De democratisering van maatschappelijke onderwerpen

Televisie en de
democratisering van
maatschappelijke
onderwerpen
Waarom het realityprogramma Obese sterker bijdraagt
aan de democratisering van maatschappelijke
onderwerpen dan de documentaire Dik tevreden.
BA-thesis Theater-, film- en televisiewetenschappen
Stephanie Cremers
Studentnummer 3592235
08 april 2013
Thema: Televisie documentaire
Begeleider: Dr. Vincent Crone
Blok 3, 2012/2013
Universiteit Utrecht
Inhoud
INLEIDING ................................................................................................................................... 1
VORM ......................................................................................................................................... 4
PRESENTATRICE .......................................................................................................................... 5
ZENDERS ..................................................................................................................................... 7
DEELNEMERS .............................................................................................................................. 8
EIND GOED, AL GOED ................................................................................................................ 11
CONCLUSIE ................................................................................................................................ 13
BRONNENLIJST .......................................................................................................................... 16
Inleiding
Hoewel klassenverschillen al eeuwenlang een belangrijke rol spelen in de
kunsten, zijn deze klassenverschillen in het hedendaagse leven ook te herkennen
binnen het medium televisie. Er bestaat een onderscheid tussen de hoge elitaire
klasse en de lage- en middenklassen en dit onderscheid brengt tevens
smaakverschillen met zich mee. Er heerst een negatief beeld over sensatiegerichte
programma’s, zoals reality-tv, die gemaakt worden voor het massapubliek. In
‘The Roudledge Companion To Aesthetics’ wordt beschreven dat veel denkers in
de twintigste eeuw populaire cultuur zien als massificatie, passief, gebaseerd op
formules en als niet autonoom.1 Er is sprake van een groep die zich afscheidt ten
opzichte van populaire cultuur. Toch betekent dit afzetten tegen de populaire
cultuur niet dat deze cultuur en daarmee ook de reality-tv alleen negatieve kanten
heeft. In dit essay zal worden beargumenteerd op welke manier
realityprogramma’s kunnen bijdragen aan de toegankelijkheid van informatie voor
een bepaalde klasse.
Doordat de televisie een massamedium is, zit het in zijn karakter om een
grote groep te bereiken. Om deze reden is het medium ook geschikt om
maatschappelijke onderwerpen aan te dragen. Een van de onderwerpen die de
laatste tijd meer aandacht heeft gekregen is obesitas. Sinds vorig jaar is obesitas
extra onder de aandacht gebracht door het realityprogramma Obese. In dit
programma worden kandidaten met morbide obesitas gevolgd in hun strijd tegen
overtollige kilo’s en in de strijd met zichzelf. Ook in de documentaire Dik
tevreden uit de reeks ‘NCRV Dokument’ wordt het verhaal verteld van iemand die
kampt met ernstig overgewicht en besluit naar een obesitas kliniek te gaan. Hierin
wordt Fran gevolgd in de strijd tegen de kilo’s en de strijd met zichzelf. Ondanks
dat beide programma’s hetzelfde probleem in beeld brengen, zijn er duidelijke
verschillen in de manier waarop het verhaal verteld wordt. Door deze verschillen
in vertelstijl trekken beide programma’s een ander publiek aan en zijn er
smaakverschillen betreffende het realityprogramma en de documentaire te
ontdekken. Na de eerste aflevering van Obese vergelijkt Tv-recensent Jean-Pierre
Geelen de serie met een kermisattractie. Hij schrijft verder: ‘Vooralsnog resteerde
bij mij vooral de bijsmaak van de emo-industrie. Steeds die muziekeffectjes op de
1
John A Fisher, "High Art versus Low Art," The Roudledge Companion To Aesthetics, ed. Berys
Gaut and Dominic McIver Lopes (Oxon: Routledge, 2005), 533.
1
'moeilijke' momenten. De omhelzingen. De pathetiek. Wendy die elke paar
minuten herhaalt wat je net had gezien.(…) Obese is mij te vet.2’ Hoewel televisie
een massamedium is dat zich op een grote groep mensen richt, zijn er binnen dit
publiek ook verschillende klassen en smaakverschillen te herkennen.
Bourdieu stelt dat de habitus van ieder persoon een rol speelt in de klasse
waar diegene bij hoort en dat smaak bepalend is voor de klasse.3 Er wordt een
onderscheid gemaakt tussen ‘low culture’ dat aansluit bij de smaak van de lageen middenklassen en het elitaire ‘high culture’. De elite bestaat vaak uit een
kleinere groep mensen die hoog opgeleid is en veel geld heeft en deze groep kan
zich dus ook aan de hand van smaak onderscheiden van de lagere cultuur. Hoewel
de lagere klassen uit een groter gedeelte van de bevolking bestaan dan de ‘high
culture’, heeft de elite de macht om te bepalen wat smaakvol is en wat niet.
