De zon: vriend of vijand?

28-5-2015
De zon: vriend of vijand?
HAN VAN DER RHEE, DERMATOLOOG,
UTRECHT, 18-04-2015
Onderwerpen
 Hoe is de mens in de loop van de geschiedenis met de zon
omgegaan? Evolutie, huidskleur, blootstellingpatronen.
 Wat zijn de nadelen van zonlicht voor de gezondheid?
 Wat zijn de voordelen van zonlicht voor de gezondheid?
 Voorbeeld van voortschrijdend inzicht in de wetenschap.
 Oude standpunten verlaten of nuanceren?
Mitochondrial Eve
 Reconstructie van
een schedel
 Gevonden in Oost-
Afrika
 Skelet Homo sapiens
 85.000 jaar oud
1
28-5-2015
Out of Africa
 Homo sapiens 200.000-100.000 jaar geleden
ontstaan in Oost-Afrika
 75.000 jr geleden: Out of Africa
 65-15.000 jr geleden intocht in Europa
Aanpassing (van de kleur van huid, ogen)
 Evolutiegenetica kan nagaan welke genen zich
hebben aangepast, positieve en negatieve selectie
en zelfs wanneer
 Onze pigmentgenen (vooral OCA2, SLC45A2)
hebben bij uitstek selectie ondergaan
Pickrell et al. Genome Res 2009
Sturm et al. Genome Biol 2012
Rees et al. JID 2012
2
28-5-2015
Varianten van het SCL45A2 gen
374 F
374 L
 Denemarken
98 %
93 %
Barcelona
83 %
Sevilla
72 %
Tunis
61 %
Zuidelijk Afrika 0%
 Scandinavië
2%
 Zuid-Europa
30 %
 Belgie




 Zuidelijk Afrika 99 %
Antropologie
 Iedere 10 breedtegraden noordwaarts wordt de kleur van
de huid 8% lichter, gerelateerd aan de hoeveelheid zonlicht
 In de tropen beschermt een donkere huid tegen ernstige
zonnebrand en de afbraak van foliumzuur
 In landen met weinig zon: laag vit D niveau: zwakke botten
en spieren en verminderde vruchtbaarheid
 De bleekste varianten hadden de beste overlevingskansen
 In 10 -20.000 jaar van donkere Oost Afrikaan tot witte
Nederlander
Relethford Am J Physiol Anthropol 1997
Parra Yearbook Phys Anthropol 2007
Jablonski Proc Am Philos Soc 2012
Conclusie van antropologen en
evolutiebiologen
Door de evolutie, door aanpassing van de huidskleur
ontstaat er overal ter wereld bij de autochtone
bevolking een nieuwe balans, een nieuw evenwicht
tussen de voor- en nadelen van zonlicht voor onze
gezondheid. Onze huid is in principe prima toegerust
voor het Nederlandse klimaat.
3
28-5-2015
Veranderde zonblootstelling
 Onze voorouders waren dagelijks veel buiten:
chronische of beroepsmatige blootstelling
 Industrialisatie: toenemend binnenberoepen
 Laatste decennia steeds minder zonexpositie
 TV, computer, videogames, binnensporten,
onveiligheid op straat, hoogbouw, kinderen spelen
binnen, angst voor huidkanker, bejaarden,
allochtonen.
 Toename zonvakanties
Veranderde zonblootstelling
 Dagelijkse blootstelling is afgenomen: recente
metingen: slechts 3% van beschikbare UV bereikt
de huid van hoofd en handen. De rest van ons
lichaam dus nog veel minder. Niet meer maar
minder zon.
 Af en toe zeer intensieve blootstelling met
zonnebrand
 Toename blootstelling aan zon in het zuiden: hoge
zonkracht voor een bleke huid.
 Blootstellingspatroon veranderd van meer en
regelmatig naar minder en onregelmatig.
4
28-5-2015
Nadelige effecten van zonlicht
 vaker of vroeger ontstaan van huidkanker
 versnelde veroudering van de huid
 lichtovergevoeligheden (fotodermatosen),
zoals polymorfe lichteruptie (zonneallergie)
 fototoxische reacties: bv. bereklauw
 huidafwijkingen bij geneesmiddelgebruik
 verergering van huidziekten zoals rosacea en
chronische discoïde lupus erythematodes
 bevordering van oogziekten
 verergering van porfyrie en lupus
erythematodes (LE)
Kennis over zonlicht en huidkanker
 Voor de 2de wereldoorlog waren er publicaties van
dermatologen met waarnemingen die een verband
suggereerden tussen zon en huidkanker.
