ROMEINSE RELIGIE

ROMEINSE RELIGIE
De relatie tussen de goden en hun plaats van verering
te Latium, Etrurië en Rome (753 v. Chr. – 27 v. Chr.)
Promotor: Prof. Dr. Frank Vermeulen
Elien Ranson (20044756)
Masterproef
Master geoarcheologie
Academiejaar 2007-2008
ROMEINSE RELIGIE
De relatie tussen de goden en hun plaats van verering
te Latium, Etrurië en Rome (753 v. Chr. – 27 v. Chr.)
2
Voorwoord
In dit voorwoord zou ik graag iedereen bedanken die op zijn eigen manier heeft meegeholpen
aan deze thesis, in het bijzonder mijn vriend voor het digitaliseren van de kaarten voor Latium
en Etrurië, maar ook mijn familie en vrienden die mij gesteund hebben in deze periode van
zowel harde werkdagen als tussentijdse ontspanningen. Een speciaal dankwoord zou ik willen
richten tot mijn promotor, Professor Dr. Frank Vermeulen, voor zijn tijd en advies die hij mij
geschonken heeft, evenals voor het aanreiken van bronnen.
3
INHOUDSTAFEL
Abstract
13
INLEIDING
14
1. SITUERING IN TIJD EN RUIMTE
18
1.1 Geografische situering
18
1.1.1 Latium
19
1.1.2 Etrurië
19
1.2 Occupatiegeschiedenis en politieke evolutie
20
1.2.1 Latium
20
1.2.3 Etrurië
23
2. HET SACRALE LANDSCHAP
26
2.1 Heiligdommen
26
2.1.1 Het altaar
27
2.1.2 Aedes of tempel
27
2.1.3 Templum of temenos
28
2.1.4 Evolutie
28
Latium
29
Etrurië
32
2.1.5 Functies
34
2.2 Votiefdepots
35
2.2.1 Latium
35
2.2.2 Etrurië
37
2.3 Conclusie
38
3. EEN WERELD VOL GODEN
40
3.1 De geschiedenis van de Romeinse religie
41
3.1.1 De Numina
41
4
3.1.2 Polytheïsme
42
3.1.3 Antropomorfisme
43
3.2 De goden en godinnen van de Romeinse wereld
44
3.2.1 De Archaïsche Triade
46
Jupiter
46
Mars
47
Quirinus
48
3.2.2 De Capitolijnse Triade
48
Jupiter
49
Juno
49
Minerva
49
3.2.3 Het Romeinse pantheon
50
Apollo
51
Ceres
51
Diana
52
Mercurius
52
Neptunus
52
Venus
53
Vesta
53
Vulcanus
53
3.2.4 Overige Godheden
54
3.2.5 De Genezingscultus
54
3.2.6 De Domestische religie
55
3.3 Verering van de goden
56
3.4 Conclusie
57
4. HEILIGE PLAATSEN
58
4.1 Heilige plaatsen en de natuur
58
4.1.1 De bergtop
59
4.1.2 Voorgebergtes
60
4.1.3 Grotten
60
4.1.4 Bosjes en bomen
61
4.1.5 Waterbronnen
62
5
4.1.6 Conclusie
64
4.2 Heilige plaatsen en nederzettingen
64
4.2.1 Extra-urbane heiligdommen
65
4.2.2 Extramurale heiligdommen
65
4.2.3 Rurale heiligdommen
66
4.2.4 Politieke heiligdommen
67
4.2.5 Conclusie
68
5. DE GODEN EN HUN OMGEVING
70
DEEL I – ROME
70
1. Tempelstichtingen en hun historische achtergrond
71
1.1 Proces van tempelstichting
71
1.2 Historische achtergrond
72
1.3 Tempeldistributie te Rome
76
Archaïsche periode en Vroege Republiek
77
Midden Republiek
78
Late Republiek
79
2. Het pomerium en de Vier regio’s
79
2.1 Tempels intra pomerium
80
De urbane regio’s
81
De extra-regionale zone
83
2.2 Tempels extra pomerium
83
In Aventino en ad Circum Maximum
84
In Campo Martio
85
In Circo Flaminio
86
In Foro Holitorio
86
In Insula
87
In Portu
88
Extra Portam Capenam
88
3. Conclusie
89
6
DEEL II – LATIUM
90
1. De Archaïsche periode
91
1. Aquino (Località Mèfete)
92
2. Ardea
92
3. Anagni
93
4. Anagni (Osteria della Fontana)
93
5. Antemnae
93
6. Arce
93
7. Ariccia
94
8. Arpino (contrada S. Amasio)
94
9. Arpino (San Lorenzo)
94
10. Artena (Muracci di Crepadosso)
94
11. Atina (Case Melfa)
94
12. Atina
95
13. Atina (Broile San Marciano)
95
14. Caracupa Valvisciolo
95
15. Casamari (Località Antéra)
95
16. Cassino
96
17. Cassino (S. Scolastica)
96
18. Cassino (Villa S. Lucia)
96
19. Cisterna di Latina
96
20. Corcolle (Pedum)
97
21. Fidenae
97
22. Fidenae (Torre Serpentara)
97
23. Gabii
97
24. Gabii (Oostelijke heiligdom)
97
25. Lanuvium
98
26. Lavinium
98
27. Minturno
98
28. Monte Cavo
99
29. Montecelio
99
30. Monte Circeo (Colle Monticchio)
99
31. Monte Savello
99
7
32. Nemi
100
33. Norba
100
34. Palestrina
100
35. Segni (nabij de rechteroever van de Sacco)
100
36. Sezze (Juno Regina)
100
37. Sgurgola
101
38. Terracina
101
39. Tivoli
101
40. Tivoli (Colle Ripoli)
101
41. Tusculum
102
43. Velletri
102
44. Velletri (Colle Ottone)
102
45. Via Collatina (Lunghezza)
102
46. Via Flaminia (Torre di Prima Porta)
102
2. De Vroege Republiek
103
1. Albano
104
2. Anagni
104
3. Antemnae (Sacer Mons)
104
4. Anzio
104
5. Ardea (Pescarella)
104
6. Ariccia
104
7. Artena
105
8. Artena (Colle Majorana)
105
9. Artena (Le Macere)
105
10. Artena (Località Valmontone)
105
11. Casalvieri (Località di Pescarole)
105
12. Cassino (S. Vittorio Lazio)
106
13. Cori
106
14. Fregellae
106
15. Genzano di Roma
106
16. Interamna Lirenas
106
17. Lanuvium (Tenuta Quarti)
107
18. Lavinium
107
8
19. Lavinium (Sol Indiges)
107
20. Lavinium (Solforata)
107
21. Monte Circeo (Circe of Venus)
107
22. Ninfa
108
23. Norba
108
24. Palestrina
108
25. Segni
108
26. Settefrati
109
27. Sora
109
28. Terracina (Monte S. Angelo)
109
29. Terracina (Via Appia)
110
30. Tivoli (Colle S. Angeletto)
110
31. Veroli
110
32. Via Cavona
111
33. Via Collatina (La Rustica)
111
3. De Midden Republiek
112
1. Alatri (Località Stazza)
113
2. Ardea (Valle Oliva)
113
3. Ardea (Station van Campoleone)
113
4. Boville Ernica
113
5. Casamari (Monte Pedicino)
113
6. Castel di Decima
113
7. Ciciliano
114
8. Cori (Colle Margherita)
114
9. Crustumerium (Tenuta della Bufalotta)
114
10. Genazzano
114
11. Lanuvium (ten Noorden van)
114
12. Monte Circeo (Feronia)
114
13. Norba
114
14. Privernum
115
15. Tivoli
115
16. Tivoli (ten Westen van)
115
17. Tivoli (Via Tiburtina)
115
9
18. Velletri (Soleluna)
115
19. Velletri (La Parata)
116
20. Velletri (Ciglioli)
116
21. Via Appia (2nd Mile)
116
22. Via Appia (Casale I Palombaro)
116
23. Via Appia (Tres Tabernae)
116
24. Via Casilina (Torre Spacata)
116
25. Via Casilina (Fontana Candida)
116
26. Via Casilina - Via Tiburtina
117
27. Via Flaminia (Torre di Prima Porte)
117
28. Via Latina (Ad Decimum)
117
29. Via Prenestina (Ponte di Nona)
117
30. Via Tuscolana (Localita Vermicino)
117
4. De Late Republiek
118
1. Acilia (Ficana)
118
2. Fabrateria Nova
118
3. Gabii
118
4. Giostra
119
5. Lanuvium
119
6. Terracina (Via Appia)
119
7. Via Appia (Contrada S. Pietro)
119
8. Via Prenestina (Colli di Sterpara)
119
5. Conclusie
120
DEEL III – ETRURIË
121
1. Heiligdommen in de natuur
122
1.1 Monte Soracte
123
1.2 Lucus Feronia
123
1.3 Castigliano del Lago
124
1.4 Monte Falterona en Lago degli Idoli
124
1.5 De Faliscaanse grotten