Doordat de elite de meeste inspraak hebben in cultuur wordt de scheiding van de
klassen steeds groter:‘Taste classifies, and it classifies the classifier. (…) That is
why art and cultural consumption are predisposed, consciously and deliberately
or not, to fulfill a social function of legitimating social differences.’4 Kevin Glynn
legt in Tabloid Culture: Trash Taste, Popular Power, and the Transformation of
American Television uit op welke manier het tabloid genre een geschikt genre is
om bij te dragen aan culturele problemen als ras, seksualiteit, “normaliteit”,
“waarheid” en “realiteit”, waardoor hij ook de positieve kanten van dit genre laat
zien.5 Tabloid televisie is een genre dat zich richt op de smaak van het
massapubliek, waardoor tabloid tv zich juist afzet tegen de culturele macht van de
elite6. Hierbij verwijst Glynn naar Stuart Hall en zijn theorie over “class-cultural
formation” die stelt dat populaire cultuur te begrijpen is als de cultuur van degene
die onderdrukt en buitengesloten worden, dus ook wel de cultuur “van de
mensen” in plaats van de elite.7 Hall legt met zijn encoding/decoding model uit
Geelen, Jean-Pierre. 2011. Tv-recensie Obese: ‘Vette pech voor de 50.000 obesitaspatiënten’.
Volkskrant. 4 Oktober.
http://www.volkskrant.nl/vk/nl/6207/Jean-Pierre-Geelen/article/detail/2947023/2011/10/04/Tvrecensie-Obese-Vette-pech-voor-de-50-000-obesitaspatienten.dhtml
2
3
Bourdieu, Pierre, Distinction: A Social Critique of the Judgement of Taste, vert. Richard Nice
(Cambridge: Harvard University Press, 1984), 6.
4
Bourdieu, Distinction, 6-7.
5
Glynn, Kevin. Tabloid Culture:Trash Taste, Popular Power, and the Transformation of
American Television, (Durham and London: Duke University Press, 2000).
6
Ibidem, 8.
7
Ibidem, 8.
2
dat het proces van televisiekijken complex is. Enerzijds is er een zender die de
boodschap op een bepaalde manier encodeert en andere kant is er een ontvanger
die de boodschap vanuit zijn eigen achtergronden decodeert. Zowel de zender als
de ontvanger spelen een actieve rol in het kijkproces.8
Het hierboven geschetste debat over smaak en sociale klassen zal een
centrale rol innemen in dit essay. In het kader van het debat over klassenverschil
zal worden beargumenteerd op welke manier het programma Obese sterker
bijdraagt aan de democratisering van maatschappelijke onderwerpen dan dat dit
gebeurt bij de documentaire Dik tevreden. In de trant van Glynn zal in deze
casestudy worden beargumenteerd dat tabloid tv, dat vooral in smaak valt van de
‘popular culture’, ook positieve eigenschappen heeft.9 Er zal verklaard worden
waarom een tabloid programma als Obese een betere manier is om onderwerpen
toegankelijk te maken dan bijvoorbeeld de documentaire. Dit zal gebeuren aan de
hand van de documentaire Dik tevreden en één aflevering van de realityserie
Obese. Eén aflevering zal voldoende zijn, omdat er in de serie iedere week
hetzelfde format wordt toegepast en de verschillen in vertelstijl tussen de
documentaire en realityserie aan de hand van één aflevering van Obese dus
blootgelegd kunnen worden. In dit geval zal mijn onderzoek gebaseerd zijn op de
eerste aflevering van het tweede seizoen.10 Na een esthetische vergelijking tussen
beide programma’s zullen vijf opvallende verschillen worden uitgewerkt. Deze
vijf punten zullen niet alle verschillen tussen beide programma’s beslaan, maar
zullen de belangrijkste punten betreffende toegankelijkheid kunnen aantonen. Aan
de hand van de onderdelen vorm, presentatrice, zenders, deelnemers en eind
goed,al goed zal worden beargumenteerd op welke manier het programma
informatie democratiseert.
De smaak van de lage middenklassen wordt door de hoge klasse
onderdrukt en reality-tv wordt vaak als negatief bestempeld. Het is van belang om
reality-tv niet te onderschatten en juist de voordelen van dit genre in te zien.
Doordat dit genre zich richt op de lagere klasse wordt informatie toegankelijker
gemaakt en worden maatschappelijke onderwerpen gedemocratiseerd.
Hall, Stuart. “Encoding/Decoding” in Culture, Media, Language, Red. Stuart Hall, Dorothy
Hobson, Andrew Love and Paul Willis (London: Hutchinson, 1980), 129-130.
9
Glynn, Tabloid Culture: Trash Taste, Popular Power, and the Transformation of American
Television.
10
Obese, Prod. Eyeworks. Rtl4, 2013. Tv-programma.
8
3
Vorm
Een van de verschillen tussen Obese en Dik tevreden is de manier waarop het
verhaal verteld wordt. In de documentaire wordt vooral gebruik gemaakt van de
gefilmde beelden. Deze beelden worden in de door de regisseur bepaalde volgorde
gezet en hier is slechts af en toe muziek aan toegevoegd. Verder worden er los van
de begintitel en aftiteling geen externe elementen gebruikt die het verhaal
ondersteunen. In het programma Obese wordt juist veel gebruik gemaakt van later
toegevoegde elementen. Er wordt voortdurend muziek ingezet en er wordt ook
veel gebruik gemaakt van herhaling in de afleveringen. In het begin wordt verteld
wat de kijker te wachten staat en bij iedere belangrijke gebeurtenis vertelt Wendy
van Dijk in een voice-over wat de kijker net gezien heeft. Op het einde wordt ook
teruggeblikt op alle hoogtepunten van de driehonderd dagen die deelnemer Ruben
had om zijn doel te bereiken, waardoor de hele aflevering in het kort wordt
herhaald. Deze elementen van geluid, voice-over en herhaling zijn vaste gegevens
in het format van het programma en komen iedere week terug.
