Het beheer van de kerkelijke goederen door de geërfde Enschede

Het beheer van de kerkelijke
goederen door de geërfde
kerkmeesters van de Grote Kerk te
Enschede (1772-1818)
Nu het beheer van de Grote of St. Jacobuskerk te Enschede is overgenomen door een Stichting, lijkt het een geschikt moment eens
iets te vertellen over de wijze waarop men tijdens het feodale bewind - vanaf de vroegste tijden - tot 1822 het beheer voerde over de
kerk, de pastorie en het onderhouden van de eredienst, eerst volgens de ritus van Rome , tot plm . 1598, en daarna, door dezelfde
geërfden, volgens de Reformatorische traditie. Wat betreft de middelen: in ons geval gaat het alleen om dié middelen welke werden
aangewend t.b.v. kerk, pastorie en eredienst. Het traktement van pastoorjpredikant, koster, organist, etc. kwam uit geheel andere
middelen, die door de begunstigers zelf moesten worden beheerd.
Van de allervroegste tijden is ons slechts
weinig overgeleverd, maar wel is ons in
het algemeen bekend dat van de hofhorige erven - m.n . als de hofheer tot de
kerkelijke dienaars behoorde (bisschop,
proost etc.) - een deel van de tienden
werden afgezonderd voor de kerspelkerk. Ook wanneer zo'n erf vrij werd of in
andere handen kwam bleef de plicht van
het geven van tienden onaangetast. En
alhoewel er omstreeks 1850 de mogelijkheid bestond om de tienden met de 20e
penning af te kopen, bleken velen daartoe financieel onmachtig en moesten tot
het einde van de Tiendplicht (1 januari
1907) betalen. Vooral voor de r.k. tiendplichtigen een ware bezoeking!
De tiendgever, de hofheer en dus niet de
horige, had het recht van Goedsheer
door Presentatie en daarmede tevens collatierechten in de kerk. De goederen of
tienden zelf werden beheerd door de
geërfde kerkmeesters die daarvoor jaarlijks verantwoording moesten afleggen
aan de Goedsheren. De Stad zelf had
altijd één stem als Goedsheer.
Tijdens de Hervorming saboteerden de
r.k. kerkmeesters de voortgang van de
Reformatie door b.v. reparaties aan kerk
en pastorie niet uit te voeren en werd het
door allerlei plagerijen de predikant
moeilijk gemaakt zijn ambt uit te oefenen. Eén van die kleine plagerijtjes was
bv. het weigeren van de Z.g. .Wijnpenningen" t.b.V. de viering van het Heilig
Avondmaal. Hier moesten zelfs de Staten van Overijssel ingrijpen, met enig
gemor overigens, want men had wel wat
anders aan het hoofd dan dergelijke futiliteiten.'
Nog in 1645 werd de kerkeraad van de
Hervormde Gemeente Enschede door de
Classis aangeschreven nu dan toch eens
eindelijk de r.k. kerkmeesters te ontslaan! En hier zijn we tevens bij de kern
van de zaak: kerkmeester was een recht,
.een geërfd recht, onverbreekbaar verbonden aan het erve en onaantastbaar,
8 n Sliepsteen
door welke overheid dan ook. Dat gold
ook voor de Goedsheren zoals Jonkheer
van Loon, Bernardo Cerniago, de meijer
van Espelo namens het Kapittel van St.
Pieter, de Proosdij van Oldenzaal, etc .
Allen hadden stemrecht in de kerkelijke
zaken te Enschede, óók nadat de kerk in
handen van de Hervormden was gekomen, ja tot zelfs na de Vrede van Münster in 1648.2
Vanaf 1772 werden de Inkomsten en Uitgaven door kerkmeester Engerink nauwgezet bijgehouden en vanaf 1807 tot aan
het einde van het feodale kerkbestuur in
1822 deed Lucas Zwerink dat.
Het einde van het feodale tijdperk luidde
ook het einde in van de inkomsten uit de
te beschrijven middelen, want na de ge-
lijkstelling der godsdiensten in 1798 en
de decreten van Koning Lodewijk-Napoleon in 1809 j I0 deden de rooms-ka tholieken een greep naar de macht, overigens vruchteloos, maar de procesvoering
door de Hervormde Gemeente tegen de
rooms-katholieken alsook tegen de Magistraat bracht de Hervormde Gemeente
aan de rand van het faillissement en de
schuld kon slechts worden afgelost door
genoemde goederen op een openbare veiling te Oldenzaal te verkopen ten overstaan van Notaris Pennink op 5 maart
1818.
