Atlas Twente tweede, druk, november 2019 COLOFON TitelAtlas Twente herziene versie Datumnovember 2019 Uitgave Regio Twente in samenwerking met de 14 Twentse gemeenten, waterschap Vechtstromen en provincie Overijssel Opdrachtgever Regio Twente, gemeente Enschede en provincie Overijssel Regio Twente Postbus 1400 7500 BK Enschede www.regiotwente.nl Contact [email protected] Rolien Nolte Opdrachtnemer MUST Postbus 16631 1001 RC Amsterdam www.must.nl Atlas Twente VOORWOORD ATLAS TWENTE Als kind al kon ik uren turen in de atlas. De romantiek van kaarten en legenda’s, de verbeelding van datgene wat je op papier ziet en waar het je vervolgens in gedachten naartoe voert. De reizen die je maakt in je hoofd, naar onbekende bestemmingen, waar je je een voorstelling van maakt. Dat doet ook deze Atlas Twente. Het voert je via actuele kaarten mee in het verhaal van Twente, naar de toekomst van de regio. Innovatie, arbeidsmarkt, bereikbaarheid, duurzaamheid, thema’s die in kaart gebracht tot de verbeelding spreken. Onderwerpen die leiden tot gesprek, discussie en toekomstvisie. En dat is nodig. We staan voor grote opgaven die impact hebben op ons landschap en op onze levensstijl. Klimaatverandering, de vergrijzende samenleving, de overstap naar hernieuwbare energie: opgaven die op landelijk niveau spelen, maar ook hier in Twente. Het doel van de Atlas is het delen van informatie en gegevens. Iedereen die betrokken is of zich betrokken voelt bij Twente kan hier zijn voordeel mee doen. Toekomstige vraagstukken kunnen met de Atlas makkelijker en sneller gemeenschappelijk opgepakt worden. Gebruik de inzichten en het (kaart)materiaal in eigen visies en projecten, zoals omgevingsvisies, regiodeals, de Agenda voor Twente. Met elkaar - overheid, onderwijs, ondernemers en maatschappelijke organisaties – maken we dan een prachtige reis naar de toekomst van Twente. Ik heb daar een mooie voorstelling bij. Andries Heidema Commissaris van de Koning Het MESA+ Institute for Nanotechnology focust zich op nanotechnologisch gedreven oplossingen voor maatschappelijke uitdagingen (Regio Twente) Atlas Twente 4 Atlas Twente 5 INHOUD 1 cultuur en erfgoed 8 bereikbaarheid en verbindingen 9 gebouwde omgeving TWENTE VERBINDT HEDEN EN VERLEDEN VIND JE WEG NAAR TWENTE LEEFRUIMTE p. 14 p. 60 p. 66 2 lucht 3 economie 10 landschap en natuur 11 water DE RUIMTE VAN LUCHT KNAPPE KOPPEN EN GOUDEN HANDEN OALE GROOND WATER STROOMT? p. 20 p. 24 p. 74 p. 82 4 samenwerking 5 mensen 12 voedsel en landbouw 13 energie GRENZELOZE SAMENWERKING NOABERSCHAP MET ONS BOERENVERSTAND VRAAG EN AANBOD VAN ENERGIE p. 32 p. 40 p. 90 p. 94 6 gezondheid 7 toerisme en recreatie 14 circulaire economie 15 ondergrond TWENTS WELBEVINDEN B(UIT)EN IN TWENTE KRINGLOPEN MAKEN WAT JE NIET ZIET p. 48 p. 52 p. 100 p. 104 Atlas Twente 6 Atlas Twente 7 Atlas Twente is het resultaat van de samenwerking tussen ontwerpers, planologen en beleidsmedewerkers van de 14 Twentse gemeenten, waterschap Vechtstromen, Regio Twente en provincie Overijssel. De Atlas brengt de kwaliteiten, kenmerken en structuren van Twente op een inspirerende wijze in beeld en laat zien hoe rijk en gevarieerd deze regio is. Van samen werken tot samen leven, van in de lucht tot onder de grond, van wegen tot water. Met deze kaarten kun je de werking van Twente onderzoeken en begrijpen. Een feitelijke, gezamenlijke atlas De Atlas Twente geeft niet alleen feitelijke informatie over de bestaande ruimtelijke, economische, fysieke en sociale kwaliteiten van Twente, maar ook over haar positie ten opzichte van omringende regio’s en Europa. Wij hebben daarbij de lagen uit de Nationale Omgevingsvisie als uitgangspunt genomen en daaraan twee thema’s die bij Twente horen, toegevoegd: mensen en recreatie & toerisme. Mocht er in de toekomst behoefte zijn aan een update of een uitbreiding, dan horen we dat graag. Herkenbaarheid van Twente Met de Atlas Twente zetten we onszelf letterlijk op de kaart. Daarmee draagt de Atlas bij aan de herkenbaarheid van Twente. De kaarten en beelden zijn helder en eenvoudig leesbaar. Kenners en niet-kenners van Twente krijgen snel een beeld van deze regio. Bestuurders en medewerkers van de overheid, het onderwijs, het bedrijfsleven en Atlas Twente 8 maatschappelijke organisaties kunnen de inzichten over het functioneren van de regio gebruiken voor hun eigen beleid, visie en handelen. Anders kijken De Atlas Twente bundelt informatie, waardoor we ons bewust worden van overeenkomsten en verschillen, maar ook van de samenhang tussen onze leefomgeving en de opgaven waarvoor we staan. En van de kansen die dit ons biedt! We plaatsen de Twentse situatie in nationaal perspectief. Hoe doen we het in Twente ten opzichte van de rest van Nederland? En wat betekent dit dan? Nog interessanter wordt het wanneer we de verschillende kaarten ‘op elkaar leggen’: de Twentse bedrijvigheid op de waterstructuur, of bebouwing op de natuurkaart. Of een overzicht van de werkgelegenheid op de mate van geluk die de inwoners van Twente ervaren. Welke landschapstypen hebben we en Twente in samenhang te doen met onze ruimtelijke kwaliteiten. Atlas Twente opent het gesprek over onze toekomst. Investeren in de toekomst Twente is een prachtregio om te wonen en te werken. Om dat in de toekomst ook te blijven, in deze snel veranderende samenleving, slaan partijen de handen ineen. Met een gezamenlijke investeringsagenda van ondernemers, onderwijs- en onderzoekstellingen en overheden, de Agenda voor Twente, investeren we in onze eigen kracht en in een sterke regio. Dit doen we met 4 actielijnen: techniek als motor, arbeidsmarkt & talent, bereikbaarheid & vestigingsklimaat en circulaire economie. Atlas Twente kunnen we hierbij goed gebruiken als een bron van inspiratie voor alle partijen om de investeringen in 2. de ruimte van lucht lucht Denkend aan Twente Verspreid door de Atlas zijn zeven typeringen van Twente opgenomen. Deze beschouwingen van Gert-Jan Hospers, oa economisch geograaf aan de Universiteit Twente en Twentekenner, zijn een waardevolle toevoeging aan de objectieve kaarten en infograhics. Leeswijzer De Atlas is bedoeld om Twente te leren kennen en te ontdekken. Geen chronologisch verhaal, maar meerdere kaarten die samen het verhaal van Twente vertellen. Deze themakaarten en infographics zijn ook gekoppeld aan één of meerdere actielijnen uit de Agenda voor Twente door de labels in de kantlijn. 3. knappe koppen en gouden handen economie 4. grenzeloze samenwerking samenwerking 5. noaberschap mensen 1. Twente verbindt heden en verleden cultuur en erfgoed 6. Twents welbevinden gezondheid 7. b(uit)en in Twente toerisme en recreatie 15. wat je niet ziet ondergrond 8. vind je weg naar Twente bereikbaarheid en verbindingen 14. kringlopen maken circulaire economie 9. leefruimte gebouwde omgeving 10. oale groond landschap en natuur 13. vraag en aanbod van energie energie 11. water stroomt? water Atlas Twente 9 12. met ons boerenverstand voedsel en landbouw INTRODUCTIE TWENTE OP DE KAART wat betekent dit voor een vraagstuk als de energietransitie? En vervolgens: wat betekent dit dan voor onze burgers of onze bezoekers? Hardenberg INTRODUCTIE DAILY URBAN SYSTEM ATLAS TWENTE INTRODUCTIE Legenda Twente is voor veel mensen een gebied waarin ze wonen én werken. Den Ham Dat is onder andere te zien aan Aantal autoverplaatsingen per uur Vroomshoop 50-100 het daily urban system (DUS): het 200-300 TWENTERAND gebied rond een stad waarbinnen 300-400 Geesteren de belangrijkste dagelijkse woonwerkverplaatsingen plaatsvinden. Vriezenveen 400-500 Ootmarsum 500-1000 Op de kaart zie je het DUS van Hengelo, een belangrijk kruispunt HELLENDOORN binnen Twente voor zowel auto als 1000+ TUBBERGEN Denekamp 50-100 autoverplaatsingen richting Hengelo in de ochtendspits, dan zie je, zonder Aantal OV-verplaatsingen per uur DINKELLAND trein. Kijk je bijvoorbeeld naar de ALMELO Nijverdal Albergen 100-200 Weerselo WIERDEN de grenzen te tekenen, Twente op de 300-400 400-500 kaart verschijnen. Ook plaatsen net De Lutte buiten de regio, zoals Hardenberg, Deventer en Neede, hebben een Enter sterke relatie met Hengelo. De BORNE OLDENZAAL Aantal fietsverplaatsingen per uur RIJSSEN-HOLTEN verplaatsingen richting Duitsland 500 0-200 worden helaas niet meegenomen in Delden de Mobiliteitsscan. 200-400 LOSSER HENGELO 400-600 Lonneker Iedere plaats heeft zijn eigen daily Goor urban system. Maar ook als je Overdinkel Markelo Glanerbrug Enschede of Almelo als meetpunt neemt, zie je Twente weer op de kaart Dit scenario is gebaseerd op: - Nederlands Regionaal Model (NRM) Oost en het Nationaal OV-model van Rijkswaterstaat - uitgaande van dagdeel ochtend op een doordeweekse werkdag in 2014 HOF VAN TWENTE verschijnen. Plaatsen aan de rand Boekelo van de regio, zoals Nijverdal, richten Bron: Mobiliteitsscan (Rijkswaterstaat 2014) ENSCHEDE Zie ook: https://www.beterbenutten.nl/ mobiliteitsscan Diepenheim zich ook op Zwolle of Deventer. De grenzen van een daily urban system zijn niet hard. Lochem Zutphen HAAKSBERGEN Borculo Atlas Twente 10 Atlas Twente 11 0 2 1 N 4 3 5km Hardenberg ATLAS TWENTE INTRODUCTIE Lingen REGIO ZWOLLE Neuenhaus De 14 gemeenten in Twente GRAFSCHAFT BENTHEIM hebben zich georganiseerd in een Den Ham samenwerkingsverband: Regio Vroomshoop Twente. De samenwerking is gericht TWENTERAND op die onderwerpen, waarbij de Geesteren regionale schaal de logische schaal Nordhorn is. Denk aan economie, gezondheid, Vriezenveen Ootmarsum veiligheid, recreatie en de lobby voor Twente. Dit alles is bedoeld TUBBERGEN HELLENDOORN om de burgers een gezond en Denekamp DINKELLAND kansrijk Twente te bieden. Met ruim 628.000 inwoners (2018) is het een dichtbevolkte regio. De drie grote ALMELO Nijverdal Albergen Weerselo WIERDEN steden worden omringd door een Schüttorf groen landelijk gebied met grote en De Lutte kleine dorpen, waar het goed wonen, werken en recreëren is. De streek Enter grenst aan Salland, Gelderland, BORNE OLDENZAAL Bad Bentheim RIJSSEN-HOLTEN Drenthe en Duitsland. Delden Zie ook: LOSSER HENGELO Lonneker www.kennispunttwente.nl Goor KREIS STEINFURT Overdinkel Markelo Glanerbrug HOF VAN TWENTE ENSCHEDE Ochtrup Gronau Boekelo Diepenheim CLEANTECH REGIO Lochem Zutphen HAAKSBERGEN Borculo KREIS BORKEN REGIO ACHTERHOEK Atlas Twente 12 Atlas Twente 13 Ahaus 0 2 1 N 4 3 5km INTRODUCTIE TWENTE TECHNIEK ALS MOTOR TWENTE VERBINDT HEDEN EN VERLEDEN 1 CULTUUR EN ERFGOED Legenda Van oudsher was Twente vooral een agrarisch gebied, totdat rond 1830 de (Industrieel) verleden industrie zich vestigde in de regio. De Rijksmonumenten Nederlandsche Handelsmaatschappij industrie & transport (NHM) koos voor Twente vanwege de Tuindorp lage lonen, het ruime arbeidspotentieel, Beschermd stads- of ARBEIDSMARKT & TALENT de strategische ligging en de dorpsgezicht bekendheid van de bevolking met het spinnen en weven. Zo werd er een Herbestemd heden weefschool opgericht in Goor, een textielfabriek gebouwd in Nijverdal, in Historisch Herbestemming Almelo werd de stoommachine voor het eerst ingezet en de metaalindustrie Landgoederen ontwikkelde zich in Hengelo. Twente Landhuis bij landgoed ontwikkelde zich in korte tijd tot Landgoed (bosrijk) het centrum van de textiel- en Landgoed (open voorkomen) metaalindustrie. Naast fabriekshallen en spoorwegverbindingen stichtten de VESTIGINGSKLIMAAT Ondergrond textielfabrikanten grote landgoederen Stedelijk gebied heden in het Twentse landschap, bouwden Water tuindorpen en lieten parken aanleggen. Historische kaart 1868 Vanaf 1960 raakt de textielindustrie in verval, maar zowel de industrie als het Bronnen: ERIH.net Geoportaal Overijssel Herbestemming.nu Landgoedereninoverijssel.nl agrarische verleden zijn tot de dag van vandaag zichtbaar en voelbaar in de regio. Industriële gebouwen hebben een nieuwe bestemming gekregen, de tuindorpen en parken zijn geliefde CIRCULAIRE ECONOMIE plekken in de stad en de landgoederen zijn aantrekkelijke recreatie- en natuurgebieden. In Twente komen oud en nieuw harmonieus samen. Atlas Twente 14 Atlas Twente 15 0 2 1 N 4 3 5km Infographic cultuur in Twente 1.2 Cijfers over de culturele sector in Twente 1 CULTUUR EN ERFGOED 16 155 17 Amateurkunst Archieven Beeldende kunst Bibliotheken 22 13 915 Erfgoedorganisaties Filmhuizen Gemeentelijke monumenten 55 10 46 28 Kunst- en cultuureducatie Lokale Omroep Musea Muziek 11 1146 37 Ontwerpsector Rijksmonumenten Theater Atlas Twente Link (bron: Ruimte voor verbeelding, cultuurprofiel regio Twente 2021-2024) 1.1 Twente met haar oude markegrenzen en drostambten 1.3 Twentse boerderijen aanwezig sinds 1500 ARBEIDSMARKT & TALENT Kijk ook eens in: Ruimte voor verbeelding, Cultuurprofiel Regio Twente 20212024 421 TECHNIEK ALS MOTOR TWENTE VERBINDT HEDEN EN VERLEDEN VESTIGINGSKLIMAAT Atlas Twente 16 De kaart biedt een overzicht van de omstreeks het jaar 1500 bestaande boerderijen in Twente. Op deze plekken is tegenwoordig nog steeds een boerderij, hoeve of agrarisch erf te vinden. En in significante aantallen dus, zoals te zien op de kaart. Op de achtergrond een historische kaart van Ten Have van een iets latere periode anno 1648. (bron: Geoportaal Overijssel). Atlas Twente 17 CIRCULAIRE ECONOMIE Het huidige Twente bestond eerder uit een verzameling marken, landgerichten, schoutambten en drostambten. De marken