Dat er bij Obese sprake is van een format dat iedere week op dezelfde
manier terugkeert, creëert extra toegankelijkheid voor de kijker. De kijker weet
aan het begin van het programma wat hij ongeveer kan verwachten en hoeft zich
om deze reden niet bezig te houden met het herkennen van verhaalstructuren.
Volgens het encoding/decodingmodel van Stuart Hall spelen zowel de zender als
ontvanger een belangrijke rol in het kijkproces. De zender encodeert een
boodschap in het programma en de ontvanger decodeert deze boodschap.11Hoewel
de kijker ook een belangrijke rol speelt in het kijkproces en vanuit zijn eigen
achtergronden de boodschap decodeert is de boodschap in Obese strak
geëncodeerd waardoor de boodschap voor iedereen kenbaar kan worden. Doordat
de encoder in de documentaire slechts de origineel opgenomen beelden en
geluiden laat spreken is er veel interpretatie bij de decoder mogelijk. Doordat er
een groot gedeelte van de interpretatie van de boodschap bij de decoder komt te
liggen, moet de decoder zelf veel input in het kijkproces stoppen. De beelden
kunnen de kijker aan het denken zetten over welke boodschap er achter de beelden
schuilt, maar de kijker kan ook de beelden in zich opnemen en het slechts als een
11
Hall, “Encoding/decoding”, 130.
4
‘leuk verhaal’ zien. De interpretatie van de boodschap is hier zeer afhankelijk van
de persoon die de documentaire ziet.
In Obese dragen muziek, herhaling en voice-over bij aan de sturing van de
interpretatie van de kijker. Nadat we beelden hebben gezien van Ruben die vertelt
dat zijn dochter hoopt dat hij haar later nog wel naar het altaar kan begeleiden,
vertelt Wendy van Dijk: ‘Ruim boven de tweehonderd kilo is natuurlijk veel te
zwaar en levensgevaarlijk (…) de ultieme droom van zijn dochter is dat haar
vader haar ooit naar het altaar brengt, maar op deze manier gaat hij dat niet halen’.
Op de achtergrond klinkt een dreigende muziek. De boodschap dat obesitas
ernstige gevolgen met zich meedraagt en dat er iets tegen gedaan moet worden,
wordt bevestigd in de beelden, de voice-overs en de muziek. Een boodschap
wordt zo geëncodeerd dat deze voor iedere kijker te decoderen moet zijn. Er
wordt door de encoder uitgegaan van een dominante positie van de kijker waarbij
bijvoorbeeld economische en sociale achtergronden overbrugd worden.12 De lat
tot de toegankelijkheid van de boodschap wordt op deze manier lager gelegd dan
dat dit in de documentaire gebeurt. Op deze manier wordt de informatie ook
toegankelijk voor de kijker die niet op zoek gaat naar de boodschap en zorgt
Obese voor meer toegankelijkheid tot het maatschappelijk onderwerp morbide
obesitas dan de documentaire Dik tevreden.
Presentatrice
Hoewel in de documentaire geen sprake is van een presentatrice die de kijker door
het programma heen leidt, is deze rol in Obese wel aanwezig en weggelegd voor
Wendy van Dijk. De kijkers kennen Wendy van andere goed bekeken RTL4
programma´s zoals The Voice of Holland en de X-factor. Hierdoor is Wendy een
rol gaan spelen in de populaire cultuur. Ze is vooral bekend als presentatrice bij
het massapubliek dat naar talentenjachten kijkt. Frances Bonner stelt: ‘Faces
viewers know, are faces viewers follow’.13 Doordat deze groep kijkers haar
regelmatig in hun huiskamers ziet verschijnen is er sprake van herkenning. De
kijker heeft een beeld van Wendy, waardoor de kijker zich sneller verbonden zal
voelen met haar.
12
Ibidem, 134.
Bonner, Frances. Personality Presenters: Television’s Intermediaries with Viewers, (Farnham:
Ashgate Publishing Ltd, 2011), 178.
13
5
Los van deze presentatieklussen kent de kijker haar ook als bekende
Nederlander. In de roddelpers en in showbizzprogramma´s worden regelmatig
verhalen over haar privéleven gedeeld. Aan de hand van de kennis over Wendy uit
eerdere programma´s en de kennis die de kijker van haar privéleven heeft, wordt
een beeld gevormd over de presentatrice. Turner beschrijft dat een beroemdheid
op deze manier een cruciale ideologische functie uitoefent.14 De kijker kan zich
door de kennis over Wendy, in haar verplaatsen en kan zijn eigen subjectposities
in haar persoonlijkheid herkennen. Het publiek krijgt op deze manier een speciale
band met haar, waardoor er een familiair gevoel ontstaat. Ze is onderdeel
geworden van de huiskamers van het massapubliek, waardoor het bijna
vanzelfsprekend is om naar een programma te kijken als zij het presenteert. We
zien zo dat de presentatrice een bepalende factor kan zijn in de interesse van de
kijker. Doordat Wendy van Dijk het programma Obese presenteert gaan veel
mensen het toch een keer kijken, waardoor ze sneller in aanraking zouden komen
met het programma en daarmee ook met het maatschappelijke onderwerp.