124
Caverna dell’ acqua
125
Caverna della stipe
125
10
2. Extra-urbane en extramurale heiligdommen
125
2.1 Portonaccio tempel te Veii
125
2.2. Ara della Regina tempel te Tarquinia
126
2.3 Narce
127
2.4 Fonte Veneziana te Arezzo
127
2.5 Canicella heiligdom te Orvieto
127
2.6 Heiligdom van Montetosto nabij Caere
128
2.7 Civita Castellana
128
Tempel te Celle
128
Grot en altaar te Ninfeo Rosa
129
Tempel te Sassi Caduti
129
2.8 Pyrgi
129
2.9 Gravisca
130
2.10 Punta della Vipera
130
2.11 Pieve Socana
131
2.12 Campo della Fiera
131
2.13 Chianciano
131
2.14 Grotta Porcina nabij Blera
131
2.15 Vignanello
132
2.16 Castro
132
2.17 S. Giuliano
132
3. Rurale heiligdommen
132
4. Politieke heiligdommen
133
4.1 Fanum Voltumnae
133
4.2 Poggio Civitate
133
5. Urbane heiligdommen
134
5.1 Falerii/ Civita Castellana
134
5.2 Fiesole
135
5.3 Cosa
135
5.4 Volterra
135
5.5 Populonia
135
5.6 Vetulonia
136
5.7 Vulci
136
11
5.8 Heba
136
5.9 Caere
136
5.10 Veii
136
Contrada Campetti
137
Piazza d’Armi
137
Macchia Grande
137
Contrade Vignacce
137
Quarto della Comunità
138
5.11 Belvedere heiligdom te Orvieto
138
6. Conclusie
138
6. BESLUIT
139
BIBLIOGRAFIE
144
ILLUSTRATIEREFERENTIES
150
BIJLAGEN
151
12
Abstract
Religion has always played an important part in the daily life of various societies and it shows
important differences in the way it is expressed through monuments en rituals. Roman
religion has always been a popular subject in literature en this thesis will try to shed a light
upon the general aspects of this religion with an emphasis upon the connection between the
deities and their place of worship. To do so, three areas will be discussed namely Latium,
Etruria and Rome. This discussion will include the description of the cult places in the
different areas and their distribution on maps. A special attention will be given to their
topographical relationship, especially in respect to roads, settlements, water, forest and
elevation. In this manner there will be an attempt to find a connection between religion and
the landscape in general and to find the more specific relations between the deity and his
place of worship. Although the discussed cult places suggest a strong relationship between
landscape and religion, it is difficult to establish a general conclusion about the relation
between the deity and the place of his cult, given that the venerated deities aren’t always
known.
Keywords: religion, landscape, Latium, Etruria, Rome
Résumé .
Dans l’antiquité la religion a toujours joué un rôle important dans la vie journalière des
différentes sociétés et montre d’importantes différences d’expression de par ses monuments et
ses rites. La religion Romaine a toujours été un sujet populaire en littérature et cette thèse
tentera de jeter quelque clarté en particulier sur les relations entre déités et leurs lieux de culte,
sans oublier les aspects généraux de cette religion. Trois régions sont étudiés: le Latium,
l’Etrurie et Rome. L’étude comprendra la description des lieux de culte et leur étalement sur
cartes géographiques, ainsi que l’étude de la relation entre ces emplacements et la proximité
de chemins, hameaux, cours d’eau, forêts et de leur altitude. De cette façon il y a tenté à
établir un rapport entre la religion et le paysage en général et plus particulièrement entre la
déité et son lieu de culte. Bien que les lieux de culte décrits suggèrent une forte relation entre
religion et rites et le paysage il est difficile de tirer des conclusions générales en ce qui
concerne la relation entre déité et lieu, du fait que la déité, objet de la dévotion en un lieu,
n’est pas toujours connue.
Mots Clef : religion, paysage, Latium, Etrurie, Ombrie
13
INLEIDING
Religie, en de manier waarop deze wordt uitgedrukt aan de hand van rituelen, heilige
gebouwen en monumenten, heeft altijd een belangrijke rol gespeeld binnen verschillende
gemeenschappen. Deze houden er elk hun eigen ideeën en geloven op na, die ze ook op
specifieke manieren tot uiting brengen. “Religie” is dan ook een begrip dat sterk verbonden is
met de mens zelf en niet kan losgekoppeld worden van onze eigen menselijke gedachtegang.
Meer dan vandaag maakte religie ten tijde van de Romeinse beschaving een belangrijk deel
uit van het dagelijkse leven met een wederzijdse invloed tussen religieuze en andere aspecten
binnen de gemeenschap. De religieuze ontwikkelingen doorheen de tijd kunnen dan ook niet
losgekoppeld worden van ontwikkelingen op politiek, economisch en sociaal vlak. Deze
thesis zal zich richten op de religieuze ontwikkelingen binnen de Romeinse gemeenschap met
een specifieke aandacht voor de regio’s Latium en Etrurië vanaf de Archaïsche periode tot aan
het einde van de Republiek. Het uiteindelijke doel is het achterhalen of er al dan niet een link
bestond tussen de godheid en zijn of haar locatie van verering.
Enkele problemen compliceerden echter het onderzoek. Aangezien religie hoofdzakelijk iets
is dat in de mensen leeft, zijn er dan ook weinig bronnen beschikbaar die ontegensprekelijke
bewijzen kunnen leveren voor de verering van bepaalde godheden. De bronnen die wel
beschikbaar zijn, geven daarnaast vaak enkel een beeld van de publieke en elitaire activiteiten.
Veel minder is bekend over de rituele praktijken op het niveau van het individu en de minder
prominente leden van de maatschappij (North J.A. 2000, p. 10).
De bronnen die voor handen zijn, zijn op de eerste plaats de literaire getuigenissen. Deze
kunnen heel wat informatie bevatten over het hoe en het waarom van rituelen, over
eigenschappen en functies van bepaalde goden, over de oprichting van tempels, enz. Het
probleem echter is dat de Romeinen geen literaire bronnen produceerden tot de 3e en soms 2e
eeuw v. Chr., maar toen had de belangrijkste Romeinse invloed zich reeds verspreid over
Italië (Fowler W. 1933, p. 14). Literaire vermeldingen die gedateerd worden voor de 3e eeuw
v. Chr. zullen dus nooit contemporain zijn aan de beschreven gebeurtenissen. Ze moeten dan
ook met een zekere voorzichtigheid benaderd worden. Vele conclusies, die getrokken werden
op basis van deze literaire overblijfselen, zijn dan ook geen vaststaande feiten maar eerder
interpretaties die zelf afhankelijk zijn van de ingesteldheid van de interpretator.