 Na de 2de wereldoorlog epidemiologie:
emigratiestudies, ecologische en patiënt-controle
studies. Meer zon, meer huidkanker.
 Proefdierexperimenten: Findlay. Veel
experimenten in 70-er en 80-er jaren. Vooral
plaveiselcelcarcinomen. Melanomen alleen op te
wekken bij buideldieren en vissen.
Kennis over zonlicht en huidkanker
 Werkingmechanisme: UV geeft DNA schade en
beinvloedt ons afweersysteem.
 1992 rapport van de WHO: er is voldoende bewijs
dat zonlicht huidkanker kan veroorzaken.
 Vragen: UVB of ook UVA? Is het patroon van
blootstelling ook van belang? Is zonnebrandcrème
effectief?
5
28-5-2015
Getallen huidkanker (NKR)
Type huidkanker Aantal nieuwe
gevallen 2014
Basaal
celcarcinoom
Plaveiselcel
Carcinoom
Melanoom
>40.000
Sterfte
2013
0(?)
9600
<80
5700
820
Ontstaan van huidkanker
 Huidkanker ontstaat door een mismatch tussen de
huid en de hoeveelheid zon of de wijze van
blootstelling
 Ontstaat vooral bij mensen met een zongevoelige
huid, die snel verbrandt, moeilijk bruin wordt,
rossig haar en sproeten. Gevoeligheid van de huid
belangrijker dan de zon.
 Nederlanders in Zuid Europa
 Bleke Schotten in Australië
Blootstellingspatroon en huidkanker
 Plaveiselcelcarcinoom (SCC): iedere vorm van
blootstelling, vooral regelmatig
 Melanoom: vooral onregelmatige blootstelling (in
de jeugd) met zonverbranding.
 Basaalcelcarcinoom(BCC): zowel regelmatige als
onregelmatige blootstelling.
6
28-5-2015
Huidkanker en zonlicht in Europa
en meta-analyses
 Onregelmatige blootstelling: overal risicotoename
Regelmatige blootstelling:
 In Zuid-Europa verhoogd risico
 Naar het noorden toe neemt het risico af
 T.h.v. de 50ste breedtegraad wordt het risico voor
melanoom en BCC 1 daarboven een verlaagd risico
 Het risico voor SCC neemt richting noorden af om in
Scandinavië 1 te worden
 Door vitamine D en/of fotoadaptatie
Gewenning - Fotoadaptatie
 Bij regelmatige blootstelling wordt de huid bruiner
 Wordt de epidermis dikker (tot 40%)
 Na een maand regelmatige blootstelling een spf van 10
 3 weken 3x per week DNA-schade neemt met 40% af
en in de basale laag van de epidermis met vrijwel 100%
 In de basale laag bevinden zich delende cellen, waaruit
huidkanker ontstaat
De Winter et al. JID 2001
Narbutt et al. Br J Dermatol 2007
7
28-5-2015
Positieve effecten zonlicht
 Gezonde botten en spieren (vit D)
 Psoriasis, (atopisch) eczeem, PLE, etc.
 Depressie
 Verschillende vormen van kanker
 Multiple Sclerose(MS)
 Hoge bloeddruk
 Diabetes
Positieve effecten zonlicht
 Kennistoename vertoont sterke parallellen met de
kennis over huidkanker
 Midden vorige eeuw: ecologische studies tonen aan
dat bij meer zon de frequentie van dikke darm-,
borst-, prostaatkanker, non-Hodgkin lymfoom, MS,
diabetes en hoge bloeddruk afneemt
 Eind vorige en begin deze eeuw patiënt-controle en
prospectieve studies
 Begin deze eeuw proefdierstudies
 Recent toename van inzicht in de mechanismen
8
28-5-2015
Multiple Sclerose (MS)
 Landen met weinig zon veel MS en andersom
 7 epidemiologische studies (3x Australië, VS, Noorwegen,
Zweden, Canada) vonden bij flinke zonblootstelling (in de
jeugd) een sterk verminderd risico op MS. Tweelingstudie
VS.