zijn ontstaan als een collectief van grotere boeren die gezamenlijk het land beheerden en reguleerden. Letterlijk betekent het grens of afscheiding. De afzonderlijke marke stonden onder zogenoemde drostambten, overkoepelende bestuursstructuren. De drostambten in de huidige regio Twente bestond uit Twente, Salland en Haaksbergen & Diepenheim (bron: Geoportaal Overijssel). Cultuur en natuur gaan op Landgoed Twickel, bijna zeven eeuwen oud en 4.300 hectare groot, goed samen. Kenmerkend zijn het kasteel, de historische boerderijen (herkenbaar aan de zwart-witte luiken), de twee watermolens, een watertoren en de houtzagerij in een kleinschalige coulisselandschap. (Regio Twente) In de ruim 100 jaar oude ijzergieterij van de fa. Stork in Hengelo is nu het ROC van Twente gevestigd. De oude elementen in de hal zijn zo veel mogelijk intact gehouden. (gemeente Hengelo) Atlas Twente 18 De Museumfabriek is een museum waar de toekomst ontdekt kan worden door te leren, spelen, werken, experimenteren en dromen. De Museumfabriek is gevestigd in de restanten van het Rozendaalcomplex, een voormalige textielfabriek. (Nuran Drone fotografie) Tuindorp De Riet is gebouwd voor de arbeiders van de textielindustrie, maar is tegenwoordig ook heel populair onder starters vanwege de betaalbare woningen. (gemeente Almelo) Atlas Twente 19 TECHNIEK ALS MOTOR DE RUIMTE VAN LUCHT 2 LUCHT Legenda Niet alleen zijn er plekken van rust en reuring op land, ook boven Ondergrond Twente - in de lucht - is hier sprake Hemelhelderheidskaart van. Stiltegebieden en gebieden van Luchtvaartterrein donkerte liggen zij aan zij met lichte, intensief bebouwde gebieden en Luchtvaart De economische corridor langs de Geluidscontouren luchtvaart A1-A35 is op deze kaart goed waar te Laagvliegroutes / dronevliegen nemen. verboden of beperkt Donkerte is een belangrijke kwaliteit van Twente. Zo is Springendal de donkerste plek van Overijssel. Met het project Twente Bewust Verlicht wordt lichtvervuiling tegengegaan en bovendien energie bespaard. Z Zweefvliegveld H Helihaven G Hanggliderveld S Sterrenwacht ARBEIDSMARKT & TALENT de voormalige vliegbasis Twenthe. Bronnen: Geoportaal Overijssel (2016) Ministerie van IenW (2018) Daarnaast is ruimte van lucht ook ruimte voor techniek: voormalige VESTIGINGSKLIMAAT vliegbasis Twente is een Nederlandse (test)locatie voor luchtgebonden bedrijvigheid en drones. CIRCULAIRE ECONOMIE Atlas Twente 20 Atlas Twente 21 0 2 1 N 4 3 5km TECHNIEK ALS MOTOR DE RUIMTE VAN LUCHT 2 LUCHT 2.1 Beleving van horizonvervuiling 2.2 Cumulatieve geluidsbelasting dB(A) Geen Weinig Vrij veel Veel Zeer veel 0 - 40 40 - 45 45 - 50 50 - 55 55 - 60 60 - 65 > 65 Bron: Alterra 2006, (WUR, Compendium voor de leefomgeving) ARBEIDSMARKT & TALENT Op Technology Base Twente, de voormalige vliegbasis Twenthe, krijgen innovatieve bedrijven de ruimte om te pionieren, te experimenteren, uit te proberen en te vernieuwen ( Technology Base Twente) Bron: RIVM/PBL, 2012 VESTIGINGSKLIMAAT Atlas Twente 22 Het planetarium in Lattrop prijst zich aan als de donkerste plek in Nederland om sterren te kijken. (Simon Lenskens) Atlas Twente 23 CIRCULAIRE ECONOMIE Op Twente Airport vertrekken niet alleen privé- en zakenvluchten, het is tevens een testlocatie van bemande en onbemande luchtvaartuigen. (Technology Base Twente) TECHNIEK ALS MOTOR KNAPPE KOPPEN EN GOUDEN HANDEN 3 ECONOMIE Legenda Wie Twente zegt, zegt techniek. Twente weet als geen ander Knappe koppen hoe techniek de economie en Theoretisch onderwijs samenleving kan veranderen. Praktijkonderwijs De industriële revolutie, met voornamelijk de textiel- en Gouden handen Bedrijf in Maakindustrie economische groei, nieuw werk en top 100 (2018) inkomsten. Techniek zit historisch Bedrijf in MKB-innovatie in ons DNA en brengt ons ook top 100 (2018) vandaag de dag voorspoed en Bedrijf in Bouwnijverheid- en welvaart. Dit maakt dat we, met onze Industriesector knappe koppen en gouden handen, voorbereid zijn op de toekomst. Zo Hardware spelen Universiteit Twente, Saxion ARBEIDSMARKT & TALENT metaalindustrie, bracht Twente Stedelijk gebied Hogeschool, ROC van Twente Bedrijventerrein en de ondernemers soepel in op Snelweg maatschappelijke ontwikkelingen. VESTIGINGSKLIMAAT Hoofdweg Spoorweg Techniek maakt van Twente een Waterweg sterke ondernemende regio met Overslaghaven innovatieve bedrijven en (MKB)- Vliegveld maakindustrie. We hebben dus niet alleen de kennis in huis, maar Bronnen: SBI-codes KVK Stichting LISA kunnen het ook maken, oftewel: we bedenken het, testen het, maken het Maakindustrie top 100 is opgesteld door Corporate Finance International in opdracht van Management Team. Zie ook: www.twenteindex.nl MKB innovatie top 100 is opgesteld door de Kamer van Koophandel (KvK). Atlas Twente 24 Atlas Twente 25 0 2 1 N 4 3 5km CIRCULAIRE ECONOMIE en we doen het. 010_NLV1QU_20190202_VKN51_00.qxp_Sir Edmund 2016 31/01/2019 15:36 Page 14 KNAPPE KOPPEN EN GOUDEN HANDEN 14 DE VOLKSKRANT 3.1 De HTSM-sector in Twente (2017) 3.4 De Universiteit Twente als kraamkamer van het bedrijfsleven: universitaire spin-offs DE UNIVERSITEIT ALS KRAAMKAMER VAN HET BEDRIJFSLEVEN NB Universitaire spin-offs Laatste 5 jaar Niet bekend 51 – – – – – – – – Minder dan 2 Grafschaft Bentheim Bron: CBS (2019) Bron: PBL (2014) Verdeling naar sector per stadsgewest 2 tot 7 7 tot 15 Landkreis Osnabrück Landkreis Osnabrück 15 tot 30 30 of meer Netwerkstad Twente Kreis Steinfurt Münster STAAR JE NIET BLIND OP DE VOLGENDE GOOGLE pbl.nl per 10 000 inwoners Osnabrück Atlas Twente 26 Kreis Steinfurt Achterhoek Münster Grafschaft Bentheim Landkreis Osnabrück Geleen/Sittard Tilburg Eindhoven Dordrecht Nijmegen Heerlen Industrie Osnabrück Netwerkstad Twente Kreis Steinfurt Achterhoek Handel en transport Financiële dienstverlening Commerciële dienstverlening De belangrijkste functie van spin- Münster Publieke dienstverlening 200 11 124 NB 15 9 10 1.000 Twente 45 Utrecht/UMC Utrecht* 33 Wageningen* 29 Radboud/RadboudUMC* NB Tilburg Universiteit 186 430 TU Eindhoven 020219 © de Volkskrant Bron: Universiteiten *Enkel spin-offs op basis van gepatenteerde kennis van de universiteit +++krisensicher+++stark in Zukunftsbranchen+++qualifi ziert+++facettenreich+++horizontale und vertikale Netz27 60 Maastricht/MUMC* ++facettenreich+++horizontale und vertikale Wertschöpfungsnetze++++++++krisensicher+++star Bron: Volkskrant, 2 februari 2019 VOORBEELDEN VAN NEDERLANDSE SPIN-OFFS: 3.5 Werkgelegenheid per sector in de MONT regio onderzoeksproject. Op de server van de universiteit begonnen ze Branchen-Beschäftigungs-Matrix MONT-Raum een website die webpagina’s sorteerde op basis van het aantal AMPELMANN links naar de pagina. De site Opgericht 2007, TU Delft. ‘google.stanford.edu’, zou later op Maakt stabiele hightechloopbruggen voor op zee, om 0 -1000 1000 - 2000 2000 - 3000 3000 - 4000 4000 - 5000 5000 - 6000 6000 - 7000 7000 - 8000 über 8000 eigen pootjes komen te staan en bijvoorbeeld van schip naar platform over te stappen. Kreis Kreis Kreis Kreis Stadt Stadt Landkreis Grafschaft Twente Achterhoek geschiedenis schrijven. Borken Coesfeld Steinfurt Warendorf Münster Osnabrück Osnabrück Bentheim Google is natuurlijk een wat QUANTIB extreem voorbeeld, maar ook in Opgericht in 2012, Erasmus MC. Machinebouw Maschinenbau 6.120 2.810 9.140 1.180 1.420 3.550 1.240 Nederland 6.870 3.220 verging het enkele Ontwikkelt software voor5.090 automatische interpretatie Voedselindustrie Ernährungsgewerbe 3.640 3.210 5.600 3.540 1.810 1.690 8.610 1.700 5.510 spin-offs4.330 uitstekend. Nils Beers van medische scans. Zorgsector Gesundheitswirtschaft 6.800 3.920 9.100 5.220 17.160 7.350 8.240 2.690 somt 39.000 28.000successen op: Epyon, enkele Logistiek Logistik 4.990 1.760 8.450 2.550 3.170 5.670 4.460 1.540 10.500 6.500 dat vanuit de TU Delft laadpalen MOSA MEAT Meubelfabricage Möbelherstellung 3.430 650 1.160 2.800 190 260 2.520 260 7.560 6.610 ontwikkelt voor elektrische auOpgericht in 2015, Maastricht University. Metaalbewerking Metallverarbeitung 3.570 1.060 2.150 6.180 720 2.750 4.440 1.140 5.980 5.560 to’s, werd overgenomen door Kweekt dierlijk vlees in het laboratorium. Kunststofindustrie Kunststoffindustrie 3.710 850 2.330 2.120 370 320 1.780 1.000 3.330 1.550 multinational ABB. Ampelmann, TextielTextilund en 3.980 240 4.780 210 330 150 980 850 2.300 1.160 ook van de TU Delft, dat hightech KITEPOWER kledinghandel Bekleidungsgewerbe Opgericht in 2016, TU Delft. Papierhandel Papiergewerbe 350 k.A. 2.160 k.A. 120 1.640 2.120 200 loopbruggen 650 2.250 bouwt voor werk op zee, was de eerste Nederlandse Wekt windenergie op met een grote vlieger. Bron: MONT-Mapping (2009) spin-off die zélf een concurrent Alle Branchen zusammen dargestellt overnam, voor waarschijnlijk vele BOOKING.COM miljoenen. En ook Crucell was uitOpgericht in 1996, Universiteit Twente. Atlas Twente 27 zonderlijk succesvol. Internationale website voor het boeken van Maar: ‘Het is écht maar een heel accommodatie op reis. Grafschaft Bentheim CIRCULAIRE ECONOMIE Textil-3. und Bekleidungsgewerbe Metallverarbeitung tik Rotterdam/ Erasmus MC 50 40 VESTIGINGSKLIMAAT – – VU/ VUmc/ UvA/AMC* 122 Leiden/LUM* 29 TU Delft 500 VIER Wo die Wirtschaft perfekt verzahnt ist – MONT steht für Symbiose – – Osnabrück Groningen/ UMCG* ARBEIDSMARKT & TALENT beaamt dat het niet gaat om het geld. Beers: ‘Wat is nu belangrijker: winst maken of wetenschappelijke kennis benutten? Je De sector High Tech Systemen en Materialen (HTMS) is in Twente kunt als universiteit veel onderprocentueel groter vertegenwoordigd in vergelijk tot heel Nederland. In deze figuur is het zowel het absoluut aantal als het aandeel zoeken, maar als niemand ermee arbeidsplaatsen in de HTSM sector per gemeente te zien. De grootte aan de slag gaat heb je er niets van de bol geeft hierbij de totale arbeidsplaatsen in de gemeente aan. aan.’ Op winst inzetten heeft uiteindelijk ook weinig zin, zegt Wertschöpfungsnetzwerke gibt es vielerorts – im MONT-Raum liegen die unterBron: Stichting LISA (2017) en Kennispunt Twente (2019) Beers. Zelfs het Amerikaanse schiedlichen Branchen zudem in räumlicher Nähe. Die Vorteile sind immens, schautMIT, de universiteit die wereldwijd het man sich die Landschaft in Sachen Ernährungswirtschaft, Maschinenbau Nano meest succesvol isoder met spin-offs, Figuur 4.4 genauer an. Die Bandbreite reicht Buitenlandse vom produzierenden Unternehmen bisnaar zumvan haalt hier slechts 5hin procent 3.2.8 Kennismigranten naar COROP-gebied, 2011 kenniswerkers in totaal aantal kenniswerkersinentotaal sector, 2010 3.2 Aandeel kennismigranten, 2011 3.3 Aandeel buitenlandse kenniswerkers zijn begroting uit. Forschungsdienstleister. Aandeelaantal in totaal aantal kenniswerkers per gemeente kenniswerkers, 2010 Aandeel (%) Wat Beers betreft zou zelfs het Per 10.000 inwoners Aandeel (%) 1 of minder volledige verdienmodel van spinMinder dan 2 1 of minder 1–2 offs op de schop mogen. Bijvoor2–4 2 tot 7 1–2 4–6 beeld de gewoonte van universi7 tot 15 2–4 6–8 teiten om hun kennis te bescherGesundheitswirtschaft gewerbe Möbelherstellung 15 tot 30 4–6 Meer dan 8 men via patenten. Beers: ‘Nu zie je 30 of meer 6–8 Geen kenniswerkers dat spin-offs met een patent aan Meer dan 8 Stadsgewesten de slag Geen Grafschaft Bentheim Grafschaft Bentheim gaan en uiteindelijk worden overgekocht door een multiLandkreis Osnabrück Landkreis Osnabrück Landkreis Osnabrück national. Dan heb je er als samen3,2 Osnabrück Osnabrück Osnabrück Netwerkstad Twente Netwerkstad Twenteleving alsnog weinig aan, en de Kreis Steinfurt Kreis Steinfurt Kreis Steinfurt winst voor de universiteit is minimaal. Maak je kennis gewoon Achterhoek Achterhoek Münster Münster Münster openbaar, dan kan iedereen Kreis Borken Kreis Borken Kreis Coesfeld eld Kreis Coesfeld ermee aan de slag gaan.’ Kreis Warendorf Kreis Warendorf Kreis Warendorf n 211 Rijksuniversiteit Facettenreich verbunden – Die MONT-Region – – TECHNIEK ALS MOTOR 3 ECONOMIE XL Businesspark, onderdeel van Port of Twente, is een grootschalig en duurzaam bedrijvenpark aan de A35 voor (inter)nationale bedrijven in de logistiek, transport, distributie en industrie. Het park is bereikbaar via weg, water, spoor en lucht en ligt nabij de belangrijkste verkeersaders van Europa. (gemeente Almelo) Op Kennispark Twente bundelen ondernemers, overheid en kennisinstellingen hun krachten voor ontwikkeling en innovatie. (gemeente Enschede) Atlas Twente 28 De maakindustrie is door heel Twente gevestigd, zoals hier in Wierden. (Laura Spackler) Solar Team Twente is een team van studenten van Saxion en Universiteit Twente. De studenten geven anderhalf jaar van hun studie op om aan de World Solar Challenge te kunnen deelnemen. (Solar Team Twente) Atlas Twente 29 VERBORGEN KAMPIOENEN UIT TWENTE Vraag de gemiddelde Tukker naar werkend vanuit een onopvallend gebouw liefst verborgen, zodat ze in alle rust Over de auteur: producten ‘made in Twente’ en hij komt op een industrieterrein. Maar dat maakt kunnen werken. Die rust is ze gegund, Prof.dr. Gert-Jan Hospers (Enschede, 1974) meestal niet veel verder dan Grolsch, hun trouwe klanten niets uit: ze komen maar het kan geen kwaad om ze eens is bijzonder hoogleraar Transitie in Stad Bolletje en Johma. Vaak weet men ook af op de kwaliteit en de knowhow van wat meer in het zonnetje te zetten. Dat en Regio aan de Radboud Universiteit en nog wel dat Twente goed scoort op het de betreffende firma. In de rest van de is trouwens ook in hun eigen belang, economisch geograaf aan de Universiteit gebied van kunstgras, nanotechnologie wereld vind je nu eenmaal niet zo veel want veel Twentse maakbedrijven hebben Twente. Daarnaast is hij directeur van en de bouw – maar daar blijft het vaak producenten van – om maar eens wat vacatures voor goed opgeleid personeel, Stichting Stad en Regio. Hospers is bij. Dat is jammer en onterecht, want de bedrijven uit de gemeente Twenterand of het nu gaat om werkvoorbereiders, gespecialiseerd in Oost-Nederland. Twentse economie biedt zoveel meer! Zo te noemen – steenknippers (Almi procesoperators of storingsmonteurs. weten maar weinig Twentenaren dat er uit Vriezenveen), isolatoren voor de Juist in deze ‘aandachtseconomie’ waarin in heel Europa mensen douchen in een hoogspanningsindustrie (Mekufa uit het altijd weer dezelfde bedrijven zijn die cabine van Revital Bathroom Comfort Vroomshoop) of hoogwaardige potgrond de aandacht op zich weten te vestigen is uit Enter. Of neem de roestvrijstalenveer en substraten voor de tuinbouw (Free het belangrijk om oog te hebben voor die ervoor zorgt dat de klep van Peat uit Westerhaar-Vriezenveensewijk). ‘Twente Inside’. Laten we de Twentse Senseo-koffiemachines openspringt: Verborgen kampioenen zijn toppers in verborgen kampioenen in kaart brengen, het onderdeel is gemaakt door het hun branche en bijzonder innovatief met ze in gesprek gaan en ondersteunen bedrijf United Springs uit Hengelo. en klantgericht. Juist omdat ze zo waar het kan. Ze zijn geworteld in de En wat te denken van de Twentse gespecialiseerd zijn, komen hun afnemers regio, geven veel Tukkers werk en zijn technologiebedrijven Powerspex, WTT, uit alle windstreken. Dat de consument een blijvende bron van innovatie. Stork en HoST? Samen pakken ze het de bedrijven meestal niet kent, ligt afvalprobleem van Mexico City aan. aan hetgeen ze maken: het zijn vaak productiemiddelen, halffabricaten of Twente grossiert in dergelijke ‘verborgen onderdelen van een ander product. Het kampioenen’. Het zijn ondernemingen die is een beetje zoals met ‘Intel Inside’: voor bij het grote publiek onbekend zijn, maar computers zijn Intel-chips cruciaal, maar wereldberoemd in de nichemarkt waarin je ziet ze niet. ze opereren. Meestal zijn het middelgrote familiebedrijven met een lange historie, Veel verborgen kampioenen blijven het TECHNIEK ALS MOTOR GRENZELOZE SAMENWERKING 4 SAMENWERKING Twente houdt niet op bij de landsgrens. Hoewel de landsgrens veelal als barrière wordt beschouwd, wordt meer en meer getracht deze te slechten - of het nu gaat om taal, economie of mobiliteit. De Euregio speelt hierin een verbindende rol. De Euregio is een grensoverschrijdend ARBEIDSMARKT & TALENT samenwerkingsverband van 129 Nederlandse en Duitse gemeenten, provincies, Kreise en waterschappen. De Euregio bestrijkt ca. 13.000km² en telt rond 3,4 miljoen inwoners. Aan Nederlandse zijde omvat het gebied de regio’s Twente en Achterhoek en delen van NoordoostOverijssel en Zuidoost-Drenthe, aan Duitse zijde het Münsterland, Landkreis Grafschaft Bentheim, de stad en de Landkreis Osnabrück en delen van het zuidelijke Emsland. Het secretariaat is gevestigd in Gronau/Enschede. De Euregio is in 1958 opgericht als het VESTIGINGSKLIMAAT eerste regionale grensoverschrijdende samenwerkingsverband in Europa. De Euregio zet zich in voor de versterking van de sociaalculturele samenwerking en de sociaaleconomische ontwikkeling van het grensgebied. Legenda Grensoverschrijdende Grensoverschrijdende arbeidsmarkt Taalscholen bereikbaarheid Belangrijke wegen Spoorlijn CIRCULAIRE ECONOMIE Buurtaalonderwijs Fietsnetwerk Culturele samenwerking i (TaNDem) Zustersteden Grensoverschrijdende veiligheid Duits-Nederlands Politieteam Zorg Brandweerkazernes i Grensinformatiepunt Bronnen: Nuffic (2019) Euregio.nl (2019) TaNDemkunst (2019) Geoportaal Overijssel (2018) Atlas Twente 32 Atlas Twente 33 0 2 1 N 4 3 5km 4 SAMENWERKING 4.4 Het Euregio gebied van Gronau Smilde Garrel s Em d e n a c l i l s m ü ❚ S E ❚ ❚ ❚ ❚ ❚ ❚ ❚ ❚ ❚ ❚ ❚ ❚ ❚ ❚ ❚ ❚ ❚ ❚ ❚ Delbrück ❚ ❚ ❚ ❚ ❚ ❚ ❚ ❚ Bottrop Herne ❚ ❚ ❚ ❚ 42 ❚ ❚ ❚ Oberhsn. ESSEN ❚ ❚ 235 45 1 40 475 Soest Bad Sassendorf Ru hr B h Wi 233 Ruhr 445 Fröndenberg 515 Menden 516 229 Möhnesee Neheim- Möhne-West Hüsten l 239 Erwitte 55 W 1 Bad Lippspringe Altenbeken Pader-Bad Driburg born Salzkotten Borchen Geseke 33 E331 Anröchte 44 Wickede (Ruhr) Holzwickede ❚ DUIS 40 EUREGIO e Lippstadt Welver Werl ❚ ❚ ❚ ❚ l ❚ ❚ ❚ ❚ ❚ se ❚ 55 58 1 -Bad Meinberg Horn- Schlangen Lipp 63 ❚ ❚ ❚ ❚ IJs ❚ ❚ ❚ ❚ Moers ❚ ❚ Rheurdt ❚ ❚ Wadersloh Detmold 33 Hövelhof 64 Lippetal Ba 238 -Stukenbrock Ems Rietberg 66 66n Lage Schloss Holte- 10 Teilregionen, 3 Oberzentren, 1 gemeinsames Ziel – MONT NeukirchenStraelen 221 Wachtendonk -Vluyn ❚ ❚ ❚ ❚ ❚ ❚ ❚ ❚ Beckum ❚ ❚ ❚ ❚ Bergkamen Lünen Bönen Kamen Unna 1 ❚ ❚ 2 ❚ ❚ ❚ ❚ ❚ ❚ ❚ DORTMUND ❚ ❚ 233 ❚ ❚ ❚ E34 ❚ ❚ 58 Ext 66 Oerlinghausen 61 Gütersloh -Wiedenbrück 238 Lemgo 239 Lippe Hamm ❚ ❚ 61 Vlotho Bielefeld Halle Steinhagen Langenberg 61 63 54 Werne Bückeburg Porta Westf. 514 Bad Salzuflen Rheda2 ❚ ❚ d Oelde ❚ 61 Herford Harsewinkel 475 ❚ ❚ ❚ Datteln Waltrop ❚ ❚ ❚ Rheinberg ❚ CastropRauxel ❚ 2 Gelsenkirchen ❚ ❚ n Ennigerloh Ahlen 482 Bad Oeynhausen Hiddenhsn. Löhne Spenge -Clarholz Herzebrock- Beelen ❚ ❚ 61 Minden Lichtenau Büren Rüthen i 480 Landesgrenze Umriss MONT-Region Provinz-/Bundeslandgrenze 68 7 Bad Wünnenberg Niedersachsen Marsberg Diemelstadt Bron: Euregio Oost-Nederland Die Heterogenität der Teilräume macht die besondere Qualität und Stärke der MONTRegion aus. Die gemeinsamen und unterschiedlichen Stärken und Teilkomponenten können sich hervorragend ergänzen. In einigen Kompetenzfeldern ist die grenzüberschreitende Zusammenarbeit schon heute gelebte Praxis. Overijssel Bron: Ministerie van BZK (2018) Gelderland Nordrhein-Westfalen Europ. Wohlfühlregion 4.6 – Samenwerkingspartners – MONT regio 1.875 1.875 en en hoger hoger 1.875 1.875 en hoger en hoger 1.750 1.750 tottot 1.875 1.875 1.750 1.750 tot tot 1.875 1.875 1.625 1.625 tottot 1.750 1.750 1.625 1.625 tot tot 1.750 1.750 1.500 1.500 tottot 1.625 1.625 1.500 1.500 tot tot 1.625 1.625 1.375 1.375 tottot 1.500 1.500 1.375 1.375 tot tot 1.500 1.500 1.250 1.250 tottot 1.375 1.375 1.250 1.250 tot tot 1.375 1.375 1.125 1.125 tottot 1.250 1.250 1.125 1.125 tot tot 1.250 1.250 1.000 1.000 tottot 1.125 1.125 1.000 1.000 tot tot 1.125 1.125 875875 tottot 1.000 1.000 875875 tot tot 1.000 1.000 750750 tottot 875875 750750 tot tot 875875 625625 tottot 750750 500500 tottot 625625 625625 tot tot 750750 500500 tot tot 625625 375375 tottot 500500 375375 tot tot 500500 250250 tottot 375375 250250 tot tot 375375 125125 tottot 250250 125125 tot tot 250250 125125 en en lager lager 125125 en lager en lager Was prägt die MONT-Region? NL Grafschaft Bentheim NL D Landkreis Osnabrück NETWERKSTAD Osnabrück Netwerkstad Twente Kreis Steinfurt • • • • • Region über Staats-, Landes- und Provinz-Grenzen Integriert in die EUREGIO 1 Mio. Beschäftigte 14 Hochschulen mit ca. 100 Tsd. Studenten 12 Tsd. km2 Fläche und 3 Mio. Einwohner (im Vergleich Schleswig-Holstein 15,7 Tsd. km2 mit 2,8 Mio. Einwohnern oder Oost-Nederland 8,6 Tsd. km2 mit 3,1 Mio. Einwohnern) • Wachstumsregion (ökonomisch, demografisch) • Freizeitregion, Friedensregion, Wissenschaftsregion, Wirtschaftsregion Initiative MONT-Mapping Achterhoek D Münster Kreis Borken Kreis Coesfeld Die Provincie Overijssel, die Regio Twente, die Netwerkstad Twente, die Münsterlandkreise, die Grafschaft Bentheim, der Landkreis Osnabrück und die Oberzentren Münster und Osnabrück haben in der MONT-Region Stärken und Entwicklungsansätze gemeinsam analysiert. Die Ziele: Bron: MONT-Mapping (2009) (VOC (VOC Uitgevers, Uitgevers, Nijmegen) Nijmegen) Atlas Twente 34 • Stärkung der MONT-Region in Europa und in europäischen Netzwerken • Auftakt zur Verbesserung der interregionalen Zusammenarbeit im MONT-Raum Info-Design: w+ www.w-plus.de MONT Entwurf/Zwischenstand: Juni 2008, Info-Design w+ www.w-plus.de Bron: Bron: G. Marlet, G. Marlet, A. Oumer, A. Oumer, R. Ponds R. Ponds en en C. Van C. Van Woerkens, Woerkens, 2014: 2014: Groeien Groeien aanaan de de Grens Grens (VOC (VOC Uitgevers, Uitgevers, Nijmegen) Nijmegen) Atlas Twente 35 CIRCULAIRE ECONOMIE Kreis Warendorf Bron: Quo Vadis Atlas Gemeenten (2017) Bron: Bron: G. Marlet, G.Twente?, Marlet, A. Oumer, A. Oumer, R. voor Ponds R. Ponds en en C. Van C. Van Woerkens, Woerkens, 2014: 2014: Groeien Groeien aanaan de de Grens Grens VESTIGINGSKLIMAAT bereikbaarheid bereikbaarheid vanvan banen banen Nederland Nederland en buitenland en buitenland bereikbaarheid bereikbaarheid vanvan banen banen Nederland Nederland ARBEIDSMARKT & TALENT ❚ a Sendenhorst ❚ E34 ❚ – – l 1 ❚ ❚ Nanotechnologie Recklinghsn. Herten ❚ – – Marl 224 Gladbeck ❚ Wissenschaft Hünxe ❚ – – ❚ ❚ Kaart Kaart 2.22.2 Deen De bereikbaarheid bereikbaarheid van van banen banen in België in Nederland Nederland (inclusief (inclusief aanbod aanbod in in Kaart Kaart 2.12.1 DeDe bereikbaarheid bereikbaarheid van van banen banen in in Nederland Nederland 4.3 De bereikbaarheid van banen in Nederland, exclusief (links) inclusief aanbod in en Duitsland België België enen Duitsland) Duitsland) Gesundheitswirtschaft Selm 236 ❚ Kerken 43 8 Voerde Dinslaken 510 271 r s- K ❚ Oer-Erkenschwick ❚ Quo Quo Vadis Vadis Twente?, Twente?, Atlas Atlas voor voor gemeenten gemeenten Quo Quo Vadis Vadis Twente?, Twente?, Atlas Atlas voor voor gemeenten gemeenten – – 57 E31 58 Kamp-Lintfort Horst 235 Hille E30 Borgholzhausen 513 Facettenreich verbunden – Die MONT-Region Alpen Issum e Lipp 52 Warendorf Everswinkel Bünde 30 Petershagen Lübbecke Rödinghausen 239 68 Versmold 513 58 ❚ Bron: Grenspendelaars in Duits-Nederlandse grensregio’s, CBS (2019) Wirtschaft Sonsbeck 9 Geldern 58 1,7% Olfen ❚ 225 64 Telgte 65 Melle Land 476 Sassenberg s Ascheberg Drensteinfurt Nordkirchen E37 ❚ – – 57 Kevelaer Haltern am See ❚ Dorsten 58 Lippe ❚ Infrastruktur Weeze Vierlingsbeek tm Dor 58 224 Schermbeck Wesel e Senden d-Emal un an Lüdinghausen Halterner Stausee Raesfeld 70 E35 Xanten t Dülmen Reken Hamminkeln Uedem Em 51 Preuß. Oldendf. Bad Essen Bissendorf Georgs- ❚ A73 Venray s Heiden ❚ – – n 54 43 Bohmte 51 Belm Lengerich Hagen marienhütte a.T. W. Dissen Lienen Bad Iburg Hilter a. T. W. Ladbergen Bad Laer a.T.W. Bad Glandorf Rothenfelde Ost51 475 bevern Münster Nottuln ❚ Oploo MONT 1,7% ü 67 219 Billerbeck ❚ Kalkar Goch Bergen M 67 E37 54 Havixbeck Coesfeld 473 8 67 3,5% Borken Bocholt Rhede Altenberge Laer 525 Ostercappeln ❚ 3 Rees 1 Greven Rosendahl 474 Espelkamp 33 219 Nordwalde Horstmar Legden Stemwede Osnabrück Saerbeck Steinfurt Schöppingen 218 Hasbergen Tecklenburg ❚ Isselburg E35 482 ❚ 475 481 Emsdetten ❚ s Bedburg-Hau 271 57 Steyerberg Rahden Bramsche Lotte ❚ 70 499 ❚ Kleve ❚ Ibbenbüren Wettringen 31 61 239 ❚ Emmerich in Rhe Maa 504 ❚ Neuenkirchen 54 Metelen Heek 20 km Wagenfeld 51 E37 Wallenhorst Westerkappeln Mettingen ❚ Rheine Ochtrup Gronau 6 Sulingen 10 214 Dümmer dkanal Mittellan ❚ ❚ 8 220 9 Kranenburg Salzbergen ❚ NIJMEGEN Hörstel E30 ❚ Wijchen Bron: Grenspendelaars in Duits-Nederlandse grensregio’s, CBS (2019) ❚ 1,2% Spelle ❚ 1,3% Recke ❚ 1,8% Hopsten ❚ 0,1% Ems Glanerbrug 18 Schüttorf Enschede H o f v a n T w e n t e A35 al na ka Diepenheim Rijksgrens - Staatsgrenze Diepholz Damme Neuenkirchen brücker 70 ❚ 1,5% Lochem 68 Spoorlijn - Bahnlinie Steinfeld Bersen- Holdorf brück Ankum 218 sEm und- l na Ka nte 30 Bad Bentheim Losser Neede Haaksbergen Berkelland Borculo Brummen Vorden Ruurlo Eibergen Steenderen Waterschap 319 70 Ede Ahaus Hengelo E35 Bronckhorst Rijn en IJssel Rheden Velp Hummelo Vreden Groenlo Zelhem en Keppel Oosterbeek Oost Gelre D o e t i n c h e mA c h t e r h o e k Lichtenvoorde Wehl Stadtlohn Arnhem 18 Doetinchem Montferland A50 Gescher A18 Varsseveld Winterswijk Terborg Zevenaar A12 Didam Südlohn Oude IJsselstreek Aalten 525 ’s Heerenl Aalten Ulft aa Velen berg W Dinxperlo Gendringen Warnsveld ❚ e Tw Hengelo Delden rtm 346 Voorst Zutphen A50 Emsbüren 403 Bentheim 342 Borne 214 Do Markelo A1 Weerselo Nordhorn Oldenzaal A1 E30 Holten Goor 345 0,8% Almelo ❚ Secundaire weg Andere Straße Barnstorf 0 214 213 Waterschap Vechtstromen Tubbergen Ootmarsum Dinkelland Tw e n t e Denekamp Vechta ❚ Deventer ❚ E30 Hellendoorn 35 R i j s s e n - Wierden Holten Rijssen Diepenveen A50 APELDOORN Vriezenveen Osna- ❚ Raalte 348 1,1% ❚ Heerde Lingen (Ems) Wietmarschen Uelsen Neuenhaus 36 Fürstenau 214 d ❚ Epe ❚ 348 Nunspeet E232 Grafschaft Den Ham Twenterand Doorgande weg Durchgangsstraße 61 Goldenstedt Lohne Dinklage Quakenbrück Artland E37 Badbergen Nortrup 402 Autosnelweg - Autobahn Bassum 69 Menslage 213 ❚ Dalfsen Geeste Hardenberg Ommen Zwolle Hattem A28 70 Twist Bakum 1 Haselünne ❚ Noordoost Overijssel A28 Dronten 1,4% Emlichheim Essen 68 (Oldenburg) 51 Visbek Cappeln (Oldenburg) Lastrup Löningen Verklaring - Zeichenerklärung Emstek E233 E233 ❚ 34 403 Kampen Elburg Meppen ❚ Hasselt Genemuiden Coevorden 48 E232 ❚ Staphorst 402 Weyhe E37 Wildeshausen Molbergen 213 h E233 A37 50 Haren Emmen Hoogeveen s A28 A32 Meppel 4.5 Overzicht