14
Door problemen met de literatuur is dan ook vooral de archeologie een belangrijke bron die
het gebrek aan teksten, voorafgaand aan de 2e eeuw v. Chr., gedeeltelijk kan compenseren.
Het archeologisch materiaal bestaat onder andere uit votieven en resten van tempels, schrijnen
en heiligdommen. Wanneer deze sporen aan een grondig onderzoek onderworpen worden,
kunnen ze informatie opleveren over de praktijken die zich in vroegere tijden hebben
afgespeeld. Dit bewijs is in tegenstelling tot vele literaire bronnen, contemporain, maar het
kan ook misleidend zijn. Fouten in de datering en de interpretatie kunnen leiden tot foutieve
conclusies en een kritische kijk is dan ook noodzakelijk. Archeologische resten zijn daarbij
ook niet zo talrijk als men zou wensen en vele tempels ondergingen doorheen de tijd
veranderingen en renovaties die gezorgd hebben voor complexe sites (Bispham E. & Smith C.
2000, p. 40.). Daarnaast levert archeologisch materiaal slechts een gedeeltelijk bewijs voor de
gebeurtenissen en het is dan ook onvoldoende om er de vroegere realiteit mee te reconstrueren
(Pallottino M. 1991, p. 35). Dit materiaal zou dus steeds in combinatie met de beschikbare
literaire en epigrafische bronnen onderzocht moeten worden. Vooral deze laatste zijn ook van
belang voor de vroegste periodes. Waar literaire teksten ontbreken kan epigrafie op onder
andere gebouwen toch wat hiaten opvullen. In het geval van tempels bijvoorbeeld kan de
godheid vermeld worden die er werd vereerd of de eventuele stichter van de tempel.
Ook de antropologie, een redelijk recente studie, kan de oude kennis aanvullen met nieuwe.
Bij het bestuderen van de mens is het echter heel belangrijk om zich te ontdoen van enige
vorm van vooroordelen. Het is vaak moeilijk om de eigen gedachtegang niet te projecteren op
deze van een vroegere bevolking. Onze eigen denkwijze kan dan ook het zicht op een
vroegere gemeenschap vertroebelen. Vanwege de onvolledigheid van het gevonden materiaal,
blijft het dus van groot belang dat de verschillende soorten bronnen steeds in combinatie met
elkaar worden onderzocht om zo te kunnen leiden tot een betere interpretatie van het verleden.
Een tweede probleem is de geografische en temporele breedte die het Romeinse Rijk omvatte.
De religieuze geschiedenis van Rome strekt zich namelijk uit vanaf haar stichting, in de 8e
eeuw v. Chr., tot wanneer het Christendom zich vestigde, in de 5e eeuw na Chr. In deze 1200
jaar is het onmogelijk dat Romeinse religie onveranderd bleef, aangezien de stad Rome zelf
belangrijke ontwikkelingen doormaakte en van een klein dorp uitgroeide tot een wereldrijk
(Beard M., North J. & Price S. 1998, p.ix). Het Romeinse Rijk omvatte tijdens haar grootste
omvang ook een gebied dat zich uitstrekte van Groot-Brittannië in het noorden tot de
noordkust van Afrika in het zuiden en van Spanje in het westen tot het Nabije Oosten. Het is
dan ook maar de vraag in welke mate kan gesproken worden van een echte Romeinse Religie.
15
Een Imperium met een dergelijke omvang zal nooit een volledige homogene ontwikkeling
gekend hebben en locale variaties zullen de Romanisatie overleefd hebben. Het is dan ook een
onmogelijke taak om Romeinse religie te gaan beschrijven voor dit volledige Rijk gedurende
1200 jaar. Deze studie heeft zich dan ook beperkt tot het gebied van Centraal Italië, met name
de regio’s Etrurië en Latium en dit vanaf de stichting van Rome, in 753 v. Chr., tot aan het
einde van de Republikeinse periode. De voorkeur voor deze regio’s is het resultaat van hun
belang doorheen de Romeinse geschiedenis. Rome vormde het hart van het Romeinse Rijk en
was gelegen in de regio Latium, waarmee het in nauw contact stond. Zelf is het schatplichtig
aan haar noorderbuur Etrurië, en dit ook zeker op het vlak van religie. Het is dan ook
onmogelijk om de ontwikkeling van Romeinse religie te schetsen zonder aandacht te besteden
aan de regio die vanaf de stichting van Rome een enorme invloed heeft uitgeoefend. Beide
regio’s, evenals Rome, zullen apart behandeld worden met betrekking tot de verspreiding van
hun cultusplaatsen.
De onderverdeling die in deze thesis gehanteerd wordt, poogt op een logische wijze de
Romeinse religie en de daarmee verbonden aspecten weer te geven. Eerst zal echter kort een
overzicht gegeven worden van de geografische situering en de politieke evolutie van beide
regio’s aangezien deze de topografische en historische achtergrond vormen waartegen
religieuze ontwikkelingen hebben plaatsgevonden. Hoofdstuk twee gaat verder met een
bespreking van het sacrale landschap waarin de religieuze evolutie wordt besproken van beide
regio’s aan de hand van twee bewijsmaterialen: heiligdommen en votieven. Vervolgens volgt
een bespreking van de Romeinse religie zelf met aandacht voor haar evolutie en enkele van de
beter gekende godheden die door de Romeinen werden vereerd. Hoofdstuk vier tracht dan een
overzicht te geven van de verschillende soorten locaties die doorheen de tijd werden
beschouwd als heilige plaatsen en waarbij een onderscheid wordt gemaakt tussen de heilige
locaties in de natuur en deze die verbonden waren met nederzettingen.
Het laatste hoofdstuk tenslotte zal trachten om de algemene theorieën uit de vorige
hoofdstukken te toetsen aan de realiteit door de gekende heiligdommen uit Latium, Etrurië en
Rome op kaartjes te bekijken en daarbij de eventuele link tussen de godheid en het landschap
vast te stellen.
Dit werk beoogt dus een algemeen beeld te geven van de “Romeinse Religie” met een
speciale aandacht voor Latium, Rome en Etrurië, evenals voor de link tussen de goden en het
landschap. Hiertoe werden zowel algemene bronnen gebruikt over de Romeinse gemeenschap
en hun religie, als literaire werken die zich specialiseerden in één van de drie regio’s. Een
16
bijzonder belangrijk werk is dat van Edlund, “The Gods and the Place”. Hierin wordt een
algemeen overzicht gegeven over de plaatsen die als heilig beschouwd werden doorheen de
tijd en waaruit ook een zekere link tussen de godheid en het landschap kan afgeleid worden.
Het is echter enkel gebaseerd op de regio’s Etrurië en Magna Graecia, maar uit andere werken
kan afgeleid worden dat ook in andere regio’s van Italië dezelfde ontwikkelingen zich hebben
voorgedaan. Specifiek voor Latium was het werk van Bouma een grote hulp aangezien het
een opsomming geeft van alle cultusplaatsen in deze regio. Voor Rome werd vooral gesteund
op het werk van Ziolkowski, dat een overzicht geeft van de tempelstichtingen te Rome in de
Archaïsche periode en de Republiek.