We geven u nu de lijst van pachters en
tiendplichtigen, de opbrengsten en daarna de verkoop van dezelfde goederen en
hun opbrengst. '
Bovenste stukje van een Franstalige ..Borderel van Inschrij ving" van de Tienden uit de Keuper ,
onder nr. 465 bij het Hypotheekkantoor en kada ster teAlmelo uit de Franse Tijd - oms treeks
1812. Inschrijving was noodzakelijk vanwege de op de Tienden rustende ..Contributie" of
oorlogsbelasting. Alle stuk k en dienden op Frans gezegeld papi er en in het Frans te worden
geschreven.
De lijst van goederen waaru it de Grote Kerk te Enschede inkomsten gen oot tijdens het feod ale bestuur
(tot 1818)
Naam of erfnaam "
Benaming van de uitgang
Bedrag of opkomst
F St.
Arnelink, Lonneker
Lasonder grutmolen
Boerrigter, Lonneker
J . van de Maet (Stad?)
Elferink, Usselo
Hollink. Boekelo
Gerrit Harberink, Usselo
Jannes Harberink, Usselo
Jan ter Borg op Harberink
Hofmeijer (Hof Espelo)
een half pond was "
vier schepel rogge
een ha If pond was
uitgang uit een huis
een pond was
twee pond vlas 7)
erfpacht van de halve
waarde v.h. Harberink "
5 schepel rogge
5 schepel rogge
vijf pond was ' Ol
6
variabel "
6
2
12
8
10.
5 10 " S ted ich"
5 10 " S ted ic h"
3
9)
Hofste de , nu H indrik T ibbe
Wed . ten Huntveld
Kleijn e Vae rt , Lon neke r 11)
Ku iper, Lonneker
Reeker, Boekelo
De Reu lver, Twekkelo
(kerkenmeijer)
Sleebos, Lonn eker 121
Ter Heege, Esm arke
Beu kers, Li nde maat, Lonneke r
Veege r, Lonn eker
Weg ma n, Lo nneker
Wolte rinck hof, Esm a rke
W allenbekke, Lonneker
IJ)
4 sc he pel rogge
hu isti ende
ee n pond was
a nde rha lf pond was
vier pond vlas 7)
varia be l x6
2.
12
18.
16
De Reulver- of
"Den Kerkenmeijer"
in Twekkelo 19
er fpacht (huur)
twee pond was
la ndh uur
een hal f pond was
ee n half pond was
een hal f pond was
een pond was
a nde rha lf pond was
53
I
5
6
6
6
12
18
Wanneer dit erve horig werd aa n de
Kerk meesterij van de Grote Kerk te Enschede is mij niet bekend, maar het was
het in ieder geva l reeds in 1601.
Over dit erve valt al weinig te zeggen.
De pacht werd prompt op tijd betaald en
in de tijd die wij hier releveren is er in
feite geen prake meer van horigheid,
maar wordt elke zes jaar de huur opnieuw vastgesteld door middel van een
cedule (dat gold overigens ook voor het
kerkerve Harberink in Usselo (zie illust rat ie). Bij het erve moet een behoorlijk bos zijn geweest, mogelijk een restant van een woud, want het aantal bomen dat jaarl ijks werd "gebikt" ("aanwijz en tot timmeragie") br acht een behoorlijk bedr ag op. He t hout werd alleen
gebr uikt voor de verkoop aa n derden ,
zoals aa n de St ad Ensche de. Blijkbaar
was de kwaliteit van dit hout niet al te
best, want voor herstel werkzaamheden
aa n kerk en pastorie werd " best houd "
gekocht op Twickel te Delden en aldaar
.vris gezaagd " door Wegdam in de
Twikkeler zaagmol en! (zie illustratie)
Vóór 1809 werd de pach t bet aald door
Berend Roolvink, terw ijl of 17 februa ri
1809 bet aald werd door Jan Roolvink of
Roelvink. De verva ldatum was op St.
Michael (29 sept.) St. Mic hael was blijkbaar in Enschede een belangrijk e dag ,
want tot plm. 1820 werden op die dag
lidmaten bevestigd wat verder alleen op
Pasen en Kerst geschi edd e. Mogelijk
heeft in vroegere tijden de bisschop (of
namens hem het kapittel van Oldenzaal )
op deze dag het Sendgericht gehouden in
de toren , waa rbij dan te vens de tienden
in ontvang st werden genomen. Het
grootste deel van de inkomsten uit pacht
en tienden verviel echter op Martini (1 1
november), waaru it mogelijk kan worden geconcludeerd dat de patroon van de
Grote Kerk in aanvang St. Ma rtinus is
geweest. Enkele Tienden vervielen op St.
Jacobi en op Gregorius (12 maart).