van de Nederlandse Euregio’s in 2017 1 Cloppenburg Werlte Sögel ❚ Steenwijk Beulaker Wijde Thülsfelder Stausee 70 408 381 213 Dötlingen 72 31 34 Beilen 371 A6 439 51 kneten ❚ 4.2 Aandeel werknemers woonachtig in Duitsland, naar nationaliteit, 2016 ❚ 4.1 Grenspendelaars in Duitse grensregio’s in 2016 TECHNIEK ALS MOTOR GRENZELOZE SAMENWERKING Binnen de Euregio wordt gewerkt aan duurzame verbindingen tussen Nederland en Duitsland via het spoor, over de weg en via waterwegen. (Regio Twente) De grens, gemarkeerd door grensstenen zoals hier bij Buurse, vormde eeuwenlang geen belemmering voor de handel tussen Twente en de Duitse buurlanden. Over oude, nu nog zichtbare, handelswegen werd Gildehauser zandsteen vervoerd voor de bouw van Oldenzaalse Plechelmuskerk, maar trokken ook Duitse seizoenarbeiders voor werk naar Holland. (Mark van Veen) Atlas Twente 36 Een grootschalige, gezamenlijke oefening van Duitse en Nederlandse zorgverleners. Deze oefening is onderdeel van het driejarige PREpare project, waarin grensoverschrijdend wordt samengewerkt in de acute zorg. (Matthias Höing) Atlas Twente 37 DE SCHOONHEID VAN DE GRENS Het Latijnse woord ‘regio’ betekent De meest harde grens in Twente is de drie kwartier ook heen rijdt, je komt ‘grens’. Ook de regio Twente is begrensd: Nederlands-Duitse grens. Helaas wordt Nederland niet uit. Maar in Twente de inwoners zijn sterk georiënteerd op de de grens met Noordrijn-Westfalen en heb je binnen dezelfde rijafstand het eigen streek en minder op buurregio’s. Nedersaksen nog vooral als barrière voordeel van de keuze: of meer van De Nederlandse buren van Twente zijn beschouwd. Door verschillen in taal, hetzelfde in westelijke richting of een de Achterhoek, Salland en Noordoost- cultuur en regelgeving loop je inderdaad vakantiegevoel richting oosten. Steeds Overijssel. Toch moeten we de verschillen tegen belemmeringen aan als je in meer grensbewoners kiezen voor het tussen de regio’s in het oosten van ons Duitsland wilt studeren, werken of laatste, niet alleen om er even uit te land niet overdrijven. Het landschap ondernemen. Volgens onderzoeker zijn, maar ook vanwege de betere prijs- tussen Geerdijk (gemeente Twenterand) Gerard Marlet neemt het aantal kwaliteitverhouding in Duitse winkels en Mariënberg (gemeente Hardenberg) beschikbare banen voor grensbewoners en horeca. De grens wordt strategisch verschilt nauwelijks van elkaar en dat enorm toe als we de landsgrens zouden gebruikt. Consumenten profiteren van geldt evenzeer voor het dialect. Zowel in wegdenken. In die hypothetische situatie het aanbod van twee landen, wat zorgt Twente als in de Achterhoek doen ze aan zou de werkloosheid in Twente dalen en voor een vergroting van de keuzevrijheid carbidschieten en kraamschudden. Ook de regionale economie een impuls krijgen. en de kwaliteit van leven. Laten we is er veel onderling contact: jongeren Het is dan ook goed dat de EUREGIO daarom Twente als grensregio koesteren uit Groenlo nemen de bus naar de ‘grensgangers’ met raad en daad bijstaat. en denken vanuit de kansen die dat biedt. Primark in Enschede, terwijl Twentse De organisatie – de oudste in zijn soort De schoonheid van de grens is per slot studenten stage lopen bij NEDAP. En van Europa – geeft voorlichting en tips van rekening de schoonheid van het menig vriendengroep uit Twente bezoekt aan inwoners en ondernemers en probeert verschil. jaarlijks de Zwarte Cross. Wel loopt er de grensbarrières zoveel mogelijk te in Overijssel een ‘biergrens’: in Salland slechten. Het ideaal: een geïntegreerde drinkt de bevolking Heineken, maar in regio waarin grenzen niet meer bestaan. Twente Grolsch. De grens ligt bij NieuwHeeten (gemeente Raalte) en Haarle Tegelijkertijd is het de vraag of we (gemeente Hellendoorn), waar zowel dat wel moeten willen. De grens met Grolsch als Heineken gedronken wordt. Duitsland is voor Twente ook een troef. Want waar je vanuit de Randstad in TECHNIEK ALS MOTOR NOABERSCHAP Legenda 5 MENSEN Vrijwilligers per wijk Noaberschap, noaberplicht, noabers; 14-24% bekende begrippen in Twente. 24-29% Vanouds was het een heel ruime 29-34% en intensieve vorm van burenhulp, 34-39% die onontbeerlijk was voor de 39-44% bewoners van boerderijen en in 44-54% op goede openbare voorzieningen. ARBEIDSMARKT & TALENT dorpen die niet konden rekenen Immaterieel Erfgoed Nog steeds is noaberschap van Paasvuren grote waarde voor de Tukkers. De Carnavalsoptochten verscheidenheid en betrokkenheid Pasen Denekamp van de gemeenschappen is groot. Dit komt onder andere tot uitdrukking Poaskaerls in het rijke verenigingsleven en de Perkament maken vele tradities, zoals de paasvuren, het midwinterhoornblazen of de Pasen Hellendoorn Poaskaerls. Het samen bouwen Sunte Mart’n aan een paasvuur versterkt de gemeenschapszin. Het noaberschap Diepenheimse Schutterij uit zich ook in de vele vrijwilligers en Pinksterbruidjes lokale netwerken. Ten opzichte van Midwinterhoornblazen Nederland scoort Twente hoog. Van oudsher zijn Tukkers honkvast. Rondgang nachtwacht Bepaalde achternamen komen hier IJsberen dan ook vaker voor dan elders in VESTIGINGSKLIMAAT Houtdorp onderlinge band en versterkt de Eiergaddern Nederland. De namen verwijzen vaak Warenmarkt van es (bouwland). In de loop van Beieren de tijd gingen de namen ook over op de boerderij of het erf. Nieuwe Top 3 achternamen bewoners gingen de boerderijnaam • Jansen • Dijk • Vries als achternaam gebruiken. Bronnen: Gezondheidsmonitor 2016 Immaterieelerfgoed.nl Tubantia.nl 14 gemeenten - achternamen Atlas Twente 40 Atlas Twente 41 0 2 1 N 4 3 5km CIRCULAIRE ECONOMIE naar de ligging. Zo is -ink afgeleid TECHNIEK ALS MOTOR NOABERSCHAP 5 MENSEN 5.1 Vrijwilligers per wijk 5.2 Sportbondleden per gemeente, 2017 Percentage 5.4 Bevolkingsopbouw in Twente, 2018 Percentage 14-24% 12,9-21% 24-29% 21-26% 29-34% 26-30% 34-39% 30-35% 39-44% 35-44,2% 44-54% Bevolkingsopbouw naar percentage Bevolkingsopbouw steden Nederlands-Duits grensgebied Bevolkingsopbouw naar aantal Bevolkingsopbouw naar percentage Bevolkingsopbouw naar aantal 5.5 Bevolkingsopbouw van steden in het Nederlands-Duitse grensgebied, 2018 Gemeente Almelo Bevolkingsopbouw Almelo 2018 110 Almelo 100 Geslacht Man Percentage 80 80 70 70 60 60 50 50 40 40 30 30 20 20 10 10 0 Bevolkingsopbouw steden Nederlands-Duits grensgebied Wanneer is naam regionaal? Hier wordt aangehouden dat minimaal 50% van de naamdragers binnen een straal van 50 km woont en er in 1947 minstens 10 naamdragers waren. 20-40% 10-20% 5-10% 2-5% 1,40 1,20 1,00 0,80 0,60 0,40 Man (% van totale bevolking) 0,20 0,00 0,00 0,20 Bevolkingsopbouw naar percentage 0,40 0,60 0,80 Vrouw 0 Bevolkingsopbouw steden Nederlands-Duits grensgebied 1,00 1,20 1,40 1,40 1,20 Bevolkingsopbouw Vrouw (% van totale bevolking) naar aantal 1,00 0,80 0,60 0,40 Man (% van totale bevolking) 0,20 0,00 0,00 0,20 Bevolkingsopbouw naar percentage 0,40 0,60 Bron: CBS (2019) 1-2% 110 110 Geslacht Man 100 1,20 1,40 Gemeente Stadt Osnabrück Bevolkingsopbouw Stadt Osnabrück 2018 Jaar 2018 Münster 1,00 Bron: CBS (2019) Gemeente Stadt Münster Bevolkingsopbouw Stadt Münster 2018 0,80 Bevolkingsopbouw Vrouw (% van totale bevolking) naar aantal Jaar 2018 Osnabrück Geslacht Man 100 80 80 70 70 Leeftijd 90 50 40 40 30 30 20 20 10 10 0 1,40 1,20 1,00 0,80 0,60 0,40 Man (% van totale bevolking) Atlas Twente 42 60 50 0 Bron: Bloothooft, G. (2011), ‘Naamkunde en genealogie’, presentatie Twentse voorouderdag, Hengelo Vrouw 90 0,20 0,00 0,00 0,20 0,40 0,60 0,80 1,00 1,20 1,40 Vrouw (% van totale bevolking) Bron: Stadt Münster, Stadtplanungsamt, Fachstelle Informationsmanagement und Statistikdienststelle (2019) Atlas Twente 43 1,40 1,20 1,00 0,80 0,60 0,40 Man (% van totale bevolking) 0,20 0,00 0,00 0,20 0,40 0,60 0,80 1,00 1,20 1,40 Vrouw (% van totale bevolking) Bron: Stadt Osnabrück, Referat Strategische Steuerung und Rat, Strategische Stadtentwicklung und Statistik (2019) CIRCULAIRE ECONOMIE Leeftijd Vrouw 60 VESTIGINGSKLIMAAT 5.3 Aandeel regionale achternamen per gemeente Geslacht Man 90 Vrouw Leeftijd Leeftijd 90 Bron: NOC NSF Jaar 2018 Enschede 100 Bron: Gezondheidsmonitor 2016 CBS/GGD/RIVM Gemeente Enschede Bevolkingsopbouw Enschede 2018 110 Jaar 2018 ARBEIDSMARKT & TALENT Bron: Kennispunt Twente Bevolkingsopbouw steden Nederlands-Duits grensgebied Toon en Karel Borghuis hebben op eigen wijze een stempel gedrukt op het culturele leven en de muziek in Oldenzaal en Twente. (Regio Twente) De carnavalsoptocht in Geesteren van Carnavalsvereniging De Papsleef’n. (Paulien Koelman) Atlas Twente 44 Het Historisch Schouwspel in Den Ham is het grootste community art evenement van het land waarin zo’n 150 mensen uit de gemeenschap authentieke gebeurtenissen uit het eigen verleden naspelen rond de historische brink in het dorp. (Hans van Duijn) Atlas Twente 45 TWENTE IS EEN ‘VETTE’ REGIO Regio’s zijn er in vele soorten en maten. Twentenaren hebben een sterke band is Twente ‘provinciewaardig’, een ideaal Maar vergeleken met de meeste andere met hun regio. Ook zijn ze veelvuldig waarvoor regionalisten zich in het regio’s in ons land is Twente een duidelijk actief in plaatselijke netwerken: vooral verleden tevergeefs hebben ingezet. herkenbaar en onderscheidend gebied. in de Twentse dorpen bloeit het Ook in deze tijd van opschaling zal Evenals Friesland, Zeeland en de verenigingsleven. Die lokale netwerken een provincie Twente er niet snel van Achterhoek is Twente een ‘vette’ regio geven de Tukkers houvast. Volgens het komen. Het grote aantal inwoners in met eigen symbolen (taal, vlag, tradities, Meertens Instituut, dat er onderzoek naar Twente is één van de redenen waarom merken), instituties (aparte bestuurlijke deed, zijn ze er zelfs de hoofdoorzaak van de relatie met de provincie Overijssel en maatschappelijke instanties) en een dat mensen niet naar een andere regio nooit bijzonder innig is geweest. In bevolking die zich van oudsher met verhuizen. De meest honkvaste mensen vroeger tijden heeft Twente zich niet veel de streek verbonden voelt. Ook in het van ons land vinden we in Zuid-Limburg van het provinciaal bestuur in Zwolle dagelijks leven is Twente een relevant en in Twente. Voor 79 procent van de aangetrokken en op haar beurt is het schaalniveau. Zo wonen de inwoners inwoners van Twente geldt zelfs dat ‘Zwolle’ nooit gelukt om Twente helemaal dichterbij het werk dan elders in het land. hun overgrootouders er al woonden. En naar haar hand te zetten. Provinciestatus Winkelen doen de Tukkers ook graag als Tukkers toch hun Heimat verlaten, of niet, als vette regio mag Twente zich in hun vertrouwde omgeving: de meeste dan dragen velen de streek in hun hart in ons land af en toe best wat minder dagelijkse en niet-dagelijkse aankopen of verlangen ernaar terug. Voor die bescheiden opstellen – ze is een regio van vinden plaats binnen de regio. laatste groep bestaat zelfs een term: de formaat. ‘hunkertukkers’. Hoe het komt dat Twente zo’n coherent systeem vormt? Ongetwijfeld speelt Ook in een ander opzicht zou je kunnen de ligging een rol. Je bent vanuit zeggen dat Twente een ‘vette’ regio is. Twente niet snel in andere regio’s met Qua bevolkingsaantal is de regio groter een vergelijkbaar woon-, werk- en dan menigeen denkt. Er zijn bijna net winkelaanbod. Positiever geformuleerd: zoveel Tukkers als Friezen. Ook is het er is weinig reden om de streek uit te inwoneraantal van Twente groter dan gaan. Maar onderschat ook de rol van dat van de provincies Zeeland, Flevoland, sociaal-culturele factoren niet. Veel Groningen en Drenthe. Zo beschouwd 6 GEZONDHEID Legenda Door de demografische ontwikkeling, de medische kennis en kunde Welbevinden en onze leefstijl hebben steeds % dat gezondheid als (zeer) goed meer mensen een ziekte of TECHNIEK ALS MOTOR TWENTS WELBEVINDEN ervaart (vanaf 19 jaar) aandoening, maar zijn daarmee niet 61-69% persé ongezond. Niet alleen het 69-74% ARBEIDSMARKT & TALENT voorkómen en beperken van ziekte 74-78% en ongezondheid is belangrijk, maar 78-82% juist het stimuleren van de factoren 82-92% die bijdragen aan gezondheid. Hoe mensen hun eigen gezondheid Zorg dragen ervaren is een belangrijke factor Ziekenhuis voor welbevinden. De ervaring van Polikliniek de eigen gezondheid van inwoners Huisartsenpost is van belang. In de landelijke delen Huisarts van Twente scoort de ervaren Verzorgingstehuis gezondheid zeer hoog. In de steden Gehandicaptenzorg ligt deze lager. Twente als geheel Buiten zijn landelijk gemiddelde: 77% van de Bos volwassenen (19 jaar en ouder) Fiets- en wandelroutes ervaart zijn of haar gezondheid als (zeer) goed. Bronnen: GGD Twente RIVM/GGD - Gezondheidsmonitor 2016 Google Maps Voor meer cijfers: VESTIGINGSKLIMAAT scoort ongeveer even hoog als het www.twentsegezondheidsverkenning.nl www.volksgezondheidenzorg.info CIRCULAIRE ECONOMIE Atlas Twente 48 Atlas Twente 49 0 2 1 N 4 3 5km TECHNIEK ALS MOTOR TWENTS WELBEVINDEN 6 GEZONDHEID 6.1 Indicatoren gezondheid Twentse gemeenten ten opzicht van het Twents gemiddelde Van alle Twentenaren: sport 53% wekelijks geeft 60% hun geluk een 8+ is 12% laaggeletterd voelt 40% zich wel eens eenzaam Twente Almelo Borne In de zorgsector wordt ook naar samenwerking gezocht met Duitsland. (Acute Zorg Euregio) Haaksbergen Hellendoorn Hengelo Hof van Twente Losser Oldenzaal