Een laatste opmerking is dat ondanks het feit dat religie een veel besproken onderwerp is,
waarover dan ook veel bronnen beschikbaar zijn, toch heel wat informatie zeer algemeen is en
aan de oppervlakte blijft. Bij het bespreken van godheden, komen ook steeds dezelfde naar
voor, terwijl de minder bekende, maar daarom niet minder belangrijke, vaak slechts een korte
verwijzing krijgen of in sommige bronnen helemaal niet vermeld worden. Het is dan ook
moeilijk om enigszins dieper in te gaan op bepaalde elementen die wel belangrijk lijken,
aangezien de beperkte informatie dit niet toelaat. Interpretaties die aan bod komen in het
laatste onderdeel zijn dan ook vaak speculaties die steunen op de diverse meningen die
voorkomen in de verwerkte literatuur.
17
1. SITUERING IN TIJD EN RUIMTE
Zoals reeds werd vermeld in de inleiding is het onmogelijk om het volledige Romeinse Rijk,
evenals de volledige periode waarin dit Rijk zich heeft ontwikkeld, te bespreken binnen de
vooropgestelde limiet. Deze thesis zal zich dan ook beperken tot de regio’s Etrurië en Latium,
met een bijzondere aandacht voor Rome zelf, en dit binnen de 7 eeuwen van de Archaïsche
periode tot aan het einde van de Republiek. Deze eeuwen zullen verschillende ontwikkelingen
gezien hebben op zowel politiek, economisch als religieus vlak. Naast de politiek en de
economie, heeft ook het landschap zelf een grote invloed op allerhande ontwikkelingen, dus
ook op de religieuze. Het landschap zal namelijk in grote mate het potentieel voor het stichten
van nederzettingen bepaald hebben voor beide regio’s en zodoende ook een invloed gehad
hebben op de politieke, economische en religieuze kwesties. De geografische situering van de
regio’s, naast de politieke en economische, vormt dan ook een belangrijk onderdeel in dit
ruimtelijke en temporele overzicht van het onderwerp.
1.1 Geografische situering
Latium en Etrurië behoren beiden tot Centraal-Italië, die dankzij haar geografische
karakteristieken de mogelijkheid bood om grote bevolkingsgroepen te onderhouden en
zodoende ook de ontwikkeling van steden te stimuleren. Als eerste karakteristiek kunnen de
Apennijnen vermeld worden. Deze bergketen strekt zich uit over het hele Italiaanse
schiereiland, van aan de Alpen in het noorden tot aan Calabrië in het zuiden, en bood naast
een goede bescherming ook veel bouwmaterialen zoals steen en hout. De ligging aan de zee
en de talrijke bevaarbare rivieren zorgden daarnaast voor goede transport- en
communicatiemogelijkheden. Deze rivieren kronkelden doorheen vlakke gebieden, die zich
uitstrekten tussen de Apennijnen en de zee en die de vruchtbare grond leverden voor een
goede voedselvoorziening. Het zijn deze landschapselementen die in grote mate de eerste
nederzettingsontwikkelingen bepaald hebben en zodoende een hand gehad hebben in de
verdere evolutie van de streek.
Belangrijk om op te merken is dat in de onderstaande geografische beschrijvingen, de
landschappelijke elementen beschouwd worden als zijnde de grenzen van de regio’s. Deze
natuurlijke begrenzingen vielen echter niet noodzakelijk samen met de politieke en ethnische
grenzen (Rous B.D. 2008, p. 2). De geografische situering geeft dan ook eerder een algemeen
18
kader voor de ligging van de drie regio’s en niet zozeer hun ware grenzen doorheen de tijd
van politieke ontwikkelingen, aangezien deze zeker geen permanent karakter zullen gehad
hebben.
1.1.1 Latium
Latium kan beschouwd worden als de bakermat van de Romeinse beschaving, met Rome als
centrum. Dit gebied strekte zich uit tussen de regio’s Etrurië en Campanië en grensde in het
westen aan de Tyrreense Zee en in het oosten aan de Apennijnen. In het noorden en het
zuiden werd ze respectievelijk begrensd door de Tiber en Campanië. De regio is gelegen aan
de kust en vooral de Tiber zal een belangrijke communicatie- en handelsroute geweest zijn
tussen kust en binnenland. Binnen Latium nam Rome een bevoorrechte plaats in doordat zij
aan een doorwaadbare plek gelegen was aan de Tiber, ongeveer 24 km landinwaarts van de
Middellandse Zee. Daarnaast gaven de omgevende zeven heuvels een goede bescherming en
dienden ze als uitkijkposten waardoor Rome een ideale uitvalsbasis was voor de stichting van
een wereldrijk (Gates C. 2003, p. 318).
1.1.2 Etrurië
Het antieke Etrurië stemde min of meer overeen met het huidige Toscane en werd in het
noorden begrensd door de rivier de Arno, in het zuiden en oosten door de Tiber en in het
westen door de Tyrreense Zee. Hun grote welvaart hadden de Etrusken vooral te danken aan
hun ideale ligging, in een gebied van vulkanische oorsprong. Hun natuurlijke omgeving bood
namelijk tal van mogelijkheden voor een gemeenschap die zich aan het ontwikkelen was.
Naast de vruchtbaarheid van het land, maakten ook de minerale bronnen, in het westen en het
centrale gedeelte van de regio, Etrurië tot een rijk gebied dat ook aantrekkelijk bleek voor
handelaren en immigranten uit het Oosten. De heuveltoppen in het gebied boden daarnaast
ook goede verdedigingsmogelijkheden en de openingen tussen de voorgebergtes deden dienst
als havens. De rivieren zorgden voor een goede waterbevoorrading en werden ook gebruikt
als communicatiewegen tussen kust en binnenland (Bonamici M., Francovich R., Grifoni
Cremonesi R, et.al. 1985, p. 7). Ook meren die zich hadden ontwikkeld in de kraters van
uitgestorven vulkanen waren belangrijke bronnen van watervoorziening en de vulkanische
steen zelf was gemakkelijk met de hand te kappen waardoor het een waardevol bouwmateriaal
bleek te zijn (Potter T.W. 1987, p. 21). Zij hadden dan ook hun economische basis vooral te
19
danken aan de zeer vruchtbare velden, de actieve handel en de minerale bronnen (Torelli M.
1986, p. 47).
1.2 Occupatiegeschiedenis en politieke evolutie
Italië in de Oudheid bestond uit een verzameling van raciale en linguïstische groepen met
verscheidene origines. Voor de regio’s Latium en Etrurië waren dat respectievelijk de
Latijnen, en de Etrusken (Pallottino M. 1991, p.32). Deze bevolkingsgroepen kenden elk hun
eigen ontwikkelingen op zowel politiek, economisch als religieus vlak vooraleer Rome
opkwam als een unificerende mogendheid. Zij moeten dan ook als afzonderlijke groepen
behandeld worden.
Voor beide regio’s is het echter wel moeilijk om een duidelijke lijn te trekken tussen het einde
van de IJzertijd en de intrede van de Klassieke periode. Dit is namelijk geheel afhankelijk van
de periode van urbanisatie, die zich niet overal gelijktijdig heeft voorgedaan. Voor Etrurië zal
de bespreking van de evolutie beperkt worden tot het punt waarop zij opgenomen werd
binnen de Romeinse staat. Vanaf dan kan verwacht worden dat de ontwikkelingen min of
meer parallel liepen met deze te Rome.