Een presentatrice heeft volgens Bonner de functie om tussen het
programma en de kijker te intermediëren.15 De presentatrice zorgt ervoor dat de
kijker meer betrokkenheid voelt bij het programma en dat het programma er juist
voor zorgt dat de kijker zich betrokken voelt. Wendy betrekt de kijker bij het
verhaal door zich direct tot hem te richten. Ze kijkt de camera in en vertelt
letterlijk wie Ruben is en waardoor hij zoveel kilo’s is aangekomen. Door deze
directe aanspraak wordt de kijker direct bij het programma betrokken en dichter
naar het programma toe getrokken. Vervolgens loopt de kijker als het ware met
Wendy mee naar Ruben die nietsvermoedend in de kantine zit en blij verrast is als
hij Wendy ziet binnenkomen. Doordat de kijker net als Wendy bij de eerste
ontmoeting aanwezig is, wordt hij direct betrokken bij het begin van de strijd van
Ruben. Hierdoor wordt de kijker direct meegenomen in het verhaal van Ruben
met al zijn tegenslagen en overwinningen. De kijker gaat met Wendy mee door
het verhaal van Ruben en leert de situatie zo te begrijpen en kan zich door de ogen
van Wendy verplaatsen in Ruben. Door een presentatrice in te zetten in Obese
wordt er een extra handvat aangereikt om het verhaal van de kandidaat en
daarmee ook de boodschap van het programma beter te kunnen begrijpen. De
14
15
Ibidem, 78.
Ibidem, 4.
6
kijker wordt directer bij het programma betrokken, waardoor het programma
toegankelijker wordt gemaakt voor het massapubliek. Dit in tegenstelling tot de
documentaire Dik tevreden waar de kijker zijn eigen weg door het verhaal moet
zoeken.
Zenders
Een ander verschil is de tijd en de zender waar beide programma’s werden
uitgezonden. De documentaire Dik tevreden is onderdeel van de reeks ‘NCRV
Dokument’ en werd uitgezonden op Nederland 1 op een maandag rond 23:00,
terwijl Obese werd uitgezonden op RTL4 op zondag rond 20:00 uur. Wat ten
eerste opvalt is dat de documentaire laat in de avond werd uitgezonden, terwijl het
realityprogramma vlak na het journaal midden op de avond werd uitgezonden.
Door een programma laat in de avond uit te zenden wordt een kleinere groep
bereikt, dus wat de tijd betreft zorgt Obese in ieder geval voor meer
toegankelijkheid. Meer bepalend zal echter de zender zijn waar de programma’s
worden uitgezonden.
Toen televisie zich in het Nederland van de jaren vijftig in de sfeer van de
verzuiling ontwikkelde, waren kijkers gebonden aan een bepaalde omroep. Deze
omroep sloot aan bij de idealen waarbinnen de kijker destijds was opgegroeid. Na
de ontzuiling berusten verschillende omroepen nog steeds op idealen die destijds
centraal stonden. De NCRV, de Nederlandse Christelijke Radio-Vereniging, heeft
nog steeds een protestants-christelijke achterban en heeft als uitgangspunt ‘samen
op de wereld’. De leden zijn tegenwoordig waarschijnlijk niet meer allemaal van
christelijke afkomst, maar de omroep gaat wel uit van een christelijke gedachte.
Hoewel de NCRV zich volgens hun beleidsplan op een grotere doelgroep probeert
te richten, richt de aan de NCRV verbonden NCRV-gids zich op vrouwen tussen
de 50 en 65 jaar die genoeg vrije tijd en geld hebben om leuke dingen te doen.16
Deze doelgroep staat misschien niet gelijk aan de doelgroep van de NCRV op tv,
maar is wel kenmerkend voor de verbondenheid met zijn kijker. Een kijker wordt
namelijk geen lid van de NCRV-gids als hij niet geïnteresseerd is in de idealen
16
NCRV, Beleidsplan 2010-2015. 24 Juli 2009, 12.
‘NCVR-gids, doelgroep’ Sanoma. Laat geraadpleegd: 27-03-2013
http://www.sanomamedia.nl/merken/artikel/ncrv-gids/print/doelgroep/
7
van de NCRV en de NCRV-gids maakt geen tv-gids voor personen die niet
geïnteresseerd zijn in hun idealen. Hoewel de NCRV zich op een brede doelgroep
probeert te richten draagt verbondenheid met de omroep, en daarmee tevens de
zender, bij aan de verbondenheid met een programma. Een kijker die lid is van de
NCRV of idealen met hen deelt, zal sneller naar een programma kijken van de
NCRV dan iemand die niets met hun idealen heeft.
