Adaptogenen - Natura Foundation

mon
To
e kgst
rafie
Adaptogenen
passen in een holistische
benadering gezondheidsklachten
Selma Timmer (drs. geneeskunde) is
medisch journalist met specialisatie voe-
Foto’s: Ginseng (links) en Rhodiola (rechts)
Selma Timmer
ding, voedingssupplementen en kruiden.
Informatie: [email protected]
Adaptogenen zijn kruiden en andere natuurlijke substanties die de niet-specifieke weerstand
tegen acute en chronische stress verhogen. Adaptogenen werken prestatieverhogend,
zowel op mentaal als fysiek niveau. Bovendien hebben ze invloed op ziekte- en
verouderingsprocessen door hun invloed op (chronische) stress. Adaptogenen zijn om die
reden zeer breed inzetbaar.
Stressor en stressrespons
Beter met stress omgaan
Holistische benadering
De Russische wetenschapper Nicolai Lazarev beschreef rond 1950 voor
Dit concept van adaptogenen als metabole regulators past slecht in
het eerst aptogenen. Het zijn kruiden of andere natuurlijke supple-
het westerse ziektemodel, waarbij medicijnen specifiek zijn gericht op
menten (zoals medicinale paddenstoelen), die invloed uitoefenen op de
één symptoom of kwaal. Adaptogenen passen echter uitstekend in een
HHB-as (hypothalamus-hypofyse-bijnieras) en het sympatho-adrenale
holistische benadering, waarbij ziekte in een breder perspectief wordt
systeem, waardoor het vermogen verbeterd om met stress om te gaan
geplaatst en wordt beschouwd als het resultaat van een verstoorde
[2,3]. Adaptogenen worden vaak gebruikt om de vitaliteit te verhogen,
balans. Adaptogenen werken breed, aspecifiek, geleidelijk en grondig.
Stress is de lichamelijke reactie op stressoren; stressoren kunnen emoti-
immuunziekten, hoge bloeddruk, chronisch vermoeidheidssyndroom,
meer energie te krijgen en gezond te blijven. Ze zorgen dat het lichaam
Ze worden meestal niet allereerst gebruikt om specifieke aandoeningen
oneel of mentaal van aard zijn (verdriet, piekeren, studiebelasting), een
fibromyalgie, hart- en vaatziekten, dementie, sarcopenie (leeftijds-
adequaat reageert op stress en zich goed kan herstellen, mede door
te behandelen, maar om patiënten die ziek zijn in een betere conditie te
fysieke oorsprong hebben (sport, ziekten, zwaar lichamelijk werk) of
gerelateerde afname van spiermassa en spierkracht), osteoporose,
organen (hart, hersenen, bijnieren, lever, etc.) te beschermen tegen de
brengen. Adaptogenen helpen bijvoorbeeld bij mensen die voortdurend
omgevingsfactoren betreffen (temperatuur, lawaai, toxines, infecties,
colitis en kanker. Bovendien versnelt chronische stress het (normale)
schadelijke effecten van stress, regeneratie te bevorderen en organen
verkouden zijn, maar geven ook ondersteuning bij auto-immuunziekten.
straling). Wat de aard van de stressor ook is, het lichaam reageert met
verouderingsproces.
te vitaliseren en activeren (anabool effect). Omdat adaptogenen
Bij vermoeidheid door systemische ziekten (chronisch vermoeidheids-
een niet-specifieke, acute stressrespons, die voor het eerst is beschreven
ondersteuning geven bij fysieke en mentale stress, Zijn ze bij uitstek
syndroom, ziekte van Parkinson, multiple sclerose, amyotrofische
door Hans Selye [1]. Deze universele vecht- of vluchtreactie wordt geken-
Regulatie stressrespons
geschikt voor mensen die zich opgebrand, uitgeblust en uitgeput
lateraal-sclerose, depressie, kanker, AIDS/HIV) kunnen adaptogenen
merkt door toename van hartslag, bloeddruk en ademhaling, aanmaak
Het proces waarmee het lichaam zich verdedigt en aanpast aan stres-
voelen. In tegenstelling tot middelen die het centrale zenuwstelsel
de kwaliteit van leven verbeteren [5]. Adaptogenen hebben naast over-
van stresshormonen (catecholamines, cortisol), afname van de spijs-
soren, is heel complex. Het neuro-immuno-endocriene systeem dat
stimuleren, zoals amfetamines, cocaïne, nicotine en cafeïne, geven
eenkomstige eigenschappen een eigen karakter en daardoor in zekere
verteringsactiviteit en eetlust, en angst, agressie en/of opwinding. In
centraal staat in de energie- en stressregulatie is de hypothalamus-
adaptogenen energie zonder dat het tot uitputting leidt (zie tabel 1).