Rijssen-Holten Tubbergen Twenterand Wierden Gezondheid kent veel indicatoren. Gezondheid gaat naast het fysieke en mentale welbevinden ook over meedoen, zingeving, kwaliteit van leven, het dagelijks functioneren en hun onderlinge relatie. Op een aantal indicatoren blijft Twente achter op landelijke cijfers. Op een aantal indicatoren doen we het in Twente juist beter en ook binnen Twente (gemeenten en wijken) zien we variatie. Op deze pagina zijn een aantal gezondheidsindicaties uitgebeeld. De paarse stippen in elk gemeentediagram geven aan of er (veel) hoger of (veel) lager wordt gescoord ten aanzien van het Twents gemiddelde. (bron: GGD Twente, RIVM/GGD - Gezondheidsmonitor 2016) Atlas Twente 50 Medisch Centrum Twente, in het centrum van Enschede, is één van de deelnemers van het Innovatieplatform Twente. Het platform zet in op het versnellen van marktgerichte innovaties. (Ebo Fraterman, Gemeente Enschede) Atlas Twente 51 CIRCULAIRE ECONOMIE Enschede VESTIGINGSKLIMAAT Dinkelland ARBEIDSMARKT & TALENT kampt 52% met overgewicht 7 TOERISME EN RECREATIE Legenda Toerisme en recreatie is in Twente grotendeels gekoppeld aan Landschap de prachtige landschappen Stuwwallen en heuvelruggen gecombineerd met bruisende TECHNIEK ALS MOTOR B(UIT)EN IN TWENTE Glooiend landschap steden, het buitenleven en de Heide en moerasgronden buitenevenementen. Via een CSI TWENTE Hoogveen en oude veenkoloniën Rivierenlandschap kunnen wandelaars, fietsers, MTB’ers en ruiters, bossen, heidevelden, veengebieden, stuwwallen en gras- Zandgronden SIEPELMARKTEN NATIONAAL PARK SALLANDSE HEUVELRUG Bebouwing Toeristisch-historische kern en akkerlanden doorkruizen. De Bos ligging aan de Duitse grens vormt een extra attractie voor de toeristen NATIONAAL LANDSCHAP NOORD-OOST TWENTE in Twente. En omgekeerd: op Duitse Routes LANDGOED TWENTE FAIR feestdagen verwelkomt Twente vele Fietsroute ARBEIDSMARKT & TALENT uitgebreid netwerk aan routes Nationale fietsroute Duitse bezoekers. Wandelroute Nationale wandelroute VESTIGINGSKLIMAAT TRIATHLON HOLTEN Plekken STREEKMARKT DELDEN Jachthaven A Groot (buiten)evenement FBK GAMES Bronnen: Geoportaal Overijssel (2018) Regio Twente (2019) www.visittwente.nl (2019) www.fietsersbond.nl (2018) EET, PROEF, STAD ENSCHEDE MARATHON MILITARY BOEKELO Atlas Twente 52 Atlas Twente 53 0 2 1 N 4 3 5km CIRCULAIRE ECONOMIE N.B. selectie evenementen: Beelbepalende Evenementen van Provincie Overijssel & Grote evenementen van www.visittwente.nl TECHNIEK ALS MOTOR B(UIT)EN IN TWENTE FACTSHEET REGIOMONITOR 2017 TWENTE (INCLUSIEF HEUVELRUG) 7 TOERISME EN RECREATIE 7.1 Overnachtingen (links) eninbestedingen (rechts) in Twente, 2017 • Groei in aantal overnachtingen Twente, iets boven Overijssels gemiddelde 7.4 Herkomst bezoekers grote evenementen • Vooral groei in overnachtingen op huisjesterreinen BESTEDINGEN E17.273 Huisjesterreinen E40.202 E37.747 E42.534 Groepsaccommodaties E11.469 E8.824 E6.596 10% 16% 460.000 ➜ 690.000 naar overnachtingen in 5 jaar Tijdens 32% van de binnenlandse vakanties in Overijssel wordt gefietst en tijdens 54% wordt gewandeld. x 1000 Overijssel krijgt een 7,8 voor de wandelroutes en een 8,1 voor fietsroutes. Vooral positief over themaroutes. 2013 460 2014 480 Bron: Strava Heatmap (2018) Bron: Alterra 2015 590 2016 620 2017 80% 70% 70% 60% 60% 50% 50% 40% 40% 30% 30% 20% 20% 10% 10% 0% 0% 690 Land Overig Grootste duits aandeel Nederland Bron: Parkeerbedrijf Enschede (2019) 100% Duitsland Atlas Twente 54 Atlas Twente 55 80% 54% 50% 61% CIRCULAIRE ECONOMIE Zakelijk toerisme in Overijssel groeit: vanaf 2013 elk jaar een stijging, van 23% 20% 76% 14% december 19% 23% 14% 76% 7% 80% november 14% 26% 8% 73% 20% oktober 17% 25% 20% 74% 15% september 6% 24% 13% 74% 7% augustus 18% ZAKELIJKE OVERNACHTINGEN HOE GAAT HET MET FIETSEN EN WANDELEN? Generatieverschil in plannen en volgen van route: van offline naar online 17% 24% OVERIJSSEL 24% 75% 6% 16% juli R&T op totaal: 6% 90% 22% 19.243 90% 100% 77% envergroot een 8,1 voor fietsroutes! Met de diverse trainingen u uw kennis over de regio en de (Regiomonitor Twente) (internationale) gast. Kijk op www.onlinetrainingoost.nl 2017 100% juni * Ivm verandering Laag niet methodiek vergelijkbaar met Stedelijk gebied eerdere jaren! Verhouding per maand Overig 26% Vrij laag Duitsland 73% Neutraal VerhoudingNederland per dag mei ONLINE TRAININGEN Twente krijgt een 7,8 voor wandelroutes 23% Vrij hoog BANEN IN RECREATIE EN TOERISME 76% Hoog 7.5 Verhouding Duitse enen Nederlandse kentekens in de binnenstad van Enschede per dag (links) en maand Verhouding Nederlandse Duitse kentekens (rechts) april E54 38% E56 61% 7.3 Heatmap hardlopers E52 24% Per nacht 52% 75% 16% 52% maart 15% 7.2 Beleving van het landschap 13% % Inkomend 51% 21% Aandeel op Overijssel E160.468 E175.328 E182.301 Bron: Provincie Overijssel 78% 47% Duitsland Triathlon Holten Herkomst Duitse Rijssen - Holten bezoekers naar Kreis februari 48% 47% Strongmanrun Verhouding Nederland Hellendoorn 20% 3.394 Ronde van Overijssel Rijssen-Holten 79% 3.133 Totaal Herkomst Duitse bezoekers Enschede januari 182 32% 167 66% 194 GOGBOT Enschede Zondag 1.120 FBK games Hengelo Zaterdag 973 Enschede Marathon Enschede Herkomst Eigen gemeente Randgemeente Overig Overijssel Overig Nederland Buitenland VESTIGINGSKLIMAAT 1.023 Bron: Factsheet regiomonitor Twente 2017 Totaal 3.101 Aandeel op Overijssel E16.368 18% Groepsaccommodaties E18.203 Militairy Boekelo Enschede 81% Huisjesterreinen Kampeerterreinen Kunsten op straat Hof van Twente Vrijdag 890 CSI Twente Tubbergen 17% 824 E115.897 82% 927 E112.370 Donderdag Kampeerterreinen E90.594 16% 1.202 Hotels/pensions/ jeugdaccommodaties 83% 1.168 2017 Woensdag 956 2016 ARBEIDSMARKT & TALENT Hotels/pensions/ jeugdaccommodaties 2015 19% x 1000 80% 2017 Dinsdag 2016 16% 2015 83% x 1000 Maandag OVERNACHTINGEN Fiets, wandel, ren, rijd of step door Twente over verschillende routes. De keuze is groot.(gemeente Borne) Op de Kuiperberg bij Ootmarsum bevindt zich naast de joodse begraafplaats en de watertoren een bijzonder rijksmonument: de oriënteertafel. Op de sokkel van de fraaie stenen tafel staat: ‘ANWB bondsfeesten 22-23 juli 1922’. Dit is een verwijzing naar de dag waarop het fenomenale panoramazicht de erkenning kreeg die het verdiende. (Paulien Koelman) Het Fanny Blankers-Koen Stadion (FBK Stadion) in Hengelo is genoemd naar de Nederlandse atlete Fanny Blankers-Koen. Hier vinden jaarlijks de Fanny Blankers-Koen Games plaats. (gemeente Hengelo) Atlas Twente 56 Het countrypopfestival Tuckerville in Het Rutbeek bij Enschede met Ilse de Lange als drijvende kracht. (Ben Houdijk) Atlas Twente 57 HET TWENTSE LANDSCHAP IS LEESBAAR Bij steeds meer invloedrijke omgeving konden scannen op gevaar. De Tukkers weten natuurlijk al lang dat natuurfotografen in ons land staat In een bosrijk gebied met heuvels kon ze in een mooi gebied wonen. Daarvoor Twente op het netvlies. ‘Ik was hier je goed schuilen tegen roofdieren en hebben ze echt geen bevestiging uit nog nooit geweest. Twente is iets heel vijanden of ze juist van verre zien onderzoek nodig. Maar soms lijkt het aparts… Het landschap is kleinschalig, aankomen. Maar nieuwsgierig als ze erop dat ze het doodnormaal vinden intiem en vol coulissen’, typeerde waren, wilden onze voorvaderen ook dat ze voor hun huisdeur één van de landschapsfotografe Saksia Boelsums de geprikkeld worden – er moest wel wat meest gewaardeerde landschappen van streek in een interview in de Twentsche te raden en ontdekken overblijven. Nederland hebben liggen. ‘Wonen’ Courant Tubantia (20 september 2016). Misschien lag er achter de horizon of leidt nu eenmaal tot ‘wennen’ en Ze is niet de enige die er zo over denkt. om de hoek wel water, voedsel of iets maakt bijzondere dingen ‘gewoon’. Uit onderzoek blijft dat Nederlanders erg anders onverwachts! Door die menselijke Daardoor missen ze de frisse blik van de veel waardering hebben voor het knusse behoefte aan bescherming, overzicht buitenstaander. Over Twente zei fotografe landschap zoals je dat in de contreien en verrassing zouden we onbewust nog Saskia Boelsums bijvoorbeeld ook: tussen Regge en Dinkel aantreft. steeds een duidelijke voorkeur hebben ‘Koeien onder een oude eik, boerderijen in voor natuurlijke omgevingen waar we een open plek in het bos. De schoonheid Psychologen kijken er niet raar van op die elementen terugvinden. Het Twentse is in Twente nooit ver, maar altijd dat men het Twentse panorama zo mooi landschap past helemaal in dat plaatje. dichtbij. Je moet het alleen willen zien.’ vindt. Telkens komt uit onderzoek naar Het komt harmonieus over en is goed Goed dat ze de Tukkers er nog eens op voren dat heuvelachtige omgevingen met ‘leesbaar’; mensen hebben het idee dat wijst. bomenpartijen en kromme weggetjes ze het begrijpen. Bovendien heeft het meer gewaardeerd worden dan kale natuurschoon voldoende variatie om vlaktes met kaarsrechte wegen. Hoe ons voor langere tijd te boeien. Essen dat komt? Er is een theorie die zegt en houtwallen maken een omgeving dat we daarvoor duizenden jaren terug spannend, anders dan bijvoorbeeld het moeten in de historie. Om te kunnen vlakke en lege Groningen of Flevoland. overleven, zo luidt de redenering, waren Een mix van orde en mysterie, daar gaat onze voorouders op zoek naar plekken het blijkbaar om. die beschutting boden en waar ze de TECHNIEK ALS MOTOR VIND JE WEG NAAR TWENTE 8 BEREIKBAARHEID EN VERBINDINGEN Legenda Het fijnmazige recreatieve netwerk op de vorige kaart staat Wegen in groot contrast met de grote Autoweg infrastructuurbundels op deze kaart. A50 Hier valt de strategische ligging van Benaming autosnelweg Twente op Europese schaal meteen Waterwegen ARBEIDSMARKT & TALENT op. De internationale oost-west Vaarweg verbinding tussen de mainports en Haven greenports in het westen van het land en de stedelijke knooppunten in Duitsland en het Europese Spoorwegen TWENTE achterland loopt door Twente. De snel-, spoor- en waterwegen zijn een belangrijke schakel in de North Spoorweg Station Vliegveld Sea Baltic Corridor. Deze corridor behoort tot het kernnet van het TEN-T (Trans-European Transport Bronnen: TENtec corridor Network), waar gewerkt wordt VESTIGINGSKLIMAAT aan één logistiek, synchromodaal systeem. De samenwerking tussen havens, waaronder die van Hengelo en Almelo, en andere multimodale knooppunten moet het goederenvervoer over water en spoor versterken. De weg en het spoor zijn ook belangrijk voor de regionale ontsluiting van de regio. Het CIRCULAIRE ECONOMIE grensoverschrijdende spoornetwerk kan nog geoptimaliseerd worden op oa. reistijd, capaciteit, frequentie en betrouwbaarheid. Atlas Twente 60 Atlas Twente 61 0 8 4 N 16 12 20km TECHNIEK ALS MOTOR VIND JE WEG NAAR TWENTE 8 BEREIKBAARHEID EN VERBINDINGEN 8.1 Huizen met glasvezelaansluiting 8.2 Spoorkaart van Nederland Percentage Concessie NS 1 - 20 % 8.4 Aantal kilometers tot station 8.5 Fietssnelwegen in Nederland Minder dan 5 km 21 - 40 % Arriva 5 - 10 km 41 - 60 % Syntus/Keolis 10 - 25 km 60 - 80 % Breng 25 - 50 km 81 - 100 % Connexxion 50 km of meer ARBEIDSMARKT & TALENT Bron: Stratix Bron: Dennistw Bron: Tour de Force 8.6 Netwerk van Europese multimodale knopen, Trans-Europees Transport Netwerk (TEN-T corridors) Atlas Twente 62 Atlas Twente 63 CIRCULAIRE ECONOMIE Bron: ec.europa.eu VESTIGINGSKLIMAAT 8.3 Reistijden auto vanuit Twente Bron: CBS (2015) De Combi Terminal Twente in Hengelo is de modernste inlandterminal in Nederland. (Regio Twente) De A1 verbindt Twente met de Randstad en met Duitsland. (Regio Twente) Atlas Twente 64 De fietssnelweg F35 is een snelle, veilige non-stop fietsverbinding van Nijverdal naar de Duitse grens met zijtakken van Almelo naar Vriezenveen en van Enschede naar Oldenzaal. Een deel van de F35 is verkozen tot beste snelfietsweg van Nederland. (provincie Overijssel) Atlas Twente 65 TECHNIEK ALS MOTOR LEEFRUIMTE 9 GEBOUWDE OMGEVING Legenda Uniek voor de Twentse gebouwde omgeving is niet alleen dat het Mate van stedelijkheid landschap nooit ver weg is, maar ook 1 (>= 2.500 adressen/km²) dat je een relatief grote woning kunt 2 (1.500 - 2.500 adressen/km²) krijgen in een stedelijke regio van 3 (1.000 - 1.500 adressen/km²) formaat. Zo is Twente qua inwoners 4 (500 - 1.000 adressen/km²) ARBEIDSMARKT & TALENT groter dan provincie Zeeland, 5 (< 500 adressen/km²) Flevoland of Groningen en zijn in Bedrijventerrein Stedenband Almelo - Hengelo Enschede vele (grootstedelijke) Woonoppervlakte functies te vinden. Dat smaken per persoon, verschillen en er hierbij verschillende gemiddeld per gemeente leefmilieus voorhanden zijn is des te meer een reden waarom het hier heerlijk wonen is. 5 8 6,4 m2 EN SC HE DE VESTIGINGSKLIMAAT Bronnen: CBS - Woonoppervlakte in Nederland (2018) CBS - Statline Mate van Stedelijkheid (2017) CIRCULAIRE ECONOMIE Atlas Twente 66 Atlas Twente 67 0 2 1 N 4 3 5km 9.4 Vinex-locaties, bevolkingskernen en ecologische hoofdstructuur TECHNIEK ALS MOTOR LEEFRUIMTE 9 GEBOUWDE OMGEVING 9.1 Bevolkingsprognose 2019-2030 Bevolkingsgroei Minder dan -4 % -4 tot -2 % -2 - 0 % Meer dan 0 % ARBEIDSMARKT & TALENT Bron: Primos 2019, bewerking provincie Overijssel 9.2 Verhuizingen binnen Twente: waar gaan de vertrekkers naartoe Bron: PBL, Ministerie I&M (SVIR) De richting van de pijl laat zien waar de 9.5 