Volgens het Calendarium van Oldenzaal
zijn de aan het Kapittel gehorige erven
door de bekende deken van dit kapittel ,
Henricus de Hond , tussen 1409 en 1416
gerangschikt en zijn hun vervaldata vastgelegd. 20) Op St. Mich ael werd deze
Henricus herdach t. 21)
5
4
5
Verdee lde la nderije n uit " He t H a rb erink" te Usselo e n verpac ht aa n:
8 I
10 16
14
4
14
5
9
GJ . Rosink
Gerrit Geerdi nk
Ja nnes H arber ink
G ra des Lipp ink hof
W . Ass ink
G err it Eg ber ink
He nd r. Egberink
J .H . Wis sink
4
I
12
2
10
1
De opbrengst van de kerkegoed eren op de openba re veiling te O lde nzaa l dd. 5 ma a rt 18 18
Naa m of erfn aam
(zie ook bovenstaa nde lijst )
Amelin k.Wasgeld
Laso nder.G rutt crij.T icndc n
Boerrigter. Wasgeld
De M aat.Hu ist iend e
Elferink.Wasge ld
Ho llink .Vlasge ld
Ge rr it Ha rbe rink (De Me ijer )
J ann es H arberink ( De Keuper)
De H ofmeij er (Ho f Esp elo)
H ofstede / T ibbe.Tie nde n
Wed . Hu ntvel d Hu isti ende
Kleine Vaart W asge ld
Kuip er Lnk.W asge ld
Reeker Vlasge ld
De Reulver (Ke rkenme ije r)
S leebos.W asgeld
Tc r Hccgc.Landhuur
Beu ke rs-Li ndemaa t. Wasgeld .
Veege r.Wasgeld
Wegman.W asgeld
Woi te rinc khof. Wasgeld
Wa llenbekke.Wasgeld
geko cht door:
Blijd enstein 14 )
Egb. Lasonder
H. Boer rigter
Jo hs v.d. M a(e )t(e)
Onbekend
Jo hs. Holl ink
G errit Harberink
Jannes Harber ink Il )
niet verkocht 16)
G errit Ti bbe
A ugus t Kesl er
Berend Wi nke ls
J a n Ku pers
Gerrit Reeker
J an RooIvink
J an Kroese
Ge rrit Sch reu rs
T eyler Losser
Joh s.Vee ger
G .J. W egm an
onbekend
J .H. Wa llenbeek
op bre ngst:
f st.
5
176.
5.
2.
10
6
1360,40 5.
176.
1 10.
8
15.
13.
3000.
18.
195.
6.
5.
5.
9.
15.
De verde e lde lan der ij en uit het kerk er ve H arberink:
" In den Esc h" (Us seler)
N aast bovensta a nd
" Den Han e ntred"
a a n de a ndere zijde
" Den Kam p"
" Het Kru isstuk"
In huur bij " De Keuper"
idem, naast bovensta and e
tu sse n Egbe rink en Afink
tu ssen N ijhuis en Afink
" Den Schoppen"
" De Herteler"
" De St egemaat "
J an H ulsch er
Koer t Lammerink
Gerrit Ha rberink
Jan Scholten
Hend rik N ijhuis
Hendrik N ijhuis
J annes Harberink
J an nes Har ber ink
He rm en Afink
He rme n Eg be rink
Luc as Zw eri nk
Lucas Z werink
J an Rosink
195.
55 .
40.
140.
350.
150.
300.
105. f 405 (z ie noot 15)
200.
200 .
46.
325 .
375.
Diversen u it het kerkerve Harber ink:
"V oor eene ba nk"
17)
Koe rt Lammerink
325.
De tienden ui t Ha rbe rink (De Keuper):
Te n las te va n J a nnes Harbe ri nk
5 sche pel rogge
Ten last e va n de Wed. J .II . Rijt.
Id em 18)
GJ . van Heek
225,-
G .J . va n Hee k
225 ,-
De Tienden uit het kerkerve (" De Ber end s" ) waren ree ds in 1744 door de toenm alig e pachters a ls onderpa nd
gegeven voor een lening. (zie .Are nt en J a n Harberi nk-Tw ee sc hoolmee ste rs uit de M arke Usselo" ,
Getrans scribeerd en uitgegeven door mevr. E.e. Geerdin k-v.d. Worp te Leek . Bijl age IlI-5).
De totale opbrengst van de verkoop op 5
maart 1818 bedroeg /8083,- waar van de
opbrengst uit " Het Harberink" meer
dan de helft uitmaakte. De schulden ontstaan door de proceskosten tegen de r.k .
gemeente bedroegen /1030,-. Voor het
rechten tegen de Magistraat van Enschede over de Vicar iepastorieën beliep de
schuld plm. / 1500,- terw ijl aa n aflossingen voor kortlopende leningen nog eens /
n Sliepsteen
9
De hout zagerij op Twickel in Delden, waarvandaan .vris gesaagt' hout kw am dat gebruik t
werd voor de herstelwerk zaamheden aan kerk en pastorie.