RTL4 heeft echter geen verbondenheid met kijkers op grond van
ideologische waarden. RTL4 is een commerciële zender en richt zich vooral op
het verdienen van geld door middel van reclames en sponsoren. Om deze reden
heeft RTL4 zich gespecialiseerd in het maken van programma’s voor de kijker
tussen de twintig en negenenveertig jaar.17 Dit publiek wordt ook wel omschreven
als ‘de boodschapper’, simpelweg omdat dit de groep is die de boodschappen doet
en nog niet aan vaste merken verbonden is. Doordat RTL4 gespecialiseerd is in
het maken van programma’s voor deze doelgroep, weet de kijker wat RTL4 hen te
bieden heeft. Doordat ze geen idealen hebben waarin mensen zich wel of niet
kunnen herkennen, zijn ze afhankelijk van hun eigen richtlijnen. Ze richten zich
dus specifiek op de winkelende Nederlander tussen de twintig en negenenveertig
jaar, waardoor de zender een platform biedt voor een breed publiek.
Uit resultaten van een onderzoek van het Centraal Bureau voor de
Statistieken blijkt dat het aandeel van mensen met overwicht snel toeneemt vanaf
de leeftijd van twintig jaar en vooral aanhoudt rond middelbare en hogere
leeftijd.18 Doordat RTL4 gespecialiseerd is in het bereiken van de doelgroep vanaf
de twintig jaar, bereikt RTL4 tevens de groep mensen die het meest met het
overgewicht te maken hebben. RTL4 biedt op deze manier een platform voor een
breder publiek, waardoor het inzicht in een maatschappelijk onderwerp
toegankelijker wordt, maar spreekt ook de groep aan die het meest zou moeten
worden gewaarschuwd voor obesitas.
Deelnemers
Wat beide programma’s gemeen hebben is dat er een persoon centraal staat die
17
RTLgroup, Annual Report 2010, 122.
De Groot & Bruggink, Steeds meer overgewicht.
http://www.cbs.nl/nl-NL/menu/themas/gezondheidwelzijn/publicaties/artikelen/archief/2012/2012-3651-wm.htm
18
8
gevolgd wordt in de strijd met zichzelf en de kilo’s. Hoewel beide personen
dezelfde strijd aangaan, verschillen de personen van elkaar en wordt hun verhaal
in de twee verschillende programma’s op verschillende manieren ingezet. In Dik
tevreden wordt het verhaal verteld van de achtenveertigjarige Fran. De informatie
die over haar wordt gegeven komt via beelden en via de door haar en haar
omgeving uitgesproken teksten. In Obese wordt het verhaal verteld van de
vijfenveertigjarige Ruben. Informatie over zijn leven wordt niet alleen via de
beelden en de uitgesproken woorden gegeven, maar wordt ook gegeven door later
toegevoegde voice-overs en uitspraken die door Wendy van Dijk worden
gedaan. Doordat de deelnemers een centrale rol vervullen in de programma’s, is
het belangrijk dat de kijker zich verbonden voelt met de deelnemer. De structuur
van het programma kan helpen in het overbrengen van een verhaal, maar de keuze
voor een bepaalde deelnemer draagt ook bij aan de verhouding tussen de kijker en
de boodschap.
Fiske omschrijft dat er in televisieteksten gebruik wordt gemaakt van
subjectposities. De kijker heeft verschillende subjectposities die onderdeel zijn
van zijn identiteit en deze posities spelen een bepalende rol in de lezing van een
tekst.19 Deze subjectposities kunnen ook in de productie van programma’s worden
ingezet om zo de kijker bij het programma te betrekken. Door de sociale
achtergronden van de kijker terug te laten komen binnen het programma, kan de
kijker zich makkelijker identificeren met het verhaal waardoor de ‘tekst’ beter kan
worden begrepen.20 Aangezien obesitas zich het sterkst ontwikkelt tussen het
twintigste en vijftigste levensjaar en het meest voorkomt bij laag- en
middelopgeleiden, is dit de groep waar het van belang is dat het maatschappelijk
probleem wordt uitgelicht.21 Dit zou betekenen dat er voor identificatie met de
juiste doelgroep een deelnemer zou moeten worden gekozen tussen de twintig en
vijftig jaar, die laag of middelbaar opgeleid is. Ondanks dat de NCRV zich niet
eenduidig richt op deze doelgroep, staat in deze documentaire wel een vrouw van
achtenveertig jaar centraal. Er wordt in de documentaire verder niet veel
Fiske, John. ‘Subjectivity and Adress’. Television Culture. (London: Methuen, 1987) , 39.
Ibidem, 40
21
Uiters, E & Verwij, A. 2012. Overgewicht: Zijn er verschillen naar sociaaleconomische status?
In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. 25 September.
Laatst geraadpleegd op: 27-03-2013
http://www.nationaalkompas.nl/gezondheidsdeterminanten/persoonsgebonden/lichaamsgewicht/ve
rschillen-sociaaleconomisch/
9
19
20
biografische informatie verstrekt, maar aan haar huis kunnen we wel zien dat ze
uit de middenklasse komt. Hierdoor voldoet Fran aan twee belangrijke
subjectposities die overeenkomen met de kenmerken uit de groep die inzicht in
het onderwerp het meest nodig heeft. Dit geldt echter ook voor Ruben. Wel wordt
er meer biografische informatie over hem gegeven waardoor Ruben meer
subjectposities vertegenwoordigt. De kijker krijgt te weten dat hij na zijn ontslag
onder zijn niveau bij een voetbalclub moest gaan werken, dat hij een echtgenoot is
en dat hij een vader van twee kinderen is. Deze vijfenveertigjarige man is dus ook
afkomstig uit de middenklasse, waardoor de kijker uit de “risicogroep” zich vanuit
zijn subjectposities met Rubens subjectposities kan identificeren.
