoorlog in het Poolse
concentratiekamp Sobibor om het leven gebracht. Het is een zuil (120x30x30) van Franse kalksteen, op de bovenkant een davidster, op de voorzijde een gedenkplaat met Nederlandse tekst.
hebreeuws op straat
136
limburg
137
Bibliografie
Roermond
Woonhuis, Hamstraat 20, gevelsteen boven de poort
De twee Stenen Tafelen met de Tien Woorden in verkorte vorm, daaronder
tekst
‫פתחו לי שערי צדק אבא בם אודה יה‬
‘Ontsluit mij de poorten der gerechtigheid, ik zal daardoor
binnengaan, ik zal de Eeuwige loven’ (Psalm 118:19).
vertaling
Herinneringsmonument op de binnenplaats met de namen van de 133
Joodse oorlogsslachtoffers uit Roermond (Appie Drielsma), daarboven
tekst
‫תהינה נשמותיהם צרורות בצרור החיים‬
Mogen hun zielen opgenomen worden in de bundel van het eeuwige
leven
vertaling (letterlijk) ‘Mogen hun zielen gebundeld zijn in de bundel
van het leven/der levenden.’ Vgl. I Samuël 25:29.
opmerking Dit woonhuis vormde de toegang naar de achter dit huis gelegen voormalige
synagoge.
Sittard
Herinneringsmonument (1957),
in de stadstuin achter de Dominicanenwal, stèle
tekst 1940 – 1945
Ter nagedachtenis aan de 160 Joodse slachtoffers der Nazi-terreur in
Sittard en omgeving
ֹ ‫ ת ֹש ֹֹה‬- ֹ ‫לזכרון אחינו ואחיותינו הנהרגים על ידי הצוררים ׁשנות ת ֹש‬
‘Ter herinnering aan onze broeders en zusters die door de
vijanden (gedurende) de jaren 700-705 werden vermoord.’
ֹv ertaling
In 1995 zijn twee plaquettes onthuld die herinneren aan de synagogen
in respectievelijk de Molenbeekstraat en de Plakstraat.
hebreeuws op straat
138
Alle provincies
Jozef Michman, Hartog Beem en Dan Michman, Pinkas: Geschiedenis
van de Joodse gemeenschap in Nederland. Vertaald uit het Hebreeuws door
Ruben Verhasselt; aanvullend onderzoek en beeldresearch Victor
Brilleman; eindredactie Joop Sanders en Edward van Voolen,
2e (uitgebreide druk, Amsterdam 1999 (Eerste druk: Ede, 1992)
Jan Stoutenbeek & Paul Vigeveno, Joods Nederland, een cultuurhistorische
gids, Amsterdam 1989
Edward van Voolen en Paul Meijer, Synagogen van Nederland. Met een
bijdrage van Hans van Agt, fotografie Willy Lindwer, Zutphen 2006
(Eerdere uitgaven met overzicht synagogen: 1984, 1988)
Gelderland
H. Hamburger en J.C. Regtien met medewerking van Fr. Van Echten,
Joodse oorlogsmonumenten in de provincie Gelderland, Bedum 2005
Noord-Holland
[Friedi de Jonge e.a., tekst en samenstelling], Joodse elfstedenroute. Een
toeristische tocht langs Joods cultureel erfgoed in Noord-Holland. A Jewish
Heritage Tour Past Eleven Different Towns and Villages in the Province of North
Holland, Zutphen 2002
Jan Stoutenbeek en Paul Vigeveno, Joods Amsterdam, Zutphen 2008
(Oorspr. titel: Wandelingen door joods Amsterdam, Weesp 1985)
J.F. van Agt, Synagogen in Amsterdam, ’s-Gravenhage 1974 (Rijksdienst
voor de Monumentenzorg)
M.H. Gans, Memorboek, Baarn 1971
Sta een ogenblik stil ... : monumentenboek 1940/1945 / teksten van Wim
Ramaker bij een beeldregistratie van Ben van Bohemen, Kampen 1980
Onno W. Boers, De gevelstenen van Amsterdam, Hilversum 2007
Noord-Brabant
J. Bader, Verborgen in Brabantse Bodem. Joodse begraafplaatsen in NoordBrabant. Foto’s: collectie ir. M. Cahen, Tilburg 2002.