mate een eigen toepassingsgebied (zie tabel 2). Zowel Rhodiola rosea
principe is deze acute stressrespons een zelflimiterend proces en komt
hypofyse-bijnieras (de HPA-as), de wisselwerking tussen hypotha-
het lichaam door terugkoppelingsmechanismen in het normale fysiolo-
lamus, hypofyse en bijnieren). De HPA-as is vooral belangrijk bij
Kenmerken adaptogeen
mentale prestatie, maar niet in gelijke mate; Rhodiola helpt bij uitstek
gische evenwicht (homeostase) terug.
herhaalde blootstelling aan stressoren en is primair verantwoordelijk
Een adaptogeen is een substantie met de volgende eigenschappen [2-4]:
om goed te kunnen denken en langer helder in het hoofd te blijven,
voor het proces van adaptatie aan veranderende omstandigheden. De
1. Het verhoogt de niet-specifieke (algemene) lichamelijke weerstand
terwijl Eleutherococcus juist wordt aanbevolen wanneer het gaat om
“Adaptogenen geven ondersteuning
bij fysieke en mentale stress”
endocrinoloog Selye onderscheidt verschillende stadia in de stressrespons (ook wel algemeen adaptatiesyndroom genoemd):
als Eleutherococcus senticosus verhogen bijvoorbeeld de fysieke en
tegen stressoren van uiteenlopende aard.
het verbeteren van het fysieke uithoudingsvermogen. >>
2. Het brengt het lichaam beter in balans, onafhankelijk van de onderliggende lichamelijke toestand; het helpt door ondersteuning van
Chronische stress
Chronische stress (door hevige en/of herhaaldelijke stress) is een
toestand waarin het lichaam niet meer in staat is het normale even-
1. De alarmfase, gekenmerkt door activering van het sympatische
zenuwstelsel en de bijnieren, het sympatho-adrenale systeem (stijging adrenalinespiegel);
orgaanfuncties en -systemen bij het behoud of herstel van de home-
Effect
Adaptogenen
Stimulerende
middelen
ostase.
Herstel na extreme fysieke inspanning
Goed
Matig
Energie-depletie
Nee
Ja
3. Het is onschadelijk, heeft geen bijwerkingen en heeft geen versto-
wicht te hervinden en in een negatieve spiraal belandt. Dit kan zich
2. De weerstands- of adaptatiefase, gekenmerkt door activering van de
rende invloed op de normale fysiologische functies. Met adap-
Prestatie onder stresscondities
Toegenomen
Afgenomen
uiten in een grotere stressgevoeligheid (sneller en heviger reageren op
HPA-as (stijging cortisolspiegel). Hierbij treden op termijn moge-
togenen kan een gezond lichaam beter presteren (groter fysiek
Overleving onder stresscondities
Goed
Slecht
een stressor) en allerlei psychische en lichamelijke klachten (moeheid,
lijk bijnierhypertrofie, maagdarmzweren, atrofie van lymfeklieren
uithoudingsvermogen en stressbestendigheid, toegenomen produc-
Kwaliteit van opwinding/prikkeling
Goed
Slecht
zwakte, uitputting, minder weerstand, hypoglycemie, stemmingswis-
en thymus en andere stoornissen op;
tiviteit, betere weerstand tegen infecties, meer energie), kan een
Slapeloosheid
Nee
Ja
Bijwerkingen (afhankelijkheid,
ontwenningsverschijnselen,
tolerantie, slapeloosheid)
Nee
Ja
DNA/RNA en eiwitsynthese
(anabool effect)
Toegenomen
Afgenomen
selingen, neerslachtigheid, slapeloosheid, spierpijn, spijsverteringsklachten, concentratie- en geheugenproblemen, minder zin in seks,
3. De uitputtingsfase (daling cortisol, bijnieruitputting, degeneratie),
die uiteindelijk kan leiden tot de dood.
gewichtstoename).
ouder lichaam beter regenereren en lichaamsfuncties op peil
houden (anti-verouderingseffect, meer vitaliteit, beter aanpassingsvermogen) en kan een ziek lichaam zijn zelfhelend vermogen beter
Chronische stress speelt een rol bij het ontstaan en voortduren van
Chronische stress betekent per saldo overbelasting en ontregeling van
aanspreken (bloeddrukverlaging, betere respons op kankertherapie,
allerlei (chronische) ziekten. We kunnen hierbij denken aan meta-
de HPA-as met stijging van de (basale) cortisolspiegel, toegenomen
gezonder immuunsysteem, betere bloedsuikerregulatie, afge-
bool syndroom, maagzweer, depressie, angststoornis, hypothyroïdie,
ontstekingsactiviteit en oxidatieve stress, afgenomen weerstand en een
nomen ontstekingsactiviteit en pijn, betere stemming, beter herstel
onvruchtbaarheid, obesitas, menopauzale klachten, allergieën, auto-
katabole toestand in het lichaam.
na operatie).