Toch wordt er in Obese meer informatie gegeven waardoor de kijker zich
makkelijker kan identificeren met de deelnemer dan wel met de situatie. In Dik
tevreden zien we vooral Fran die laat zien hoe haar leven aan het veranderen is. In
Obese vertellen ook Rubens kinderen en zijn echtgenote over hoe zij in de situatie
staan. Hierdoor kunnen niet alleen personen van middelbare leeftijd zich
identificeren met de deelnemer, maar kunnen ook kinderen zich identificeren met
zijn zoon en dochter en kunnen vrouwen zich identificeren met zijn echtgenote.
Ook door identificatie met deze personen kan de kijker zich beter in de situatie
verplaatsen, waardoor de boodschap van het programma duidelijker wordt. Ook
worden emoties in Obese sterker benadrukt. Deze kenmerkende eigenschap van
reality-tv wordt vanuit de ‘high culture’ als vulgair gezien.22In de documentaire
Dik tevreden lijkt er dan ook zo min mogelijk nadruk op de emoties te worden
gelegd. Twee momenten in de documentaire barst Fran in tranen uit, maar deze
momenten zijn kort en worden na enkele seconden vervangen door een volgende
situatie waarin ze minder emotioneel is. Het enige dat de kijker te weten krijgt
over haar verleden is dat ze als kind met haar vader mee moest, omdat haar
moeder het toen niet aan kon om haar op te voeden. In Obese worden de emoties
echter benadrukt en uitgediept. In het begin van de aflevering wordt verteld wat
de negatieve gevolgen van obesitas zijn voor Ruben en voor zijn gezin. Nadat zijn
kinderen en vrouw vertellen wat ze allemaal missen door Rubens overgewicht,
benadrukt Ruben dit zelf door te vertellen dat hij hoopt ooit weer een goede vader
en echtgenoot te kunnen zijn. Ook krijgt de kijker te weten dat hij een tijd geleden
22
Brooks, Peter. The Melodramatic Imagination: Balzac, Henry James, Melodrama, and the Mode
of Exces. (New Have: Yale University Press, 1976).
10
zijn baan verloor waardoor hij lusteloos werd en dat zijn vader overleden is.
Doordat de kijker zich aan de hand van zijn subjectposities kan identificeren aan
Ruben, draagt de biografische informatie toe aan het begrijpen van de deelnemer.
Doordat de emoties steeds door Ruben of een van zijn gezinsleden wordt
omschreven kan de kijker zich niet alleen identificeren met een van hen, maar
weet de kijker ook hoe diegene zich voelt. Hierdoor kan de kijker zich verplaatsen
in de situatie en krijgt de kijker meer grip op de boodschap van het programma.
Hoewel er vanuit de ‘high culture’ negatieve uitspraken worden gedaan over de
excessieve inzet van emoties, dragen biografische informatie en emoties wel bij
aan het decoderen van de boodschap. Op deze manier wordt het verplaatsen van
de kijker in de persoon die centraal staat, en daarmee ook de boodschap van de
uitzending, toegankelijker gemaakt in de realityserie Obese.
Eind goed, al goed
Een opvallend verschil tussen Obese en Dik tevreden is de manier waarop de
aflevering wordt afgesloten. In de documentaire Dik tevreden wordt nauwelijks
aandacht gegeven aan het aantal kilo’s die Fran is afgevallen. Wel wordt er
aandacht besteed aan het feit dat ze zelf lekkerder in haar vel zit. Ze loopt
tevreden de obesitaskliniek uit en vertelt dat ze zich gelukkig voelt. De kijker ziet
hier dus vooral een emotioneel contrast met het begin van de aflevering. Haar
eigenlijke doel was afvallen, maar het doel wat ze bereikt heeft, is gelukkig zijn.
Bij Obese vertelt Ruben in het begin dat zijn doel is om weer gelukkig te kunnen
zijn en hij denkt dit te bereiken door af te vallen. Hoewel beide deelnemers het
doel hadden om af te vallen, wordt er in de programma’s anders met dit streven
omgegaan. In Dik tevreden is Fran zelf bezig met afvallen, maar wordt er niet
direct naar een bepaald doel toegewerkt. In Obese wordt Ruben begeleid in het
afvallen en wordt er steeds naar een einddoel gestreefd. Door tijdens het
programma te streven naar een einddoel dat sterk in het contrast staat met het
startpunt, heeft de realityserie veel overeenkomsten met ‘makeover tv’.
Ruben legt een lange weg af naar zijn einddoel en de kijker volgt deze weg
en wordt meegenomen in zijn hoop om het einddoel te halen. Op het einde van de
aflevering komt Ruben in een net pak het podium oplopen terwijl al zijn vrienden
en familie in het publiek applaudisseren. De kijker ziet wat het bereiken van dit
11
doel met Ruben doet en wat het met zijn familie doet. Vervolgens krijgt de kijker
een samenvatting te zien van de lange weg die Ruben heeft afgelegd. Het contrast
tussen het begin en het einde wordt hierdoor nog eens duidelijk benadrukt. Daarna
stapt Ruben op de weegschaal en is te zien dat hij 93,2 kilo is afgevallen,
waardoor de transformatie alweer benadrukt wordt.