1.2.1 Latium
De belangrijkste stad in Latium is ongetwijfeld Rome zelf en de ontwikkeling binnen Latium
is dan ook sterk verbonden met de ontwikkeling van Rome, die volgens de legende gesticht
werd in 753 v. Chr. door Romulus. Latium was in wezen het thuisland van de Latini. Zij
leefden in verschillende kleine gemeenschappen en ze werden door de Romeinen zelf
beschouwd als hun voorouders (Salmon E.T. 1982, p.4). De eerste bewoning te Rome zou
dateren uit de IJzertijd, omstreeks de 8e eeuw v. Chr., en situeerde zich op twee van de zeven
heuvels die de stad omgeven, namelijk de Palatijn en de Esquilijn (Ogilvie R.M. 1976, p.11).
De evolutie van eenvoudige hutjes naar een bloeiende stad, kwam er dankzij Rome’s
noorderburen, de Etrusken. Het zijn hun komst en hun oorsprong als stadsbewoners die een
homogene stad gecreëerd hebben waarbij de oorspronkelijke en eenvoudige hutnederzettingen
werden vervangen door straten, markten, publieke gebouwen, tempels, enz. (Ogilvie R.M.
20
1976, p.30). Reeds aan het begin van de 6e eeuw v. Chr. was Rome zich dan ook aan het
omvormen tot een geürbaniseerde gemeenschap (Ogilvie R.M. 1976, p.31).
Deze vroege periode werd niet alleen gekenmerkt door een overwicht van de Etrusken, maar
ook de Grieken vestigden hun invloed te Rome. De Griekse interesse voor Italië dateert reeds
uit de Late Bronstijd, omstreeks 1000 v. Chr. en tegen de 9e eeuw had de Griekse
aanwezigheid vele gebieden beïnvloed met in het bijzonder Etrurië en Latium. De
kolonisatieperiode, die aanving omstreeks de 8e en eindigde rond de 6e eeuw v. Chr.,
intensifieerde deze invloed zowel op sociaal als politiek vlak (Salmon E.T. 1982, p.17).
De periode tussen de stichting van Rome, in 753 v. Chr., en 509 v. Chr. staat in de Romeinse
geschiedenis algemeen bekend als de Koningsperiode, waarbinnen Rome, volgens Romeinse
overleveringen, geregeerd werd door 7 koningen. Naar deze periode wordt ook wel verwezen
met de benaming “Archaïsch Rome” (Smith C. 2007, p. 34). Wanneer in latere hoofdstukken
dan ook verwezen wordt naar de Archaïsche periode, wordt hiermee de periode voor de
Republiek bedoeld. De eerste vier koningen, van Romeins-Sabijnse oorsprong, waren echter
legendarische figuren en het is dan ook maar de vraag of zij in werkelijkheid hebben bestaan.
De eerste twee koningen, Romulus en Numa, stonden daarbij ook in relatie tot de Romeinse
religie. Romulus werd namelijk niet alleen gezien als de stichter van Rome maar hij werd ook
verondersteld de zoon te zijn van de god Mars. Numa werd dan weer beschouwd als de
grondlegger van de Romeinse religie. Hoewel er geen ontegensprekelijke bewijzen werden
overgeleverd voor hun bestaan, werden zij door de Romeinen wel als belangrijke figuren
beschouwd. Of zij al dan niet mythes waren of werkelijke personen is dan ook niet van
belang. Zolang het Romeinse volk geloofde in hun bestaan, blijven zij een belangrijk
onderdeel van de Romeinse geschiedenis en in dit geval ook van de Romeinse religie. De drie
daaropvolgende koningen behoorden tot de dynastie van de Tarquinii. Deze Etruskische
familie had de macht over Rome tussen 616 v.Chr. en de aanvang van de Republiek in 509 v.
Chr. De Etruskische afkomst van deze koningen toont duidelijk aan dat de Etrusken zich tot
een belangrijke macht op het Italiaanse schiereiland hadden ontwikkeld en hun invloed op
Rome mag dan ook niet onderschat worden. Op het einde van de 6e eeuw v. Chr. werd het
koninklijke huis van de Tarquinii echter verbannen door een groep patriciërs onder leiding
van Marcus Junius Brutus. Zij stelden een oligarchische Republiek in en maakten zo een
einde aan de Koningsperiode (Stambaugh J.E. 1988, p. 16). Vanaf nu was de macht in handen
van twee consuls die werden verkozen voor 1 jaar en zij werden bijgestaan door de senaat. De
Senaat had niet alleen op politiek vlak de touwtjes in handen maar speelde ook een
beslissende rol in de religieuze zaken die de bevolking beïnvloedde. Dit blijkt ook uit hun
21
ontmoetingsplaats, namelijk een templum of religieuze gewijde plaats (Orlin E. 2007, p. 61).
Tegen de aanvang van de Republiek had Rome zich reeds ontwikkeld tot een urbaan gebied
met huizen, tempels, heiligdommen en een groot plein op de plaats waar later het forum
Romanum zou komen (Potter T.W. 1987, p. 29).
In de eerste eeuw van de Republiek onderging Rome een transitie van een typische
Etruskische stad naar een onafhankelijke Latijnse Republiek wat aanvankelijk een strijd
tussen de patriciërs en de plebejers met zich meebracht. Ook in de 4e eeuw woedde deze strijd
door naast de oorlogen tegen Etrusken, Aequi, Volsci, Latijnen en Samnieten (Stambaugh J.E.
1988, p. 19). Vanaf de vroege 4e eeuw v. Chr. deden zich ook veranderingen voor binnen het
Romeinse beleid, dat vanaf dit moment meer en meer op expansie gericht was (Rous B.D.
2008, p. 3). Het gebied, dat geografisch als Latium beschouwd wordt, werd geleidelijk aan
volledig ingenomen door Rome dat zijn politieke aanwezigheid steeds meer liet voelen (Rous
B.D. 2008, p. 4). Latium was dan ook een gebied dat reeds vanaf de 4 e eeuw v. Chr. niet
alleen een hoge urbane ontwikkeling vertoonde, maar ook beschikte over het volledige
Romeinse burgerrecht (Rous B.D. 2008, p. 15).
De op expansie gerichte politiek van de Romeinen zette zich in de daaropvolgende eeuw door.
De oorlog – en overwinning – tegen Samnium leverde Rome niet alleen veel nieuwe territoria
en bondgenoten op, maar bracht de stad ook dichter tot de Griekse steden in Italië en op
Sicilië. De interesse voor deze steden leidde tot de eerste Punische Oorlog, die de Romeinen
voerden tegen de Carthagers. Deze ving aan omstreeks 264 v. Chr. Hun uiteindelijke
overwinning over Carthago met als resultaat controle over het eiland Sicilië, bracht ook een
grote Griekse invloed met zich mee, die zich in alle aspecten van het Romeinse leven liet
gelden (Stambaugh J.E. 1988, p. 23). De tweede Punische oorlog brak uit in 218 v. Chr. en
was het resultaat van nieuwe botsingen tussen de Romeinen en de Carthagers, die intussen
nieuw land hadden veroverd in Spanje. Ook deze oorlog werd beëindigd in het voordeel van
Rome, ondanks grote successen van Hannibal. Deze Romeinse overwinningen hadden ertoe
geleid dat Rome omstreeks de 2e eeuw v. Chr. beschikte over een meer diverse populatie, een
meer welvarende levensstandaard en een sterk uitgebreide politieke rol. Al deze
vernieuwingen hadden echter ook invloed op het fysische landschap te Rome. Zo moest het
landbouwland binnen de stad meer en meer plaats maken voor het groeiende urbane
stadsleven (Stambaugh J.E. 1988, p. 34). Het einde van de drie jaar durende 3 e Punische
oorlog in 146 v. Chr., met een definitieve overwinning voor Rome, luidde de periode van de
Late Republiek in, die een aantal veranderingen met zich meebracht. In deze periode zagen
we namelijk de opkomst van een aantal machtige individuen, zoals Sulla, Pompeius en
22
Caesar, die het politieke leven gingen domineren door in te pikken op de nieuwe noden van de
stad zoals betere water- en voedselvoorzieningen (Stambaugh J.E. 1988, p. 36). In dit jaar
werd ook de eerste marmeren tempel opgericht nadat Rome volledige politieke dominantie
had verworven over het Griekse Oosten (Stambaugh J.E. 1988, p. 28). De Late Republiek was
echter niet vrij van conflicten want in 91 v. Chr. brak de Bellum Sociorum, of
Bondgenotenoorlog, uit. In deze oorlog richtten de bondgenoten, die een onafhankelijke staat,
“Italia”, hadden afgekondigd, zich op tegen Rome waarbij zij het Romeinse burgerschap
eisten met de bijhorende gelijkwaardige behandeling. Door het toekennen van het
burgerschap aan de loyale troepen konden de Romeinen twee jaar later uiteindelijk de opstand
onderdrukken. De tolerantie die de Romeinen hier aan de dag leggen op politiek vlak, door
het toekennen van het burgerschap, is ook zichtbaar in hun religieuze aanpak. Ondanks het
feit dat Caesar, één van de machtige individuen in de Late Republikeinse periode, het
Romeinse Rijk wist uit te breiden naar het westen tussen 58 en 51 v.Chr., werd hij het
slachtoffer van burgerlijke onrust en vermoord in 44 v. Chr. Het was zijn adoptiefzoon,
Octavianus, die onder de naam Augustus de Keizertijd inluidde en een einde maakte aan de
Republiek (Gates C. 2003, p. 322).
