24 De gracieuze passage van komeet Garradd

De gracieuze passage van komeet Garradd
Peter De Schrijver – Werkgroep Kometen
Dat kometen een rebels karakter lijken te hebben en eigengereid hun zinnetje
doordrijven, los van eender welke voorspelling door aardse specialisten, werd nog maar
eens bewezen het voorbije jaar 2011. Voor komeetliefhebbers kondigde dat jaar zich
veelbelovend aan : in de herfst zou komeet Elenin (C/2010 X1) met een beetje geluk met
het blote oog waarneembaar zijn. Deze komeet werd op 10 december 2010 ontdekt door
de Russische astronoom Leonid Elenin en zou op 16 oktober 2011 de aarde naderen tot
op 0.23 astronomische eenheden. Echter, nog voor de komeet zijn perihelium bereikte
(voorzien op 10 september 2011) stokte eind augustus plots de helderheidstoename,
gevolgd door een scherpe daling van de magnitude. Blijkbaar verdroeg het object zijn
nadering tot de zon heel slecht en desintegreerde de komeet volledig, want het enige wat
nadien nog werd waargenomen was een uiterst wazige en diffuse lichtvlek op de plaats
waar de komeet werd verondersteld zich te bevinden [1]. Exit Elenin.
Het omgekeerde gebeurde met komeet Lovejoy (C/2011 W3) die op 27 november 2011,
door de Australische amateur Terry Lovejoy, ontdekt werd : de meeste specialisten waren
van mening dat deze Kreutz komeet zijn uiterst dichte periheliumafstand van 0.005 AE
niet zo overleven, àls ze dat perihelium al zou bereiken tenminste. Niet zo echter.
Beelden van de SOHO-coronograaf toonden hoe de de komeet zich als een kamikaze
diep in de zonnecorona stortte, waarna ze, als een feniks uit zijn as herrezen, voor de
meest spectaculaire vertoning zorgde op het zuidelijk halfrond sinds komeet McNaught
in 2007 [2,3] .
Dit dissident en onvoorspelbaar gedrag van sommige kometen is natuurlijk wat
het zo’n interessante en aantrekkelijke objecten maakt, zowel voor professionelen als
voor amateurs, omdat hierin uiteraard de kiem ligt van een beter begrip omtrent de ware
aard van deze objecten. Nochtans kunnen ook de meer reguliere kometen voor zeer
attractieve verschijningen zorgen. Komeet Garradd (C/2009 P1), die op 13 augustus
2009 door Gordon Garradd van het Siding Spring Observatory in Australië werd
ontdekt, is zo’n komeet die zich netjes gedraagt volgens de voorspellingen. Door een
relatief grote periheliumafstand (1.55 AE) werd de verschijning nooit écht spectaculair en
lag de helderheid van deze komeet steeds onder de blote oogdrempel. Hierdoor leek ze
dus op het eerste gezicht enkel voor de meer gemotiveerde komeetwaarnemer
aantrekkelijk te zijn, maar ondanks dat werd deze passage toch heel boeiend: een
combinatie van een gunstige geometrie, waardoor de komeet op onze breedteligging
gedurende een lange tijdspanne hoog aan de hemel gepositioneerd was, en een helderheid
die ruimschoots binnen het bereik van een doorsnee amateurtelescoop lag, zorgde ervoor
dat de komeet over een heel lange periode gemakkelijk waarneembaar was voor wie zich
enige moeite getroostte.
Op moment van ontdekking bedroeg de magnitude slechts 17, maar vanaf juli 2011 werd
de komeet – toen in het sterrenbeeld Pegasus – helderder dan magnitude 10. Gedurende
de zomermaanden nam de helderheid gestaag toe tot ongeveer 7 à 8 terwijl ze dwars
door de zomerdriehoek langzaam westwaards bewoog, tot ze begin december aan de
westelijke avondhemel in de schemering verdween. Rond die tijd maakte de baan echter
een (schijnbare) bocht van 90° en begon de komeet aan een steile klim noordwaarts,
zodat ze na de jaarwisseling opnieuw zichtbaar werd aan de ochtendhemel. Via Hercules
liep de baan vervolgens pal tussen Kleine Beer en Grote Beer door, zodat de komeet al
heel snel in het voorjaar circumpolair werd. De dichtste nadering tot de aarde gebeurde
1
op 5 maart (1.27AE) waarbij de helderheid rond die periode klom tot ongeveer 6.5.
Daarna nam de magnitude weer af maar de komeet bleef bijna tot de zomer van 2012
helderder dan magnitude 10, wat maakt dat de komeet gedurende bijna een volledig jaar
waarneembaar was met middelgrote amateur-instrumenten. Hierdoor, en ondanks het
feit dat de weersomstandigheden vaak roet in het eten gooiden door lange bewolkte of
mistige perioden, werden in de deepskylog tool van de VVS dan ook talrijke observaties
gerapporteerd. Hieruit blijkt dat de coma zelf van de komeet in de loop van de maanden
niet zo heel veel variatie vertoonde: waarnemingen van de schijnbare grootte
schommelde wat heen en weer tussen 5 en 7 boogminuten, terwijl de condensatiegraad
min of meer constant rond de 5 à 6 bleef. Dit monotone gedrag werd voor de
waarnemers echter gecompenseerd doordat de komeet gedurende haar lange tocht aan
het zwerk een aantal keer op (schijnbaar) heel korte afstand langs een helder deepskyobject scheerde, wat resulteerde in unieke waarneem-momenten en tal van fotogenieke
beelden. Op 1 augustus 2011 stond de komeet, met een helderheid van circa 7.8 op
minder dan 1’ van de majestueuze bolhoop M15 in het sterrenbeeld Pegasus (figuur 1).