Bratich ziet het makeover genre als het genre van de ‘powers of
transformation’.23 De oorsprong van dit genre is volgens hem te ontdekken in de
sprookjes, waar transformatie op drie verschillende manieren een rol speelde.24
Het verhaal zelf ging vaak over transformaties, de personen die luisterden naar de
sprookjes ondergingen een verandering en later droeg het zelfs een instruerende
en morele functie waarmee direct werd aangezet tot transformatie.25 We zien dit
ook terug in het programma Obese waar het verhaal gaat over iemand die van een
ongezonde en ongelukkige man verandert naar een gezondere en gelukkige man,
waardoor de kijker duidelijk wordt gemaakt dat morbide obesitas ernstige
gevolgen met zich meeneemt en waarmee gepleit lijkt te worden voor een
transformatie naar een samenleving waarin iedereen een gezond leven leidt.
Volgens Bratich speelt de tweede functie de meest belangrijke rol in reality-tv. De
kijker kan iets leren van de transformatie van ‘de hoofdpersoon’ en aan de hand
van de ‘power of transformation’.26
Door in een programma de nadruk te leggen op de transformatie die de
deelnemer meemaakt, zal de kijker aan de hand van deze transformatie zelf ook
een transformatie ondergaan. De kijker van Obese zal zien wat de positieve
gevolgen van een transformatie zijn waardoor hij kritisch naar zichzelf zou kijken
en eventueel een zelfde transformatie zou willen ondergaan. Net als in sprookjes
wordt Ruben door ‘hogere machten’ geholpen om een zware strijd aan te gaan en
als hij deze strijd overwint komt zijn wens uit. Door de nadruk te leggen op het
bereiken van zijn wens, wordt de kijker aangezet om iets met de informatie te
doen. De transformatie draagt niet alleen bij aan ‘het willen volgen’ van de
deelnemer naar het einddoel, maar kan ook bijdragen aan het aanpakken van het
maatschappelijk probleem.
23
Heller, Dana A. "Programming Reality: Control Societies, New Subjects and the Powers of
Transformation." In Makeover television realities remodeled (London: I.B. Tauris, 2007), 8.
24
Ibidem, 17.
25
Ibidem, 17-18.
26
Ibidem, 19-20.
12
Conclusie
Hall omschrijft met ‘class cultural formation’ dat de populaire cultuur te
onderscheiden is van de hoge cultuur, doordat zij onderdrukt worden door deze
elite.27 De hoge klasse bepaalt wat smaakvol is en vormt een power-bloc dat de
smaak van de lage middenklassen als vuil afdoet.28 De stijlverschillen die bij de
genres documentaire en reality-tv horen trekken zo ook een ander publiek aan.
Hoewel reality-tv een genre is waarmee een boodschap duidelijk kan worden
overgebracht, zou de hoge klasse er niet graag naar kijken.
In Obese wordt de boodschap zo door de zender geëncodeerd dat de kijker
hem kan decoderen zonder erbij te hoeven nadenken. De boodschap wordt zo
verpakt dat iedereen hem kan begrijpen. Of de boodschap interesse wekt, hangt
echter af van de decodering. De sociale klasse van een kijker kan zo een rol spelen
in de manier waarop een boodschap gedecodeerd wordt. De kijker uit de hoge
klasse zal zich dan ook niet direct tot het genre aangetrokken voelen. De kijker uit
de hoge klasse onderscheidt zich vaak door een hogere opleiding en intelligentie,
die tevens gekoppeld wordt aan hun smaak. Voor de kijker uit de hoge klasse is
het daarom van belang dat hij zijn intelligentie in een programma kwijt kan en
gestimuleerd wordt tot nadenken. De smaak van de kijker uit de hoge klasse zal
om deze reden eerder uitgaan naar een documentaire, waarbij intelligentie een rol
speelt in het begrijpen van de boodschap, dan naar reality-tv. Hoewel de ene
kijker zich bij Obese door de encodering kan laten mee leiden in de emotie en zo
de boodschap beter begrijpt, zal de andere kijker niet eens naar het programma
willen kijken omdat hij bij het genre niet verwacht aan het denken te worden
gezet. Reality-tv wordt om deze reden door de hoge klasse als ‘makkelijk’ gezien
en wordt zo gekoppeld aan de lage middenklassen. Zo zien we dus dat er door
smaak een onderscheid wordt gemaakt tussen lage reality-tv en hoge
documentaire.
Zoals eerder beargumenteerd wordt in de documentaire Dik tevreden het
verhaal verteld door het opgenomen beeld en geluid en wordt de kijker niet
Stuart Hall. “Notes on Deconstructing ‘The Popular,’. People’s History and Socialist Theory,
red. Raphael Samuel (London: Routledge and Kegan Paul,1981), 238.
28
Ibidem, 238.
27
13
gestuurd door later toegevoegde elementen, zoals dit bij Obese wel gebeurt.