 4 epidemiologische studies vonden bij mensen met een
hoge vitamine D spiegel een verminderd risico op MS en
een gunstiger beloop bij patiënten met MS
 Overal ter wereld zijn er nu grote onderzoeken naar de
invloed van vitamine D tabletten bij MS patiënten eerste
resultaten: Zon wel effect; vit D niet
Freedman et al. Occup Environ Med 2000
Van der Mei et al. BMJ 2003
Woolmore et al. Multiple Sclerosis 2007
Van der Mei et al. J Neurol 2007
Islam et al. Neurology 2007
Munger et al. Neurology 2011
Taylor et al. J neurol Neurosurg Psychiatr 2011
9
28-5-2015
Zonlicht bij de preventie van darm-, borst-,
prostaatca en NHL
 >30 ecologische studies: richting evenaar (meer zon)
minder incidentie en sterfte aan kanker
 >40 patiënt-controle en prospectieve studies
 Proefdierexperimenten
Van der Rhee et al. Eur J Cancer 2006
Van der Rhee et al Eur J Cancer Prev 2009
Van der Rhee et al Eur J Cancer 2013
Epidemiologie
 Meer dan 40 goede patiënt-controle en prospectieve
studies verricht naar de invloed van zonlicht op het
risico van dikke darm-, prostaat-, borstkanker en
non-Hodgkin lymfoom(NHL)
 Vrijwel zonder uitzondering: regelmatig in de zon
gaan vermindert het risico
 Onregelmatig in de zon gaan: geen effect
 Epidemiologie vitamine D:
-dikkedarmca:
-borstca:
+
?
-prostaatca, NHL: -
Van der Rhee et al Eur J Cancer 2013
Proefdierexperimenten
UV vs vit D
 Borstca: 3x per week ‘zonnebank’ halveert groei
tumoren
Valrance et al. Endocrinology 2013
 Darmca: UV effectiever dan vit D bij remmen
tumorgroei. UV remt het ontstaan van carcinoom, vit
D niet
 MS: UV werkt preventief onafhankelijk van vit D. UV
effectiever
Rebel et al. Int J Cancer 2014
Becklund et al. PNAS 2010
10
28-5-2015
Zonlicht en hypertensie
 Franse 65-plussers hoge buitentemperatuur
bloeddruk , lage temp. 
 Richting evenaar incidentie hoge bloeddruk 
 Eenmaal onder de ‘zonnebank’:
bloeddruk enkele uren 
 Driemaal per week onder de zonnebank bloeddruk
weken: 
 Productie NO: bloedvaten wijder en minder
plakkerig
Rostand et al. Hypertension 1997
Krause et al. Lancet 1998
Weber et al. Am J Med 2004
Alperovitch et al. Arch Int Med 2009
Liu et al 2014 JID 2014
Zonlicht en diabetes
 Epidemiologie zonlicht en vit D negatief geassocieerd
met diabetes type 1 en 2
 Proefdierexp. vit D vermindert insulineresistentie
 Proefdierexp. Regelmatig ‘zonnen’ vermindert het
risico op diabetes, via productie NO
Ponsonby et al. Am J Epidemiol 2008
Mohr et al. Diabetologia 2008
Linqvist et al. Diab res Clin Pract 2010
Forouhi et al. Diabetologia 2012
Geldenhuys et al. Diabetes 2014
werkingsmechanismen
 DNA-schade in de huid
 Fotoadaptatie
 Beïnvloeding immuunsysteem
 Aanmaak serotonine en endorfine
 Vitamine D productie
 Beïnvloeden biologische klok
 Productie stikstofmonoxide
 Afbraak foliumzuur
 Aanmaak melatonine
11
28-5-2015
Regelmatig in de zon en totale sterfte
Drie prospectieve studies
 Zweedse studie (rond Uppsala): minder sterfte bij
meer zon
 MISS studie (Melanoma Inquiry South Sweden)
Minder sterfte bij meer zon
 Amerikaanse studie: bewoners zuiden versus
bewoners zuiden : iets meer sterfte in zuiden
Kritische kanttekeningen bij huidige
zonadvies
 Terecht waarschuwen tegen overmatig zonnen
(strandvakanties, vooral in buitenland) en
zonnebrand
 Altijd zonnebrandcrème gebruiken (zeker in
Nederland)? Remt fotoadaptatie, dus natuurlijke
bescherming
 Altijd zonnebrandcrème verhindert het benutten van
de gezondheidsvoordelen van de zon
 Te algemeen: nauwelijks verschil tussen huidtype 1
en 4
12
28-5-2015
13