Tabel 1. Verschillen tussen adaptogenen en stimulerende middelen [2].
het
18
Van Nature nr. 5 - 2007
dossier
Van Nature nr. 5 - 2007
19
monografie
Actieve bestanddelen
Kruid
Panax quinquefolium
(Amerikaanse
ginseng, wortel)
Eleutherococcus
senticosus
(wortel)
Rhodiola rosea
(wortel)
Schizandra
chinensis
(bessen)
Waargenomen effecten
Stressverlaging, verbetering bloedsuikerspiegel en bloedlipiden, antioxidant,
neuroprotectie, cardioprotectie immunomodulatie, rustgevend
Mogelijke toepassingen
Stress, diabetes type 2, cognitieve
achteruitgang, depressie, ziekte
van Parkinson, menopauzeklachten, vooral geschikt voor
mensen tussen 40-65 jaar
Amerika
Stress, chronische vermoeidheid [16],
longontsteking, nachtmerries,
gebrek aan eetlust, lage rugpijn,
reuma, sport, adjuvans bij kanker,
allergie, straling, hartziekte, infecties,
veroudering
Rusland,
Azië
Stressverlaging, betere concentratie, stemming en geheugen, grotere productiviteit,
vitaliserend, antioxidant, cardioprotectie,
reguleert glucosespiegel, goed voor weerstand, beter uithoudingsvermogen, daling
bloedlipiden, goed voor lever, pancreas
en nieren, bevordert spieropbouw [11]
Stress, (chronische) moeheid,
infecties, slapeloosheid, maagdarmklachten, neerslachtigheid,
sport, insulineresistentie [11]
Rusland
Stressverlaging, imuunversterkend, vitaliserend, kalmerend, neuroprotectie, heilzaam
voor lever, hart en nieren, antioxidant, goed
voor cognitie, verbetert uithoudingsvermogen
Stress, versterkend bij lever-, harten nierproblemen, menopauze,
overmatig zweten, vermoeidheid,
slaperigheid, verminderde weerstand,
cognitieve achteruitgang, uitputting,
nachtblindheid, nerveuze uitputting
Oost-Azië
Stressverlaging, verhoogt vitaliteit, concentratie, verhoogt de weerstand, prestatieverbeterend, verlaagt cortisolspiegel,
verbetert pancreas-, lever- en bijnierfunctie
Stressverminderend, libidoverhogend,
vitaliserend, bloedvormend, neuroprotectie, beschermt lever, (bij)nieren en hart,
antioxidant, immunomodulatie, ontstekingsremming, verbetert bijnierfunctie
Stress, veroudering, impotentie,
sport, cognitieve achteruitgang,
dementie, angst, (osteo)artritis,
reuma, (preventie) maagzweer, chronisch vermoeidheidssyndroom [17]
India
Cordyceps
sinensis (paddestoel, mycelia)
Stressverlaging, vitaliserend, versterkend
voor longen, (bij)nieren en lever, versterkt
immuunsysteem, betere glucosestofwisseling, antiveroudering, antioxidant [8,9]
Stress, uitputting, laag libido,
adjuvans in kankertherapie,
hyperlipidemie, uitgeputte
nieren, insulineresistentie
China
Bryonia alba
(wortel)
Stressverlaging, pijnstillend, antioxidant,
ontstekingsremmend, cardiotonicum,
immunomodulatie
Stress, verbetert uithoudingsvermogen en productiviteit, vermindert
bijwerkingen van chemotherapie,
chronisch vermoeidheidssyndroom,
bestraling, ontstekingen, virale
infecties, reuma, artritis
Armenië
Acute en chronische stress, cognitieve achteruitgang, dementie,
depressie, angst, bronchitis, astma,
maag- en darmontsteking,
India
(acute) stress [12], adjuvans
longkankertherapie, mogelijk
lagere kans maag-, long- en
leverkanker, impotentie
Azië
Panax ginseng
(wortel)
Stressverlaging, antioxidant, neuroprotectie,
ontstekingsremming, immunomodulatie [6]
Stressverlaging, groter fysiek en mentaal
uithoudingsvermogen, weerstandsverhogend, goed voor hersenstofwisseling,
bescherming tegen maagzweer
Heel geschikt bij
mentale, intellectuele stress en
vermoeidheid
Geschikt antistressmiddel voor kinderen,
mild stimulerend
omdat ze aandacht, concentratie, geheugen en leren verbeteren, goed
1. Adaptogenen met fenolen, zoals fenylpropanoïden, fenylethaan-
zijn voor de hersenstofwisseling en de stemming verbeteren. In de
derivaten en lignanen. Deze (aromatische) verbindingen lijken op
pilot-studie namen de kinderen het combinatiepreparaat vier weken
catecholamines, hebben vermoedelijk effect op het sympatho-adre-
lang in op een nuchtere maag. De symptomen van ADHD waren
nale systeem en hebben derhalve al invloed op vroege stadia van
dermate verminderd (minder gedragsproblemen, betere concentratie,
de stressrespons (Eleutherococcus senticosus, Rhodiola rosea, Schi-
sneller leren) dat verder onderzoek zinvol is. <<
zandra chinensis).