1.2.2 Etrurië
De bevolkingsgroep onder de naam Etrusken, zou omstreeks het 1 e millennium v. Chr.
gemigreerd zijn naar het zuiden vanuit het gebied ten noorden van de Apennijnen in de Po
vallei en zij zouden nederzettingen gesticht hebben in Etrurië en Latium. Deze
bevolkingsgroep staat bekend als de dragers van de Villanovacultuur. Ondanks het feit dat de
meeste nederzettingen uit deze periode werden begraven door latere bouwwerken, beschikt
men over kennis via de studie van begraafplaatsen. Hieruit blijkt dat bijna alle dorpen gelegen
waren op heuvels, maar ook enkele in de valleien of nabij de kust (Torelli M. 1986, p. 50) en
deze bestonden uit kleine, ronde of ellipsvormige hutten in vergankelijk materiaal (Taylor
L.R. 1923, p. 2). Deze dorpen die verspreid lagen over vlaktes en heuvels werden uiteindelijk
verenigd tot sites die de latere grote Etruskische steden werden als Veii en Tarquinia (Edlund
I.E.M. 1987, p. 39). Zoals reeds vermeld, creëerde het landschap in Etrurië de ideale
omstandigheden om een zekere welvaart uit te bouwen en Etrurië was dan ook het eerste
gebied in Italië, naast Magna Graecia, dat de totstandkoming zag van echte steden. Deze
ontwikkelingen deden zich voor omstreeks het midden van de 8e eeuw v. Chr., ten gevolge
van de eerste Griekse kolonisten die handelsbasissen stichtten te Campanië van waaruit zij
23
hun zoektocht naar metalen organiseerden. Het was op deze wijze dat zij in contact kwamen
met de Etrusken die in een gebied leefden met een weelde aan mineralen. Dankzij deze
handelsontwikkelingen met de Grieken, ving voor de Etrusken een periode van grote bloei en
ontwikkeling aan (Bonamici M., Francovich R., Grifoni Cremonesi R, et.al. 1985, p.12).
Vanaf het begin echter was het reeds duidelijk dat verschillende regio’s zich ontwikkelden
met verschillende snelheden. Zo nam vooral Zuid Etrurië een leidinggevende rol (Torelli M.
1986, p. 51). Tegen de 7e eeuw v. Chr. begonnen de urbane centra meer en meer te lijken op
steden waarbij de centra die later de machtigste zouden blijken reeds handel, sociale interactie
en klassen ontwikkelden (Edlund I.E.M. 1987, p.39). Het was echter pas aan het begin van de
6e eeuw dat ze beschikten over stevige versterkingsmuren, indrukwekkende tempels, publieke
gebouwen en een complex wegensysteem. Dit systeem was ook belangrijk op het platteland
dat gedomineerd werd door kleine nederzettingen die onderling verbonden werden met
wegen. Dit patroon weerspiegelt ook de interactie tussen stad en platteland waarbij de steden
dienst deden als politieke, sociale en religieuze centra en het omgevende land werd verzorgd
door boeren die in geclusterde nederzettingen woonden en niet in individuele boerderijen
verspreid over het platteland (Edlund I.E.M. 1987, p. 39). Vooral Caere en andere Etruskische
steden uit het Zuiden zoals Veii, Tarquinia en Vulci namen het voortouw en hadden een
duidelijke dominantie over de kleinere steden en gemeenten (Edlund I.E.M. 1987, p. 39). Ook
enkele noordelijke steden als Rusellae, Vetulonia en Populonia werden prominent vanwege
hun locatie nabij minerale bronnen, maar ze bleven voor hun culturele ontwikkeling echter
afhankelijk van de zuidelijke steden. In het binnenland van Orvieto tot Chiusi en van Volterra
tot Perugia ging de ontwikkeling veel trager (Torelli M. 1986, p. 52). Door hun snelle
vooruitgang hadden de Etrusken tegen de 7e eeuw v. Chr. dan ook hun grondgebied uitgebreid
naar Campanië en in de 6e eeuw hadden ze reeds controle over het overgrote deel van Latium,
inclusief Rome. Tegen deze tijd lagen ook de grenzen van de meeste grotere stadsstaten reeds
vast (Torelli M. 1986, p. 54). De daaropvolgende eeuw betekende echter een crisis voor de
Etruskische steden. Ze verloren hun controle over Rome en Latium waardoor ze ook hun
stabiele contacten met de Campaanse regio kwijtraakten. Hun dominantie over de zee werd
vernietigd door de vloot van Syracuse in 474 v. Chr. en ook de instroom van Griekse
ruilgoederen ging hierdoor achteruit (Torelli M. 1986, p. 55). Tegen die tijd hadden de steden
van Etrurië hun grootste bloei en voorspoed reeds bereikt en vierden vooral internationale
instabiliteit en interne spanningen hoogtij (Torelli M; 1986, p. 56). Aan het einde van de 5 e
eeuw v. Chr. zijn er tekenen van herstel doorheen Etrurië met de constructie van grandioze
publieke en religieuze bouwwerken zoals tempels, stadsmuren, heiligdommen, private
24
woningen en tombes. Toch was Rome nu de machtigste stad geworden op het Italiaanse
schiereiland en in 396 v. Chr. vingen de Romeinen de systematische verovering van Etrurië
aan met de annexatie van Veii. De val van Veii maakte de kleinere Etruskische steden
verderop veel kwetsbaarder voor Romeinse aanvallen en maakte zo de weg vrij voor een
conflict met de grotere steden van Falerii en Caere (Harris W.V. 1971, p. 42). De Slag van
Sentinum in 295 v. Chr. betekende het begin van het einde voor de Etrusken. De twee eeuwen
tussen de Romeinse verovering van Caere in 273 v. Chr. en de Bellum Sociorum in 80 v. Chr.
zijn slecht gekend uit historische bronnen. De diplomatieke verbondenheid die Rome had met
de Etruskische steden in de 3e eeuw was er één die bestond uit alliantieverdragen waarin de
specifieke verplichtingen werden vastgelegd voor beide partijen. De Etrusken bleken ook
uitermate trouw aan Rome tijdens haar oorlog met Carthago (Torelli M. 1986, p. 60). Na de
Bellum Sociorum kregen de Etrusken ook het Romeinse burgerschap toegekend en werden de
restanten van de lokaal regerende klassen snel geïntegreerd in de nieuwe politiek van Rome
(Torelli M. 1986, p. 62). Dit betekende voor de Etrusken het begin van een nieuwe historische
periode (Bonamici M., Francovich R., Grifoni Cremonesi R, et.al. 1985, p.12).