(met dank aan mej. A.F. Brunt}
HOOO,- moest worden bet aald. Voor dié
tijd gigantische bedragen!
Door de Decreten van Koning Lodewij kNapoleon in 1809 en 1810 werd de alleenheer sch app ij van de her vormd e kerk
nog verd er geb roken . Wel bleven de En-
4 Z ie Ver pond ingsregister en Snu if: ..Verza melde Bijdr a ge n" enz.
5 t.b.v. de altaa rkaarsen.
6. Na a r de da gwaa rde op de Zwolse Ma rkt. in IH09 de ed cen
sc hepel 36 st., in 18 10. 32 st. en in 1811 zelfs 57 st uivers!
7. T.b. v. alt aa rlinn en. Gehekel d en gereed tot spin nen.
8. Waarschij nlijk het deel van Ha rberink dat tha ns ..De Be rends"
hee l.
9. t.n.v. J .H . Rijt ••op Har bcr ink" . Stedicheid: een vas t bed ra g, niet
varia bel (verg. Twents: .•stöarig" of ..stöadig" ,
10. Zie Ier Kuilt : •.Hof Espel o en zijne be wone rs" pag. 26-26 +voe l·
noo t. Deze Uitga ng of T iende gaf Colla tiere c ht in de Gro te Ke rk
na mens het Kap itte l va n S t. Piet er.
De Har brink hoek in Usselo, met in het midd en erve " De Koopm an" , link s het k erk erve " De
Berends" en rechts erve " De Keup er". (Foto 1/. Dalenoon}
schedese her vormden in het bezit van de
kerk en de goederen. Van deze goederen
maakten
bovenstaande
inkom sten
slechts een bescheiden deel uit. En aangezien het grootste deel bij de pastorie en dus bij de predikant - hoorde, moesten
de in 1822 door Kon ing Willem I benoemde kerkvoogden reeds in 1829 besluiten deze goederen (Vicarien, Rooken Hoendergeld, Miskoorn , Wheemegaardens, etc.) te onteigenen en bij de
algemene middelen te voegen. Na die
tijd werden de predikanten voor het eerst
door de kerkvoogdij betaald.
Herman Dalenoort
I Ar chi ef van de C lass is Deven ter . G AD Inv. 1 ~ 2 ~ 5 9 e n 76.
2 Ibidem.
3 Ar c hier van de He rv. Gc m. Ensche de. Inv. 1-8 1-104-107-108109.
10
n Slïepsteen
11. Hel Kleine Voorl. v oortman. Ach te rvee rt. enz . bij .:1 Pon " ,
12. Oud kou erserve aa n de rand van de Lonncker ma rkt . {W iche rsbosweg / Z uidbroc kweg) .
13. T egen de gre ns me t Losse r, thans .. De Schi ppe rij" (9 en 10. met
dank aa n Herma n En gbc rs).
14. O nbekend is hel of de eigenaar zich na de koop de T ienden heeft
laten betalen door de pac hte r.
15. Deze opbre ngst wordt twee maal ve rmeld. zie ook onder ., Verdeel de lande rijen " ,
J6. Deze Uitga ng be hoorde bij de 2e pred ikant splaa ts en mocht niet
worden ver koc ht. Deze tie nde werd pas in 1897 door de Heer
C romhoff a fge koc ht. (zi e oo k noot 10).
17. Ond uidelijk. maa r vermoe delij k het ..vaste siu e n" in de kerk . De
banke n e n stoele n va n de Ge ërfd e n stonden op het koor.
18. Van 180 7-18 14 bet aa ld doo r Ja n te r Borg .
19. Dit erve bestaa t nog. maa r wordt niet meer bearb e id. het is
gelegen bij het kruispun t S trootsweg-Ha imc rweg-T wekke lerweg.
20. J. G eerd ink: Een ige Bijdragen tot de Ge schiedeni s va n het
Archi diaconaat en Aart spr ieste rscha p T went he e n Ca lenda rium
S t. Plechelm i te O lden zaa l. blz. 3 va n het Ca le nda rium et
Necr ologium.
2 1. Ibid. blz. 95 . Verde r wijs ik u op de C ha rte rs va n J J J 8/ 19 waa rin
Thc od ric us. Proost va n het Ka pitt e l va n St. Piel er te Ut recht (en
d us niet het Kapi ttel zelf!) met de kerk va n Ensc hede e n ha a r
goe deren wordt beleend in ruil voor een reed s vroege r gesc honke n goed in Kuinr e. het z.g. ..Su ec hus" , In onze lijst va n T iendplich tige erven kom en ook enige voor die beh oorden tot de
goederen va n het Ka pitt el.