285 Atlas Twente TWEEDEDRUK-LQ defkaarten

Atlas
Twente
tweede, druk,
november 2019
COLOFON
TitelAtlas Twente
herziene versie
Datumnovember 2019
Uitgave
Regio Twente in samenwerking met de
14 Twentse gemeenten, waterschap
Vechtstromen en provincie Overijssel
Opdrachtgever
Regio Twente, gemeente Enschede
en provincie Overijssel
Regio Twente
Postbus 1400
7500 BK Enschede
www.regiotwente.nl
Contact
[email protected]
Rolien Nolte
Opdrachtnemer
MUST
Postbus 16631
1001 RC Amsterdam
www.must.nl
Atlas
Twente
VOORWOORD
ATLAS TWENTE
Als kind al kon ik uren turen in de atlas. De romantiek van kaarten en legenda’s, de
verbeelding van datgene wat je op papier ziet en waar het je vervolgens in gedachten
naartoe voert. De reizen die je maakt in je hoofd, naar onbekende bestemmingen, waar je
je een voorstelling van maakt.
Dat doet ook deze Atlas Twente. Het voert je via actuele kaarten mee in het verhaal
van Twente, naar de toekomst van de regio. Innovatie, arbeidsmarkt, bereikbaarheid,
duurzaamheid, thema’s die in kaart gebracht tot de verbeelding spreken. Onderwerpen
die leiden tot gesprek, discussie en toekomstvisie.
En dat is nodig. We staan voor grote opgaven die impact hebben op ons landschap en
op onze levensstijl. Klimaatverandering, de vergrijzende samenleving, de overstap naar
hernieuwbare energie: opgaven die op landelijk niveau spelen, maar ook hier in Twente.
Het doel van de Atlas is het delen van informatie en gegevens. Iedereen die betrokken
is of zich betrokken voelt bij Twente kan hier zijn voordeel mee doen. Toekomstige
vraagstukken kunnen met de Atlas makkelijker en sneller gemeenschappelijk opgepakt
worden.
Gebruik de inzichten en het (kaart)materiaal in eigen visies en projecten, zoals
omgevingsvisies, regiodeals, de Agenda voor Twente. Met elkaar - overheid, onderwijs,
ondernemers en maatschappelijke organisaties – maken we dan een prachtige reis naar de
toekomst van Twente. Ik heb daar een mooie voorstelling bij.
Andries Heidema
Commissaris van de Koning
Het MESA+ Institute for Nanotechnology focust zich op nanotechnologisch gedreven oplossingen voor maatschappelijke uitdagingen (Regio Twente)
Atlas Twente 4
Atlas Twente 5
INHOUD
1 cultuur en erfgoed
8 bereikbaarheid en verbindingen
9 gebouwde omgeving
TWENTE VERBINDT HEDEN EN VERLEDEN
VIND JE WEG NAAR TWENTE
LEEFRUIMTE
p. 14
p. 60
p. 66
2 lucht
3 economie
10 landschap en natuur
11 water
DE RUIMTE VAN LUCHT
KNAPPE KOPPEN EN GOUDEN HANDEN
OALE GROOND
WATER STROOMT?
p. 20
p. 24
p. 74
p. 82
4 samenwerking
5 mensen
12 voedsel en landbouw
13 energie
GRENZELOZE SAMENWERKING
NOABERSCHAP
MET ONS BOERENVERSTAND
VRAAG EN AANBOD VAN ENERGIE
p. 32
p. 40
p. 90
p. 94
6 gezondheid
7 toerisme en recreatie
14 circulaire economie
15 ondergrond
TWENTS WELBEVINDEN
B(UIT)EN IN TWENTE
KRINGLOPEN MAKEN
WAT JE NIET ZIET
p. 48
p. 52
p. 100
p. 104
Atlas Twente 6
Atlas Twente 7
Atlas Twente is het resultaat van de samenwerking tussen
ontwerpers, planologen en beleidsmedewerkers van de 14 Twentse
gemeenten, waterschap Vechtstromen, Regio Twente en provincie
Overijssel. De Atlas brengt de kwaliteiten, kenmerken en structuren
van Twente op een inspirerende wijze in beeld en laat zien hoe rijk en
gevarieerd deze regio is. Van samen werken tot samen leven, van in
de lucht tot onder de grond, van wegen tot water. Met deze kaarten
kun je de werking van Twente onderzoeken en begrijpen.
Een feitelijke, gezamenlijke atlas
De Atlas Twente geeft niet alleen feitelijke
informatie over de bestaande ruimtelijke,
economische, fysieke en sociale kwaliteiten
van Twente, maar ook over haar positie
ten opzichte van omringende regio’s en
Europa. Wij hebben daarbij de lagen uit de
Nationale Omgevingsvisie als uitgangspunt
genomen en daaraan twee thema’s die
bij Twente horen, toegevoegd: mensen
en recreatie & toerisme. Mocht er in de
toekomst behoefte zijn aan een update of
een uitbreiding, dan horen we dat graag.
Herkenbaarheid van Twente
Met de Atlas Twente zetten we onszelf
letterlijk op de kaart. Daarmee draagt
de Atlas bij aan de herkenbaarheid van
Twente. De kaarten en beelden zijn
helder en eenvoudig leesbaar. Kenners
en niet-kenners van Twente krijgen snel
een beeld van deze regio. Bestuurders
en medewerkers van de overheid,
het onderwijs, het bedrijfsleven en
Atlas Twente 8
maatschappelijke organisaties kunnen de
inzichten over het functioneren van de
regio gebruiken voor hun eigen beleid, visie
en handelen.
Anders kijken
De Atlas Twente bundelt informatie,
waardoor we ons bewust worden van
overeenkomsten en verschillen, maar
ook van de samenhang tussen onze
leefomgeving en de opgaven waarvoor we
staan. En van de kansen die dit ons biedt!
We plaatsen de Twentse situatie in
nationaal perspectief. Hoe doen we het
in Twente ten opzichte van de rest van
Nederland? En wat betekent dit dan?
Nog interessanter wordt het wanneer
we de verschillende kaarten ‘op elkaar
leggen’: de Twentse bedrijvigheid op
de waterstructuur, of bebouwing op de
natuurkaart. Of een overzicht van de
werkgelegenheid op de mate van geluk
die de inwoners van Twente ervaren.
Welke landschapstypen hebben we en
Twente in samenhang te doen met onze
ruimtelijke kwaliteiten. Atlas Twente
opent het gesprek over onze toekomst.
Investeren in de toekomst
Twente is een prachtregio om te
wonen en te werken. Om dat in de
toekomst ook te blijven, in deze snel
veranderende samenleving, slaan partijen
de handen ineen. Met een gezamenlijke
investeringsagenda van ondernemers,
onderwijs- en onderzoekstellingen en
overheden, de Agenda voor Twente,
investeren we in onze eigen kracht
en in een sterke regio. Dit doen we
met 4 actielijnen: techniek als motor,
arbeidsmarkt & talent, bereikbaarheid &
vestigingsklimaat en circulaire economie.
Atlas Twente kunnen we hierbij goed
gebruiken als een bron van inspiratie
voor alle partijen om de investeringen in
2. de ruimte van lucht
lucht
Denkend aan Twente
Verspreid door de Atlas zijn zeven
typeringen van Twente opgenomen. Deze
beschouwingen van Gert-Jan Hospers, oa
economisch geograaf aan de Universiteit
Twente en Twentekenner, zijn een
waardevolle toevoeging aan de objectieve
kaarten en infograhics.
Leeswijzer
De Atlas is bedoeld om Twente te
leren kennen en te ontdekken. Geen
chronologisch verhaal, maar meerdere
kaarten die samen het verhaal van
Twente vertellen. Deze themakaarten en
infographics zijn ook gekoppeld aan één
of meerdere actielijnen uit de Agenda
voor Twente door de labels in de kantlijn.
3. knappe koppen en gouden handen
economie
4. grenzeloze samenwerking
samenwerking
5. noaberschap
mensen
1. Twente verbindt heden en verleden
cultuur en erfgoed
6. Twents welbevinden
gezondheid
7. b(uit)en in Twente
toerisme en recreatie
15. wat je niet ziet
ondergrond
8. vind je weg naar Twente
bereikbaarheid en verbindingen
14. kringlopen maken
circulaire economie
9. leefruimte
gebouwde omgeving
10. oale groond
landschap en natuur
13. vraag en aanbod van energie
energie
11. water stroomt?
water
Atlas Twente 9
12. met ons boerenverstand
voedsel en landbouw
INTRODUCTIE
TWENTE OP DE KAART
wat betekent dit voor een vraagstuk als
de energietransitie? En vervolgens: wat
betekent dit dan voor onze burgers of
onze bezoekers?
Hardenberg
INTRODUCTIE
DAILY URBAN SYSTEM
ATLAS TWENTE INTRODUCTIE
Legenda
Twente is voor veel mensen een
gebied waarin ze wonen én werken.
Den Ham
Dat is onder andere te zien aan
Aantal autoverplaatsingen per uur
Vroomshoop
50-100
het daily urban system (DUS): het
200-300
TWENTERAND
gebied rond een stad waarbinnen
300-400
Geesteren
de belangrijkste dagelijkse woonwerkverplaatsingen plaatsvinden.
Vriezenveen
400-500
Ootmarsum
500-1000
Op de kaart zie je het DUS van
Hengelo, een belangrijk kruispunt
HELLENDOORN
binnen Twente voor zowel auto als
1000+
TUBBERGEN
Denekamp
50-100
autoverplaatsingen richting Hengelo
in de ochtendspits, dan zie je, zonder
Aantal OV-verplaatsingen per uur
DINKELLAND
trein. Kijk je bijvoorbeeld naar de
ALMELO
Nijverdal
Albergen
100-200
Weerselo
WIERDEN
de grenzen te tekenen, Twente op de
300-400
400-500
kaart verschijnen. Ook plaatsen net
De Lutte
buiten de regio, zoals Hardenberg,
Deventer en Neede, hebben een
Enter
sterke relatie met Hengelo. De
BORNE
OLDENZAAL
Aantal fietsverplaatsingen per uur
RIJSSEN-HOLTEN
verplaatsingen richting Duitsland
500
0-200
worden helaas niet meegenomen in
Delden
de Mobiliteitsscan.
200-400
LOSSER
HENGELO
400-600
Lonneker
Iedere plaats heeft zijn eigen daily
Goor
urban system. Maar ook als je
Overdinkel
Markelo
Glanerbrug
Enschede of Almelo als meetpunt
neemt, zie je Twente weer op de kaart
Dit scenario is gebaseerd op:
- Nederlands Regionaal Model (NRM) Oost en
het Nationaal OV-model van Rijkswaterstaat
- uitgaande van dagdeel ochtend op een
doordeweekse werkdag in 2014
HOF VAN TWENTE
verschijnen. Plaatsen aan de rand
Boekelo
van de regio, zoals Nijverdal, richten
Bron: Mobiliteitsscan
(Rijkswaterstaat 2014)
ENSCHEDE
Zie ook: https://www.beterbenutten.nl/
mobiliteitsscan
Diepenheim
zich ook op Zwolle of Deventer. De
grenzen van een daily urban system
zijn niet hard.
Lochem
Zutphen
HAAKSBERGEN
Borculo
Atlas Twente 10
Atlas Twente 11
0
2
1
N
4
3
5km
Hardenberg
ATLAS TWENTE INTRODUCTIE
Lingen
REGIO ZWOLLE
Neuenhaus
De 14 gemeenten in Twente
GRAFSCHAFT BENTHEIM
hebben zich georganiseerd in een
Den Ham
samenwerkingsverband: Regio
Vroomshoop
Twente. De samenwerking is gericht
TWENTERAND
op die onderwerpen, waarbij de
Geesteren
regionale schaal de logische schaal
Nordhorn
is. Denk aan economie, gezondheid,
Vriezenveen
Ootmarsum
veiligheid, recreatie en de lobby
voor Twente. Dit alles is bedoeld
TUBBERGEN
HELLENDOORN
om de burgers een gezond en
Denekamp
DINKELLAND
kansrijk Twente te bieden. Met ruim
628.000 inwoners (2018) is het een
dichtbevolkte regio. De drie grote
ALMELO
Nijverdal
Albergen
Weerselo
WIERDEN
steden worden omringd door een
Schüttorf
groen landelijk gebied met grote en
De Lutte
kleine dorpen, waar het goed wonen,
werken en recreëren is. De streek
Enter
grenst aan Salland, Gelderland,
BORNE
OLDENZAAL
Bad Bentheim
RIJSSEN-HOLTEN
Drenthe en Duitsland.
Delden
Zie ook:
LOSSER
HENGELO
Lonneker
www.kennispunttwente.nl
Goor
KREIS STEINFURT
Overdinkel
Markelo
Glanerbrug
HOF VAN TWENTE
ENSCHEDE
Ochtrup
Gronau
Boekelo
Diepenheim
CLEANTECH REGIO
Lochem
Zutphen
HAAKSBERGEN
Borculo
KREIS BORKEN
REGIO ACHTERHOEK
Atlas Twente 12
Atlas Twente 13
Ahaus
0
2
1
N
4
3
5km
INTRODUCTIE
TWENTE
TECHNIEK ALS MOTOR
TWENTE VERBINDT HEDEN
EN VERLEDEN
1 CULTUUR EN ERFGOED
Legenda
Van oudsher was Twente vooral een
agrarisch gebied, totdat rond 1830 de
(Industrieel) verleden
industrie zich vestigde in de regio. De
Rijksmonumenten
Nederlandsche Handelsmaatschappij
industrie & transport
(NHM) koos voor Twente vanwege de
Tuindorp
lage lonen, het ruime arbeidspotentieel,
Beschermd stads- of
ARBEIDSMARKT & TALENT
de strategische ligging en de
dorpsgezicht
bekendheid van de bevolking met
het spinnen en weven. Zo werd er een
Herbestemd heden
weefschool opgericht in Goor, een
textielfabriek gebouwd in Nijverdal, in
Historisch
Herbestemming
Almelo werd de stoommachine voor
het eerst ingezet en de metaalindustrie
Landgoederen
ontwikkelde zich in Hengelo. Twente
Landhuis bij landgoed
ontwikkelde zich in korte tijd tot
Landgoed (bosrijk)
het centrum van de textiel- en
Landgoed (open voorkomen)
metaalindustrie. Naast fabriekshallen
en spoorwegverbindingen stichtten de
VESTIGINGSKLIMAAT
Ondergrond
textielfabrikanten grote landgoederen
Stedelijk gebied heden
in het Twentse landschap, bouwden
Water
tuindorpen en lieten parken aanleggen.
Historische kaart 1868
Vanaf 1960 raakt de textielindustrie in
verval, maar zowel de industrie als het
Bronnen:
ERIH.net
Geoportaal Overijssel
Herbestemming.nu
Landgoedereninoverijssel.nl
agrarische verleden zijn tot de dag van
vandaag zichtbaar en voelbaar in de
regio. Industriële gebouwen hebben
een nieuwe bestemming gekregen,
de tuindorpen en parken zijn geliefde
CIRCULAIRE ECONOMIE
plekken in de stad en de landgoederen
zijn aantrekkelijke recreatie- en
natuurgebieden. In Twente komen oud
en nieuw harmonieus samen.
Atlas Twente 14
Atlas Twente 15
0
2
1
N
4
3
5km
Infographic cultuur in Twente
1.2 Cijfers over de culturele sector in Twente
1 CULTUUR EN ERFGOED
16
155
17
Amateurkunst
Archieven
Beeldende kunst
Bibliotheken
22
13
915
Erfgoedorganisaties
Filmhuizen
Gemeentelijke
monumenten
55
10
46
28
Kunst- en cultuureducatie
Lokale Omroep
Musea
Muziek
11
1146
37
Ontwerpsector
Rijksmonumenten
Theater
Atlas Twente Link
(bron: Ruimte voor verbeelding, cultuurprofiel regio Twente 2021-2024)
1.1 Twente met haar oude markegrenzen en drostambten
1.3 Twentse boerderijen aanwezig sinds 1500
ARBEIDSMARKT & TALENT
Kijk ook eens in:
Ruimte voor verbeelding,
Cultuurprofiel Regio Twente 20212024
421
TECHNIEK ALS MOTOR
TWENTE VERBINDT HEDEN
EN VERLEDEN
VESTIGINGSKLIMAAT
Atlas Twente 16
De kaart biedt een overzicht van de omstreeks het jaar 1500 bestaande boerderijen in Twente. Op deze plekken is tegenwoordig nog steeds een
boerderij, hoeve of agrarisch erf te vinden. En in significante aantallen dus, zoals te zien op de kaart. Op de achtergrond een historische kaart van Ten
Have van een iets latere periode anno 1648. (bron: Geoportaal Overijssel).
Atlas Twente 17
CIRCULAIRE ECONOMIE
Het huidige Twente bestond eerder uit een verzameling marken, landgerichten, schoutambten en drostambten. De marken zijn ontstaan als een
collectief van grotere boeren die gezamenlijk het land beheerden en reguleerden. Letterlijk betekent het grens of afscheiding. De afzonderlijke marke
stonden onder zogenoemde drostambten, overkoepelende bestuursstructuren. De drostambten in de huidige regio Twente bestond uit Twente, Salland
en Haaksbergen & Diepenheim (bron: Geoportaal Overijssel).
Cultuur en natuur gaan op Landgoed Twickel, bijna zeven eeuwen oud en 4.300 hectare groot, goed samen.