Later op de maand, op 26 augustus, naderde ze – licht in helderheid toegenomen- in
Sagitta bolhoop M71 tot op amper een tiental boogseconden (figuur 2), een week later
gevolgd door een nauwe passage langs sterrenhoop Collinder 399 (Brocchi’s cluster in
Vulpecula, figuur 3). Begin februari van dit jaar tenslotte, toen de komeet bijna haar
maximale helderheid had, was er een nauwe samenstand met bolhoop M92 in Hercules
(figuur 4).
De komeet werd natuurlijk niet enkel visueel geobserveerd: ook de CCDwaarnemers lieten zich niet onbetuigd en volgden de fotometrische evolutie op de voet.
Figuur 5 toont de lichtcurve van de komeet tussen juni 2011 en april 2012 zoals die
vastgelegd werd door Alfons Diepvens met een SBIG ST-10XME ccd-camera en een
20cm TEC APO-refractor. Deze waarnemingen werden naderhand verwerkt via
Astrometrica en FoCas II-software [4].
Visueel vertoonde de komeet nauwelijks staartvorming, maar fotografische opnamen
onthulden een prachtige stof- en gasstaart. In augustus en september vertoonden CCDopnamen enkel een stofstaart, maar vanaf oktober maakte zich een intense, blauwe
gasstaart los, die in de loop van de weken een steeds wijdere hoek maakte met de
stofstaart. Op de (overigens zeer interessante) website van de Duitse Fachgruppe
Kometen [5] staat een massa bijdragen van fotografen die deze evolutie mooi in beeld
brengt (figuur 6). Rond 12 februari stonden beide staarten pal 180° tegenover elkaar : aan
de ene kant de geelachtige stofstaart, aan de andere kant de blauwe gasstaart, met in het
midden de helder witte coma. Hierdoor kreeg de komeet op opnames met een beetje
verbeelding zowaar uitzicht van een langgerekt edge-on sterrenstelsel (figuur 7), zoals
bijvoorbeeld NGC4565 (‘Needle Galaxy’) in Coma Berenices. Dat is nog een ander
aspect waarom het toch zo boeiend is om kometen te observeren en fotograferen. Met al
hun maskerades vormen ze als het ware een universum op zichzelf : soms zien ze eruit
als bolhopen, maar evengoed kunnen ze zich bijna stervormig vertonen, soms imiteren
ze een planetaire nevel, af en toe hebben ze dus ook het uitzicht van een sterrenstelsel,
en heel soms lijken ze ook gewoon op kometen.
Wie komeet Garradd nog wil verschalken, moet zeker niet te lang wachten: vanaf half
mei beweegt de komeet in zuidelijke richting door het sterrenbeeld Cancer (zie figuur 8).
De steeds kortere nachten en een lagere hoogte boven de horizon zorgen ervoor dat de
komeet in juni steeds moeilijker waarneembaar wordt.
2
De auteur dankt Michael Jäger voor het ter beschikking stellen van zijn sublieme
opnamen. De website van deze fotograaf (http://www.cometpieces.at/) bevat een uiterst
prachtige collectie komeetopnamen.
Referenties
[1] Dymock R., 2012, Dust to dust – Comet 2010 X1 (Elenin), BAA Comet Section
Newsletter, 31, 7
[2] Vandenbulcke G., 2012, Komeet Lovejoy overleeft de zon, Heelal, 57, 40.
[3] Van der Auwera K., 2007, Komeet McNaught, de Grote Daglichtkomeet van 2007,
Heelal, 52, 144
[4] Bryssinck E., 2010, CCD-fotometrie en Aƒ[ρ] van kometen, Heelal, 55, 218
[5] http://kometen.fg-vds.de/
Figuur 1: Samenstand van komeet Garradd en M15 in Pegasus op 1 augustus 2011 (foto:
© Michael Jäger)
Figuur 2: Op 26 augustus scheerde Garradd op een haar na langs bolhoop M71 (foto: ©
Michael Jäger)
Figuur 3: begin september bewoog de komeet langsheen Brocchi’s cluster, het bekende
asterisme in Vulpecula (tekening: Jef De Wit)
Figuur 4: Deze spectaculaire opname toont de passage van Garradd nabij M92 in
Hercules, op 2 februari 2012 (foto: © Michael Jäger)
Figuur 5: FoCas 10x10 lichtcurve van de komeet samengesteld door Alfons Diepvens.
Meer
waarnemingen
zijn
te
vinden
op
zijn
website
http://www.astronomie.be/alfons.diepvens/ (figuur: Alfons Diepvens)
Figuur 6: de stof- en gasstaart van Garrad op 25 november 2011 (foto: © Michael Jäger)
Figuur 7: op 12 februari 2012 stonden de gasstaart en de stofstaart pal tegenover elkaar
(foto: © Michael Jäger)
Figuur 8: traject van komeet C/2009 P1 Garradd tussen 15 mei en 15 juni 2012
(tekening: Guide 8.0)
3