Groene druk: landschapssbescherming in stadsranden meeste verhuizers per saldo heen gaan in VESTIGINGSKLIMAAT de periode 2013-2017. De dikte geeft aan hoe groot het verhuistekort is. Bron: CBS, bewerking provincie Overijssel 9.3 Verhuizingen binnen Twente: waar komen de vestigers vandaan CIRCULAIRE ECONOMIE De richting van de pijl laat zien waar de meeste vestigers per saldo vandaan komen in de periode 2013-2017. De dikte geeft aan hoe groot het verhuisoverschot is. Bron: CBS, bewerking provincie Overijssel Bron: CBS, provincies, bewerking PBL Atlas Twente 68 Atlas Twente 69 De aanwezigheid van groen en speelmogelijkheden, zoals hier in woonwijk de Bornsche Maten, is belangrijk voor de gezondheid. (gemeente Borne) In particuliere opdracht gebouwde woningen aan de Lonnekerspoorlaan, Roombeek in Enschede. (gemeente Enschede) Atlas Twente 70 Tuindorp ‘t Lansink werd gebouwd op aandringen van Charles Theodorus Stork, zodat zijn arbeiders fatsoenlijk konden wonen. Hiermee werd bovendien de Hengelose woningvoorraad flink uitgebreid. (Christian van der Meij) Het stadje Ootmarsum wordt opgenomen in het groene Twentse landschap. (Pauline Koelman) Atlas Twente 71 HET STADSPARK VAN NEDERLAND Oorspronkelijk was Twente een landelijk landelijke regio met alle kenmerken van van de ander). Je ziet het ook in het gebied, net zoals Salland, Drenthe en dien: rustiek, groen en veilig. Vrijwel Twentse winkellandschap. Haaksbergen de Achterhoek. Waarschijnlijk was de nergens in Nederland ben je vanuit de en Losser kunnen nog zo veel investeren streek ook landelijk gebleven als koning- grote stad zo snel in het buitengebied als in hun centrum, de trek richting koopman Willem I niet had besloten ’s in Twente. En dat geldt natuurlijk ook Enschede – waar steeds meer grote lands textielnijverheid grotendeels in andersom. Uit de pendel- en koopstromen winkelketens te vinden zijn – is niet Twente te vestigen. Zijn argumentatie: blijkt dat er nauwe contacten zijn tussen tegen te houden. En omdat de consument de inheemse bevolking had ervaring met stad en ommeland. Het grootste deel z’n euro maar één keer kan uitgeven, huisnijverheid, was kinderrijk en wist van het Twentse woon-werkverkeer moeten er in Twente zeker geen nieuwe de handen uit de mouwen te steken. De beperkt zich tot intraregionale locaties à la Plein Westermaat bijkomen. industrialisatie vanaf 1830 zorgde in verplaatsingen. Wel is het voornamelijk Concentreer het winkelbestand liever Twente voor een ware bevolkingsexplosie. eenrichtingsverkeer: veel inwoners van in het hart van de Twentse steden en Vanuit de rest van het land stroomden plattelandsgemeenten zijn voor hun werk dorpen. Desondanks mogen we zeggen arbeidskrachten toe. Rond de fabrieken en aangewezen op de stad. Steeds meer dat Twente als regio nog steeds in balans arbeiderswijken ontstond een dynamische Tukkers, onder wie jongeren, verhuizen is. De streek combineert het beste van stedelijke agglomeratie, het Nederlandse naar de steden of gemeenten die eraan stad en land. ‘Citypark Twente’, in de ‘Manchester’. De textielindustrie is grenzen. Met name Borne is in trek. Dat woorden van positioneringsexpert Onno intussen weg, maar nog altijd is Twente verklaart tevens waarom rekenmeesters Maathuis: het stadspark van Nederland – dichtbevolkt en verstedelijkt. Anno verwachten dat bevolkingskrimp met een regio waar je het park niet in de stad nu woont de helft van de Tukkers in name zal optreden in de landelijke vindt, maar juist steden in het park. Enschede, Hengelo en Almelo en de helft gemeenten, zoals Twenterand, Dinkelland in plattelandsgemeenten. De drie steden en Hof van Twente. zijn grootstedelijk met alle lusten en lasten die daarbij horen. Als ze zouden Deze ontwikkeling kunnen we overal fuseren tot Twentestad, vormen ze in één waarnemen. Economisch-geografen klap de vijfde stad van het land. hebben het over het agglomeratie-effect (succes trekt succes aan) en waterbed- Tegelijkertijd is Twente nog altijd een effect (groei van de één gaat ten koste TECHNIEK ALS MOTOR OALE GROOND 10 NATUUR EN LANDSCHAP Legenda Twente is een streek met grote landschappelijke kwaliteiten. Het Landen, gronden en occupatie Twentse landschap is een vrolijke Bos en houtwal afwisseling van beken en bossen, Heide- en moerasgrond kanalen en houtwallen, natte en Ontgonnen veengrond droge gronden en is al eeuwenlang Grasland Akkerland oale groond heeft Twente gezegend Stedelijk gebied met vruchtbare beekdalen, essen, Rivier, beek en overig water houtwallen, heidevelden en bossen. Kanaal En daar waar ontginning later Fijnmazig wegennetwerk volgde of uitbleef - met name langs de landsgrens - is unieke natuur Natura 2000-gebied ontstaan. Het landschap is veelzijdig Reliëf en kleinschalig en door de vele paden ARBEIDSMARKT & TALENT in bewerking. De bewerking van de en routes goed toegankelijk. Het Twentse landschap is voortdurend aan (menselijk geïnitieerde) veranderingen onderhevig geweest en is dat nog steeds. Het landschap is bijvoorbeeld veel opener geweest. Veranderingen in de landbouw en de opkomst van de industrialisatie hebben VESTIGINGSKLIMAAT Bronnen: Waterschap Vechtstromen Geoportaal Overijssel Natuurtypen volgens Compendium voor de Leefomgeving Top 50 NL GIS veel invloed gehad op het Twentse landschap van nu. En vergeet niet de sterke opkomst van recreëren in het landschap. De oale groond CIRCULAIRE ECONOMIE weerspiegelt dus de tijdgeest en haar omgang met de leefomgeving. Atlas Twente 74 Atlas Twente 75 0 2 1 N 4 3 5km a Park/Recreatiegebied Atlas Twente 76 1980 2010 Bron: Hybrid Landscapes, Nederland 1860 -2010, MUST Stedebouw (2010) Atlas Twente 77 ds Architecture Institute at the Architecture Bienniale Venice 2004. 10.1 De ontwikkeling van Twente in stapjes van 30 jaar CIRCULAIRE ECONOMIE i 1890 ds Architecture Institute at the Architecture Bienniale Venice 2004. ds Architectuurinstituut voor de Architectuurbiënnale Venetië 2004. ds Architecture Institute at the-Architecture Bienniale 2004.470 0561 - [email protected] - www.must.nl Amsterdam - The Netherlands T +31 (0)20 470 2013 - Venice F +31 (0)20 ds Architectuurinstituut voor de Architectuurbiënnale Venetië 2004. MUST urbanism stedebouw Amsterdam - The Netherlands - T +31 (0)20 470 2013 - F +31 (0)20 470 0561 - [email protected] - www.must.nl MUST urbanism stedebouw i i 1860 ds Architecture Institute at the Architecture Bienniale Venice 2004. ds Architectuurinstituut voor de Architectuurbiënnale Venetië 2004. Amsterdam - The Netherlands - T +31 (0)20 470 2013 - F +31 (0)20 470 0561 - [email protected] - www.must.nl MUST urbanism stedebouw VESTIGINGSKLIMAAT i 80 2010 ARBEIDSMARKT & TALENT 1950 nsiva/Poligono di tiro Verdedigingslinie/Schietterrein 10 NATUUR EN LANDSCHAP TECHNIEK ALS MOTOR OALE GROOND 1920 TECHNIEK ALS MOTOR OALE GROOND Ruimtelijke condities voor landnatuur, 2015 10.3 Ruimtelijke condities voor landnatuur 10 NATUUR EN LANDSCHAP 10.4 Aantal kilometer tot bos Percentage doelsoorten waarvoor leefgebied, bij optimale milieucondities, geschikt is Percentage doelsoorten waarvoor leefgebied, bij optimale Kijk ook eens naar: alle Natura 2000 gebieden Atlas Twente Link milieucondities, geschikt is: 0 - 10 < 1 km 10 - 25 1 - 2 km 25 - 50 2 - 5 km 50- 75 >5 km 75 - 90 Geen 90 - 100 gegevens Bergentheim pbl.nl Kloosterhaar Vroomshoop Bron: Wageningen Environment Research (2017) Bron: Wageningen Environmental Research Bron: Compendium voor de Leefomgeving/CBS (2016) ARBEIDSMARKT & TALENT 10.2 Vernieuwde geomorfologische kaart van Twente, indeling van Beek (2009) 0 – 10 10 – 25 25 – 50 50 – 75 75 – 90 90 – 100 Geesteren Vriezenveen 10.5 Groene dooradering van het landschap Ootmarsum Tubbergen 10.6 Aandeel groene landschapselementen Dekzandlandschap Dal van de Dinkel Denekamp Albergen Weerselo ALMELO Rossum Saasveld Dekzandlandschap Bekken van Hengelo RIJSSEN OLDENZAAL natuurnetwerk 0 - 1% 6 - 8% bebouwingskern 1 - 2% 8 - 10% voldoende groene elementen 2 - 3% 10 - 15% onvoldoende groene elementen 3 - 4% 15 - 25% 4 - 6% > 25% BORNE Enter HENGELO Losser Delden Lonneker Overdinkel Goor Markelo ENSCHEDE Diepenheim VESTIGINGSKLIMAAT Wierden Stuwwal- en smeltwaterlandschap Twente-West Boekelo Hengevelde Stuwwal- en grondmorenelandschap Twente-Oost Haaksbergen Beekoverstromingsvlakte Dalvormige laagte, met veen Stuwwal- en grondmorene landschappen Dalvormige laagte, zonder veen Hoge grondmorene rug Droog dal (dekzandkopjes) Hoge stuwwal Dekzandlandschap Lage stuwwal Dekzandruggen Grondmorene (welvingen) Vlakte van ten dele verspoelde dekzanden Beekdallandschap Grondmorene vlakte Gordeldekzandrug Veenkoloniale ontginningsvlakte Grondmorene rug Dekzandkopje Veenrestruggen- en vlakten Lage smeltrug Dekzandvlakte Moerassige vlakte Bron: De Staat van het Landschap (Landschap Overijssel, 2017) Beekdalbodem, met veen Behalve landschappelijke waarde, hebben landschapselementen een belangrijke functie voor planten en dieren in het buitengebied. Een aandeel landschapselementen van 10% van de totale oppervlakte is in principe voldoende voor de ecologische basiskwaliteit van het buitengebied. De groene dooradering is op basis van de topografische kaart voor ieder kilometervak in Overijssel bepaald. Daarbij is gekeken naar de verhouding tussen het oppervlakte natuurlijk groen (bossen, natuurgebieden, kleine landschapselementen en erfgroen) en het overige oppervlak (huizen, wegen, landbouwgrond). Bron: Veranderend Platteland (Wildeboer, S. 2017) / Beek, R. van (2009), Reliëf in Tijd en Ruimte Atlas Twente 78 Bron: De Staat van ons Landschap (Landschap Overijssel, 2017) Atlas Twente 79 CIRCULAIRE ECONOMIE Beekdallandschap De Kroezeboom bij Fleringen is een van de oudste bomen van Nederland. Een kroezeboom, meestal een eik, geeft een grens of kruispunt aan. (Paulien Koelman) In het Lutterzand heeft de Dinkel haar natuurlijk meanderend verloop behouden. (Regio Twente) Het beekdal- en heidelandschap van Springendal en Dal van de Mosbeek wordt vernat, onder andere voor de de alluviale bossen langs de beek. (provincie Overijssel) Ooit was het Witte Veen bij Haaksbergen een uitgestrekt hoogveengebied waar boeren schapen lieten grazen. Nu houden Schotse hooglanders het gebied open en zorgen daarmee voor variatie in de plantengroei. (Regio Twente) Atlas Twente 80 Atlas Twente 81 TECHNIEK ALS MOTOR WATER STROOMT? 11 WATER Legenda Het watersysteem in Twente is heel erg divers. Denk aan de vele Watersysteem beken en bronnen, het industriële Rivier Twentekanaal voor scheepvaart en Kanaal wateraanvoer, de recreatieve Regge Waterloop met groot belang voor en Dinkel of het stedelijk water. de waterafvoer Waterloop water en de opgaven van nu Wateroppervlakte en de nabije toekomst zien. Reliëf laag-hoog Enerzijds leidt een gebrek aan neerslag tot watertekorten met Droog en nat drooggevallen waterlopen, Drooggevallen waterloop schade voor de landbouw, (zomer 2018) industrie, scheepvaart, natuur en Risicogebied wateroverlast bebouwing tot gevolg. Anderzijds ARBEIDSMARKT & TALENT De kaart laat de omgang met (huidig en toekomstig) zorgt een neerslagoverschot voor (grond-)wateroverlast in de Occupatie Twentse beekdalen, onderaan de Bebouwing meer stroomafwaarts. Het beter Bedrijventerrein aan groot, vasthouden van water is in beide bevaarbaar water gevallen een noodzaak en creëert Functies een robuuster watersysteem. Waterwingebied grondwater Zie ook: Waterbeschermingsgebied www.klimaateffectatlas.nl Haven www.vechtstromen.nl Sluis HUISWERK REGIO TEAM - Verzilting Duitsland - Stroomgebieden (Kaart Waterschap) - Waternetwerkkaart Duitsland Atlas Twente 82 Atlas Twente 83 0 2 1 N 4 3 5km CIRCULAIRE ECONOMIE Bronnen: Wateratlas Overijssel (2018) Geoportaal Overijssel (2018) Functiekaart Water, Actualisatie Omgevingsvisie (2017/2018) Prov. Overijssel Hoogtekaart Nederland, www.ahn.nl VESTIGINGSKLIMAAT stuwwallen en in het watersysteem 3. Wat speelt er en wat komt er op ons af? 3.1 Onderscheid in deelgebieden Zowel voor de invulling van de zorgplichten (hoofdstuk 4), de strategische beleidsdoelen (hoofdstuk 5) als de sturingsfilosofie (§5.6), geldt dat gemeenten in de omgevingsvisie Kijk ook eens in: onderscheid kunnen maken naar deelgebieden. Ons water in Overijssel RIJSSEN 11.3 Signaalkaart bodemdaling okt 2016 - okt 2018 Minder dan 5 km Minder dan 5 km Weinig daling 5 10 km Continue daling 5 - 10 km 10 - 25 km 10 - 25 km daling Significante 25 - 50 km Veel daling 50 km of meer 25 - 50 km 50 km of meer ARBEIDSMARKT & TALENT In de regio Twente kunnen we onderscheid maken in een aantal deelgebieden. We maken onderscheid tussen bebouwd gebied (bestaande bouw en nieuwbouw) en buitengebied. Daarnaast Atlas Twente maken we onderscheid in drie geografische deelgebieden op basis van deLink (geo)hydrologische eigenschappen van het gebeid. Deze karakteristieken hangen samen met mogelijke kwetsbaarheid voor wateroverlast en droogte of de opbouw van de ondiepe ondergrond en grondwatersituatie (en daarmee de mogelijkheid om regenwater te infiltreren). Dit zijn voorbeelden van het toepassen van de lagen benadering, 11.1traditionele Hoogtekaart van de regio Twentewaarbij het bodem en watersysteem de onderlegger vormt van de fysieke leefomgeving. 