Kenmerkend zijn het kasteel, de historische boerderijen (herkenbaar aan de zwart-witte luiken), de twee
watermolens, een watertoren en de houtzagerij in een kleinschalige coulisselandschap. (Regio Twente)
In de ruim 100 jaar oude ijzergieterij van de fa. Stork in Hengelo is nu het ROC van Twente gevestigd. De oude elementen in de hal zijn zo veel mogelijk
intact gehouden. (gemeente Hengelo)
Atlas Twente 18
De Museumfabriek is een museum waar de toekomst ontdekt kan worden door te leren, spelen, werken, experimenteren en dromen. De Museumfabriek
is gevestigd in de restanten van het Rozendaalcomplex, een voormalige textielfabriek. (Nuran Drone fotografie)
Tuindorp De Riet is gebouwd voor de arbeiders van de textielindustrie, maar is tegenwoordig ook heel populair onder starters
vanwege de betaalbare woningen. (gemeente Almelo)
Atlas Twente 19
TECHNIEK ALS MOTOR
DE RUIMTE VAN LUCHT
2 LUCHT
Legenda
Niet alleen zijn er plekken van
rust en reuring op land, ook boven
Ondergrond
Twente - in de lucht - is hier sprake
Hemelhelderheidskaart
van. Stiltegebieden en gebieden van
Luchtvaartterrein
donkerte liggen zij aan zij met lichte,
intensief bebouwde gebieden en
Luchtvaart
De economische corridor langs de
Geluidscontouren luchtvaart
A1-A35 is op deze kaart goed waar te
Laagvliegroutes / dronevliegen
nemen.
verboden of beperkt
Donkerte is een belangrijke kwaliteit
van Twente. Zo is Springendal de
donkerste plek van Overijssel. Met
het project Twente Bewust Verlicht
wordt lichtvervuiling tegengegaan
en bovendien energie bespaard.
Z
Zweefvliegveld
H
Helihaven
G
Hanggliderveld
S
Sterrenwacht
ARBEIDSMARKT & TALENT
de voormalige vliegbasis Twenthe.
Bronnen:
Geoportaal Overijssel (2016)
Ministerie van IenW (2018)
Daarnaast is ruimte van lucht ook
ruimte voor techniek: voormalige
VESTIGINGSKLIMAAT
vliegbasis Twente is een Nederlandse
(test)locatie voor luchtgebonden
bedrijvigheid en drones.
CIRCULAIRE ECONOMIE
Atlas Twente 20
Atlas Twente 21
0
2
1
N
4
3
5km
TECHNIEK ALS MOTOR
DE RUIMTE VAN LUCHT
2 LUCHT
2.1 Beleving van horizonvervuiling
2.2 Cumulatieve geluidsbelasting
dB(A)
Geen
Weinig
Vrij veel
Veel
Zeer veel
0 - 40
40 - 45
45 - 50
50 - 55
55 - 60
60 - 65
> 65
Bron: Alterra 2006, (WUR, Compendium voor de leefomgeving)
ARBEIDSMARKT & TALENT
Op Technology Base Twente, de voormalige vliegbasis Twenthe, krijgen innovatieve bedrijven de ruimte om te
pionieren, te experimenteren, uit te proberen en te vernieuwen ( Technology Base Twente)
Bron: RIVM/PBL, 2012
VESTIGINGSKLIMAAT
Atlas Twente 22
Het planetarium in Lattrop prijst zich aan als de donkerste plek in Nederland om sterren te kijken. (Simon Lenskens)
Atlas Twente 23
CIRCULAIRE ECONOMIE
Op Twente Airport vertrekken niet alleen privé- en zakenvluchten, het is tevens een testlocatie van bemande en onbemande luchtvaartuigen.
(Technology Base Twente)
TECHNIEK ALS MOTOR
KNAPPE KOPPEN EN
GOUDEN HANDEN
3 ECONOMIE
Legenda
Wie Twente zegt, zegt techniek.
Twente weet als geen ander
Knappe koppen
hoe techniek de economie en
Theoretisch onderwijs
samenleving kan veranderen.
Praktijkonderwijs
De industriële revolutie, met
voornamelijk de textiel- en
Gouden handen
Bedrijf in Maakindustrie
economische groei, nieuw werk en
top 100 (2018)
inkomsten. Techniek zit historisch
Bedrijf in MKB-innovatie
in ons DNA en brengt ons ook
top 100 (2018)
vandaag de dag voorspoed en
Bedrijf in Bouwnijverheid- en
welvaart. Dit maakt dat we, met onze
Industriesector
knappe koppen en gouden handen,
voorbereid zijn op de toekomst. Zo
Hardware
spelen Universiteit Twente, Saxion
ARBEIDSMARKT & TALENT
metaalindustrie, bracht Twente
Stedelijk gebied
Hogeschool, ROC van Twente
Bedrijventerrein
en de ondernemers soepel in op
Snelweg
maatschappelijke ontwikkelingen.
VESTIGINGSKLIMAAT
Hoofdweg
Spoorweg
Techniek maakt van Twente een
Waterweg
sterke ondernemende regio met
Overslaghaven
innovatieve bedrijven en (MKB)-
Vliegveld
maakindustrie. We hebben dus
niet alleen de kennis in huis, maar
Bronnen:
SBI-codes KVK
Stichting LISA
kunnen het ook maken, oftewel: we
bedenken het, testen het, maken het
Maakindustrie top 100 is opgesteld
door Corporate Finance International
in opdracht van Management Team.
Zie ook: www.twenteindex.nl
MKB innovatie top 100 is opgesteld
door de Kamer van Koophandel (KvK).
Atlas Twente 24
Atlas Twente 25
0
2
1
N
4
3
5km
CIRCULAIRE ECONOMIE
en we doen het.
010_NLV1QU_20190202_VKN51_00.qxp_Sir Edmund 2016 31/01/2019 15:36 Page 14
KNAPPE KOPPEN EN
GOUDEN HANDEN
14
DE VOLKSKRANT
3.1 De HTSM-sector in Twente (2017)
3.4 De Universiteit Twente als kraamkamer van het bedrijfsleven: universitaire spin-offs
DE UNIVERSITEIT ALS KRAAMKAMER VAN HET BEDRIJFSLEVEN
NB
Universitaire spin-offs
Laatste 5 jaar
Niet bekend
51
– –
– –
– –
– –
Minder dan 2
Grafschaft Bentheim
Bron: CBS (2019)
Bron: PBL
(2014)
Verdeling
naar
sector per stadsgewest
2 tot 7
7 tot 15
Landkreis Osnabrück
Landkreis Osnabrück
15 tot 30
30 of meer
Netwerkstad Twente
Kreis Steinfurt
Münster
STAAR JE
NIET BLIND OP
DE VOLGENDE
GOOGLE
pbl.nl
per 10 000 inwoners
Osnabrück
Atlas Twente 26
Kreis Steinfurt
Achterhoek
Münster
Grafschaft Bentheim
Landkreis Osnabrück
Geleen/Sittard
Tilburg
Eindhoven
Dordrecht
Nijmegen
Heerlen
Industrie
Osnabrück
Netwerkstad Twente
Kreis Steinfurt
Achterhoek
Handel en transport
Financiële dienstverlening
Commerciële dienstverlening
De belangrijkste functie
van spin-
Münster
Publieke dienstverlening
200
11
124
NB
15
9
10
1.000 Twente
45 Utrecht/UMC Utrecht*
33 Wageningen*
29 Radboud/RadboudUMC*
NB Tilburg Universiteit
186
430 TU Eindhoven
020219 © de Volkskrant
Bron: Universiteiten
*Enkel spin-offs op basis van
gepatenteerde kennis van
de universiteit
+++krisensicher+++stark in Zukunftsbranchen+++qualifi
ziert+++facettenreich+++horizontale
und vertikale Netz27
60 Maastricht/MUMC*
++facettenreich+++horizontale und vertikale Wertschöpfungsnetze++++++++krisensicher+++star
Bron: Volkskrant, 2 februari 2019
VOORBEELDEN VAN
NEDERLANDSE SPIN-OFFS:
3.5 Werkgelegenheid per sector in de MONT regio
onderzoeksproject. Op de server
van de universiteit begonnen ze
Branchen-Beschäftigungs-Matrix MONT-Raum
een website die webpagina’s sorteerde op basis van het aantal
AMPELMANN
links naar de pagina. De site
Opgericht 2007, TU Delft.
‘google.stanford.edu’, zou later op
Maakt stabiele hightechloopbruggen voor op zee, om
0 -1000
1000 - 2000
2000 - 3000
3000 - 4000
4000 - 5000
5000 - 6000
6000 - 7000
7000 - 8000
über 8000
eigen pootjes komen te staan en
bijvoorbeeld van schip naar platform over te stappen.
Kreis Kreis
Kreis
Kreis
Stadt Stadt
Landkreis Grafschaft
Twente Achterhoek
geschiedenis
schrijven.
Borken Coesfeld Steinfurt Warendorf Münster Osnabrück Osnabrück Bentheim Google is natuurlijk een wat
QUANTIB
extreem voorbeeld, maar ook in
Opgericht in 2012, Erasmus MC.
Machinebouw
Maschinenbau
6.120 2.810
9.140
1.180
1.420
3.550
1.240 Nederland
6.870 3.220
verging het enkele
Ontwikkelt software
voor5.090
automatische
interpretatie
Voedselindustrie
Ernährungsgewerbe
3.640
3.210
5.600
3.540
1.810
1.690
8.610
1.700
5.510
spin-offs4.330
uitstekend. Nils Beers
van medische scans.
Zorgsector
Gesundheitswirtschaft
6.800 3.920 9.100 5.220
17.160 7.350
8.240
2.690 somt
39.000
28.000successen op: Epyon,
enkele
Logistiek
Logistik
4.990 1.760 8.450 2.550
3.170 5.670
4.460
1.540
10.500 6.500
dat vanuit de TU Delft laadpalen
MOSA MEAT
Meubelfabricage
Möbelherstellung
3.430 650
1.160 2.800
190
260
2.520
260
7.560 6.610
ontwikkelt
voor elektrische auOpgericht in 2015, Maastricht University.
Metaalbewerking
Metallverarbeitung
3.570 1.060 2.150 6.180
720
2.750
4.440
1.140
5.980 5.560
to’s,
werd
overgenomen
door
Kweekt dierlijk vlees in het laboratorium.
Kunststofindustrie
Kunststoffindustrie
3.710 850
2.330 2.120
370
320
1.780
1.000
3.330 1.550
multinational
ABB.
Ampelmann,
TextielTextilund en
3.980 240
4.780 210
330
150
980
850
2.300 1.160
ook van de TU Delft, dat hightech
KITEPOWER
kledinghandel
Bekleidungsgewerbe
Opgericht in 2016,
TU Delft.
Papierhandel
Papiergewerbe
350 k.A.
2.160 k.A.
120
1.640
2.120
200 loopbruggen
650
2.250 bouwt voor werk op
zee, was de eerste Nederlandse
Wekt windenergie op met een grote vlieger.
Bron: MONT-Mapping (2009)
spin-off die zélf een concurrent
Alle Branchen
zusammen dargestellt
overnam, voor waarschijnlijk vele
BOOKING.COM
miljoenen. En ook Crucell was uitOpgericht in 1996, Universiteit Twente. Atlas Twente 27
zonderlijk succesvol.
Internationale website voor het boeken van
Maar: ‘Het is écht maar een heel
accommodatie op reis.
Grafschaft Bentheim
CIRCULAIRE ECONOMIE
Textil-3.
und Bekleidungsgewerbe
Metallverarbeitung
tik
Rotterdam/
Erasmus MC 50
40
VESTIGINGSKLIMAAT
– –
VU/ VUmc/
UvA/AMC* 122
Leiden/LUM* 29
TU Delft 500
VIER
Wo die Wirtschaft perfekt verzahnt ist
– MONT steht für Symbiose
– –
Osnabrück
Groningen/
UMCG*
ARBEIDSMARKT & TALENT
beaamt dat het niet gaat om
het geld. Beers: ‘Wat is nu belangrijker: winst maken of wetenschappelijke kennis benutten? Je
De sector High Tech Systemen en Materialen (HTMS) is in Twente
kunt als universiteit veel onderprocentueel groter vertegenwoordigd in vergelijk tot heel Nederland.
In deze figuur is het zowel het absoluut aantal als het aandeel
zoeken, maar als niemand ermee
arbeidsplaatsen in de HTSM sector per gemeente te zien. De grootte
aan de slag gaat heb je er niets
van de bol geeft hierbij de totale arbeidsplaatsen in de gemeente aan.
aan.’ Op winst inzetten heeft uiteindelijk
ook weinig
zin, zegt
Wertschöpfungsnetzwerke gibt es vielerorts – im MONT-Raum
liegen
die unterBron: Stichting LISA (2017) en Kennispunt Twente (2019)
Beers.
Zelfs
het
Amerikaanse
schiedlichen Branchen zudem in räumlicher Nähe. Die Vorteile sind immens, schautMIT,
de universiteit die wereldwijd het
man sich die Landschaft in Sachen Ernährungswirtschaft, Maschinenbau
Nano
meest succesvol isoder
met spin-offs,
Figuur
4.4
genauer
an. Die Bandbreite
reicht Buitenlandse
vom produzierenden
Unternehmen
bisnaar
zumvan
haalt hier slechts
5hin
procent
3.2.8 Kennismigranten
naar COROP-gebied,
2011
kenniswerkers
in totaal aantal
kenniswerkersinentotaal
sector, 2010
3.2 Aandeel kennismigranten, 2011
3.3 Aandeel
buitenlandse
kenniswerkers
zijn
begroting
uit.
Forschungsdienstleister.
Aandeelaantal
in totaal aantal
kenniswerkers per gemeente
kenniswerkers,
2010
Aandeel
(%)
Wat Beers betreft zou zelfs
het
Per 10.000 inwoners
Aandeel (%)
1 of minder
volledige verdienmodel van spinMinder dan 2
1 of minder
1–2
offs op de schop mogen. Bijvoor2–4
2 tot 7
1–2
4–6
beeld
de
gewoonte
van
universi7 tot 15
2–4
6–8
teiten
om
hun
kennis
te
bescherGesundheitswirtschaft
gewerbe
Möbelherstellung
15 tot 30
4–6
Meer dan 8
men via patenten. Beers: ‘Nu zie je
30 of meer
6–8
Geen kenniswerkers
dat spin-offs met een patent aan
Meer dan 8
Stadsgewesten
de slag
Geen
Grafschaft Bentheim
Grafschaft
Bentheim gaan en uiteindelijk worden overgekocht door een multiLandkreis Osnabrück
Landkreis Osnabrück
Landkreis Osnabrück
national. Dan heb je er
als samen3,2 Osnabrück
Osnabrück
Osnabrück
Netwerkstad Twente
Netwerkstad Twenteleving alsnog weinig aan, en de
Kreis Steinfurt
Kreis Steinfurt
Kreis Steinfurt
winst voor de universiteit is minimaal. Maak je kennis gewoon
Achterhoek
Achterhoek
Münster
Münster
Münster
openbaar, dan
kan iedereen
Kreis Borken
Kreis Borken
Kreis Coesfeld
eld
Kreis Coesfeld
ermee
aan
de
slag
gaan.’
Kreis
Warendorf
Kreis Warendorf
Kreis
Warendorf
n
211 Rijksuniversiteit
Facettenreich verbunden – Die MONT-Region
– –
TECHNIEK ALS MOTOR
3 ECONOMIE
XL Businesspark, onderdeel van Port of Twente, is een grootschalig en duurzaam bedrijvenpark aan de A35 voor
(inter)nationale bedrijven in de logistiek, transport, distributie en industrie. Het park is bereikbaar via weg, water,
spoor en lucht en ligt nabij de belangrijkste verkeersaders van Europa. (gemeente Almelo)
Op Kennispark Twente bundelen ondernemers, overheid en kennisinstellingen hun krachten voor ontwikkeling en innovatie. (gemeente Enschede)
Atlas Twente 28
De maakindustrie is door heel Twente gevestigd, zoals hier in Wierden. (Laura Spackler)
Solar Team Twente is een team van studenten van Saxion en Universiteit Twente. De studenten geven anderhalf jaar van hun
studie op om aan de World Solar Challenge te kunnen deelnemen. (Solar Team Twente)
Atlas Twente 29
VERBORGEN KAMPIOENEN
UIT TWENTE
Vraag de gemiddelde Tukker naar
werkend vanuit een onopvallend gebouw
liefst verborgen, zodat ze in alle rust
Over de auteur:
producten ‘made in Twente’ en hij komt
op een industrieterrein. Maar dat maakt
kunnen werken. Die rust is ze gegund,
Prof.dr. Gert-Jan Hospers (Enschede, 1974)
meestal niet veel verder dan Grolsch,
hun trouwe klanten niets uit: ze komen
maar het kan geen kwaad om ze eens
is bijzonder hoogleraar Transitie in Stad
Bolletje en Johma. Vaak weet men ook
af op de kwaliteit en de knowhow van
wat meer in het zonnetje te zetten. Dat
en Regio aan de Radboud Universiteit en
nog wel dat Twente goed scoort op het
de betreffende firma. In de rest van de
is trouwens ook in hun eigen belang,
economisch geograaf aan de Universiteit
gebied van kunstgras, nanotechnologie
wereld vind je nu eenmaal niet zo veel
want veel Twentse maakbedrijven hebben
Twente. Daarnaast is hij directeur van
en de bouw – maar daar blijft het vaak
producenten van – om maar eens wat
vacatures voor goed opgeleid personeel,
Stichting Stad en Regio. Hospers is
bij. Dat is jammer en onterecht, want de
bedrijven uit de gemeente Twenterand
of het nu gaat om werkvoorbereiders,
gespecialiseerd in Oost-Nederland.
