Gelijkheid van culturen?

Gelijkheid van culturen?
door Thomas von der Dunk
In 2009 overleed na een eeuw de bekende Franse filosoof
Claude Lévi-Strauss, die van zich deed spreken door zijn
veroordeling van westers superioriteitsdenken en zijn pleidooi
om alle beschavingen als gelijkwaardig te beschouwen. Dat
is een standpunt, waarvoor momenteel weinig aanhang meer
te vinden is.
Homo's
Dergelijk cultuurrelativisme zou er immers toe
kunnen leiden dat alles met een beroep op de 'eigen cultuur' wordt goedgepraat. Patriarchale verhoudingen? Discriminatie van vrouwen? Uithuwelijkingspraktijken en eerwraak? Vervolging van
homo's? Gewoon deel van 'onze cultuur', waarbij
een of andere godheid dan vaak aan die opvattingen een tijdloos, en boven toevallige menselijke
'willekeur' verheven tintje geven moet.
Dat is inderdaad de wijze waarop sommige landen
hun door ons als mensonterend beschouwde wetgeving voor westerse kritiek proberen af te schermen. Het is ook de kern van de strijd die in de VN
wordt gevoerd als het om mensenrechten gaat.
Tegenover onze individuele worden dan vaak collectieve mensenrechten gezet: de rechten van de
groep, die het recht heeft om haar eigen identiteit
te beleven.
Vrijbrief
Dat klinkt heel mooi. Het grote probleem is dat de
leden van die groep dan wel het recht moeten
hebben om zelf tegen het groepslidmaatschap te
kiezen - en dat is dan zelden het geval. Je wordt in
de groep geboren, en hebt je volgens de groepsopvatting maar binnen de groep in je ondergeschikte
lot te schikken: dat is juist voor die cultuur essentieel. Cultuurrelativisme kan zo een vrijbrief voor
interne onderdrukking vormen.
Maar het tegendeel? Cultuurabsolutisme dan? Willen we dat? Ook daar kan een hoop ellende uit
voort komen, omdat het als even afschrikwekkende vrijbrief voor externe onderdrukking dienen
kan. Culturele superioriteitsgevoelens vertalen zich,
©
vanwege het daaraan inherente generaliserende
karakter, al snel in algemene superioriteitsgevoelens, en dus in het idee dat men 'meer mag': de
anderen zijn barbaren, zodat bij een beschavingspoging slachtoffers in hun kring als 'collateral damage' kan worden afgedaan.
Excuus
Daar heeft, als het om westers superioriteitsdenken
gaat, de wereld al het nodige mee te maken gehad.
'Hogere beschaving' was een goed excuus voor het
Amerikaanse optreden tegen indianen, voor het
Apartheidsbewind, voor het Europese kolonialisme in z'n algemeen. Het speelt bij Israël ten opzichte van de Palestijnen, zogoed als in Afghanistan en Irak. Onze cultuur is beter heet al snel: wij
zijn het als mensen ook.
Die pretentie een moreel betere cultuur te belichamen verliest echter snel aan geloofwaardigheid,
zodra de verspreiding van die betere cultuur met
fors geweld gepaard gaat, meten met twee maten
schering en inslag is, en belang en beginsel niet te
scheiden blijken, omdat zich achter zo'n beschavingsoffensief botte machtspolitiek verbergt.
Opleggen
Bovendien kan het Westen in de praktijk met de
verabsolutering van de eigen cultuur beter voorzichtig zijn, omdat het dan hetzelfde doet als waarvan het de grootste tegenstanders beticht: van het
opleggen van de eigen waarden met geweld. Van
cultuurabsolutisme hebben ook de theocraten in
Iran of de Taliban wel kaas gegeten: buiten hun
norm kan er in feite geen andere legitieme op Aarde bestaan.
Dat betekent dat de juiste westerse koers ergens
tussen cultuurrelativisme en cultuurabsolutisme in
moet liggen, en ook bij alle 'kleinere' beslissingen
in de confrontatie met andere culturen voortdurend de concrete menselijke waardigheid voorop
moet staan. Dus geen tirannie bestrijden door je
zelf tiranniek te gedragen, omdat het doel de middelen heiligen zou. Met onheilige middelen gaat
namelijk ook het doel snel verloren, omdat het
doel voor een belangrijk deel met de gehanteerde
middelen samenvalt.
De juiste westerse koers moet ergens tussen cultuurrelativisme en cultuurabsolutisme in liggen.