11.2 Doorlopend potentiteel neerslagoverschot 2018 Wateraanvoer ALMELO TECHNIEK ALS MOTOR WATER STROOMT? Dit hoofdstuk beschrijft de huidige situatie voor het thema water in het gebied. Ook komen de ontwikkelingen aan de orde die het gevolg zijn van klimaatverandering en landgebruik. 11 WATER Bron: KNMI (2018) Bron: Klimaateffectatlas (2018) ENSCHEDE VESTIGINGSKLIMAAT 11.4 Wateraanvoer in Twente HENGELO Figuur 6. Hoogtekaart van de regio Twents waternet. De stuwwal links is de Sallandse Heuvelrug. Twente is wat betreft geo-hydrologische eigenschappen een divers gebied. In het oosten ligt het stroomgebied van de Dinkel. In het westen wordt Rechts de stuwwal bij Oldenzaal. Tussen destroomgebied stuwwallen het Reggedal. Uiterst ligt het de regio begrensd door de Sallandse Heuvelrug (78m hoog). Het van deligt Dinkel wordt aan de westkant begrensdrechts door de heuvelrug bij Dinkeldal. Oldenzaal (max. 75m hoog). Het gebied tussen de twee heuvelruggen watert voornamelijk af richting het noordwesten. Richting het noordwesten wordt CIRCULAIRE ECONOMIE het gebied vlakker en vindt afwatering plaats via de Regge. (bron: Waterschap Vechtstromen) De regio Twents waternet is wat betreft (geo-)hydrologische eigenschappen een divers gebied. In het oosten ligt het stroomgebied van de Dinkel. In het westen wordt de regio begrensd door de Sallandse heuvelrug (78 m hoog). Het stroomgebied van de Dinkel wordt aan de westkant begrensd door de heuvelrug bij Oldenzaal (max 75 m hoog). Het gebied tussen de twee heuvelruggen watert voornamelijk af richting het noordwesten. Richting het noordwesten wordt het gebied vlakker en vindt afwatering plaats via de Regge. Dinkeldal De Dinkel is een sterk meanderende beek die begint in Noordrijn-Westfalen tussen Coesfeld en Ahaus. Bij Losser in Twente komt de Dinkel Nederland binnen, stroomt langs het Lutterzand en Atlas Twente 84(gemeente Dinkelland). In het Dinkeldal is verlaat Nederland weer in de buurt van Ootmarsum Bron: Extreme droogte 2018 (Hans Gels) Vechtstromen Atlas Twente 85 De Roombeek functioneerde eeuwen als aan- en afvoer van water voor de textielindustrie en werd uiteindelijk gedempt. Met de herbouw van de woonwijk is de beek weer hersteld. De Roombeek heeft wisselende waterstanden en voert na heftige regenbuien meer water af. (Baasin Fotografie) Door de droogte van 2018 viel onder andere de Schipbeek bij Diepenheim droog. En ook dit jaar hebben we weer een ernstig watertekort, met gevolgen voor onder andere de landbouw, de scheepvaart en de industrie. (provincie Overijssel) Atlas Twente 86 Het Kristalbad, tussen Hengelo en Enschede, vangt overtollig water op, gaat versnippering van het gebied tegen, zuivert water op een natuurlijke manier, verbindt Driene en Twekkelo en biedt recreatiemogelijkheden. (gemeente Hengelo) Kanoërs op de Regge. Eerder veroorzaakte de rivier de Regge geregeld overstromingen. Nu wordt geprobeerd het natuurlijke verloop van de rivier in ere te herstellen. (Emile Willems) Atlas Twente 87 WATER IS MEER DAN H2O Wat zou Losser zijn zonder de Dinkel, maakt kleuren intensiever en geeft we vooral sinds de eeuwwisseling. Door Enter zonder de Regge en Vroomshoop glans aan onze omgeving. Niet voor enorme hoeveelheden neerslag in korte zonder het Overijssels kanaal? Overal niets gaan we ’s zomers bij voorkeur tijd kunnen straten in kolkende rivieren en altijd is water cruciaal geweest voor aan het water zitten, op een bankje, veranderen en kelders onderlopen. De regionale ontwikkeling, ook in Twente. terrasje of zelfs pootjebadend. Van alle opwarming van de aarde begint haar De nabijheid van water maakte handel, landschapselementen geeft water ons de tol te eisen, ook in Twente. Of zoals nijverheid en transport mogelijk. Daarom meest intensieve zintuigelijke ervaring. kunstenaar Marcel Mariën het eens bouwde men vroeger nederzettingen Op zoek naar omgevingskwaliteit beeldend uitdrukte: ‘Wie de wolken in graag in de buurt van een bron, rivier investeren gemeenten dan ook steeds brand steekt, zal regen oogsten.’ Met het of beek. Soms zie je het ook terug in meer in water. Zo brengt Almelo het oog op de klimaatverandering is het zaak plaatsnamen. Neem Overdinkel en water op grote schaal terug in de stad het water om ons heen goed in de gaten Glanerbrug, waar het direct duidelijk om het centrum weer aantrekkelijk te houden. Nadenken over de rol van is. Maar ook de naam Wierden heeft te maken. Maar ook kleine ingrepen, water in de Twentse steden en dorpen bijvoorbeeld een link met water: het komt zoals fonteinen, waterspuwers en is daarom niet alleen leuk, maar ook van ‘Wederden’ dat mogelijk ‘bevloeide waterspeelobjecten verhogen de sfeer in toekomstgericht. Water is meer dan H2O strook grasland langs een rivier’ binnensteden. Ze bieden verfrissing en – we leven ervan, maar moeten er ook betekent. Het belang van water gaat zijn een bron van vermaak. mee leren leven. echter verder dan de economie. Want water staat voor leven. De mens kan De uitdaging in onze omgang met water dagenlang zonder voedsel, maar zonder is echter dat we geen nat pak krijgen. water houden we het niet lang vol. Want het moet natuurlijk wel leuk blijven. Die ambivalente relatie zie je ook bij Behalve noodzakelijk is water aangenaam. regen: een paar druppels is niet erg, maar Water zorgt voor ruimtelijke kwaliteit in een hoosbui vraagt om bescherming. Dat stad en land. Het heeft magneetwerking: we ons in tijden van droogte – Twente we kijken er graag naar – het werkt behoort tot de droogste gebieden van ons stressverlagend – en genieten van de land – tegelijkertijd steeds meer moeten stroming en glinstering ervan. Water wapenen tegen het wassende water, zien TECHNIEK ALS MOTOR MET ONS BOERENVERSTAND 12 VOEDSEL EN LANDBOUW Legenda Twente is van oudsher een agrarisch gebied. Ook de grote steden, Enschede, Almelo en Productie Hengelo, waren tot het midden van de 19e Akkerbouw eeuw kleine stadjes met een sterk agrarisch karakter. De agrarische sector is nog Grasland MEERWAARDE BIOMASSA Voedergewassen MEERWAARDE BIOMASSA steeds belangrijk en staat voor een grote Kassen duurzame landbouw; kringlooplandbouw. Innovatie Twente is door de minister aangewezen als MEERWAARDE BIOMASSA één van de vijf experimenteergebieden MEERWAARDE BIOMASSA voor kringlooplandbouw. Experimenteren Hoger agrarisch onderwijs Mineral Valley Twente: REGIONALE VOEDSELPRODUCTIEKETEN is nodig om uiteindelijk voedsel te PROEFTUIN MINERAL VALLEY produceren dat minder schadelijk is Projecten ten behoeve van een gezondere bodem en het hergebruik van biomassa BODEMGEZONDHEID & WATER voor natuur, milieu en klimaat. REGIONALE VOEDSELPRODUCTIEKETEN Het experimenteren gebeurt binnen MEERWAARDE BIOMASSA Mineral Valley Twente, een samenwerking Agrisch Opleidingscentrum van overheden, onderzoek- en Bronnen: www.mineralvalley.nl Basisregistratie gewaspercelen BRP (NL) Geoportaal Overijssel Open street maps (DU) VESTIGINGSKLIMAAT onderwijsinstellingen en ondernemers in de agro & food sector. In verschillende REGIONALE VOEDSELPRODUCTIEKETEN proeftuinen onderzoekt Mineral Valley Twente (link) nieuwe oplossingen en technieken op het gebied van regionale LANDBOUW, KLIMAAT & MAATSCHAPPIJ REGIONALE VOEDSELPRODUCTIEKETEN voedselproductieketen, landbouw en ARBEIDSMARKT & TALENT LANDBOUW, KLIMAAT & MAATSCHAPPIJ opgave, namelijk een overgang naar een maatschappij, meerwaarde biomassa REGIONALE VOEDSELPRODUCTIEKETEN en klimaat, bodemgezondheid en water. Door gebruik te maken van haar innovatiekracht en kennis wil Twente meer CIRCULAIRE ECONOMIE dan gemiddeld in Nederland bijdragen aan de verduurzaming van de landbouw. De kaart toont het kleinschalige landschap met voornamelijk veeteelt in combinatie met de verschillende proeftuinen. Atlas Twente 90 Atlas Twente 91 0 2 1 N 4 3 5km TECHNIEK ALS MOTOR MET ONS BOERENVERSTAND 12 VOEDSEL EN LANDBOUW Milieucondities bepaald door stikstofdepositie, 2015 12.1 Milieucondities bepaald door stikstofdepositie, 2015 Goed Matig Goed Matig Slecht Slecht Geen oordeel rijssel Prognose voor 2030 Aantal ondernemingen neemt af * Vrijkomende agrarische bebouwing per regio Schaalvergroting neemt toe < 50.000 m2 50.000 - 150.000m2 150.000 - 300.000m2 > 300.000 m2 bouwen leidt n onveiligheid. gezondheidsminaliteit aan. ziening voor . Megabedrijven Schaalvergroting Hardenberg Nieuwe familiebedrijven ouwing in Overijssel Zwolle Traditionele familiebedrijven Prognose voor 2030 Aantal ondernemingen neemt af * Schaalvergroting neemt toe familiebedrijven Kleine Vrijkomende agrarische bebouwing per regio Almelo nderhoud van leegstaande gebouwen leidt edering van het landschap en onveiligheid. de asbestdaken vormen een gezondheidsovendien trekt leegstand criminaliteit aan. of verhuur als oudedagsvoorziening voor Bron: Meta-Natuurplanner, WUR blijkt steeds vaker een illusie. hobbyboeren 12000 < 50.000 m2 50.000 - 150.000m2 Hengelo Enschede150.000 - 300.000m2 > 300.000 m2 pbl.nl door toenemende leegstand. Megabedrijven Schaalvergroting Hardenberg Nieuwe familiebedrijven Bron:inMeta-Natuurplanner WUR voor 2030 Prognose e bebouwing Overijssel Zwolle 12000 hobbyboeren 12.3 Aantal ondernemingen in Overijssel < 50.000 m2 50.000 - 150.000m2 150.000 - 300.000m2 > 300.000 m2 Hengelo Enschede Hardenberg Heel grote bedrijven Megabedrijven Schaalvergroting Schaalvergroting 8000 10000 Nieuwe familiebedrijven Nieuwe familiebedrijven Traditionele familiebedrijven Traditionele familiebedrijven Prognose hergebruik 2017 – 2030 Kleine Kleinefamiliebedrijven familiebedrijven Almelo 12000 20% Actuele leegstand 45-50 15% VESTIGINGSKLIMAAT Slecht onderhoud van leegstaande gebouwen leidt tot verloedering van het landschap en onveiligheid. gemiddelde leeftijd is 57,1 jaar 20% vormen Verweerde asbestdaken een gezondheidsrisico. Bovendien trekt leegstand criminaliteit aan. Prognose leegstand Verkoop of verhuur als oudedagsvoorziening voor 2017 – 2030 Zwolle en de boer blijkt steeds vaker een illusie. Leeftijd Agrariërs 50-55 n. Gemiddelde leeftijd is 57,1 jaar 55-60 hobbyboeren Hobbyboeren Hengelo 8000 Enschede In agrarisch gebruik 2030 6000 50-55 60-65 Prognose leegstand 2017 – 2030 45-50 15% 55-60 Leeftijd Agrariërs 60-65 10% Gemiddelde leeftijd is 57,1 jaar Prognose hergebruik 2017 – 2030 20% 40-45 50-55 70-75 5% 75 > 70-75 45-50 15% 5% < 40 0 8000 4000 65-70 In agrarisch gebruik 2030 0 4000 65-70 Actuele leegstand 40-45 10% en hergebruik < 40 10000 6000 55-60 75 > 60-65 Let op: in de voorlopige cijfers verdwijnen er in 2016 ca. 600, vooral kleine, 2000 landbouwbedrijven, 2000 omdat ze niet meer 6000 2001 2004 2007 2010 2013 2016 voldoen aan de nieuwe 2001 2004 2007 2010 2013 2016 definitie van actief landbouwbedrijf. 0 10% 0 Het kleinschalige landschap van Twente biedt kansen voor een toekomstgerichte, natuurinclusieve landbouw. (provincie Overijssel) 4000 Bron: Provincie Overijssel Bron: Provincie Overijssel 65-70 *) in de voorlopige cijfers verdwijnen er in 2016 ca. 600, vooral kleine, landbouwbedrijven, omdat ze niet meer voldoen aan de nieuwe definitie van actief landbouwbedrijf. *) in de voorlopige cijfers verdwijnen er in 2016 ca. 600, vooral kleine, landbouwbedrijven, omdat ze niet meer voldoen aan de nieuwe definitie van actief landbouwbedrijf. 40-45 Atlas Twente 92 5% Atlas Twente 93 70-75 75 > 2000 < 40 2001 2004 2007 2010 2013 2016 CIRCULAIRE ECONOMIE asbest Kleine familiebedrijven neemt toe Schaalvergroting Almelo Leeftijd Agrariërs 12.2 Leeftijd agrariërs in Overijssel, 2017 Gemiddelde leeftijd is 57,1 jaar en hergebruik uwing Aantal ondernemingen neemt af * Traditionele familiebedrijven 10000 Vrijkomende agrarische bebouwing per regio onder druk door toenemende leegstand. In 1971 wordt in Tubbergen een demonstratie van boeren tegen de voorgenomen ruilverkaveling hardhandig de kop in gedrukt. Dit protest zal uiteindelijk leiden tot een modernisering van de Ruilverkavelingswet. (Rob Mieremet, Nationaal Archief / Anefo) ARBEIDSMARKT & TALENT Geen oordeel TECHNIEK ALS MOTOR VRAAG EN AANBOD VAN ENERGIE 13 ENERGIE Legenda Met de ondertekening van het Klimaatakkoord in Parijs staat Netwerk Nederland, en ook Twente, voor Gasnetwerk een grote opgave: we moeten flink Hoogspanningsnet energie besparen, energie duurzaam Verdeelstation elektra opwekken en overstappen naar Warmtenet andere infrastructuur en opslag). ARBEIDSMARKT & TALENT een nieuw energiesysteem (met Opwekking De besparingsopgave ligt vooral Energiecentrale bij de industrie, mobiliteit en in Windturbine (>1 MW) de gebouwde omgeving. Zo zie je Collectief zonproject op de kaart de grootverbruikers - gerealiseerd van energie en de woningen die - in voorbereiding energiezuiniger gemaakt moeten Gasveld worden. Duurzame energie wordt onder andere opgewekt met de Verbruik afvalverbrandingsinstallatie Twence Grootverbruiker Gronings gas Woning met laag Enschede. Het aantal zonnevelden energielabel (D t/m G) en windturbines is zeer beperkt, Bebouwing zeker als je het vergelijkt met de Bedrijventerrein vele windturbines in Duitsland. bestaande fossiele brandstoffen, ook uit de Twentse gasvelden, vervangen. Voor het transport zijn de leidingenstelsels belangrijk. Wat daaraan opvalt is dat het hoofdnetwerk zich beperkt tot de Twentse steden. En dat de netwerken van Nederland en Duitsland niet goed met elkaar zijn verbonden. Atlas Twente 94 Atlas Twente 95 0 2 1 N 4 3 5km CIRCULAIRE ECONOMIE