Twentse economie biedt zoveel meer! Zo
te noemen – steenknippers (Almi
procesoperators of storingsmonteurs.
weten maar weinig Twentenaren dat er
uit Vriezenveen), isolatoren voor de
Juist in deze ‘aandachtseconomie’ waarin
in heel Europa mensen douchen in een
hoogspanningsindustrie (Mekufa uit
het altijd weer dezelfde bedrijven zijn die
cabine van Revital Bathroom Comfort
Vroomshoop) of hoogwaardige potgrond
de aandacht op zich weten te vestigen is
uit Enter. Of neem de roestvrijstalenveer
en substraten voor de tuinbouw (Free
het belangrijk om oog te hebben voor
die ervoor zorgt dat de klep van
Peat uit Westerhaar-Vriezenveensewijk).
‘Twente Inside’. Laten we de Twentse
Senseo-koffiemachines openspringt:
Verborgen kampioenen zijn toppers in
verborgen kampioenen in kaart brengen,
het onderdeel is gemaakt door het
hun branche en bijzonder innovatief
met ze in gesprek gaan en ondersteunen
bedrijf United Springs uit Hengelo.
en klantgericht. Juist omdat ze zo
waar het kan. Ze zijn geworteld in de
En wat te denken van de Twentse
gespecialiseerd zijn, komen hun afnemers
regio, geven veel Tukkers werk en zijn
technologiebedrijven Powerspex, WTT,
uit alle windstreken. Dat de consument
een blijvende bron van innovatie.
Stork en HoST? Samen pakken ze het
de bedrijven meestal niet kent, ligt
afvalprobleem van Mexico City aan.
aan hetgeen ze maken: het zijn vaak
productiemiddelen, halffabricaten of
Twente grossiert in dergelijke ‘verborgen
onderdelen van een ander product. Het
kampioenen’. Het zijn ondernemingen die
is een beetje zoals met ‘Intel Inside’: voor
bij het grote publiek onbekend zijn, maar
computers zijn Intel-chips cruciaal, maar
wereldberoemd in de nichemarkt waarin
je ziet ze niet.
ze opereren. Meestal zijn het middelgrote
familiebedrijven met een lange historie,
Veel verborgen kampioenen blijven het
TECHNIEK ALS MOTOR
GRENZELOZE SAMENWERKING
4 SAMENWERKING
Twente houdt niet op bij de landsgrens. Hoewel de
landsgrens veelal als barrière wordt beschouwd,
wordt meer en meer getracht deze te slechten
- of het nu gaat om taal, economie of mobiliteit.
De Euregio speelt hierin een verbindende
rol. De Euregio is een grensoverschrijdend
ARBEIDSMARKT & TALENT
samenwerkingsverband van 129 Nederlandse
en Duitse gemeenten, provincies, Kreise
en waterschappen. De Euregio bestrijkt ca.
13.000km² en telt rond 3,4 miljoen inwoners. Aan
Nederlandse zijde omvat het gebied de regio’s
Twente en Achterhoek en delen van NoordoostOverijssel en Zuidoost-Drenthe, aan Duitse zijde
het Münsterland, Landkreis Grafschaft Bentheim,
de stad en de Landkreis Osnabrück en delen
van het zuidelijke Emsland. Het secretariaat is
gevestigd in Gronau/Enschede.
De Euregio is in 1958 opgericht als het
VESTIGINGSKLIMAAT
eerste regionale grensoverschrijdende
samenwerkingsverband in Europa. De Euregio zet
zich in voor de versterking van de sociaalculturele
samenwerking en de sociaaleconomische
ontwikkeling van het grensgebied.
Legenda
Grensoverschrijdende
Grensoverschrijdende arbeidsmarkt
Taalscholen
bereikbaarheid
Belangrijke wegen
Spoorlijn
CIRCULAIRE ECONOMIE
Buurtaalonderwijs
Fietsnetwerk
Culturele samenwerking
i
(TaNDem)
Zustersteden
Grensoverschrijdende veiligheid
Duits-Nederlands Politieteam
Zorg
Brandweerkazernes
i
Grensinformatiepunt
Bronnen:
Nuffic (2019)
Euregio.nl (2019)
TaNDemkunst (2019)
Geoportaal Overijssel (2018)
Atlas Twente 32
Atlas Twente 33
0
2
1
N
4
3
5km
4 SAMENWERKING
4.4 Het Euregio gebied van Gronau
Smilde
Garrel
s
Em
d
e
n
a
c
l
i
l
s
m
ü
❚
S
E
❚
❚
❚
❚
❚
❚
❚
❚
❚
❚
❚
❚
❚
❚
❚
❚
❚
❚
❚
Delbrück
❚
❚
❚
❚
❚
❚
❚
❚
Bottrop
Herne
❚
❚
❚
❚
42
❚
❚
❚
Oberhsn.
ESSEN
❚
❚
235
45
1
40
475
Soest
Bad
Sassendorf
Ru
hr
B
h
Wi
233
Ruhr
445
Fröndenberg
515
Menden
516
229
Möhnesee
Neheim- Möhne-West
Hüsten
l
239
Erwitte
55
W
1
Bad Lippspringe Altenbeken
Pader-Bad Driburg
born
Salzkotten
Borchen
Geseke
33
E331
Anröchte
44
Wickede (Ruhr)
Holzwickede
❚
DUIS
40
EUREGIO
e
Lippstadt
Welver
Werl
❚
❚
❚
❚
l
❚
❚
❚
❚
❚
se
❚
55
58
1
-Bad Meinberg
Horn-
Schlangen
Lipp
63
❚
❚
❚
❚
IJs
❚
❚
❚
❚
Moers
❚
❚
Rheurdt
❚
❚
Wadersloh
Detmold
33
Hövelhof
64
Lippetal
Ba
238
-Stukenbrock
Ems
Rietberg
66
66n
Lage
Schloss
Holte-
10 Teilregionen, 3 Oberzentren,
1 gemeinsames Ziel – MONT
NeukirchenStraelen
221 Wachtendonk -Vluyn
❚
❚
❚
❚
❚
❚
❚
❚
Beckum
❚
❚
❚
❚
Bergkamen
Lünen
Bönen
Kamen
Unna
1
❚
❚
2
❚
❚
❚
❚
❚
❚
❚
DORTMUND
❚
❚
233
❚
❚
❚
E34
❚
❚
58
Ext
66
Oerlinghausen
61
Gütersloh
-Wiedenbrück
238
Lemgo
239
Lippe
Hamm
❚
❚
61
Vlotho
Bielefeld
Halle
Steinhagen
Langenberg
61
63
54
Werne
Bückeburg
Porta Westf.
514
Bad Salzuflen
Rheda2
❚
❚
d
Oelde
❚
61
Herford
Harsewinkel
475
❚
❚
❚
Datteln
Waltrop
❚
❚
❚
Rheinberg
❚
CastropRauxel
❚
2
Gelsenkirchen
❚
❚
n
Ennigerloh
Ahlen
482
Bad
Oeynhausen
Hiddenhsn. Löhne
Spenge
-Clarholz
Herzebrock-
Beelen
❚
❚
61
Minden
Lichtenau
Büren
Rüthen
i
480
Landesgrenze
Umriss MONT-Region
Provinz-/Bundeslandgrenze
68
7
Bad Wünnenberg
Niedersachsen
Marsberg
Diemelstadt
Bron: Euregio
Oost-Nederland
Die Heterogenität der Teilräume macht die besondere Qualität und Stärke der MONTRegion aus. Die gemeinsamen und unterschiedlichen Stärken und Teilkomponenten
können sich hervorragend ergänzen. In einigen Kompetenzfeldern ist die grenzüberschreitende Zusammenarbeit schon heute gelebte Praxis.
Overijssel
Bron: Ministerie van BZK (2018)
Gelderland
Nordrhein-Westfalen
Europ. Wohlfühlregion 4.6
– Samenwerkingspartners
–
MONT regio
1.875
1.875
en en
hoger
hoger
1.875
1.875
en hoger
en hoger
1.750
1.750
tottot
1.875
1.875
1.750
1.750
tot tot
1.875
1.875
1.625
1.625
tottot
1.750
1.750
1.625
1.625
tot tot
1.750
1.750
1.500
1.500
tottot
1.625
1.625
1.500
1.500
tot tot
1.625
1.625
1.375
1.375
tottot
1.500
1.500
1.375
1.375
tot tot
1.500
1.500
1.250
1.250
tottot
1.375
1.375
1.250
1.250
tot tot
1.375
1.375
1.125
1.125
tottot
1.250
1.250
1.125
1.125
tot tot
1.250
1.250
1.000
1.000
tottot
1.125
1.125
1.000
1.000
tot tot
1.125
1.125
875875
tottot
1.000
1.000
875875
tot tot
1.000
1.000
750750
tottot
875875
750750
tot tot
875875
625625
tottot
750750
500500
tottot
625625
625625
tot tot
750750
500500
tot tot
625625
375375
tottot
500500
375375
tot tot
500500
250250
tottot
375375
250250
tot tot
375375
125125
tottot
250250
125125
tot tot
250250
125125
en en
lager
lager
125125
en lager
en lager
Was prägt die MONT-Region?
NL
Grafschaft Bentheim
NL
D
Landkreis Osnabrück
NETWERKSTAD
Osnabrück
Netwerkstad Twente
Kreis Steinfurt
•
•
•
•
•
Region über Staats-, Landes- und Provinz-Grenzen
Integriert in die EUREGIO
1 Mio. Beschäftigte
14 Hochschulen mit ca. 100 Tsd. Studenten
12 Tsd. km2 Fläche und 3 Mio. Einwohner (im Vergleich
Schleswig-Holstein 15,7 Tsd. km2 mit 2,8 Mio. Einwohnern
oder Oost-Nederland 8,6 Tsd. km2 mit 3,1 Mio. Einwohnern)
• Wachstumsregion (ökonomisch, demografisch)
• Freizeitregion, Friedensregion, Wissenschaftsregion, Wirtschaftsregion
Initiative MONT-Mapping
Achterhoek
D
Münster
Kreis Borken
Kreis Coesfeld
Die Provincie Overijssel, die Regio Twente, die Netwerkstad Twente,
die Münsterlandkreise, die Grafschaft Bentheim, der Landkreis
Osnabrück und die Oberzentren Münster und Osnabrück haben
in der MONT-Region Stärken und Entwicklungsansätze gemeinsam
analysiert.
Die Ziele:
Bron: MONT-Mapping (2009)
(VOC
(VOC
Uitgevers,
Uitgevers,
Nijmegen)
Nijmegen)
Atlas Twente 34
• Stärkung der MONT-Region in Europa und in
europäischen Netzwerken
• Auftakt zur Verbesserung der interregionalen
Zusammenarbeit im MONT-Raum
Info-Design: w+ www.w-plus.de
MONT Entwurf/Zwischenstand: Juni 2008, Info-Design w+ www.w-plus.de
Bron:
Bron:
G. Marlet,
G. Marlet,
A. Oumer,
A. Oumer,
R. Ponds
R. Ponds
en en
C. Van
C. Van
Woerkens,
Woerkens,
2014:
2014:
Groeien
Groeien
aanaan
de de
Grens
Grens
(VOC
(VOC
Uitgevers,
Uitgevers,
Nijmegen)
Nijmegen)
Atlas Twente 35
CIRCULAIRE ECONOMIE
Kreis Warendorf
Bron: Quo
Vadis
Atlas
Gemeenten
(2017)
Bron:
Bron:
G. Marlet,
G.Twente?,
Marlet,
A. Oumer,
A. Oumer,
R. voor
Ponds
R. Ponds
en en
C. Van
C. Van
Woerkens,
Woerkens,
2014:
2014:
Groeien
Groeien
aanaan
de de
Grens
Grens
VESTIGINGSKLIMAAT
bereikbaarheid
bereikbaarheid
vanvan
banen
banen
Nederland
Nederland
en buitenland
en buitenland
bereikbaarheid
bereikbaarheid
vanvan
banen
banen
Nederland
Nederland
ARBEIDSMARKT & TALENT
❚
a
Sendenhorst
❚
E34
❚
– –
l
1
❚
❚
Nanotechnologie
Recklinghsn.
Herten
❚
– –
Marl
224
Gladbeck
❚
Wissenschaft
Hünxe
❚
– –
❚
❚
Kaart
Kaart
2.22.2 Deen
De
bereikbaarheid
bereikbaarheid
van
van
banen
banen
in België
in
Nederland
Nederland
(inclusief
(inclusief
aanbod
aanbod
in in
Kaart
Kaart
2.12.1
DeDe
bereikbaarheid
bereikbaarheid
van
van
banen
banen
in
in
Nederland
Nederland
4.3
De
bereikbaarheid
van
banen
in Nederland, exclusief
(links)
inclusief aanbod
in
en
Duitsland
België
België
enen
Duitsland)
Duitsland)
Gesundheitswirtschaft
Selm
236
❚
Kerken
43
8
Voerde
Dinslaken
510
271
r
s-
K
❚
Oer-Erkenschwick
❚
Quo
Quo
Vadis
Vadis
Twente?,
Twente?,
Atlas
Atlas
voor
voor
gemeenten
gemeenten
Quo
Quo
Vadis
Vadis
Twente?,
Twente?,
Atlas
Atlas
voor
voor
gemeenten
gemeenten
– –
57
E31
58
Kamp-Lintfort
Horst
235
Hille
E30
Borgholzhausen
513
Facettenreich verbunden – Die MONT-Region
Alpen
Issum
e
Lipp
52
Warendorf
Everswinkel
Bünde
30
Petershagen
Lübbecke
Rödinghausen 239
68
Versmold
513
58
❚
Bron: Grenspendelaars in Duits-Nederlandse grensregio’s, CBS (2019)
Wirtschaft
Sonsbeck
9
Geldern
58
1,7%
Olfen
❚
225
64
Telgte
65
Melle
Land
476
Sassenberg
s
Ascheberg
Drensteinfurt
Nordkirchen E37
❚
– –
57
Kevelaer
Haltern
am See
❚
Dorsten
58
Lippe
❚
Infrastruktur
Weeze
Vierlingsbeek
tm
Dor
58
224
Schermbeck
Wesel
e
Senden d-Emal
un an
Lüdinghausen
Halterner
Stausee
Raesfeld
70
E35
Xanten
t
Dülmen
Reken
Hamminkeln
Uedem
Em
51
Preuß.
Oldendf.
Bad Essen
Bissendorf
Georgs-
❚
A73
Venray
s
Heiden
❚
– –
n
54
43
Bohmte
51
Belm
Lengerich Hagen marienhütte
a.T. W.
Dissen
Lienen Bad Iburg Hilter
a. T. W.
Ladbergen
Bad Laer a.T.W.