25
2. HET SACRALE LANDSCHAP
Dit hoofdstuk behandelt het sacrale landschap in Latium en Etrurië. De religieuze
ontwikkelingen zullen hierbij besproken worden tegen een achtergrond van politieke en
economische veranderingen, die kort werden behandeld in het vorige hoofdstuk. Deze
ontwikkelingen zullen aan de hand van twee bewijstypes naar voor gebracht worden, namelijk
de resten van heiligdommen en votiefdepots. Deze geven immers een zicht op de
veranderingen die zich voordeden binnen het voorkomen van heilige plaatsen. Deze twee
elementen zullen apart benaderd worden voor beide regio’s, met ook aandacht voor hun
verschijningsvormen en betekenissen.
2.1 Heiligdommen
De term heiligdom is niet evident om te omschrijven. In bepaalde literaire werken wordt een
heiligdom gelijk gesteld aan een tempel, terwijl in andere de term dan weer gebruikt wordt
voor het omschrijven van allerhande heilige plaatsen. Edlund spreekt over een architecturaal
gedefinieerde ruimte met elementen zoals altaren en tempels en het is deze definitie die verder
zal gehanteerd worden. Er werd dus geopteerd om een heiligdom te beschouwen als een
verzameling van een aantal elementen, die hieronder verder zullen besproken worden, maar
waarvan niet alle onderdelen steeds aanwezig zullen geweest zijn. Zo kan in bepaalde
gevallen enkel het altaar, zonder een tempel, de plaats tot een heilige site gemaakt hebben. Er
moet echter ook nog steeds in gedachten gehouden worden dat de afwezigheid van een
heiligdom niet betekent dat er zich geen religieuze activiteiten hebben afgespeeld op die
plaats. Deze zijn echter zonder sporen heel moeilijk te achterhalen. De context van de
vondsten is ook steeds van het grootste belang in de interpretatie aangezien onze opvatting
van religie niet dezelfde is als in de Romeinse tijd. Zaken die wij vandaag als profaan zouden
bestempelen, kunnen dan ook in de Romeinse periode een onderdeel uitgemaakt hebben van
een religieuze beleving.
Resten van gebouwen, die verwijzen naar een eventueel heiligdom, zijn ook niet altijd goede
indicaties voor religieuze praktijken. Heiligdommen werden om diverse redenen opgericht die
naast religieus ook bijvoorbeeld politiek van aard konden zijn. De elite speelde namelijk een
belangrijke rol in de oprichting van tempels en heiligdommen en hun motieven zullen minder
26
de belangen van de goden geweest zijn, dan deze van zichzelf. (Rous B.D. 2008, p.6). Pas
wanneer ook votieven teruggevonden worden, kan met grote zekerheid gezegd worden dat de
site wel degelijk gebruikt werd voor het houden van rituelen en andere religieuze praktijken.
Deze votiefgiften worden verder in dit hoofdstuk besproken, maar eerst wordt dieper ingegaan
op de verscheidene elementen en functies die kunnen toegeschreven worden aan een
heiligdom. Ook wordt een kort overzicht gegeven van de evolutie van het sacrale landschap in
Latium en Etrurië.
2.1.1 Het altaar
Het altaar is meestal het kleinste, maar ook het belangrijkste, onderdeel van het heiligdom
waaraan de offers en gebeden voor de godheden plaatsvonden. Het was rond het altaar dat de
interactie tussen de goden en de mensen zich voltrok en het vormde dan ook het centrum van
het heiligdom. Voor die sites waar geen bewijzen worden gevonden voor een altaar kan dan
ook verondersteld worden dat dit verdwenen is maar er ooit wel moet geweest zijn. Een
andere mogelijkheid is dat de offers voor de goden aan de hand van andere activiteiten
werden uitgedrukt (Edlund I.E.M. 1987, p. 137).
2.1.2 Aedes of tempel
De aedes of tempel is de eigenlijke woonplaats van de godheid en bevatte naast het
cultusbeeld van de god of godin ook de objecten die aan hem of haar werden geofferd. Het is
vooral dit onderdeel van een heiligdom dat de hechte link met de godheid benadrukt en
zodoende een abstract idee manifesteert in een gebouw (Edlund I.E.M. 1987, p. 37). Hoewel
de aanwezigheid van een tempel niet noodzakelijk was voor de creatie van een heiligdom, zijn
vele heilige sites wel gekend juist omwille van de resten van monumentale tempels (Edlund
I.E.M. 1987, p. 138). Tempels waren namelijk de meest prominente landtekens van de stad
die zich konden bevinden op vroegere locaties van oude schrijnen, op heuvels, langs wegen,
op publieke pleinen of andere opvallende punten in het landschap (Stambaugh J.E. 1988, p.
215). De oprichting van echte tempels binnen Italische heiligdommen was echter een nogal
laat fenomeen dat min of meer gelijktijdig gebeurde met de Romeinse verovering van Italië
(de Cazanove 2007, p. 53). Dit zou erop kunnen wijzen dat tempels deel uitmaakten van een
meer urbaan bewoningspatroon, en dat de voorafgaande fase vooral gekenmerkt werd door
heiligdommen zonder tempels.
27
2.1.3 Templum of temenos
De Latijnse term templum verwees oorspronkelijk naar een specifieke gemarkeerde en rituele
plaats op de grond van waaruit auspicia1 werden gehouden (Edlund I.E.M. 1987, p. 37). De
nemer van het auspicium definieerde dan een rechthoek in de hemel. Ook deze rechthoek in
de lucht kreeg de naam templum. Het templum dat op de grond werd afgebakend werd
verondersteld te beschikken over een onverstoord zicht op geschikte landtekens vooraleer de
templum in de hemel kon afgebakend worden. Dit resulteerde te Rome in de oprichting van
tempels die allen naar het zuiden gericht waren, namelijk naar de Albaanse heuvels die dienst
deden als geschikt landteken (Stambaugh J.E. 1988, p. 214). Naast deze twee betekenissen
werd het woord templum ook vaak gebruikt voor de woning van de God zelf, de aedes.
Vandaar ook het gebruik van het woord tempel in onze taal voor de goddelijke woonst. In de
context van deze thesis zal het begrip templum of temenos gebruikt worden in de zin van een
afgebakende ruimte, de heilige ruimte die het heiligdom omgeeft en dus de scheidingslijn
vormt tussen datgene dat als heilig beschouwd wordt en datgene dat behoort tot de seculaire
wereld. Een templum beschikte in deze betekenis over twee essentiële onderdelen: een open
zichtruimte of area en een grensmuur (Stambaugh J.E. 1988, p. 214). Deze grensmuur kon
gematerialiseerd worden aan de hand van grensstenen of muren, maar in vele gevallen werd
de grens van het heiligdom bepaald door haar setting in de natuur, bijvoorbeeld een rivier
(Edlund I.E.M. 1987, p. 137).