Bronnen: www.nationaleenergieatlas.nl www.ep-online.nl www.ftm.nl/artikelen/dit-zijn-de200-grootgebruikers-van-groningsgas?share=1 geoportaaloverijssel.nl (2018 Aardbevingen en gaswinlocaties in Overijssel) Lokale Energie Monitor 2018, collectieve zonprojecten www.windstats.nl/statistieken/ Gasunie Nederlands transport systeem (2015) https://www.proplanta.de/Maps/ Windkraftanlagen_points1404907272. html (windenergie duitsland) Deze hernieuwbare energie gaat de VESTIGINGSKLIMAAT en de warmtenetten van Hengelo en TECHNIEK ALS MOTOR VRAAG EN AANBOD VAN ENERGIE 13 ENERGIE 13.1 Energieverbruik van Twentse gemeenten t.o.v. Nederland 13.2 Hoofdtransportnet elektriciteit van Tennet Gemiddeld aardgasverbruik in m3 2000 1500 ARBEIDSMARKT & TALENT 1000 500 0 E ns e ch de m Al el o H g en el o r Bo ne O ld a za en H l aa ks r be e n n n n d er nd nt te or ge de ss an o r ll a ol o er er e we d e i L t H T b k n b W le in en an en D el Tu Tw fv H js s i o R H ge n N e r de la nd Bron: www.tennet.eu 13.3 Energieopgave Twente in beeld 4000 3000 2000 Kijk ook eens in: Twentse energiestrategie 1000 VESTIGINGSKLIMAAT Gemiddeld elektriciteitsverbruik in kWh Atlas Twente Link 0 ed e m Al el o H g en el n al rn te za oo ol n d e n -H ld le en O el H ji ss R o Bo H rn of e de e Tw er en en en nd nd ss rg rg rd ra ll a o e e e e e i L t b kk bb W en ks in Tu Tw D aa H e nt Bron: CBS (Q3, 2017) N e r de la nd Bron: Twentse energiestrategie (februari 2018) Atlas Twente 96 Atlas Twente 97 CIRCULAIRE ECONOMIE En h sc De warmtekrachtcentrale van Roombeek wordt ook wel de Stadshaard van Enschede genoemd (Regio Twente) Tussen Almelo en Borne wilt Twence een mestverwaardingsinstallatie bouwen, die de agrarische sector helpt bij de verwerking van mest en bijdraagt aan de realisatie van de doelstellingen op het gebied van duurzame energie en de terugwinning van grondstoffen. (Twence) Atlas Twente 98 De ondernemers van de bedrijventerreinen in Enter willen gezamenlijk verduurzamen en onderzoeken nu of zij op hun daken zonnepanelen kunnen leggen. (Laura Spackler) Zonnepark De Groene Weuste is een initiatief van bewoners uit Wierden en Enter. (Jan Sasbrink) Atlas Twente 99 TECHNIEK ALS MOTOR KRINGLOPEN MAKEN 14 CIRCULAIRE ECONOMIE Legenda In 2050 heeft Nederland een circularie economie, waarin afval niet bestaat en grondstoffen steeds opnieuw worden gebruikt. In andere Materiaalstromen Biovergistingsinstallatie wil meer dan gemiddeld bijdragen Compostbedrijf aan de verduurzaming van de Circulaire bouwproject ARBEIDSMARKT & TALENT woorden: kringlopen maken. Twente landbouw door het ontwikkelen van technologie en kennis. Infrastructuur Om grondstoffen en materialen Infrastructuur gevaarlijke opnieuw te kunnen gebruiken, stoffen moeten deze verplaatst en Industrieterrein opgeslagen worden. Bestaande Haven bedrijventerreinen, die multimodaal 4 Milieucategorie 4 zijn aangesloten, zijn daarom van 5 Milieucategorie 5 belang. Net als terreinen met een Wat opvalt is de gelijkmatige verspreiding van de categorie VESTIGINGSKLIMAAT Bronnen: Transitieagenda circulair bouwen Overijssel 2019 (link) www.avih.nl/biomassakaart www.ibis-bedrijventerreinen.nl Geoportaaloverijssel (2018) hoge milieucategorie. 4 terreinen over de regio en het beperkte aantal bedrijventerreinen met de de hoogste categorie (5). De A1, A35, de Twentekanalen en het spoor verbinden Twente zowel met het westen van Nederland als met Duitsland. CIRCULAIRE ECONOMIE Atlas Twente 100 Atlas Twente 101 0 2 1 N 4 3 5km Meer dan 20 51 – 100 101 – 250 Meer dan 250 TECHNIEK ALS MOTOR KRINGLOPEN MAKEN 14 CIRCULAIRE ECONOMIE Figuur 3.2 Initiatieven circulaire economie per gemeente, 2018 Figuur 3.1 Biomassa en voedsel Bouw Activiteiten circulaire economie per gemeente, 2018 Figuur 3.2 Figuur 3.2 Initiatieven circulaire per gemeente, 2018 Initiatieven circulaire economie economie per gemeente, 2018 Aantal initiatieven Aantal initiatieven Alle transitieagenda's 14.1 Activiteiten circulaire economie 101 – 250 Consumptiegoederen 51 – 100 101 – 250 Meer dan 250 Meer dan 1000 pbl.nl 101 – 250 Consumptiegoederen Kunststoffen Aantal initiatieven Aantal initiatieven 251 – 500 Meer dan 51 500 – 100 Biomassa en voedsel Meer dan 26 – 50 250 51 – 100 101 – 250 Bouw Aantal initiatieven 5 of minder 2–5 25 of minder 251 – 500 Meer dan 20 26 – 50 Kunststoffen Meer dan 500 Aantal initiatieven 101 – 250 Aantal initiatieven 51 – 100 2–5 pbl.nl 251 – 500 pbl.nl pbl.nl Consumptiegoederen pbl.nl pbl.nl Meer dan 500 Bron: PBL (2019) Meer dan 5 per onderwerp uit degericht transitie­ op lokale reparatie en recycling (denk aan het inzamelen en verwerken van Maakindustrie d over het land voorkomen, zwerfplastic in de wijk),initiatieven voedsel produceren en maakindustrie consumeren in de wijk, het uitwisselen 14.3metCirculaire in de 14.4 Circulaire initiatieven consumptiegoederen Aantal initiatieven eiten uit de transitieagenda Aantal initiatieven van boeken via een Minibieb en het delen van andere producten. Consumptiegoederen Kunststoffen tief meer activiteiten in het 10 of minder 50 of minder rnamelijk om vergisters en Aantal initiatieven in 2018 Aantal initiatieven in 2018 51 – 100 30 | Circulaire economie in kaart 0–1 2–5 Meer dan 5 0–1 Kunststoffen 2–5 Meer dan 5 Aantal initiatieven 0–1 2–5 26101 – 50– Meer dan 5 250 51 – 100 251 – 500 dan pbl.nl 500 pbl.nl Meer dan 100 Meer pbl.nl Meer dan 100 Bron: PBL Aantal initiatieven Aantal initiatieven 10Meer of minder dan 51 – 100 11500 – 25 26 – 50 pbl.nl Aantal initiatieven Maakindustrie 11 – 25 van de geografische spreiding van activiteiten per onderwerp uit de transitie­ Uitgaande Consumptiegoederen 5051 of 50 ofminder –minder 100 26 50 26 – 50 agenda’s (zie paragraaf 2.2), blijkt dat deze veelal verspreid over het land voorkomen, met 51 –- 100 100 51 –- 100 51 100 wederom een accent in de grote steden. Alleen de activiteiten uit de transitieagenda 51 Aantal initiatieven – 250 Aantal initiatieven 101101 –-250 101 250 Meer dan Meer 100 tonen een ander patroon: er zijn relatief meer activiteiten in het Maakindustrie Biomassa &dan Voedsel 100 251 – 500 251 500 10 of minder (noord)oosten van het land (figuur 3.2). Het gaat hier voornamelijk om vergisters en 251 – 500 50 of minder Aantal initiatieven Meer dan Meer dan 500 pelletkachels. 500 Kunststoffen VESTIGINGSKLIMAAT pbl.nl pbl.nl pbl.nl 101 – 250 11 – 25 Voor Twentse ondernemers is duurzaamheid een belangrijk thema, zoals dit pand in Nijverdal dat volgens BREEAM-certificering is gebouwd. (Foreco) Meer0dan –1 250 50 of minder 51 – 100 amelen en verwerkenBron: van PBL Bron: PBL (2019) ren in de wijk, het uitwisselen ducten. Meer dan 250 Aantal initiatieven 6 – 20 Consumptiegoederen Meer dan 5 101 – 250 51 initiatieven – 100 Aantal 101 – 250 25 of minder Initiatieven circulaire economie per gemeente, 2018 0–1 50 of minder 26 – 50 2 6– –5 20 FiguurMeer 3.2 dan 20 Meer dan 5 pbl.nl pbl.nl 50 of minder 25 of minder Bouw Maakindustrie 11 – 25 26 – 50 Bron: PBL pbl.nl pbl.nl 10 of minder pbl.nl Aantal initiatieven 51 – 100 pbl.nl Aantal initiatieven Bron: PBL (2019) pbl.nl 3 Hoe ziet de circulaire economie in Nederland eruit? | 31 Een heel andere manier van hergebruik: deze ontmantelde hangar, waar motoren van straaljagers getest werden, is getransfoormeerd naar het kunstwerk Doppler, wat gaat over geluid, horen en stilte. (Technology Base Twente) 10 of minder Maakindustrie 11 –de25circulaire economie in Nederland eruit? | 31 ziet 26initiatieven – 50 Aantal Hoe Atlas Twente3 102 pbl.nl pbl.nl Meer dan 100 Maakindustrie Bron: PBL 51 10 –of100 minder Atlas Twente 103 CIRCULAIRE ECONOMIE 3 Hoe ziet de circulaire economie in Nederland eruit? | 31 Bron: PBL(2019) Bron: PBL ARBEIDSMARKT & TALENT Meer dan 20 Aantal initiatieven Aantal initiatieven 05–of 1 minder Aantal initiatieven 51 – 100 5 ofdan minder Meer dan 20 Meer 20 501 – 1000 Biomassa en voedsel Kunststoffen 6 – 20 pbl.nl Meer dan 250 pbl.nl 50 of minder 50 of minder 51 – 250 51 - 250 251 – 500 251 - 500 501 – 1000 501 - 1000 Meer Meer dandan 10001000 Bouw Aantal initiatieven Aantal initiatieven Aantal initiatieven 50 of minder Figuur 3.2 in 2018 5 minder 25 of minder 5 of minder 51 – 250 Aantal initiatieven Aantal initiatieven Initiatieven circulaire economie per -20 2516 –6 500 – 20 26 – 50gemeente, 2018 pbl.nl 51 – 100 Bouw pbl.nl Meer dan 20 Aantal activiteiten Aantal activiteiten in 2018 14.2 Circulaire initiatieven op het gebied van biomassa Biomassa en voedsel Biomassa en voedsel Aantal activiteiten pbl.nl 26 – 50 pbl.nl 25 of minder 6 – 20 pbl.nl 5 of minder TECHNIEK ALS MOTOR WAT JE NIET ZIET 15 ONDERGROND Legenda Geologisch gezien is Twente een van de meest diverse en interessantste Bodem gebieden van Nederland. Er Zand komen aardlagen uit verschillende Leem perioden op een vrij klein gebied Klei aan de oppervlakte. In deze Rivierklei Veen rijkdommen. Zo wordt er onder Moerige gronden andere zand, zout, steen, water en Reliëf gas op diverse locaties in Twente Geen bodemgegevens (DU) gewonnen. Dit is ook bovengronds zichtbaar, denk bijvoorbeeld aan de Ondergrond open steengroeve in Losser of de Waterwingebied zouthuisjes in Hengelo en Boekelo. Intrekgebied grondwater De winning is niet altijd zonder risico ARBEIDSMARKT & TALENT aardlagen zitten verschillende Gasveld producerend - met begrip van de ondergrond kan Gasveld niet producerend ook grip op de ondergrond worden Waterinjectlocaties NAM verkregen. VESTIGINGSKLIMAAT Zoutwinlocatie Zie ook: Overig www.ondertwente.nl Bebouwd gebied Bronnen: Bodemkaart NL Geoportaal Overijssel (2018) - Waterwingebied - Intrekgebied grondwater - Gasvelden - NAM (locaties en activiteiten) CIRCULAIRE ECONOMIE Atlas Twente 104 Atlas Twente 105 0 2 1 N 4 3 5km TECHNIEK ALS MOTOR WAT JE NIET ZIET 15 ONDERGROND 15.1 Verbeelding van de relatie tussen ondergrond en bovengrond ARBEIDSMARKT & TALENT VESTIGINGSKLIMAAT Bron: Onder Twente Atlas Twente 106 Atlas Twente 107 CIRCULAIRE ECONOMIE Tussen Enschede, Hengelo en Boekelo zit zout in de bodem. De zouttorens, zoals deze bij Boekelo, en zouthuisjes zijn heel typerend voor dit deel van Twente. (Regio Twente) TWENTSE EENHEID IN VERSCHEIDENHEID Wie via de A1 Twente binnenrijdt, ziet op hun regio, de vraag is hoe goed Twente vier deelregio’s. Het meest Over de auteur: op een viaduct met rode letters ‘Wij zijn ze hun Heimat eigenlijk kennen. Uit uitgesproken en bekende gebied is Prof.dr. Gert-Jan Hospers (Enschede, 1974) Twente’ staan. De graffiti is symbolisch koopstromen blijkt duidelijk hoe lokaal Noordoost Twente, zeg maar het is bijzonder hoogleraar Transitie in Stad voor de eenheid die de regio uitstraalt. en sub-regionaal de oriëntatie van de grondgebied van de gemeenten en Regio aan de Radboud Universiteit en Van buiten bekeken mag Twente dan consument nog is. Voor de dagelijkse Oldenzaal, Dinkelland, Tubbergen economisch geograaf aan de Universiteit homogeen zijn, binnen Twente zien boodschappen blijven ze meestal en Losser. Dat is het Twente van de Twente. Daarnaast is hij directeur van we grote verschillen. Eigenlijk voelen binnen de gemeente; als ze wat kopen toeristenfolders: een coulisselandschap Stichting Stad en Regio. Hospers is Tukkers zich pas Tukker als ze níet in in de niet-dagelijkse sector, komt ook met karakteristieke dorpjes, kastelen en gespecialiseerd in Oost-Nederland. Twente zijn, bijvoorbeeld als ze op de de buurgemeente in aanmerking. De stuwwallen. Dan is er de Zoutmarke, camping in Frankrijk streekgenoten inwoners van Wierden, Losser en het gebied rond Haaksbergen, Hof van tegenkomen. Binnen de regio zijn ze Borne gaan als consument bijvoorbeeld Twente en de gemeenten Hengelo en toch in de eerste plaats inwoner van regelmatig ‘vreemd’: zij kopen het Enschede. Deze landstreek wordt onder een stad of dorp. Twente is divers – merendeel van hun niet-dagelijkse meer gemarkeerd door boortorens, de streek telt 14 gemeenten met elk aankopen buiten de eigen gemeente. zouthuisjes en industrieel erfgoed. In hun historie en eigenaardigheden. Bij de Wierdenaren is Almelo in trek, het westen van Twente vinden we het Oldenzaal is niet te vergelijken met terwijl de inwoners van Losser en natuurrijke Reggedal en de Sallandse Twenterand en Lattrop-Breklenkamp Borne graag in Hengelo inkopen doen. Heuvelrug, met delen van de gemeenten lijkt in niets op de Enschedese wijk Haaksbergenaren zijn op zowel Hengelo Rijssen-Holten, Hellendoorn, Wierden Twekkelerveld. En iedereen die wel eens als Enschede georiënteerd. Onder en Twenterand. En ten slotte is er de een raadsvergadering in een Twentse Tukkers is Hengelo sowieso redelijk Twentse Stedenband, waarvan naast de plattelandsgemeente heeft meegemaakt, populair. Maar dat komt niet zozeer door drie grote steden (Enschede, Hengelo weet dat zelfs binnen één gemeente de zieltogende binnenstad, maar door en Almelo) de gemeente Borne deel ‘dorpisme’ en ‘kerktorenpolitiek’ steeds Plein Westermaat: bij de daar gevestigde uitmaakt. Twentse eenheid? Wie dieper op de loer liggen: nog te vaak geldt IKEA, MediaMarkt en Bauhaus kom je kijkt, ziet vooral verscheidenheid. ‘iedere kern voor zich en de gemeente inwoners uit heel Twente tegen. voor ons allen’. Hoe kunnen we grip krijgen op de Weliswaar zijn veel Twentenaren trots regionale diversiteit? Grofweg kent