Bad
Glandorf
Rothenfelde
Ost51
475
bevern
Münster
Nottuln
❚
Oploo
MONT
1,7%
ü
67
219
Billerbeck
❚
Kalkar
Goch
Bergen
M
67
E37
54
Havixbeck
Coesfeld
473
8
67
3,5%
Borken
Bocholt Rhede
Altenberge
Laer
525
Ostercappeln
❚
3
Rees
1
Greven
Rosendahl
474
Espelkamp
33
219
Nordwalde
Horstmar
Legden
Stemwede
Osnabrück
Saerbeck
Steinfurt
Schöppingen
218
Hasbergen
Tecklenburg
❚
Isselburg
E35
482
❚
475
481
Emsdetten
❚
s
Bedburg-Hau
271
57
Steyerberg
Rahden
Bramsche
Lotte
❚
70
499
❚
Kleve
❚
Ibbenbüren
Wettringen
31
61
239
❚
Emmerich
in
Rhe
Maa
504
❚
Neuenkirchen
54
Metelen
Heek
20 km
Wagenfeld
51
E37
Wallenhorst
Westerkappeln
Mettingen
❚
Rheine
Ochtrup
Gronau
6
Sulingen
10
214
Dümmer
dkanal
Mittellan
❚
❚
8
220
9
Kranenburg
Salzbergen
❚
NIJMEGEN
Hörstel
E30
❚
Wijchen
Bron: Grenspendelaars in Duits-Nederlandse grensregio’s, CBS (2019)
❚
1,2%
Spelle
❚
1,3%
Recke
❚
1,8%
Hopsten
❚
0,1%
Ems
Glanerbrug
18
Schüttorf
Enschede
H o f v a n T w e n t e A35
al
na
ka Diepenheim
Rijksgrens - Staatsgrenze
Diepholz
Damme
Neuenkirchen
brücker
70
❚
1,5%
Lochem
68
Spoorlijn - Bahnlinie
Steinfeld
Bersen- Holdorf
brück
Ankum
218
sEm
und- l
na
Ka
nte
30
Bad
Bentheim
Losser
Neede
Haaksbergen
Berkelland
Borculo
Brummen
Vorden
Ruurlo
Eibergen
Steenderen Waterschap 319
70
Ede
Ahaus
Hengelo
E35
Bronckhorst
Rijn en IJssel
Rheden
Velp
Hummelo
Vreden
Groenlo
Zelhem
en Keppel
Oosterbeek
Oost Gelre
D o e t i n c h e mA c h t e r h o e k
Lichtenvoorde
Wehl
Stadtlohn
Arnhem
18
Doetinchem
Montferland
A50
Gescher
A18
Varsseveld Winterswijk
Terborg
Zevenaar A12 Didam
Südlohn
Oude IJsselstreek Aalten
525
’s Heerenl
Aalten
Ulft
aa
Velen
berg
W
Dinxperlo
Gendringen
Warnsveld
❚
e
Tw
Hengelo
Delden
rtm
346
Voorst
Zutphen
A50
Emsbüren
403
Bentheim
342
Borne
214
Do
Markelo
A1
Weerselo
Nordhorn
Oldenzaal
A1
E30
Holten
Goor
345
0,8%
Almelo
❚
Secundaire weg Andere Straße
Barnstorf
0
214
213
Waterschap
Vechtstromen
Tubbergen Ootmarsum
Dinkelland
Tw e n t e Denekamp
Vechta
❚
Deventer
❚
E30
Hellendoorn
35
R i j s s e n - Wierden
Holten
Rijssen
Diepenveen
A50
APELDOORN
Vriezenveen
Osna-
❚
Raalte
348
1,1%
❚
Heerde
Lingen
(Ems)
Wietmarschen
Uelsen Neuenhaus
36
Fürstenau 214
d
❚
Epe
❚
348
Nunspeet
E232
Grafschaft
Den
Ham
Twenterand
Doorgande weg Durchgangsstraße
61
Goldenstedt
Lohne
Dinklage
Quakenbrück
Artland
E37
Badbergen
Nortrup
402
Autosnelweg - Autobahn
Bassum
69
Menslage
213
❚
Dalfsen
Geeste
Hardenberg
Ommen
Zwolle
Hattem
A28
70
Twist
Bakum
1
Haselünne
❚
Noordoost
Overijssel
A28
Dronten
1,4%
Emlichheim
Essen 68
(Oldenburg)
51
Visbek
Cappeln
(Oldenburg)
Lastrup
Löningen
Verklaring - Zeichenerklärung
Emstek
E233
E233
❚
34
403
Kampen
Elburg
Meppen
❚
Hasselt
Genemuiden
Coevorden
48
E232
❚
Staphorst
402
Weyhe
E37
Wildeshausen
Molbergen
213
h
E233
A37
50
Haren
Emmen
Hoogeveen
s
A28
A32
Meppel
4.5 Overzicht van de Nederlandse
Euregio’s in 2017
1
Cloppenburg
Werlte
Sögel
❚
Steenwijk
Beulaker
Wijde
Thülsfelder
Stausee
70
408
381
213
Dötlingen
72
31
34
Beilen
371
A6
439 51
kneten
❚
4.2 Aandeel werknemers woonachtig in Duitsland,
naar nationaliteit, 2016
❚
4.1 Grenspendelaars in Duitse grensregio’s in 2016
TECHNIEK ALS MOTOR
GRENZELOZE SAMENWERKING
Binnen de Euregio wordt gewerkt aan duurzame verbindingen tussen Nederland en Duitsland via het spoor,
over de weg en via waterwegen. (Regio Twente)
De grens, gemarkeerd door grensstenen zoals hier bij Buurse, vormde eeuwenlang geen belemmering voor de handel tussen Twente en de Duitse
buurlanden. Over oude, nu nog zichtbare, handelswegen werd Gildehauser zandsteen vervoerd voor de bouw van Oldenzaalse Plechelmuskerk, maar
trokken ook Duitse seizoenarbeiders voor werk naar Holland. (Mark van Veen)
Atlas Twente 36
Een grootschalige, gezamenlijke oefening van Duitse en Nederlandse zorgverleners. Deze oefening is onderdeel van het driejarige PREpare project,
waarin grensoverschrijdend wordt samengewerkt in de acute zorg. (Matthias Höing)
Atlas Twente 37
DE SCHOONHEID VAN DE GRENS
Het Latijnse woord ‘regio’ betekent
De meest harde grens in Twente is de
drie kwartier ook heen rijdt, je komt
‘grens’. Ook de regio Twente is begrensd:
Nederlands-Duitse grens. Helaas wordt
Nederland niet uit. Maar in Twente
de inwoners zijn sterk georiënteerd op de
de grens met Noordrijn-Westfalen en
heb je binnen dezelfde rijafstand het
eigen streek en minder op buurregio’s.
Nedersaksen nog vooral als barrière
voordeel van de keuze: of meer van
De Nederlandse buren van Twente zijn
beschouwd. Door verschillen in taal,
hetzelfde in westelijke richting of een
de Achterhoek, Salland en Noordoost-
cultuur en regelgeving loop je inderdaad
vakantiegevoel richting oosten. Steeds
Overijssel. Toch moeten we de verschillen
tegen belemmeringen aan als je in
meer grensbewoners kiezen voor het
tussen de regio’s in het oosten van ons
Duitsland wilt studeren, werken of
laatste, niet alleen om er even uit te
land niet overdrijven. Het landschap
ondernemen. Volgens onderzoeker
zijn, maar ook vanwege de betere prijs-
tussen Geerdijk (gemeente Twenterand)
Gerard Marlet neemt het aantal
kwaliteitverhouding in Duitse winkels
en Mariënberg (gemeente Hardenberg)
beschikbare banen voor grensbewoners
en horeca. De grens wordt strategisch
verschilt nauwelijks van elkaar en dat
enorm toe als we de landsgrens zouden
gebruikt. Consumenten profiteren van
geldt evenzeer voor het dialect. Zowel in
wegdenken. In die hypothetische situatie
het aanbod van twee landen, wat zorgt
Twente als in de Achterhoek doen ze aan
zou de werkloosheid in Twente dalen en
voor een vergroting van de keuzevrijheid
carbidschieten en kraamschudden. Ook
de regionale economie een impuls krijgen.
en de kwaliteit van leven. Laten we
is er veel onderling contact: jongeren
Het is dan ook goed dat de EUREGIO
daarom Twente als grensregio koesteren
uit Groenlo nemen de bus naar de
‘grensgangers’ met raad en daad bijstaat.
en denken vanuit de kansen die dat biedt.
Primark in Enschede, terwijl Twentse
De organisatie – de oudste in zijn soort
De schoonheid van de grens is per slot
studenten stage lopen bij NEDAP. En
van Europa – geeft voorlichting en tips
van rekening de schoonheid van het
menig vriendengroep uit Twente bezoekt
aan inwoners en ondernemers en probeert
verschil.
jaarlijks de Zwarte Cross. Wel loopt er
de grensbarrières zoveel mogelijk te
in Overijssel een ‘biergrens’: in Salland
slechten. Het ideaal: een geïntegreerde
drinkt de bevolking Heineken, maar in
regio waarin grenzen niet meer bestaan.
Twente Grolsch. De grens ligt bij NieuwHeeten (gemeente Raalte) en Haarle
Tegelijkertijd is het de vraag of we
(gemeente Hellendoorn), waar zowel
dat wel moeten willen. De grens met
Grolsch als Heineken gedronken wordt.
Duitsland is voor Twente ook een troef.
Want waar je vanuit de Randstad in
TECHNIEK ALS MOTOR
NOABERSCHAP
Legenda
5 MENSEN
Vrijwilligers per wijk
Noaberschap, noaberplicht, noabers;
14-24%
bekende begrippen in Twente.
24-29%
Vanouds was het een heel ruime
29-34%
en intensieve vorm van burenhulp,
34-39%
die onontbeerlijk was voor de
39-44%
bewoners van boerderijen en in
44-54%
op goede openbare voorzieningen.
ARBEIDSMARKT & TALENT
dorpen die niet konden rekenen
Immaterieel Erfgoed
Nog steeds is noaberschap van
Paasvuren
grote waarde voor de Tukkers. De
Carnavalsoptochten
verscheidenheid en betrokkenheid
Pasen Denekamp
van de gemeenschappen is groot. Dit
komt onder andere tot uitdrukking
Poaskaerls
in het rijke verenigingsleven en de
Perkament maken
vele tradities, zoals de paasvuren,
het midwinterhoornblazen of de
Pasen Hellendoorn
Poaskaerls. Het samen bouwen
Sunte Mart’n
aan een paasvuur versterkt de
gemeenschapszin. Het noaberschap
Diepenheimse Schutterij
uit zich ook in de vele vrijwilligers en
Pinksterbruidjes
lokale netwerken. Ten opzichte van
Midwinterhoornblazen
Nederland scoort Twente hoog.
Van oudsher zijn Tukkers honkvast.
Rondgang nachtwacht
Bepaalde achternamen komen hier
IJsberen
dan ook vaker voor dan elders in
VESTIGINGSKLIMAAT
Houtdorp
onderlinge band en versterkt de
Eiergaddern
Nederland. De namen verwijzen vaak
Warenmarkt
van es (bouwland). In de loop van
Beieren
de tijd gingen de namen ook over
op de boerderij of het erf. Nieuwe
Top 3 achternamen
bewoners gingen de boerderijnaam
• Jansen • Dijk • Vries
als achternaam gebruiken.
Bronnen: Gezondheidsmonitor 2016
Immaterieelerfgoed.nl
Tubantia.nl
14 gemeenten - achternamen
Atlas Twente 40
Atlas Twente 41
0
2
1
N
4
3
5km
CIRCULAIRE ECONOMIE
naar de ligging. Zo is -ink afgeleid
TECHNIEK ALS MOTOR
NOABERSCHAP
5 MENSEN
5.1 Vrijwilligers per wijk
5.2 Sportbondleden per gemeente, 2017
Percentage
5.4 Bevolkingsopbouw in Twente, 2018
Percentage
14-24%
12,9-21%
24-29%
21-26%
29-34%
26-30%
34-39%
30-35%
39-44%
35-44,2%
44-54%
Bevolkingsopbouw
naar percentage
Bevolkingsopbouw steden Nederlands-Duits grensgebied
Bevolkingsopbouw
naar aantal
Bevolkingsopbouw
naar percentage
Bevolkingsopbouw
naar aantal
5.5 Bevolkingsopbouw van steden in het Nederlands-Duitse grensgebied, 2018
Gemeente
Almelo
Bevolkingsopbouw Almelo 2018
110
Almelo
100
Geslacht
Man
Percentage
80
80
70
70
60
60
50
50
40
40
30
30
20
20
10
10
0
Bevolkingsopbouw
steden Nederlands-Duits grensgebied
Wanneer is naam regionaal? Hier
wordt aangehouden dat minimaal
50% van de naamdragers binnen een
straal van 50 km woont en er in 1947
minstens 10 naamdragers waren.
20-40%
10-20%
5-10%
2-5%
1,40
1,20
1,00
0,80
0,60
0,40
Man (% van totale bevolking)
0,20 0,00 0,00 0,20
Bevolkingsopbouw
naar percentage
0,40
0,60
0,80
Vrouw
0
Bevolkingsopbouw
steden Nederlands-Duits grensgebied
1,00
1,20
1,40
1,40
1,20
Bevolkingsopbouw
Vrouw (% van totale bevolking)
naar aantal
1,00
0,80
0,60
0,40
Man (% van totale bevolking)
0,20 0,00 0,00 0,20
Bevolkingsopbouw
naar percentage
0,40
0,60
Bron: CBS (2019)
1-2%
110
110
Geslacht
Man
100
1,20
1,40
Gemeente
Stadt Osnabrück
Bevolkingsopbouw Stadt Osnabrück 2018
Jaar
2018
Münster
1,00
Bron: CBS (2019)
Gemeente
Stadt Münster
Bevolkingsopbouw Stadt Münster 2018
0,80
Bevolkingsopbouw
Vrouw (% van totale bevolking)
naar aantal
Jaar
2018
Osnabrück
Geslacht
Man
100
80
80
70
70
Leeftijd
90
50
40
40
30
30
20
20
10
10
0
1,40
1,20
1,00
0,80
0,60
0,40
Man (% van totale bevolking)
Atlas Twente 42
60
50
0
Bron: Bloothooft, G. (2011), ‘Naamkunde en genealogie’, presentatie
Twentse voorouderdag, Hengelo
Vrouw
90
0,20 0,00 0,00 0,20
0,40
0,60
0,80
1,00
1,20
1,40
Vrouw (% van totale bevolking)
Bron: Stadt Münster, Stadtplanungsamt, Fachstelle
Informationsmanagement und Statistikdienststelle (2019)
Atlas Twente 43
1,40
1,20
1,00
0,80
0,60
0,40
Man (% van totale bevolking)
0,20 0,00 0,00 0,20
0,40
0,60
0,80
1,00
1,20
1,40
Vrouw (% van totale bevolking)
Bron: Stadt Osnabrück, Referat Strategische Steuerung und Rat,
Strategische Stadtentwicklung und Statistik (2019)
CIRCULAIRE ECONOMIE
Leeftijd
Vrouw
60
VESTIGINGSKLIMAAT
5.3 Aandeel regionale achternamen per gemeente
Geslacht
Man
90
Vrouw
Leeftijd
Leeftijd
90
Bron: NOC NSF
Jaar
2018
Enschede
100
Bron: Gezondheidsmonitor 2016 CBS/GGD/RIVM
Gemeente
Enschede
Bevolkingsopbouw Enschede 2018
110
Jaar
2018
ARBEIDSMARKT & TALENT
Bron: Kennispunt Twente
Bevolkingsopbouw steden Nederlands-Duits grensgebied
Toon en Karel Borghuis hebben op eigen wijze een stempel gedrukt op het culturele leven en de muziek in
Oldenzaal en Twente. (Regio Twente)
De carnavalsoptocht in Geesteren van Carnavalsvereniging De Papsleef’n. (Paulien Koelman)
Atlas Twente 44
Het Historisch Schouwspel in Den Ham is het grootste community art evenement van het land waarin zo’n 150 mensen uit de gemeenschap authentieke
gebeurtenissen uit het eigen verleden naspelen rond de historische brink in het dorp. (Hans van Duijn)
Atlas Twente 45
TWENTE IS EEN ‘VETTE’ REGIO
Regio’s zijn er in vele soorten en maten.
Twentenaren hebben een sterke band
is Twente ‘provinciewaardig’, een ideaal
Maar vergeleken met de meeste andere
met hun regio. Ook zijn ze veelvuldig
waarvoor regionalisten zich in het
regio’s in ons land is Twente een duidelijk
actief in plaatselijke netwerken: vooral
verleden tevergeefs hebben ingezet.
herkenbaar en onderscheidend gebied.
in de Twentse dorpen bloeit het
Ook in deze tijd van opschaling zal
Evenals Friesland, Zeeland en de
verenigingsleven. Die lokale netwerken
een provincie Twente er niet snel van
Achterhoek is Twente een ‘vette’ regio
geven de Tukkers houvast. Volgens het
komen. Het grote aantal inwoners in
met eigen symbolen (taal, vlag, tradities,
Meertens Instituut, dat er onderzoek naar
Twente is één van de redenen waarom
merken), instituties (aparte bestuurlijke
deed, zijn ze er zelfs de hoofdoorzaak van
de relatie met de provincie Overijssel
en maatschappelijke instanties) en een
dat mensen niet naar een andere regio
nooit bijzonder innig is geweest. In
bevolking die zich van oudsher met
verhuizen. De meest honkvaste mensen
vroeger tijden heeft Twente zich niet veel
de streek verbonden voelt. Ook in het
van ons land vinden we in Zuid-Limburg
van het provinciaal bestuur in Zwolle
dagelijks leven is Twente een relevant
en in Twente. Voor 79 procent van de
aangetrokken en op haar beurt is het
schaalniveau. Zo wonen de inwoners
inwoners van Twente geldt zelfs dat
‘Zwolle’ nooit gelukt om Twente helemaal
dichterbij het werk dan elders in het land.
hun overgrootouders er al woonden. En
naar haar hand te zetten. Provinciestatus
Winkelen doen de Tukkers ook graag
als Tukkers toch hun Heimat verlaten,
of niet, als vette regio mag Twente zich
in hun vertrouwde omgeving: de meeste
dan dragen velen de streek in hun hart
in ons land af en toe best wat minder
dagelijkse en niet-dagelijkse aankopen
of verlangen ernaar terug. Voor die
bescheiden opstellen – ze is een regio van
vinden plaats binnen de regio.
laatste groep bestaat zelfs een term: de
formaat.
‘hunkertukkers’.
Hoe het komt dat Twente zo’n coherent
systeem vormt? Ongetwijfeld speelt
Ook in een ander opzicht zou je kunnen
de ligging een rol. Je bent vanuit
zeggen dat Twente een ‘vette’ regio is.
Twente niet snel in andere regio’s met
Qua bevolkingsaantal is de regio groter
een vergelijkbaar woon-, werk- en
dan menigeen denkt. Er zijn bijna net
winkelaanbod. Positiever geformuleerd:
zoveel Tukkers als Friezen. Ook is het
er is weinig reden om de streek uit te
inwoneraantal van Twente groter dan
gaan. Maar onderschat ook de rol van
dat van de provincies Zeeland, Flevoland,
sociaal-culturele factoren niet. Veel
Groningen en Drenthe. Zo beschouwd
6 GEZONDHEID
Legenda
Door de demografische ontwikkeling,
de medische kennis en kunde
Welbevinden
en onze leefstijl hebben steeds
% dat gezondheid als (zeer) goed
meer mensen een ziekte of
TECHNIEK ALS MOTOR
TWENTS WELBEVINDEN
ervaart (vanaf 19 jaar)
aandoening, maar zijn daarmee niet
61-69%
persé ongezond. Niet alleen het
69-74%
ARBEIDSMARKT & TALENT
voorkómen en beperken van ziekte
74-78%
en ongezondheid is belangrijk, maar
78-82%
juist het stimuleren van de factoren
82-92%
die bijdragen aan gezondheid.
Hoe mensen hun eigen gezondheid
Zorg dragen
ervaren is een belangrijke factor
Ziekenhuis
voor welbevinden. De ervaring van
Polikliniek
de eigen gezondheid van inwoners
Huisartsenpost
is van belang. In de landelijke delen
Huisarts
van Twente scoort de ervaren
Verzorgingstehuis
gezondheid zeer hoog. In de steden
Gehandicaptenzorg
ligt deze lager. Twente als geheel
Buiten zijn
landelijk gemiddelde: 77% van de
Bos
volwassenen (19 jaar en ouder)
Fiets- en wandelroutes
ervaart zijn of haar gezondheid als
(zeer) goed.