Doordat er weinig sturing plaatsvindt vanuit de encoder, wordt de kijker
gedwongen om zelf de boodschap uit het programma te halen. Door de kijker te
dwingen tot nadenken over de boodschap, kan hij gestimuleerd worden tot het
krijgen van inzicht over het onderwerp. Toch zal niet iedere kijker zich op deze
manier tot het programma en de boodschap kunnen verhouden, want iedereen
decodeert de boodschap vanuit zijn eigen achtergronden. Niet iedere kijker zal
zich aangezet voelen om iets met de informatie te doen - en belangrijker nog - niet
iedere kijker heeft de intelligentie om de boodschap in de aflevering te
achterhalen. Doordat er een zekere intelligentie en een bepaalde houding van de
kijker wordt gevraagd is de documentaire Dik tevreden minder toegankelijk dan
het realityprogramma Obese. De beperking van toegankelijkheid door smaak
speelt ook bij de documentaire een rol. De lagere klasse zal minder snel naar een
documentaire kijken, omdat ze dit sneller zien als een elitair programma waar een
intelligentere en actievere houding van de kijker geëist wordt.
Zoals eerder beschreven, kan er vanuit verschillen tussen Dik tevreden en
Obese beargumenteerd worden dat het realityprogramma sterker bijdraagt aan de
toegankelijkheid van een onderwerp dan de documentaire. Een maatschappelijk
onderwerp wordt door reality-tv toegankelijker gemaakt door zich juist te richten
op de lage en middenklassen. Waar het maatschappelijk probleem bij de
documentaire vooral kenbaar wordt bij de hoge klasse, zorgt reality-tv juist ervoor
dat het maatschappelijk onderwerp ook toegankelijk wordt bij de lage
middenklassen. De kijkers van het programma komen uit de lage- en
middenklasse wat tevens de groep is die het meest te maken heeft met morbide
obesitas. Reality-tv kan op deze manier bijdragen aan voorlichting over
maatschappelijke problemen bij groepen die daar meer inzicht over nodig hebben.
Het belangrijkste is dat reality-tv kennis en maatschappelijke onderwerpen
kenbaar maakt voor een grote groep. Dit genre richt zich juist op de lage
middenklassen, die meestal minder hoog opgeleid zijn, waardoor zij net als de
hoge klasse kennis kunnen opdoen over bijvoorbeeld maatschappelijke
onderwerpen. Op deze manier draagt een realityprogramma als Obese beter bij
aan de toegankelijkheid tot en de democratisering van maatschappelijke
onderwerpen, dan een documentaire als Dik Tevreden. Het zal wellicht interessant
14
zijn om verder onderzoek te doen naar de rol die reality-tv kan vervullen in de
voorlichting over maatschappelijke problemen in het algemeen.
15
Bronnenlijst
Bonner, Frances. Personality Presenters: Television’s Intermediaries with
Viewers. Farnham: Ashgate Publishing Ltd, 2011.
Bourdieu, Pierre, Distinction: A Social Critique of the Judgement of Taste, vert.
Richard Nice. Cambridge: Harvard University Press, 1984.
Brooks, Peter. The Melodramatic Imagination: Balzac, Henry James, Melodrama,
and the Mode of Exces. New Have: Yale University Press, 1976.
De groot, Inge & Bruggink, Jan-Willem. 2012. Steeds meer overgewicht.
Centraal Bureau van de Statistieken. 3 Juli.
http://www.cbs.nl/nl-NL/menu/themas/gezondheidwelzijn/publicaties/artikelen/archief/2012/2012-3651-wm.htm
Fisher, John A. High Art versus Low Art. The Roudledge Companion To
Aesthetics. Edited by Berys Gaut and Dominic McIver Lopes. Oxon: Routledge,
2005.
Fiske, John. ‘Subjectivity and Adress’. Television Culture. London: Methuen,
1987.
Geelen, Jean-Pierre. 2011. Tv-recensie Obese: ‘Vette pech voor de 50.000
obesitaspatiënten’. Volkskrant. 4 Oktober.
http://www.volkskrant.nl/vk/nl/6207/Jean-Pierregeelen/article/detail/2947023/2011/10/04/Tv-recensie-Obese-Vette-pech-voor-de50-000-obesitaspatienten.dhtml
Glynn, Kevin. Tabloid culture: trash tase, popular power, and the transformation
of american television. Durham and London: Duke University Press, 2000.
Hall, Stuart. ‘Encoding-Decoding’. Culture, Media, Language. London:
Hutchinson, 1980.
Hall Stuart. “Notes on Deconstructing ‘The Popular,’. People’s History and
Socialist Theory, red. Raphael Samuel. London: Routledge and Kegan Paul,1981.
Heller, Dana A. "Programming Reality: Control Societies, New Subjects and the
Powers of Transformation." In Makeover television realities remodelled. London:
I.B. Tauris, 2007.
‘NCVR-gids, doelgroep’ Sanoma. Laat geraadpleegd: 27-03-2013
http://www.sanomamedia.nl/merken/artikel/ncrv-gids/print/doelgroep/
Obese, Prod. Eyeworks. Rtl4, 2013. Tv-programma.
RTLgroup, Annual Report 2010.
16
Uiters, E & Verwij, A. 2012. Overgewicht: Zijn er verschillen naar
sociaaleconomische status? In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal
Kompas Volksgezondheid. 25 September. Laatst geraadpleegd op: 27-03-2013
http://www.nationaalkompas.nl/gezondheidsdeterminanten/persoonsgebonden/lic
haamsgewicht/verschillen-sociaaleconomisch/
17