2. Adaptogenen met tetracyclische triterpenen, die structurele overeenkomst vertonen met corticosteroïden en het stress-systeem
Adaptogenen en veroudering
dempen om overprikkeling door stressoren tegen te gaan (Bryonia
Hoewel adaptogenen strikt genomen geen ´geneesmiddelen´ zijn, kunnen ze
alba, Ashwagandha, Panax ginseng, Eleutherococcus senticosus).
worden opgenomen in vrijwel ieder behandelprotocol. Zij helpen het gene-
3. Adaptogenen met oxylipinen, onverzadigde trihydroxy- of epoxyvet-
zingsproces te bevorderen na ziekte, operatie of trauma. Adaptogenen gaan de
zuren die lijken op leukotriënen en lipoxines. Deze verbindingen
negatieve gevolgen van stress tegen en helpen ons een vitaal en energiek leven
beïnvloeden het immuunsysteem (Bryonia alba, Glycyrrhiza glabra).
te leiden. Ze zijn een aanwinst in de veeleisende maatschappij van vandaag.
Wetenschappelijk onderzoek
Een groot deel van het wetenschappelijk onderzoek naar de eigen-
Referenties
schappen en werking van adaptogenen, inclusief klinisch onderzoek, is
1. McEwen B. The end of stress as we know It. Joseph Henry Press 2002. ISBN-
Bij uitstek geschikt
voor ouderen,
kalmerend adaptogeen, geen effect
op de bloeddruk
Kalmerend
adaptogeen
al zo’n 1500 (voornamelijk farmacologische en klinische) studies gepubliceerd in Rusland over de werking van (extracten van) Eleutherococcus,
Rhodiola en Schizandra [13]. In het Westen is naar verhouding weinig
bekend over hoe adaptogenen precies werken en hoe goed ze werken.
Hier komt gaandeweg verandering in [2,3,13,14]. Goed onderzochte en
veelgebruikte adaptogenen in Rusland zijn Eleutherococcus senticosus
Wortel is niet giftig als
deze in het voor- of
najaar wordt verzameld, in ieder geval
veilig in homeopatische verdunning
ter wereld. De vier kruiden, waarmee vanaf 1960 farmacologische en
klinische (placebogecontroleerde) studies zijn gedaan, zijn geaccepteerd
binnen de Russische medische praktijk en worden als zelfmedicatie
gebruikt bij stress, vermoeidheid en uitputting en om in werk en sport
tot betere prestaties te komen. Sporters gebruiken adaptogenen (waaronder ook Ashwagandha, Panax ginseng en zoethout) ook om blessures
te voorkomen en te behandelen [2,4].
Japan, China
Glycyrrhiza
glabra (zoethoutwortel)
Stressregulatie, verbetert bijnierfunctie,
ontstekingsremming, immunomodulatie,
antioxidant, leverbescherming
Stress, chronische vermoeidheid,
allergie, artritis, maagzweer, virale
infecties, psoriasis, sport, hepatitis C
Azië,
Europa,
India
Maca
(Lepidium
meyenii, peruvianum, wortel)
Stressverlaging, verbetert uithoudingsvermogen, libidoverhogend, goed voor
cognitie, stimuleert immuunsysteem
Stress, chronische vermoeidheid,
menopauze, premenstrueel
syndroom, maagzweer, vruchtbaarheidsproblemen, laag libido,
cognitieve achteruitgang, zwakke
bijnieren, veroudering, sport [7]
Peru
Van Nature nr. 5 - 2007
Ook geschikt voor
jonge mensen, vooral
bij fysieke inspanning/
sport, oppassen bij
diabetes
deren met ADHD te behandelen [15]. Beide kruiden werden gekozen
worden onderverdeeld in drie groepen [2]:
alba. Eleutherococcus is vermoedelijk het meest geteste adaptogeen
Stress, veroudering, cognitieve
achteruitgang en dementie,
perifere vaatziekten, allergie,
verminderde afweer, oogaandoeningen, depressie, kanker
Tabel 2. Adaptogenen met hun effecten en toepassingen.