Bronnen:
GGD Twente
RIVM/GGD - Gezondheidsmonitor 2016
Google Maps
Voor meer cijfers:
VESTIGINGSKLIMAAT
scoort ongeveer even hoog als het
www.twentsegezondheidsverkenning.nl
www.volksgezondheidenzorg.info
CIRCULAIRE ECONOMIE
Atlas Twente 48
Atlas Twente 49
0
2
1
N
4
3
5km
TECHNIEK ALS MOTOR
TWENTS WELBEVINDEN
6 GEZONDHEID
6.1 Indicatoren gezondheid Twentse gemeenten ten opzicht van het Twents gemiddelde
Van alle Twentenaren:
sport 53% wekelijks
geeft 60% hun geluk een 8+
is 12% laaggeletterd
voelt 40% zich wel eens eenzaam
Twente
Almelo
Borne
In de zorgsector wordt ook naar samenwerking gezocht met Duitsland. (Acute Zorg Euregio)
Haaksbergen
Hellendoorn
Hengelo
Hof van Twente
Losser
Oldenzaal
Rijssen-Holten
Tubbergen
Twenterand
Wierden
Gezondheid kent veel indicatoren. Gezondheid gaat naast het fysieke en mentale welbevinden ook over meedoen, zingeving, kwaliteit van leven, het
dagelijks functioneren en hun onderlinge relatie. Op een aantal indicatoren blijft Twente achter op landelijke cijfers. Op een aantal indicatoren doen
we het in Twente juist beter en ook binnen Twente (gemeenten en wijken) zien we variatie. Op deze pagina zijn een aantal gezondheidsindicaties
uitgebeeld. De paarse stippen in elk gemeentediagram geven aan of er (veel) hoger of (veel) lager wordt gescoord ten aanzien van het Twents
gemiddelde. (bron: GGD Twente, RIVM/GGD - Gezondheidsmonitor 2016)
Atlas Twente 50
Medisch Centrum Twente, in het centrum van Enschede, is één van de deelnemers van het Innovatieplatform Twente. Het platform zet in op het
versnellen van marktgerichte innovaties. (Ebo Fraterman, Gemeente Enschede)
Atlas Twente 51
CIRCULAIRE ECONOMIE
Enschede
VESTIGINGSKLIMAAT
Dinkelland
ARBEIDSMARKT & TALENT
kampt 52% met overgewicht
7 TOERISME EN RECREATIE
Legenda
Toerisme en recreatie is in Twente
grotendeels gekoppeld aan
Landschap
de prachtige landschappen
Stuwwallen en heuvelruggen
gecombineerd met bruisende
TECHNIEK ALS MOTOR
B(UIT)EN IN TWENTE
Glooiend landschap
steden, het buitenleven en de
Heide en moerasgronden
buitenevenementen. Via een
CSI TWENTE
Hoogveen en oude veenkoloniën
Rivierenlandschap
kunnen wandelaars, fietsers, MTB’ers
en ruiters, bossen, heidevelden,
veengebieden, stuwwallen en gras-
Zandgronden
SIEPELMARKTEN
NATIONAAL PARK
SALLANDSE HEUVELRUG
Bebouwing
Toeristisch-historische kern
en akkerlanden doorkruizen. De
Bos
ligging aan de Duitse grens vormt
een extra attractie voor de toeristen
NATIONAAL LANDSCHAP
NOORD-OOST TWENTE
in Twente. En omgekeerd: op Duitse
Routes
LANDGOED TWENTE FAIR
feestdagen verwelkomt Twente vele
Fietsroute
ARBEIDSMARKT & TALENT
uitgebreid netwerk aan routes
Nationale fietsroute
Duitse bezoekers.
Wandelroute
Nationale wandelroute
VESTIGINGSKLIMAAT
TRIATHLON HOLTEN
Plekken
STREEKMARKT DELDEN
Jachthaven
A Groot (buiten)evenement
FBK GAMES
Bronnen:
Geoportaal Overijssel (2018)
Regio Twente (2019)
www.visittwente.nl (2019)
www.fietsersbond.nl (2018)
EET, PROEF, STAD
ENSCHEDE MARATHON
MILITARY BOEKELO
Atlas Twente 52
Atlas Twente 53
0
2
1
N
4
3
5km
CIRCULAIRE ECONOMIE
N.B. selectie evenementen: Beelbepalende
Evenementen van Provincie Overijssel & Grote
evenementen van www.visittwente.nl
TECHNIEK ALS MOTOR
B(UIT)EN IN TWENTE
FACTSHEET REGIOMONITOR 2017
TWENTE (INCLUSIEF HEUVELRUG)
7 TOERISME EN RECREATIE
7.1
Overnachtingen
(links) eninbestedingen
(rechts)
in Twente,
2017
• Groei
in aantal overnachtingen
Twente, iets boven
Overijssels
gemiddelde
7.4 Herkomst bezoekers grote evenementen
• Vooral groei in overnachtingen op huisjesterreinen
BESTEDINGEN
E17.273
Huisjesterreinen
E40.202
E37.747
E42.534
Groepsaccommodaties
E11.469
E8.824
E6.596
10%
16%
460.000
➜
690.000
naar
overnachtingen in 5 jaar
Tijdens 32% van de binnenlandse vakanties in Overijssel
wordt gefietst en tijdens 54% wordt gewandeld.
x 1000
Overijssel krijgt een 7,8 voor de wandelroutes en een 8,1
voor fietsroutes. Vooral positief over themaroutes.
2013
460
2014
480
Bron: Strava Heatmap (2018)
Bron: Alterra
2015
590
2016
620
2017
80%
70%
70%
60%
60%
50%
50%
40%
40%
30%
30%
20%
20%
10%
10%
0%
0%
690
Land
Overig
Grootste duits aandeel
Nederland
Bron: Parkeerbedrijf Enschede (2019)
100%
Duitsland
Atlas Twente 54
Atlas Twente 55
80%
54%
50%
61%
CIRCULAIRE ECONOMIE
Zakelijk toerisme in Overijssel groeit: vanaf 2013 elk jaar een
stijging, van
23%
20%
76%
14%
december
19%
23%
14%
76%
7%
80%
november
14%
26%
8%
73%
20%
oktober
17%
25%
20%
74%
15%
september
6%
24%
13%
74%
7%
augustus
18%
ZAKELIJKE OVERNACHTINGEN
HOE GAAT HET MET FIETSEN EN WANDELEN?
Generatieverschil in plannen
en volgen van route:
van offline naar online
17%
24%
OVERIJSSEL
24%
75%
6%
16%
juli
R&T op totaal:
6%
90%
22%
19.243
90%
100%
77%
envergroot
een 8,1 voor fietsroutes!
Met de diverse trainingen
u uw kennis over de regio en de
(Regiomonitor Twente)
(internationale) gast.
Kijk op www.onlinetrainingoost.nl
2017
100%
juni
* Ivm verandering
Laag niet
methodiek
vergelijkbaar
met
Stedelijk gebied
eerdere jaren!
Verhouding per maand
Overig
26%
Vrij laag
Duitsland
73%
Neutraal
VerhoudingNederland
per dag
mei
ONLINE
TRAININGEN
Twente
krijgt een 7,8 voor wandelroutes
23%
Vrij hoog
BANEN IN RECREATIE EN TOERISME
76%
Hoog
7.5
Verhouding
Duitse enen
Nederlandse
kentekens in de binnenstad van Enschede per dag (links) en maand
Verhouding
Nederlandse
Duitse kentekens
(rechts)
april
E54
38%
E56
61%
7.3 Heatmap hardlopers
E52
24%
Per nacht
52%
75%
16%
52%
maart
15%
7.2
Beleving van het landschap
13%
% Inkomend
51%
21%
Aandeel op Overijssel
E160.468 E175.328 E182.301
Bron: Provincie Overijssel
78%
47%
Duitsland
Triathlon Holten
Herkomst Duitse
Rijssen - Holten
bezoekers naar Kreis
februari
48%
47%
Strongmanrun
Verhouding Nederland
Hellendoorn
20%
3.394
Ronde van Overijssel
Rijssen-Holten
79%
3.133
Totaal
Herkomst Duitse bezoekers Enschede
januari
182
32%
167
66%
194
GOGBOT
Enschede
Zondag
1.120
FBK games
Hengelo
Zaterdag
973
Enschede Marathon
Enschede
Herkomst
Eigen gemeente
Randgemeente
Overig Overijssel
Overig Nederland
Buitenland
VESTIGINGSKLIMAAT
1.023
Bron:
Factsheet regiomonitor Twente
2017
Totaal
3.101
Aandeel op Overijssel
E16.368
18%
Groepsaccommodaties
E18.203
Militairy Boekelo
Enschede
81%
Huisjesterreinen
Kampeerterreinen
Kunsten op straat
Hof van Twente
Vrijdag
890
CSI Twente
Tubbergen
17%
824
E115.897
82%
927
E112.370
Donderdag
Kampeerterreinen
E90.594
16%
1.202
Hotels/pensions/
jeugdaccommodaties
83%
1.168
2017
Woensdag
956
2016
ARBEIDSMARKT & TALENT
Hotels/pensions/
jeugdaccommodaties
2015
19%
x 1000
80%
2017
Dinsdag
2016
16%
2015
83%
x 1000
Maandag
OVERNACHTINGEN
Fiets, wandel, ren, rijd of step door Twente over verschillende routes. De keuze is groot.(gemeente Borne)
Op de Kuiperberg bij Ootmarsum bevindt zich naast de joodse begraafplaats en de watertoren een bijzonder rijksmonument: de oriënteertafel.
Op de sokkel van de fraaie stenen tafel staat: ‘ANWB bondsfeesten 22-23 juli 1922’. Dit is een verwijzing naar de dag waarop het fenomenale
panoramazicht de erkenning kreeg die het verdiende. (Paulien Koelman)
Het Fanny Blankers-Koen Stadion (FBK Stadion) in Hengelo is genoemd naar de Nederlandse atlete Fanny Blankers-Koen. Hier
vinden jaarlijks de Fanny Blankers-Koen Games plaats. (gemeente Hengelo)
Atlas Twente 56
Het countrypopfestival Tuckerville in Het Rutbeek bij Enschede met Ilse de Lange als drijvende kracht. (Ben Houdijk)
Atlas Twente 57
HET TWENTSE LANDSCHAP
IS LEESBAAR
Bij steeds meer invloedrijke
omgeving konden scannen op gevaar.
De Tukkers weten natuurlijk al lang dat
natuurfotografen in ons land staat
In een bosrijk gebied met heuvels kon
ze in een mooi gebied wonen. Daarvoor
Twente op het netvlies. ‘Ik was hier
je goed schuilen tegen roofdieren en
hebben ze echt geen bevestiging uit
nog nooit geweest. Twente is iets heel
vijanden of ze juist van verre zien
onderzoek nodig. Maar soms lijkt het
aparts… Het landschap is kleinschalig,
aankomen. Maar nieuwsgierig als ze
erop dat ze het doodnormaal vinden
intiem en vol coulissen’, typeerde
waren, wilden onze voorvaderen ook
dat ze voor hun huisdeur één van de
landschapsfotografe Saksia Boelsums de
geprikkeld worden – er moest wel wat
meest gewaardeerde landschappen van
streek in een interview in de Twentsche
te raden en ontdekken overblijven.
Nederland hebben liggen. ‘Wonen’
Courant Tubantia (20 september 2016).
Misschien lag er achter de horizon of
leidt nu eenmaal tot ‘wennen’ en
Ze is niet de enige die er zo over denkt.
om de hoek wel water, voedsel of iets
maakt bijzondere dingen ‘gewoon’.
Uit onderzoek blijft dat Nederlanders erg
anders onverwachts! Door die menselijke
Daardoor missen ze de frisse blik van de
veel waardering hebben voor het knusse
behoefte aan bescherming, overzicht
buitenstaander. Over Twente zei fotografe
landschap zoals je dat in de contreien
en verrassing zouden we onbewust nog
Saskia Boelsums bijvoorbeeld ook:
tussen Regge en Dinkel aantreft.
steeds een duidelijke voorkeur hebben
‘Koeien onder een oude eik, boerderijen in
voor natuurlijke omgevingen waar we
een open plek in het bos. De schoonheid
Psychologen kijken er niet raar van op
die elementen terugvinden. Het Twentse
is in Twente nooit ver, maar altijd
dat men het Twentse panorama zo mooi
landschap past helemaal in dat plaatje.
dichtbij. Je moet het alleen willen zien.’
vindt. Telkens komt uit onderzoek naar
Het komt harmonieus over en is goed
Goed dat ze de Tukkers er nog eens op
voren dat heuvelachtige omgevingen met
‘leesbaar’; mensen hebben het idee dat
wijst.
bomenpartijen en kromme weggetjes
ze het begrijpen. Bovendien heeft het
meer gewaardeerd worden dan kale
natuurschoon voldoende variatie om
vlaktes met kaarsrechte wegen. Hoe
ons voor langere tijd te boeien. Essen
dat komt? Er is een theorie die zegt
en houtwallen maken een omgeving
dat we daarvoor duizenden jaren terug
spannend, anders dan bijvoorbeeld het
moeten in de historie. Om te kunnen
vlakke en lege Groningen of Flevoland.
overleven, zo luidt de redenering, waren
Een mix van orde en mysterie, daar gaat
onze voorouders op zoek naar plekken
het blijkbaar om.
die beschutting boden en waar ze de
TECHNIEK ALS MOTOR
VIND JE WEG NAAR TWENTE
8 BEREIKBAARHEID EN VERBINDINGEN
Legenda
Het fijnmazige recreatieve
netwerk op de vorige kaart staat
Wegen
in groot contrast met de grote
Autoweg
infrastructuurbundels op deze kaart.
A50
Hier valt de strategische ligging van
Benaming autosnelweg
Twente op Europese schaal meteen
Waterwegen
ARBEIDSMARKT & TALENT
op. De internationale oost-west
Vaarweg
verbinding tussen de mainports en
Haven
greenports in het westen van het
land en de stedelijke knooppunten
in Duitsland en het Europese
Spoorwegen
TWENTE
achterland loopt door Twente. De
snel-, spoor- en waterwegen zijn
een belangrijke schakel in de North
Spoorweg
Station
Vliegveld
Sea Baltic Corridor. Deze corridor
behoort tot het kernnet van het
TEN-T (Trans-European Transport
Bronnen:
TENtec corridor
Network), waar gewerkt wordt
VESTIGINGSKLIMAAT
aan één logistiek, synchromodaal
systeem. De samenwerking
tussen havens, waaronder die van
Hengelo en Almelo, en andere
multimodale knooppunten moet het
goederenvervoer over water en spoor
versterken.
De weg en het spoor zijn ook
belangrijk voor de regionale
ontsluiting van de regio. Het
CIRCULAIRE ECONOMIE
grensoverschrijdende spoornetwerk
kan nog geoptimaliseerd worden op
oa. reistijd, capaciteit, frequentie en
betrouwbaarheid.
Atlas Twente 60
Atlas Twente 61
0
8
4
N
16
12
20km
TECHNIEK ALS MOTOR
VIND JE WEG NAAR TWENTE
8 BEREIKBAARHEID EN VERBINDINGEN
8.1 Huizen met glasvezelaansluiting
8.2 Spoorkaart van Nederland
Percentage
Concessie
NS
1 - 20 %
8.4 Aantal kilometers tot station
8.5 Fietssnelwegen in Nederland
Minder dan 5 km
21 - 40 %
Arriva
5 - 10 km
41 - 60 %
Syntus/Keolis
10 - 25 km
60 - 80 %
Breng
25 - 50 km
81 - 100 %
Connexxion
50 km of meer
ARBEIDSMARKT & TALENT
Bron: Stratix
Bron: Dennistw
Bron: Tour de Force
8.6 Netwerk van Europese multimodale knopen, Trans-Europees Transport Netwerk (TEN-T corridors)
Atlas Twente 62
Atlas Twente 63
CIRCULAIRE ECONOMIE
Bron: ec.europa.eu
VESTIGINGSKLIMAAT
8.3 Reistijden auto vanuit Twente
Bron: CBS (2015)
De Combi Terminal Twente in Hengelo is de modernste inlandterminal in Nederland. (Regio Twente)
De A1 verbindt Twente met de Randstad en met Duitsland. (Regio Twente)
Atlas Twente 64
De fietssnelweg F35 is een snelle, veilige non-stop fietsverbinding van Nijverdal naar de Duitse grens met zijtakken van Almelo
naar Vriezenveen en van Enschede naar Oldenzaal. Een deel van de F35 is verkozen tot beste snelfietsweg van Nederland.
(provincie Overijssel)
Atlas Twente 65
TECHNIEK ALS MOTOR
LEEFRUIMTE
9 GEBOUWDE OMGEVING
Legenda
Uniek voor de Twentse gebouwde
omgeving is niet alleen dat het
Mate van stedelijkheid
landschap nooit ver weg is, maar ook
1 (>= 2.500 adressen/km²)
dat je een relatief grote woning kunt
2 (1.500 - 2.500 adressen/km²)
krijgen in een stedelijke regio van
3 (1.000 - 1.500 adressen/km²)
formaat. Zo is Twente qua inwoners
4 (500 - 1.000 adressen/km²)
ARBEIDSMARKT & TALENT
groter dan provincie Zeeland,
5 (< 500 adressen/km²)
Flevoland of Groningen en zijn in
Bedrijventerrein
Stedenband Almelo - Hengelo Enschede vele (grootstedelijke)
Woonoppervlakte
functies te vinden. Dat smaken
per persoon,
verschillen en er hierbij verschillende
gemiddeld per gemeente
leefmilieus voorhanden zijn is des
te meer een reden waarom het hier
heerlijk wonen is.