Internetsites
www.oorlogsmonumenten.nl
www.nik.nl/joods-nederland
www. ljg.nl
www.jhm.nl
Limburg
H.J. Mans en A.P.M. Cammaert, Limburgse monumenten vertellen,
1940-1945: gedenktekens van oorlog, verzet en bevrijding, Maastricht 1994
Afzonderlijke provincies
Groningen
H. Hamburger en J.C. Regtien met medewerking van E.H. Hoving,
Joodse oorlogsmonumenten in de provincie Groningen, Bedum 1998
Friesland
H. Hamburger en J.C. Regtien met medewerking van Fr. van Echten,
Joodse oorlogsmonumenten in de provincie Friesland, Bedum 2001
Drenthe
H. Hamburger en J.C. Regtien met medewerking van Fr. van Echten,
Joodse oorlogsmonumenten in de provincie Drenthe, Bedum 1999
Overijssel
H. Hamburger en J.C. Regtien met medewerking van Fr. van Echten,
Joodse oorlogsmonumenten in de provincie Overijssel, Bedum 2002
hebreeuws op straat
140
bibliografie
141
Colofon
samenstellers
Leo van den Bogaard
Wim Delsman
Hans Bosman
Albert van der Heide (eindredactie)
Frits Hoogewoud
Ferenc Postma
fotografen en informanten
(nummers verwijzen naar geplaatste afbeeldingen)
Onno W. Boers, Amsterdam
E.K. den Breejen, Enschede
Peter Broers, Waalwijk
Tiny de Bruin, Bergen op Zoom
Joel Cahen, Amsterdam
David M. Cohen Paraira, Amstelveen (IV, V, VI, VIII, 1, 2, 24, 29, 31, 35)
Dr. Henriette Boas Stichting, Heemskerk (III)
Jos Cortenbach, Den Haag
A.J. van Dijk, Maastricht (45)
B. Drilsma, Antwerpen
Cees Drijvers, Leeuwarden
Irene Faber, Joods Historisch Museum, Amsterdam
Angelo Geleijn, Borssele
Trude de Geus, Krimpen aan de IJssel
Albert H. Gomes de Mesquita, Eindhoven
R. Gosker, Hoogeveen/Zuidwolde
Joop S. de Graaf, Dieren
L.A. de Groote, Veenendaal
Uzi Hagaï, Amsterdam/Leeuwarden
Albert van der Heide, Leiden (II, IIa, X)
Jiska S.M. van der Heide, Deventer (14)
Henk Heikens, Utrecht
Frank T. Hendriks, Naarden
Wim van den Hoek, Strijen (19, 30, 34, 36, 37, 46)
Frits.J. Hoogewoud, Haarlem (23, 25, 26, 27, 28, 32)
G.C. Hovingh, Zuidlaren (10, 11)
Rens Houtman, Zegveld
Joods Historisch Museum, Amsterdam (IX)
C.K.Th. Koenraadt, Zierikzee
Anton Kras, Joods Historisch Museum, Amsterdam
Marianne Kruijswijk, streekarchivaris Oldambt
Jaap van de Lagemaat, Dordrecht
Raya Lichansky-Puister, Amsterdam (VII)
Kees Meiling, Den Haag
colofon
143
Francine Menco-Püttmann, Amsterdam
Elsy Menko-Pijpers, Amstelveen
Alex Mensen, Winschoten
Anneke Michel-Vos, Leek
Gerard N. Minnaard, Harderwijk
Robert Mulder, Groningen
Ruud van Neijhof, Harderwijk
S. Otten, Assen
Marjan Post, Deventer
R.P. Regensburg, Amsterdam
Egbert Rietveld, Brielle (33)
Abraham Rosenberg, Amsterdam
Joop Sanders, Amsterdam
A. Saris, Denekamp (13)
Channah Sarphati-Broersma, Almere-Buiten
Martin Siepel, Veendam (3)
Cees Smorenburg, Zevenhuizen (6, 7, 8, 9, 12, 13, 15, 16, 17, 18, 22, 38, 39,
40, 41, 42, 43, 44)
Jan Soullié, Den Haag
Harry Sysling, Amersfoort (21)
fam. M.B. Sterk, Brandwijk
Kees Verdegaal, Breda
Els Verhoeff, Woubrugge
Odette Vlessing, Amsterdam
A. Vos, Veere
Arian Verheij, Nijmegen (I)
Wout Visser, Hoorn
H. Wachtmeester, Hengelo
Linette te Winkel, Dordrecht
Siem van der Woude, Leeuwarden (4, 5)
Robbert Zweegman, Malden
Lecturis, Eindhoven
ontwerp
druk
© Vereniging tot Bevordering van Kennis van Hebreeuws, 2010
issn 1571-1358
hebreeuws op straat
144