Ook geschikt voor
jongere mensen
en mensen die
verzwakt zijn
Adaptogenen kunnen op basis van hun actieve bestanddelen globaal
(Siberische ginseng), Rhodiola rosea, Schizandra chinensis en Bryonia
Stressverlaging, verbetering (micro)
circulatie, antioxidant, verbetert energie- en
hersenstofwisseling, ontstekingsremmer,
neuroprotectie, goed voor cognitie en slapen
Ginkgo
biloba (blad)
Opmerking
gepubliceerd in Oost-Europese en Aziatische talen. Rond 1984 waren er
Withania
somnifera
(ashwagandha,
wortel)
Bacopa
monniera
(hele kruid)
20
Herkomst
Effectiviteit omstreden
[10], verhoogt mogelijk bloeddruk, kan
te stimulerend zijn
Vaak worden combinaties van adaptogenen gebruikt. Zo is Amerikaanse
ginseng (200 mg) met Ginkgo biloba (50 mg) gecombineerd om kin-
0309091217
2. Panossian AG. Adaptogens, tonic herbs for fatigue and stress. Alternative & Complementary Therapies 2003;9(6):327-331
3. Abascal K, Yarnell E. Increasing vitality with adaptogens: multifaceted herbs for treating
physical and mental stress. Alternative & Complementary Therapies 2003;9(2):54-60
4. Meletis CD, Barker J. Optimizing wellness for peak physical performance. Alternative &
Complementary Therapies. 2003;9(1):5-10
5. Tharakan B, Manyam BV. Botanical therapies in chronic fatigue. Phytother Res
2006;20:91-95
6. Rai D, Bhatia G, Palit G et al. Adaptogenic effect of Bacopa monniera (Brahmi). Pharmacol Biochem Behav. 2003;75(4):823-30
7. Lopez-Fando A, Gomez-Serranillos MP, Iglesias I et al. Lepidium peruvianum chacon
restores homeostasis impaired by restraint stress. Phytother Res. 2004;18(6):471-4
8. Zhu JS, Halpern GM, Jones K. The scientific rediscovery of an ancient Chinese herbal
medicine: Cordyceps sinensis: part I. J Altern Complement Med. 1998;4(3):289-303
9. Zhu JS, Halpern GM, Jones K. The scientific rediscovery of a precious ancient Chinese
herbal regimen: Cordyceps sinensis: part II. J Altern Complement Med. 1998;4(4):429-57
10. Vogler BK, Pittler MH, Ernst E. The efficacy of ginseng. A systematic review of randomised clinical trials. Eur J Clin Pharmacol 1999;55(8):567-575
11. Brown RP, Gerbarg PL, Ramazanov Z. Rhodiola rosea: A Phytomedicinal Overview.
HerbalGram. 2002;56:40-52
12. Le Gal M, Cathebras P, Sruby K. Pharmaton capsules in the treatment of functional
fatigue: a double-blind study versus placebo evaluated by a new methodology. Phytother
Res 1996;10:49-53
13. Panossian A, Wikman G, Wagner H. Plant adaptogens III.* Earlier and more recent
aspects and concepts on their mode of action. Phytomedicine 1999;6(4):287-300
14. Panossian A, Wagner H. Stimulating effect of adaptogens: an overview with particular reference to their efficacy following single dose administration. Phytother Res.
Contra-indicaties:
hoge bloeddruk,
nierfalen
2005;19(10):819-38
15. Lyon MR, Cline JC, Totosy de Zepetnek J et al. Effect of the herbal extract combination
Panax quinquefolium and Ginkgo biloba on attention-deficit hyperactivity disorder: a
pilot study. J Psychiatry Neurosci. 2001;26(3):221-8
16. Hartz AJ, Bentler S, Noyes R et al. Randomized controlled trial of Siberian ginseng for
chronic fatigue. Psychol Med. 2004;34(1):51-61
17. Singh A, Naidu PS, Gupta S et al. Effect of natural and synthetic antioxidants in a mouse
model of chronic fatigue syndrome. J Med Food. 2002;5(4):211-20.
Foto: Eleutherococcus
Van Nature nr. 5 - 2007
21