5
8
6,4
m2
EN
SC
HE
DE
VESTIGINGSKLIMAAT
Bronnen:
CBS - Woonoppervlakte in Nederland
(2018)
CBS - Statline Mate van Stedelijkheid
(2017)
CIRCULAIRE ECONOMIE
Atlas Twente 66
Atlas Twente 67
0
2
1
N
4
3
5km
9.4 Vinex-locaties, bevolkingskernen en ecologische hoofdstructuur
TECHNIEK ALS MOTOR
LEEFRUIMTE
9 GEBOUWDE OMGEVING
9.1 Bevolkingsprognose 2019-2030
Bevolkingsgroei
Minder dan -4 %
-4 tot -2 %
-2 - 0 %
Meer dan 0 %
ARBEIDSMARKT & TALENT
Bron: Primos 2019, bewerking provincie Overijssel
9.2 Verhuizingen binnen Twente: waar gaan de
vertrekkers naartoe
Bron: PBL, Ministerie I&M (SVIR)
De richting van de pijl laat zien waar de
9.5 Groene druk: landschapssbescherming in stadsranden
meeste verhuizers per saldo heen gaan in
VESTIGINGSKLIMAAT
de periode 2013-2017. De dikte geeft aan
hoe groot het verhuistekort is.
Bron: CBS, bewerking provincie Overijssel
9.3 Verhuizingen binnen Twente: waar komen de
vestigers vandaan
CIRCULAIRE ECONOMIE
De richting van de pijl laat zien waar de
meeste vestigers per saldo vandaan
komen in de periode 2013-2017. De dikte
geeft aan hoe groot het verhuisoverschot
is.
Bron: CBS, bewerking provincie Overijssel
Bron: CBS, provincies, bewerking PBL
Atlas Twente 68
Atlas Twente 69
De aanwezigheid van groen en speelmogelijkheden, zoals hier in woonwijk de Bornsche Maten, is belangrijk voor de
gezondheid. (gemeente Borne)
In particuliere opdracht gebouwde woningen aan de Lonnekerspoorlaan, Roombeek in Enschede. (gemeente Enschede)
Atlas Twente 70
Tuindorp ‘t Lansink werd gebouwd op aandringen van Charles Theodorus Stork, zodat zijn arbeiders fatsoenlijk
konden wonen. Hiermee werd bovendien de Hengelose woningvoorraad flink uitgebreid. (Christian van der Meij)
Het stadje Ootmarsum wordt opgenomen in het groene Twentse landschap. (Pauline Koelman)
Atlas Twente 71
HET STADSPARK VAN
NEDERLAND
Oorspronkelijk was Twente een landelijk
landelijke regio met alle kenmerken van
van de ander). Je ziet het ook in het
gebied, net zoals Salland, Drenthe en
dien: rustiek, groen en veilig. Vrijwel
Twentse winkellandschap. Haaksbergen
de Achterhoek. Waarschijnlijk was de
nergens in Nederland ben je vanuit de
en Losser kunnen nog zo veel investeren
streek ook landelijk gebleven als koning-
grote stad zo snel in het buitengebied als
in hun centrum, de trek richting
koopman Willem I niet had besloten ’s
in Twente. En dat geldt natuurlijk ook
Enschede – waar steeds meer grote
lands textielnijverheid grotendeels in
andersom. Uit de pendel- en koopstromen
winkelketens te vinden zijn – is niet
Twente te vestigen. Zijn argumentatie:
blijkt dat er nauwe contacten zijn tussen
tegen te houden. En omdat de consument
de inheemse bevolking had ervaring met
stad en ommeland. Het grootste deel
z’n euro maar één keer kan uitgeven,
huisnijverheid, was kinderrijk en wist
van het Twentse woon-werkverkeer
moeten er in Twente zeker geen nieuwe
de handen uit de mouwen te steken. De
beperkt zich tot intraregionale
locaties à la Plein Westermaat bijkomen.
industrialisatie vanaf 1830 zorgde in
verplaatsingen. Wel is het voornamelijk
Concentreer het winkelbestand liever
Twente voor een ware bevolkingsexplosie.
eenrichtingsverkeer: veel inwoners van
in het hart van de Twentse steden en
Vanuit de rest van het land stroomden
plattelandsgemeenten zijn voor hun werk
dorpen. Desondanks mogen we zeggen
arbeidskrachten toe. Rond de fabrieken en
aangewezen op de stad. Steeds meer
dat Twente als regio nog steeds in balans
arbeiderswijken ontstond een dynamische
Tukkers, onder wie jongeren, verhuizen
is. De streek combineert het beste van
stedelijke agglomeratie, het Nederlandse
naar de steden of gemeenten die eraan
stad en land. ‘Citypark Twente’, in de
‘Manchester’. De textielindustrie is
grenzen. Met name Borne is in trek. Dat
woorden van positioneringsexpert Onno
intussen weg, maar nog altijd is Twente
verklaart tevens waarom rekenmeesters
Maathuis: het stadspark van Nederland –
dichtbevolkt en verstedelijkt. Anno
verwachten dat bevolkingskrimp met
een regio waar je het park niet in de stad
nu woont de helft van de Tukkers in
name zal optreden in de landelijke
vindt, maar juist steden in het park.
Enschede, Hengelo en Almelo en de helft
gemeenten, zoals Twenterand, Dinkelland
in plattelandsgemeenten. De drie steden
en Hof van Twente.
zijn grootstedelijk met alle lusten en
lasten die daarbij horen. Als ze zouden
Deze ontwikkeling kunnen we overal
fuseren tot Twentestad, vormen ze in één
waarnemen. Economisch-geografen
klap de vijfde stad van het land.
hebben het over het agglomeratie-effect
(succes trekt succes aan) en waterbed-
Tegelijkertijd is Twente nog altijd een
effect (groei van de één gaat ten koste
TECHNIEK ALS MOTOR
OALE GROOND
10 NATUUR EN LANDSCHAP
Legenda
Twente is een streek met grote
landschappelijke kwaliteiten. Het
Landen, gronden en occupatie
Twentse landschap is een vrolijke
Bos en houtwal
afwisseling van beken en bossen,
Heide- en moerasgrond
kanalen en houtwallen, natte en
Ontgonnen veengrond
droge gronden en is al eeuwenlang
Grasland
Akkerland
oale groond heeft Twente gezegend
Stedelijk gebied
met vruchtbare beekdalen, essen,
Rivier, beek en overig water
houtwallen, heidevelden en bossen.
Kanaal
En daar waar ontginning later
Fijnmazig wegennetwerk
volgde of uitbleef - met name langs
de landsgrens - is unieke natuur
Natura 2000-gebied
ontstaan. Het landschap is veelzijdig
Reliëf
en kleinschalig en door de vele paden
ARBEIDSMARKT & TALENT
in bewerking. De bewerking van de
en routes goed toegankelijk.
Het Twentse landschap is
voortdurend aan (menselijk
geïnitieerde) veranderingen
onderhevig geweest en is dat nog
steeds. Het landschap is bijvoorbeeld
veel opener geweest. Veranderingen
in de landbouw en de opkomst
van de industrialisatie hebben
VESTIGINGSKLIMAAT
Bronnen:
Waterschap Vechtstromen
Geoportaal Overijssel
Natuurtypen volgens Compendium voor
de Leefomgeving
Top 50 NL GIS
veel invloed gehad op het Twentse
landschap van nu. En vergeet niet
de sterke opkomst van recreëren
in het landschap. De oale groond
CIRCULAIRE ECONOMIE
weerspiegelt dus de tijdgeest en haar
omgang met de leefomgeving.
Atlas Twente 74
Atlas Twente 75
0
2
1
N
4
3
5km
a Park/Recreatiegebied
Atlas Twente 76
1980
2010
Bron: Hybrid Landscapes, Nederland 1860 -2010, MUST Stedebouw (2010)
Atlas Twente 77
ds Architecture Institute at the Architecture Bienniale Venice 2004.
10.1 De ontwikkeling van Twente in stapjes van 30 jaar
CIRCULAIRE ECONOMIE
i
1890
ds Architecture Institute at the Architecture Bienniale Venice 2004.
ds Architectuurinstituut voor de Architectuurbiënnale Venetië 2004.
ds
Architecture
Institute
at the-Architecture
Bienniale
2004.470 0561 - [email protected] - www.must.nl
Amsterdam
- The
Netherlands
T +31 (0)20 470
2013 - Venice
F +31 (0)20
ds
Architectuurinstituut
voor de Architectuurbiënnale Venetië 2004.
MUST
urbanism stedebouw
Amsterdam - The Netherlands - T +31 (0)20 470 2013 - F +31 (0)20 470 0561 - [email protected] - www.must.nl
MUST urbanism stedebouw
i
i
1860
ds Architecture Institute at the Architecture Bienniale Venice 2004.
ds Architectuurinstituut voor de Architectuurbiënnale Venetië 2004.
Amsterdam - The Netherlands - T +31 (0)20 470 2013 - F +31 (0)20 470 0561 - [email protected] - www.must.nl
MUST urbanism stedebouw
VESTIGINGSKLIMAAT
i
80 2010
ARBEIDSMARKT & TALENT
1950
nsiva/Poligono di tiro Verdedigingslinie/Schietterrein
10 NATUUR EN LANDSCHAP
TECHNIEK ALS MOTOR
OALE GROOND
1920
TECHNIEK ALS MOTOR
OALE GROOND
Ruimtelijke condities voor landnatuur, 2015
10.3 Ruimtelijke condities voor landnatuur
10 NATUUR EN LANDSCHAP
10.4 Aantal kilometer tot bos
Percentage doelsoorten
waarvoor leefgebied, bij
optimale milieucondities,
geschikt is
Percentage doelsoorten waarvoor leefgebied, bij optimale
Kijk ook eens naar:
alle Natura 2000 gebieden
Atlas Twente Link
milieucondities, geschikt is:
0 - 10
< 1 km
10 - 25
1 - 2 km
25 - 50
2 - 5 km
50- 75
>5 km
75 - 90
Geen
90 - 100
gegevens
Bergentheim
pbl.nl
Kloosterhaar
Vroomshoop
Bron: Wageningen Environment Research (2017)
Bron: Wageningen
Environmental Research
Bron: Compendium voor de Leefomgeving/CBS (2016)
ARBEIDSMARKT & TALENT
10.2 Vernieuwde geomorfologische kaart van Twente, indeling van Beek (2009)
0 – 10
10 – 25
25 – 50
50 – 75
75 – 90
90 – 100
Geesteren
Vriezenveen
10.5 Groene dooradering van het landschap
Ootmarsum
Tubbergen
10.6 Aandeel groene landschapselementen
Dekzandlandschap
Dal van de Dinkel
Denekamp
Albergen
Weerselo
ALMELO
Rossum
Saasveld
Dekzandlandschap
Bekken
van Hengelo
RIJSSEN
OLDENZAAL
natuurnetwerk
0 - 1%
6 - 8%
bebouwingskern
1 - 2%
8 - 10%
voldoende groene elementen
2 - 3%
10 - 15%
onvoldoende groene elementen
3 - 4%
15 - 25%
4 - 6%
> 25%
BORNE
Enter
HENGELO
Losser
Delden
Lonneker
Overdinkel
Goor
Markelo
ENSCHEDE
Diepenheim
VESTIGINGSKLIMAAT
Wierden
Stuwwal- en
smeltwaterlandschap
Twente-West
Boekelo
Hengevelde
Stuwwal- en
grondmorenelandschap
Twente-Oost
Haaksbergen
Beekoverstromingsvlakte
Dalvormige laagte, met veen
Stuwwal- en grondmorene landschappen
Dalvormige laagte, zonder veen
Hoge grondmorene rug
Droog dal (dekzandkopjes)
Hoge stuwwal
Dekzandlandschap
Lage stuwwal
Dekzandruggen
Grondmorene (welvingen)
Vlakte van ten dele verspoelde dekzanden
Beekdallandschap
Grondmorene vlakte
Gordeldekzandrug
Veenkoloniale ontginningsvlakte
Grondmorene rug
Dekzandkopje
Veenrestruggen- en vlakten
Lage smeltrug
Dekzandvlakte
Moerassige vlakte
Bron: De Staat van het Landschap (Landschap Overijssel, 2017)
Beekdalbodem, met veen
Behalve landschappelijke waarde, hebben landschapselementen een belangrijke functie voor planten en dieren in het buitengebied. Een aandeel
landschapselementen van 10% van de totale oppervlakte is in principe voldoende voor de ecologische basiskwaliteit van het buitengebied. De groene
dooradering is op basis van de topografische kaart voor ieder kilometervak in Overijssel bepaald. Daarbij is gekeken naar de verhouding tussen
het oppervlakte natuurlijk groen (bossen, natuurgebieden, kleine landschapselementen en erfgroen) en het overige oppervlak (huizen, wegen,
landbouwgrond).
Bron: Veranderend Platteland (Wildeboer, S. 2017) / Beek, R. van (2009), Reliëf in Tijd en Ruimte
Atlas Twente 78
Bron: De Staat van ons Landschap (Landschap Overijssel, 2017)
Atlas Twente 79
CIRCULAIRE ECONOMIE
Beekdallandschap
De Kroezeboom bij Fleringen is een van de oudste bomen van Nederland. Een kroezeboom, meestal een eik, geeft
een grens of kruispunt aan. (Paulien Koelman)
In het Lutterzand heeft de Dinkel haar natuurlijk meanderend verloop behouden. (Regio Twente)
Het beekdal- en heidelandschap van Springendal en Dal van de Mosbeek wordt vernat, onder andere voor de de alluviale bossen
langs de beek. (provincie Overijssel)
Ooit was het Witte Veen bij Haaksbergen een uitgestrekt hoogveengebied waar boeren schapen lieten grazen. Nu houden Schotse hooglanders het
gebied open en zorgen daarmee voor variatie in de plantengroei. (Regio Twente)
Atlas Twente 80
Atlas Twente 81
TECHNIEK ALS MOTOR
WATER STROOMT?
11 WATER
Legenda
Het watersysteem in Twente is
heel erg divers. Denk aan de vele
Watersysteem
beken en bronnen, het industriële
Rivier
Twentekanaal voor scheepvaart en
Kanaal
wateraanvoer, de recreatieve Regge
Waterloop met groot belang voor
en Dinkel of het stedelijk water.
de waterafvoer
Waterloop
water en de opgaven van nu
Wateroppervlakte
en de nabije toekomst zien.
Reliëf laag-hoog
Enerzijds leidt een gebrek aan
neerslag tot watertekorten met
Droog en nat
drooggevallen waterlopen,
Drooggevallen waterloop
schade voor de landbouw,
(zomer 2018)
industrie, scheepvaart, natuur en
Risicogebied wateroverlast
bebouwing tot gevolg. Anderzijds
ARBEIDSMARKT & TALENT
De kaart laat de omgang met
(huidig en toekomstig)
zorgt een neerslagoverschot
voor (grond-)wateroverlast in de
Occupatie
Twentse beekdalen, onderaan de
Bebouwing
meer stroomafwaarts. Het beter
Bedrijventerrein aan groot,
vasthouden van water is in beide
bevaarbaar water
gevallen een noodzaak en creëert
Functies
een robuuster watersysteem.
Waterwingebied grondwater
Zie ook:
Waterbeschermingsgebied
www.klimaateffectatlas.nl
Haven
www.vechtstromen.nl
Sluis
HUISWERK REGIO TEAM
- Verzilting Duitsland
- Stroomgebieden (Kaart Waterschap)
- Waternetwerkkaart Duitsland
Atlas Twente 82
Atlas Twente 83
0
2
1
N
4
3
5km
CIRCULAIRE ECONOMIE
Bronnen:
Wateratlas Overijssel (2018)
Geoportaal Overijssel (2018)
Functiekaart Water, Actualisatie
Omgevingsvisie (2017/2018) Prov.
Overijssel
Hoogtekaart Nederland, www.ahn.nl
VESTIGINGSKLIMAAT
stuwwallen en in het watersysteem
3. Wat speelt er en wat komt er op ons af?
3.1
Onderscheid in deelgebieden
Zowel voor de invulling van de zorgplichten (hoofdstuk 4), de strategische beleidsdoelen
(hoofdstuk 5) als de sturingsfilosofie (§5.6), geldt dat gemeenten in de omgevingsvisie
Kijk ook eens in:
onderscheid kunnen maken naar deelgebieden.
Ons water in Overijssel
RIJSSEN
11.3 Signaalkaart bodemdaling okt 2016 - okt 2018
Minder dan 5 km
Minder
dan 5 km
Weinig
daling
5
10
km
Continue daling
5 - 10 km
10 - 25 km
10 - 25 km daling
Significante
25 - 50 km
Veel daling
50 km of meer
25 - 50 km
50 km of meer
ARBEIDSMARKT & TALENT
In de regio Twente kunnen we onderscheid maken in een aantal deelgebieden. We maken
onderscheid tussen bebouwd gebied (bestaande bouw en nieuwbouw) en buitengebied. Daarnaast
Atlas
Twente
maken we onderscheid in drie geografische deelgebieden op
basis
van deLink
(geo)hydrologische
eigenschappen van het gebeid. Deze karakteristieken hangen samen met mogelijke kwetsbaarheid
voor wateroverlast en droogte of de opbouw van de ondiepe ondergrond en grondwatersituatie (en
daarmee de mogelijkheid om regenwater te infiltreren). Dit zijn voorbeelden van het toepassen van
de
lagen
benadering,
11.1traditionele
Hoogtekaart
van de
regio Twentewaarbij het bodem en watersysteem de onderlegger vormt van
de fysieke leefomgeving.
11.2 Doorlopend potentiteel neerslagoverschot 2018
Wateraanvoer
ALMELO
TECHNIEK ALS MOTOR
WATER STROOMT?
Dit hoofdstuk beschrijft de huidige situatie voor het thema water in het gebied. Ook komen de
ontwikkelingen aan de orde die het gevolg zijn van klimaatverandering en landgebruik.
11 WATER
Bron: KNMI (2018)
Bron: Klimaateffectatlas (2018)
ENSCHEDE
VESTIGINGSKLIMAAT
11.4 Wateraanvoer in Twente
HENGELO
Figuur 6. Hoogtekaart van de regio Twents waternet. De stuwwal links is de Sallandse Heuvelrug.
Twente is wat betreft geo-hydrologische eigenschappen een divers gebied. In het oosten ligt het stroomgebied van de Dinkel. In het westen wordt
Rechts
de stuwwal
bij Oldenzaal.
Tussen
destroomgebied
stuwwallen
het
Reggedal.
Uiterst
ligt het
de regio begrensd
door de Sallandse
Heuvelrug (78m
hoog). Het
van deligt
Dinkel
wordt
aan de westkant
begrensdrechts
door de heuvelrug
bij
Dinkeldal.
Oldenzaal (max. 75m hoog). Het gebied tussen de twee heuvelruggen watert voornamelijk af richting het noordwesten. Richting het noordwesten wordt
CIRCULAIRE ECONOMIE
het gebied vlakker en vindt afwatering plaats via de Regge. (bron: Waterschap Vechtstromen)
De regio Twents waternet is wat betreft (geo-)hydrologische eigenschappen een divers gebied. In
het oosten ligt het stroomgebied van de Dinkel. In het westen wordt de regio begrensd door de
Sallandse heuvelrug (78 m hoog). Het stroomgebied van de Dinkel wordt aan de westkant
begrensd door de heuvelrug bij Oldenzaal (max 75 m hoog). Het gebied tussen de twee
heuvelruggen watert voornamelijk af richting het noordwesten. Richting het noordwesten wordt het
gebied vlakker en vindt afwatering plaats via de Regge.
Dinkeldal
De Dinkel is een sterk meanderende beek die begint in Noordrijn-Westfalen tussen Coesfeld en
Ahaus. Bij Losser in Twente komt de Dinkel Nederland binnen, stroomt langs het Lutterzand en
Atlas Twente 84(gemeente Dinkelland). In het Dinkeldal is
verlaat Nederland weer in de buurt van Ootmarsum
Bron: Extreme droogte 2018 (Hans Gels) Vechtstromen
Atlas Twente 85
De Roombeek functioneerde eeuwen als aan- en afvoer van water voor de textielindustrie en werd uiteindelijk gedempt. Met de herbouw van
de woonwijk is de beek weer hersteld. De Roombeek heeft wisselende waterstanden en voert na heftige regenbuien meer water af.
(Baasin Fotografie)
Door de droogte van 2018 viel onder andere de Schipbeek bij Diepenheim droog. En ook dit jaar hebben we weer een ernstig
watertekort, met gevolgen voor onder andere de landbouw, de scheepvaart en de industrie. (provincie Overijssel)
Atlas Twente 86
Het Kristalbad, tussen Hengelo en Enschede, vangt overtollig water op, gaat versnippering van het gebied tegen, zuivert water op
een natuurlijke manier, verbindt Driene en Twekkelo en biedt recreatiemogelijkheden. (gemeente Hengelo)
Kanoërs op de Regge. Eerder veroorzaakte de rivier de Regge geregeld overstromingen. Nu wordt geprobeerd het natuurlijke verloop van de
rivier in ere te herstellen. (Emile Willems)
Atlas Twente 87
WATER IS MEER DAN H2O
Wat zou Losser zijn zonder de Dinkel,
maakt kleuren intensiever en geeft
we vooral sinds de eeuwwisseling. Door
Enter zonder de Regge en Vroomshoop
glans aan onze omgeving. Niet voor
enorme hoeveelheden neerslag in korte
zonder het Overijssels kanaal? Overal
niets gaan we ’s zomers bij voorkeur
tijd kunnen straten in kolkende rivieren
en altijd is water cruciaal geweest voor
aan het water zitten, op een bankje,
veranderen en kelders onderlopen. De
regionale ontwikkeling, ook in Twente.
terrasje of zelfs pootjebadend. Van alle
opwarming van de aarde begint haar
De nabijheid van water maakte handel,
landschapselementen geeft water ons de
tol te eisen, ook in Twente. Of zoals
nijverheid en transport mogelijk. Daarom
meest intensieve zintuigelijke ervaring.
kunstenaar Marcel Mariën het eens
bouwde men vroeger nederzettingen
Op zoek naar omgevingskwaliteit
beeldend uitdrukte: ‘Wie de wolken in
graag in de buurt van een bron, rivier
investeren gemeenten dan ook steeds
brand steekt, zal regen oogsten.’ Met het
of beek. Soms zie je het ook terug in
meer in water. Zo brengt Almelo het
oog op de klimaatverandering is het zaak
plaatsnamen. Neem Overdinkel en
water op grote schaal terug in de stad
het water om ons heen goed in de gaten
Glanerbrug, waar het direct duidelijk
om het centrum weer aantrekkelijk
te houden. Nadenken over de rol van
is. Maar ook de naam Wierden heeft
te maken. Maar ook kleine ingrepen,
water in de Twentse steden en dorpen
bijvoorbeeld een link met water: het komt
zoals fonteinen, waterspuwers en
is daarom niet alleen leuk, maar ook
van ‘Wederden’ dat mogelijk ‘bevloeide
waterspeelobjecten verhogen de sfeer in
toekomstgericht. Water is meer dan H2O
strook grasland langs een rivier’
binnensteden. Ze bieden verfrissing en
– we leven ervan, maar moeten er ook
betekent. Het belang van water gaat
zijn een bron van vermaak.
mee leren leven.
echter verder dan de economie. Want
water staat voor leven. De mens kan
De uitdaging in onze omgang met water
dagenlang zonder voedsel, maar zonder
is echter dat we geen nat pak krijgen.
water houden we het niet lang vol.
Want het moet natuurlijk wel leuk blijven.
Die ambivalente relatie zie je ook bij
Behalve noodzakelijk is water aangenaam.
regen: een paar druppels is niet erg, maar
Water zorgt voor ruimtelijke kwaliteit in
een hoosbui vraagt om bescherming. Dat
stad en land. Het heeft magneetwerking:
we ons in tijden van droogte – Twente
we kijken er graag naar – het werkt
behoort tot de droogste gebieden van ons
stressverlagend – en genieten van de
land – tegelijkertijd steeds meer moeten
stroming en glinstering ervan. Water
wapenen tegen het wassende water, zien
TECHNIEK ALS MOTOR
MET ONS BOERENVERSTAND
12 VOEDSEL EN LANDBOUW
Legenda
Twente is van oudsher een agrarisch gebied.
Ook de grote steden, Enschede, Almelo en
Productie
Hengelo, waren tot het midden van de 19e
Akkerbouw
eeuw kleine stadjes met een sterk agrarisch
karakter. De agrarische sector is nog
Grasland
MEERWAARDE BIOMASSA
Voedergewassen
MEERWAARDE BIOMASSA
steeds belangrijk en staat voor een grote
Kassen
duurzame landbouw; kringlooplandbouw.
Innovatie
Twente is door de minister aangewezen als
MEERWAARDE BIOMASSA
één van de vijf experimenteergebieden
MEERWAARDE BIOMASSA
voor kringlooplandbouw. Experimenteren
Hoger agrarisch onderwijs
Mineral Valley Twente:
REGIONALE
VOEDSELPRODUCTIEKETEN
is nodig om uiteindelijk voedsel te
PROEFTUIN MINERAL VALLEY
produceren dat minder schadelijk is
Projecten ten behoeve van een gezondere
bodem en het hergebruik van biomassa
BODEMGEZONDHEID & WATER
voor natuur, milieu en klimaat.
REGIONALE
VOEDSELPRODUCTIEKETEN
Het experimenteren gebeurt binnen
MEERWAARDE BIOMASSA
Mineral Valley Twente, een samenwerking
Agrisch Opleidingscentrum
van overheden, onderzoek- en
Bronnen:
www.mineralvalley.nl
Basisregistratie gewaspercelen BRP (NL)
Geoportaal Overijssel
Open street maps (DU)
VESTIGINGSKLIMAAT
onderwijsinstellingen en ondernemers
in de agro & food sector. In verschillende
REGIONALE
VOEDSELPRODUCTIEKETEN
proeftuinen onderzoekt Mineral Valley
Twente (link) nieuwe oplossingen en
technieken op het gebied van regionale
LANDBOUW, KLIMAAT
& MAATSCHAPPIJ
REGIONALE
VOEDSELPRODUCTIEKETEN
voedselproductieketen, landbouw en
ARBEIDSMARKT & TALENT
LANDBOUW, KLIMAAT
& MAATSCHAPPIJ
opgave, namelijk een overgang naar een
maatschappij, meerwaarde biomassa
REGIONALE
VOEDSELPRODUCTIEKETEN
en klimaat, bodemgezondheid en
water. Door gebruik te maken van haar
innovatiekracht en kennis wil Twente meer
CIRCULAIRE ECONOMIE
dan gemiddeld in Nederland bijdragen aan
de verduurzaming van de landbouw.
De kaart toont het kleinschalige landschap
met voornamelijk veeteelt in combinatie
met de verschillende proeftuinen.
Atlas Twente 90
Atlas Twente 91
0
2
1
N
4
3
5km
TECHNIEK ALS MOTOR
MET ONS BOERENVERSTAND
12 VOEDSEL EN LANDBOUW
Milieucondities bepaald door stikstofdepositie, 2015
12.1 Milieucondities bepaald door stikstofdepositie, 2015
Goed
Matig
Goed
Matig
Slecht
Slecht
Geen oordeel
rijssel
Prognose voor 2030
Aantal ondernemingen neemt af *
Vrijkomende agrarische bebouwing per regio
Schaalvergroting neemt toe
< 50.000 m2
50.000 - 150.000m2
150.000 - 300.000m2
> 300.000 m2
bouwen leidt
n onveiligheid.
gezondheidsminaliteit aan.
ziening voor
.
Megabedrijven
Schaalvergroting
Hardenberg
Nieuwe familiebedrijven
ouwing in Overijssel
Zwolle
Traditionele familiebedrijven
Prognose voor 2030
Aantal ondernemingen neemt af *
Schaalvergroting neemt
toe familiebedrijven
Kleine
Vrijkomende agrarische bebouwing per regio
Almelo
nderhoud van leegstaande gebouwen leidt
edering van het landschap en onveiligheid.
de asbestdaken vormen een gezondheidsovendien trekt leegstand criminaliteit aan.
of verhuur als oudedagsvoorziening voor
Bron: Meta-Natuurplanner, WUR
blijkt steeds vaker een illusie.
hobbyboeren
12000
< 50.000 m2
50.000 - 150.000m2
Hengelo
Enschede150.000 - 300.000m2
> 300.000 m2
pbl.nl
door toenemende leegstand.
Megabedrijven
Schaalvergroting
Hardenberg
Nieuwe familiebedrijven
Bron:inMeta-Natuurplanner
WUR voor 2030
Prognose
e bebouwing
Overijssel
Zwolle
12000
hobbyboeren
12.3 Aantal ondernemingen in Overijssel
< 50.000 m2
50.000 - 150.000m2
150.000 - 300.000m2
> 300.000 m2
Hengelo
Enschede
Hardenberg
Heel grote bedrijven
Megabedrijven
Schaalvergroting
Schaalvergroting
8000
10000
Nieuwe
familiebedrijven
Nieuwe
familiebedrijven
Traditionele
familiebedrijven
Traditionele
familiebedrijven
Prognose hergebruik
2017 – 2030
Kleine
Kleinefamiliebedrijven
familiebedrijven
Almelo
12000
20%
Actuele leegstand
45-50
15%
VESTIGINGSKLIMAAT
Slecht onderhoud van leegstaande gebouwen leidt
tot verloedering van het landschap en onveiligheid.
gemiddelde
leeftijd is 57,1 jaar
20% vormen
Verweerde asbestdaken
een gezondheidsrisico. Bovendien trekt leegstand criminaliteit aan.
Prognose leegstand
Verkoop of verhuur als oudedagsvoorziening voor
2017 – 2030
Zwolle
en de boer blijkt steeds vaker een illusie. Leeftijd Agrariërs
50-55
n.
Gemiddelde leeftijd is 57,1 jaar
55-60
hobbyboeren
Hobbyboeren
Hengelo 8000
Enschede
In agrarisch gebruik
2030
6000
50-55
60-65
Prognose leegstand
2017 – 2030
45-50
15%
55-60
Leeftijd Agrariërs
60-65
10%
Gemiddelde leeftijd is 57,1 jaar
Prognose hergebruik
2017 – 2030
20%
40-45
50-55
70-75
5%
75
>
70-75
45-50
15%
5%
< 40
0
8000
4000
65-70
In agrarisch gebruik
2030
0
4000
65-70
Actuele leegstand 40-45
10%
en hergebruik
< 40
10000
6000
55-60
75 >
60-65
Let op: in de voorlopige
cijfers verdwijnen
er in 2016 ca. 600,
vooral kleine,
2000
landbouwbedrijven,
2000
omdat ze niet meer
6000
2001 2004 2007 2010 2013 2016
voldoen aan de nieuwe
2001 2004 2007 2010 2013 2016
definitie van actief
landbouwbedrijf.
0
10%
0
Het kleinschalige landschap van Twente biedt kansen voor een toekomstgerichte, natuurinclusieve landbouw.
(provincie Overijssel)
4000
Bron: Provincie Overijssel
Bron: Provincie Overijssel
65-70
*) in de voorlopige cijfers verdwijnen er in 2016 ca. 600, vooral kleine, landbouwbedrijven, omdat ze niet meer voldoen aan de nieuwe definitie van actief landbouwbedrijf.
*) in de voorlopige cijfers verdwijnen
er in 2016 ca. 600, vooral kleine, landbouwbedrijven, omdat ze niet meer voldoen aan de nieuwe definitie van actief landbouwbedrijf.
40-45
Atlas Twente 92
5%
Atlas Twente 93
70-75
75 >
2000
< 40
2001 2004 2007 2010 2013 2016
CIRCULAIRE ECONOMIE
asbest
Kleine
familiebedrijven neemt toe
Schaalvergroting
Almelo
Leeftijd Agrariërs
12.2
Leeftijd agrariërs in Overijssel, 2017
Gemiddelde leeftijd is 57,1 jaar
en hergebruik
uwing
Aantal ondernemingen neemt af *
Traditionele familiebedrijven
10000
Vrijkomende agrarische bebouwing per regio
onder druk door toenemende leegstand.
In 1971 wordt in Tubbergen een demonstratie van boeren tegen de voorgenomen ruilverkaveling hardhandig de kop in gedrukt. Dit protest zal
uiteindelijk leiden tot een modernisering van de Ruilverkavelingswet. (Rob Mieremet, Nationaal Archief / Anefo)
ARBEIDSMARKT & TALENT
Geen oordeel
TECHNIEK ALS MOTOR
VRAAG EN AANBOD
VAN ENERGIE
13 ENERGIE
Legenda
Met de ondertekening van het
Klimaatakkoord in Parijs staat
Netwerk
Nederland, en ook Twente, voor
Gasnetwerk
een grote opgave: we moeten flink
Hoogspanningsnet
energie besparen, energie duurzaam
Verdeelstation elektra
opwekken en overstappen naar
Warmtenet
andere infrastructuur en opslag).
ARBEIDSMARKT & TALENT
een nieuw energiesysteem (met
Opwekking
De besparingsopgave ligt vooral
Energiecentrale
bij de industrie, mobiliteit en in
Windturbine (>1 MW)
de gebouwde omgeving. Zo zie je
Collectief zonproject
op de kaart de grootverbruikers
- gerealiseerd
van energie en de woningen die
- in voorbereiding
energiezuiniger gemaakt moeten
Gasveld
worden. Duurzame energie wordt
onder andere opgewekt met de
Verbruik
afvalverbrandingsinstallatie Twence
Grootverbruiker Gronings gas
Woning met laag
Enschede. Het aantal zonnevelden
energielabel (D t/m G)
en windturbines is zeer beperkt,
Bebouwing
zeker als je het vergelijkt met de
Bedrijventerrein
vele windturbines in Duitsland.
bestaande fossiele brandstoffen, ook
uit de Twentse gasvelden, vervangen.
Voor het transport zijn de
leidingenstelsels belangrijk.
Wat daaraan opvalt is dat het
hoofdnetwerk zich beperkt tot de
Twentse steden. En dat de netwerken
van Nederland en Duitsland niet
goed met elkaar zijn verbonden.
Atlas Twente 94
Atlas Twente 95
0
2
1
N
4
3
5km
CIRCULAIRE ECONOMIE
Bronnen:
www.nationaleenergieatlas.nl
www.ep-online.nl
www.ftm.nl/artikelen/dit-zijn-de200-grootgebruikers-van-groningsgas?share=1
geoportaaloverijssel.nl (2018
Aardbevingen en gaswinlocaties in
Overijssel)
Lokale Energie Monitor 2018,
collectieve zonprojecten
www.windstats.nl/statistieken/
Gasunie Nederlands transport systeem
(2015)
https://www.proplanta.de/Maps/
Windkraftanlagen_points1404907272.
html
(windenergie duitsland)
Deze hernieuwbare energie gaat de
VESTIGINGSKLIMAAT
en de warmtenetten van Hengelo en
TECHNIEK ALS MOTOR
VRAAG EN AANBOD
VAN ENERGIE
13 ENERGIE
13.1 Energieverbruik van Twentse gemeenten t.o.v. Nederland
13.2 Hoofdtransportnet elektriciteit van Tennet
Gemiddeld aardgasverbruik in m3
2000
1500
ARBEIDSMARKT & TALENT
1000
500
0
E
ns
e
ch
de
m
Al
el
o
H
g
en
el
o
r
Bo
ne
O
ld
a
za
en
H
l
aa
ks
r
be
e
n
n
n
n
d
er
nd
nt
te
or
ge
de
ss
an
o
r
ll a
ol
o
er
er
e
we
d
e
i
L
t
H
T
b
k
n
b
W
le
in
en
an
en
D
el
Tu
Tw
fv
H
js s
i
o
R
H
ge
n
N
e
r
de
la
nd
Bron: www.tennet.eu
13.3 Energieopgave Twente in beeld
4000
3000
2000
Kijk ook eens in:
Twentse energiestrategie
1000
VESTIGINGSKLIMAAT
Gemiddeld elektriciteitsverbruik in kWh
Atlas Twente Link
0
ed
e
m
Al
el
o
H
g
en
el
n
al
rn
te
za
oo
ol
n
d
e
n
-H
ld
le
en
O
el
H
ji ss
R
o
Bo
H
rn
of
e
de
e
Tw
er
en
en
en
nd
nd
ss
rg
rg
rd
ra
ll a
o
e
e
e
e
e
i
L
t
b
kk
bb
W
en
ks
in
Tu
Tw
D
aa
H
e
nt
Bron: CBS (Q3, 2017)
N
e
r
de
la
nd
Bron: Twentse energiestrategie
(februari 2018)
Atlas Twente 96
Atlas Twente 97
CIRCULAIRE ECONOMIE
En
h
sc
De warmtekrachtcentrale van Roombeek wordt ook wel de Stadshaard van Enschede genoemd (Regio Twente)
Tussen Almelo en Borne wilt Twence een mestverwaardingsinstallatie bouwen, die de agrarische sector helpt bij de verwerking van mest en bijdraagt aan
de realisatie van de doelstellingen op het gebied van duurzame energie en de terugwinning van grondstoffen. (Twence)
Atlas Twente 98
De ondernemers van de bedrijventerreinen in Enter willen gezamenlijk verduurzamen en onderzoeken nu of zij op hun daken zonnepanelen kunnen
leggen. (Laura Spackler)
Zonnepark De Groene Weuste is een initiatief van bewoners uit Wierden en Enter. (Jan Sasbrink)
Atlas Twente 99
TECHNIEK ALS MOTOR
KRINGLOPEN MAKEN
14 CIRCULAIRE ECONOMIE
Legenda
In 2050 heeft Nederland een
circularie economie, waarin afval
niet bestaat en grondstoffen steeds
opnieuw worden gebruikt. In andere
Materiaalstromen
Biovergistingsinstallatie
wil meer dan gemiddeld bijdragen
Compostbedrijf
aan de verduurzaming van de
Circulaire bouwproject
ARBEIDSMARKT & TALENT
woorden: kringlopen maken. Twente
landbouw door het ontwikkelen van
technologie en kennis.
Infrastructuur
Om grondstoffen en materialen
Infrastructuur gevaarlijke
opnieuw te kunnen gebruiken,
stoffen
moeten deze verplaatst en
Industrieterrein
opgeslagen worden. Bestaande
Haven
bedrijventerreinen, die multimodaal
4
Milieucategorie 4
zijn aangesloten, zijn daarom van
5
Milieucategorie 5
belang. Net als terreinen met een
Wat opvalt is de gelijkmatige
verspreiding van de categorie
VESTIGINGSKLIMAAT
Bronnen:
Transitieagenda circulair
bouwen Overijssel 2019 (link)
www.avih.nl/biomassakaart
www.ibis-bedrijventerreinen.nl
Geoportaaloverijssel (2018)
hoge milieucategorie.
4 terreinen over de regio en het
beperkte aantal bedrijventerreinen
met de de hoogste categorie (5). De
A1, A35, de Twentekanalen en het
spoor verbinden Twente zowel met
het westen van Nederland als met
Duitsland.
CIRCULAIRE ECONOMIE
Atlas Twente 100
Atlas Twente 101
0
2
1
N
4
3
5km
Meer dan 20
51 – 100
101 – 250
Meer dan
250
TECHNIEK ALS MOTOR
KRINGLOPEN MAKEN
14 CIRCULAIRE ECONOMIE
Figuur 3.2
Initiatieven circulaire economie per gemeente, 2018
Figuur 3.1
Biomassa en voedsel
Bouw
Activiteiten circulaire economie per gemeente, 2018
Figuur 3.2
Figuur 3.2
Initiatieven
circulaire
per gemeente, 2018
Initiatieven circulaire
economie economie
per gemeente, 2018
Aantal
initiatieven
Aantal initiatieven
Alle
transitieagenda's
14.1
Activiteiten circulaire economie
101 – 250
Consumptiegoederen
51 – 100
101 – 250
Meer dan
250
Meer dan 1000
pbl.nl
101 – 250
Consumptiegoederen
Kunststoffen
Aantal initiatieven
Aantal initiatieven
251 – 500
Meer dan
51 500
– 100
Biomassa en voedsel
Meer
dan
26 – 50
250
51 – 100
101 – 250
Bouw
Aantal initiatieven
5 of minder
2–5
25 of minder
251 – 500
Meer dan 20
26 – 50
Kunststoffen
Meer dan
500
Aantal initiatieven
101 – 250
Aantal
initiatieven
51 – 100
2–5
pbl.nl
251 – 500
pbl.nl
pbl.nl
Consumptiegoederen
pbl.nl
pbl.nl
Meer dan
500
Bron: PBL (2019)
Meer dan 5
per onderwerp uit degericht
transitie­
op lokale reparatie en recycling (denk aan het inzamelen en verwerken van
Maakindustrie
d over het land voorkomen,
zwerfplastic
in de wijk),initiatieven
voedsel produceren
en maakindustrie
consumeren in de wijk, het uitwisselen
14.3metCirculaire
in de
14.4 Circulaire
initiatieven consumptiegoederen
Aantal
initiatieven
eiten uit de transitieagenda
Aantal
initiatieven
van
boeken
via een Minibieb en het delen van andere producten.
Consumptiegoederen
Kunststoffen
tief meer activiteiten in het
10 of minder
50
of
minder
rnamelijk om vergisters
en
Aantal initiatieven in 2018
Aantal initiatieven in 2018
51 – 100
30 | Circulaire economie in kaart
0–1
2–5
Meer dan 5
0–1
Kunststoffen
2–5
Meer
dan 5
Aantal
initiatieven
0–1
2–5
26101
– 50–
Meer dan 5
250
51 – 100
251 – 500
dan
pbl.nl
500
pbl.nl
Meer dan
100
Meer
pbl.nl
Meer dan
100
Bron: PBL
Aantal initiatieven
Aantal initiatieven
10Meer
of minder
dan
51
– 100
11500
– 25
26 – 50
pbl.nl
Aantal initiatieven
Maakindustrie
11 – 25 van de geografische spreiding van activiteiten per onderwerp uit de transitie­
Uitgaande
Consumptiegoederen
5051
of
50
ofminder
–minder
100
26
50
26
–
50
agenda’s (zie paragraaf 2.2), blijkt dat deze veelal verspreid over het land voorkomen, met
51 –- 100
100
51 –- 100
51
100
wederom
een accent in de grote steden. Alleen de activiteiten uit de transitieagenda 51
Aantal
initiatieven
– 250
Aantal
initiatieven
101101
–-250
101
250
Meer dan
Meer
100 tonen een ander patroon: er zijn relatief meer activiteiten in het
Maakindustrie
Biomassa
&dan
Voedsel
100
251
–
500
251
500
10 of minder
(noord)oosten
van het land (figuur 3.2). Het gaat hier voornamelijk om vergisters en
251
– 500
50
of
minder
Aantal
initiatieven
Meer
dan
Meer
dan 500
pelletkachels.
500
Kunststoffen
VESTIGINGSKLIMAAT
pbl.nl
pbl.nl
pbl.nl
101 – 250
11 – 25
Voor Twentse ondernemers is duurzaamheid een belangrijk thema, zoals dit pand in Nijverdal dat volgens BREEAM-certificering is gebouwd. (Foreco)
Meer0dan
–1
250
50 of minder
51 – 100
amelen en verwerkenBron:
van PBL
Bron: PBL (2019)
ren in de wijk, het uitwisselen
ducten.
Meer dan
250
Aantal initiatieven
6 – 20
Consumptiegoederen
Meer dan 5
101 – 250
51 initiatieven
– 100
Aantal
101
– 250
25 of
minder
Initiatieven circulaire economie per gemeente, 2018
0–1
50 of minder
26 – 50
2 6– –5 20
FiguurMeer
3.2 dan 20
Meer dan
5
pbl.nl
pbl.nl
50 of minder
25 of minder
Bouw
Maakindustrie
11 – 25
26 – 50
Bron: PBL
pbl.nl
pbl.nl
10 of minder
pbl.nl
Aantal initiatieven
51 – 100
pbl.nl
Aantal
initiatieven
Bron: PBL (2019)
pbl.nl
3 Hoe ziet de circulaire economie in Nederland eruit? | 31
Een heel andere manier van hergebruik: deze ontmantelde hangar, waar motoren van straaljagers getest werden, is
getransfoormeerd naar het kunstwerk Doppler, wat gaat over geluid, horen en stilte. (Technology Base Twente)
10 of minder
Maakindustrie
11 –de25circulaire economie in Nederland eruit? | 31
ziet
26initiatieven
– 50
Aantal
Hoe
Atlas Twente3 102
pbl.nl
pbl.nl
Meer dan
100
Maakindustrie
Bron: PBL
51
10 –of100
minder
Atlas Twente 103
CIRCULAIRE ECONOMIE
3 Hoe ziet de circulaire economie in Nederland eruit? | 31
Bron:
PBL(2019)
Bron: PBL
ARBEIDSMARKT & TALENT
Meer
dan 20
Aantal
initiatieven
Aantal
initiatieven
05–of
1 minder
Aantal initiatieven
51 – 100
5 ofdan
minder
Meer
dan
20
Meer
20
501 – 1000
Biomassa
en voedsel
Kunststoffen
6 – 20
pbl.nl
Meer dan
250
pbl.nl
50 of minder
50
of minder
51 – 250
51 - 250
251 – 500
251 - 500
501 – 1000
501 - 1000
Meer
Meer dandan
10001000
Bouw
Aantal
initiatieven
Aantal initiatieven
Aantal
initiatieven
50 of minder
Figuur
3.2 in 2018
5
minder
25 of minder
5
of
minder
51
–
250
Aantal initiatieven
Aantal initiatieven
Initiatieven
circulaire economie per
-20
2516
–6 500
– 20
26 – 50gemeente, 2018
pbl.nl
51 – 100
Bouw
pbl.nl
Meer dan 20
Aantal
activiteiten
Aantal
activiteiten in 2018
14.2 Circulaire initiatieven op het gebied van biomassa
Biomassa en voedsel
Biomassa
en voedsel
Aantal activiteiten
pbl.nl
26 – 50
pbl.nl
25 of minder
6 – 20
pbl.nl
5 of minder
TECHNIEK ALS MOTOR
WAT JE NIET ZIET
15 ONDERGROND
Legenda
Geologisch gezien is Twente een van
de meest diverse en interessantste
Bodem
gebieden van Nederland. Er
Zand
komen aardlagen uit verschillende
Leem
perioden op een vrij klein gebied
Klei
aan de oppervlakte. In deze
Rivierklei
Veen
rijkdommen. Zo wordt er onder
Moerige gronden
andere zand, zout, steen, water en
Reliëf
gas op diverse locaties in Twente
Geen bodemgegevens (DU)
gewonnen. Dit is ook bovengronds
zichtbaar, denk bijvoorbeeld aan de
Ondergrond
open steengroeve in Losser of de
Waterwingebied
zouthuisjes in Hengelo en Boekelo.
Intrekgebied grondwater
De winning is niet altijd zonder risico
ARBEIDSMARKT & TALENT
aardlagen zitten verschillende
Gasveld producerend
- met begrip van de ondergrond kan
Gasveld niet producerend
ook grip op de ondergrond worden
Waterinjectlocaties NAM
verkregen.
VESTIGINGSKLIMAAT
Zoutwinlocatie
Zie ook:
Overig
www.ondertwente.nl
Bebouwd gebied
Bronnen:
Bodemkaart NL
Geoportaal Overijssel (2018)
- Waterwingebied
- Intrekgebied grondwater
- Gasvelden
- NAM (locaties en activiteiten)
CIRCULAIRE ECONOMIE
Atlas Twente 104
Atlas Twente 105
0
2
1
N
4
3
5km
TECHNIEK ALS MOTOR
WAT JE NIET ZIET
15 ONDERGROND
15.1 Verbeelding van de relatie tussen ondergrond en bovengrond
ARBEIDSMARKT & TALENT
VESTIGINGSKLIMAAT
Bron: Onder Twente
Atlas Twente 106
Atlas Twente 107
CIRCULAIRE ECONOMIE
Tussen Enschede, Hengelo en Boekelo zit zout in de bodem. De zouttorens, zoals deze bij Boekelo, en zouthuisjes zijn heel typerend voor dit deel van
Twente. (Regio Twente)
TWENTSE EENHEID IN
VERSCHEIDENHEID
Wie via de A1 Twente binnenrijdt, ziet
op hun regio, de vraag is hoe goed
Twente vier deelregio’s. Het meest
Over de auteur:
op een viaduct met rode letters ‘Wij zijn
ze hun Heimat eigenlijk kennen. Uit
uitgesproken en bekende gebied is
Prof.dr. Gert-Jan Hospers (Enschede, 1974)
Twente’ staan. De graffiti is symbolisch
koopstromen blijkt duidelijk hoe lokaal
Noordoost Twente, zeg maar het
is bijzonder hoogleraar Transitie in Stad
voor de eenheid die de regio uitstraalt.
en sub-regionaal de oriëntatie van de
grondgebied van de gemeenten
en Regio aan de Radboud Universiteit en
Van buiten bekeken mag Twente dan
consument nog is. Voor de dagelijkse
Oldenzaal, Dinkelland, Tubbergen
economisch geograaf aan de Universiteit
homogeen zijn, binnen Twente zien
boodschappen blijven ze meestal
en Losser. Dat is het Twente van de
Twente. Daarnaast is hij directeur van
we grote verschillen. Eigenlijk voelen
binnen de gemeente; als ze wat kopen
toeristenfolders: een coulisselandschap
Stichting Stad en Regio. Hospers is
Tukkers zich pas Tukker als ze níet in
in de niet-dagelijkse sector, komt ook
met karakteristieke dorpjes, kastelen en
gespecialiseerd in Oost-Nederland.
Twente zijn, bijvoorbeeld als ze op de
de buurgemeente in aanmerking. De
stuwwallen. Dan is er de Zoutmarke,
camping in Frankrijk streekgenoten
inwoners van Wierden, Losser en
het gebied rond Haaksbergen, Hof van
tegenkomen. Binnen de regio zijn ze
Borne gaan als consument bijvoorbeeld
Twente en de gemeenten Hengelo en
toch in de eerste plaats inwoner van
regelmatig ‘vreemd’: zij kopen het
Enschede. Deze landstreek wordt onder
een stad of dorp. Twente is divers –
merendeel van hun niet-dagelijkse
meer gemarkeerd door boortorens,
de streek telt 14 gemeenten met elk
aankopen buiten de eigen gemeente.
zouthuisjes en industrieel erfgoed. In
hun historie en eigenaardigheden.
Bij de Wierdenaren is Almelo in trek,
het westen van Twente vinden we het
Oldenzaal is niet te vergelijken met
terwijl de inwoners van Losser en
natuurrijke Reggedal en de Sallandse
Twenterand en Lattrop-Breklenkamp
Borne graag in Hengelo inkopen doen.
Heuvelrug, met delen van de gemeenten
lijkt in niets op de Enschedese wijk
Haaksbergenaren zijn op zowel Hengelo
Rijssen-Holten, Hellendoorn, Wierden
Twekkelerveld. En iedereen die wel eens
als Enschede georiënteerd. Onder
en Twenterand. En ten slotte is er de
een raadsvergadering in een Twentse
Tukkers is Hengelo sowieso redelijk
Twentse Stedenband, waarvan naast de
plattelandsgemeente heeft meegemaakt,
populair. Maar dat komt niet zozeer door
drie grote steden (Enschede, Hengelo
weet dat zelfs binnen één gemeente
de zieltogende binnenstad, maar door
en Almelo) de gemeente Borne deel
‘dorpisme’ en ‘kerktorenpolitiek’ steeds
Plein Westermaat: bij de daar gevestigde
uitmaakt. Twentse eenheid? Wie dieper
op de loer liggen: nog te vaak geldt
IKEA, MediaMarkt en Bauhaus kom je
kijkt, ziet vooral verscheidenheid.
‘iedere kern voor zich en de gemeente
inwoners uit heel Twente tegen.
voor ons allen’.
Hoe kunnen we grip krijgen op de
Weliswaar zijn veel Twentenaren trots
regionale diversiteit? Grofweg kent