2.1.4 Evolutie
De evolutie in het aantal en soort heilige plaatsen doorheen de tijd in het Romeinse Rijk kan
afgeleid worden uit de resten van votieven, evenals uit de resten van structuren die door de
mens werden opgetrokken en dienst deden als cultusgebouwen. Resten van permanente
structuren zijn echter pas beschikbaar vanaf de 6e eeuw v. Chr., hoewel er vόόr deze periode
ook zeker cultusactiviteiten plaatsvonden op bepaalde locaties. Deze evolutie geeft dan ook
maar een beperkt zicht op de rituele ontwikkelingen in het landschap, maar kan aangevuld
worden door sporen van votiefdepots. Wanneer overblijfselen van heiligdommen bewijzen
leveren voor de aanwezigheid van een heilige plaats in de natuur, dan kan uit het gebruik van
deze locatie de historische ontwikkeling van het gebied afgeleid worden (Edlund I.E.M. 1987,
p. 144). Wanneer doorheen de tijd nieuwe gemeenschappen zich gingen vestigen in eenzelfde
1
Een auspicium, meervoud auspicia, was bij de Romeinen een teken van de goden, zowel gunstig als ongunstig,
dat werd geïnterpreteerd door een augur of priester, die de patronen las van vogels in de lucht.
28
streek, zou het namelijk logisch zijn dat zij de locatie gingen aanpassen aan hun eigen noden
en eisen, en zodoende ook de heilige plaatsen die door hun voorgangers werden bezocht. Dit
kan geleid hebben tot nieuwe of aangepaste structuren en ex voto’s. Religieuze veranderingen
weerspiegelen zo op hun eigen manier de historische ontwikkeling van een bepaalde regio,
waardoor we een idee krijgen van de religieuze trends en denkwijzen doorheen de tijd (Beard
M., North J. & Price S. 1998, p. 87) .
Terwijl heilige plaatsen in de natuur een continu gebruik kunnen vertonen vanaf de
Prehistorie tot zelfs na de Romeinse periode, vertonen heiligdommen die verbonden waren
met een bepaalde urbane of rurale nederzetting, minder continuïteit in gebruik aangezien ze
verbonden waren met de aanwezigheid van een bepaalde gemeenschap en dus niet met de
setting in de natuur (Edlund I.E.M 1987, p. 144). De invloed van de gemeenschap op de bouw
van tempels en heiligdommen zal niet alleen te maken hebben gehad met een verschil in
religieuze denkwijzen, maar ook in politieke. Naast de politiek had echter ook de economie
een zekere invloed op de uiting van religie. De bouw van tempels en het houden van festivals
was namelijk een dure aangelegenheid en kon alleen in stand worden gehouden wanneer
voldoende bezoekers werden aangetrokken (Bispham E. 2000, p. 16). De elite stond namelijk
in voor de fondsen waarmee tempels werden opgericht en onderhouden, maar hun bijdrage en
interesse was afhankelijk van de staat van het gebied en haar inwoners (Glinister F. 2000, p.
66).
Latium
In overeenstemming met de vroegste periode van occupatie te Rome, omstreeks de 8e eeuw v.
Chr. in hutjes op de Palatijn, werden kleine offerdepots teruggevonden die kunnen wijzen op
de aanwezigheid van religieuze schrijnen. Deze kunnen op hun beurt de groei van een
gemeenschappelijk burgerlijk bewustzijn weerspiegelen, waarbij mensen samenkwamen voor
religieuze vieringen (Stambaugh J.E. 1988, p. 12).
Vanaf de 6e eeuw v. Chr., wanneer de Etrusken de macht over Rome in handen kregen, was er
een geleidelijke toename in het aantal cultusplaatsen en deze trend zette zich door tot de 2e
eeuw v. Chr. (Rous B.D. 2008, p.10). Vanaf de 6e eeuw verschenen ook echte
tempelgebouwen die werden geconstrueerd uit baksteen, zoals Etruskische tempels met
typische kenmerken als elevatie, frontaliteit en een axiaal karakter,. Ook een Griekse invloed
is zichtbaar in de terracotta bekledingen die fel beschilderd waren in een typische
Oriëntaliserende stijl (Stambaugh J.E. 1988, p. 14). Één van de belangrijkste
verwezenlijkingen in deze periode was de oprichting van de tempel op het Capitool voor de
29
Capitolijnse triade Jupiter, Juno en Minerva in 509 v. Chr. Door de voortdurende contacten
met de Griekse wereld verschenen in Rome ook verscheidene tempels die werden gewijd aan
Griekse goden zoals Apollo. Ook de Etruskische stijl bleef verder in gebruik gedurende de 1e
eeuw van de Republiek (Stambaugh J.E. 1988, p. 17-18).
De 4e eeuw v. Chr. bracht naast een expansie van het Rijk ook een enthousiasme met zich
mee voor nieuwe culten. Binnen de stadsmuren werden nieuwe tempels gebouwd, nog steeds
opgetrokken uit de traditionele baksteen en terracottabekleding (Stambaugh J.E. 1988, p. 20),
maar ook enkele tempels in steen verschenen. Waarschijnlijk onder invloed van de Griekse
steden van Zuid-Italië. Volgens Stambaugh leidde de overname van Griekse materialen en
technieken tot de assimilatie van de Griekse proporties en details en zodoende ook tot het
verschijnen van meer Griekse goden. Het is echter ook mogelijk dat juist door de overname
van de Griekse goden, de Romeinen de tempels gingen aanpassen aan de Griekse stijl.
In de 4e eeuw werd de groeiende macht van Rome gesymboliseerd aan de hand van tempels
die werden opgetrokken langsheen de wegen (Stambaugh J.E. 1988, p. 20). Deze hechte link
tussen religie en politiek komt voort uit de eigen Romeinse onzekerheid waarbij zij hun
mogelijkheid tot controle in Italië sterk koppelden aan goddelijke steun (Schultz C.E. 2006, p.
207). Vanaf 400 v. Chr. verscheen ook een nieuw fenomeen dat karakteristiek was voor
Centraal-Italië, namelijk de genezingscultus. Deze komt tot uiting in de anatomische ex voto’s
in terracotta. Deze offers waren veel groter in aantal en verschilden in materiaal van de
voorafgaande giften die hoofdzakelijk uit brons waren vervaardigd. Hoewel het gaat om
offers aan de goden waren de hoofdredenen voor deze ontwikkeling politiek en economisch
bepaald. Het lijkt te gaan om de overname van Hellenistische ideeën wat mogelijk werd
gemaakt door de opening van het territorium nadat Rome de overwinning had behaald op de
Latijnse steden. Daarnaast was terracotta ook veel goedkoper dan brons en kon het op een
veel grotere schaal gemaakt worden door het gebruik van mallen (Blagg T.F.C. 1985, p.
37,39)
De daaropvolgende eeuw bracht een nog grotere Hellenistische invloed met zich mee en
nieuwe tempels werden opgericht voor Griekse goden, die uit het Oosten werden
overgebracht naar Rome (Stambaugh J.E. 1988, p. 24). Maar nieuwe tempels werden ook nog
steeds gewijd aan traditionele Italische godheden zoals Quirinus (Stambaugh J.E. 1988, p.
27). De overname van deze buitenlandse culten en praktijken wijst duidelijk op de bereidheid
van de Romeinen om nieuwe en vreemde elementen op te nemen binnen hun eigen religie,
zonder dat deze daardoor minder Romeins werd. Hoewel de Vroeg Republikeinse tempels in
essentie huizen waren voor de cultusstandbeelden van de vereerde godheden, zien we in de 3 e
30
eeuw en de daaropvolgende 2e eeuw v. Chr. een nieuwe trend verschijnen waarbij
tempelbouw sterk betrokken was bij succesvolle oorlogsvoering en geloftes die werden
gemaakt door de leiders in deze oorlogen (Beard M., North J. & Price S. 1998, p. 87). In deze
periode was bijna elke gelegenheid goed genoeg voor de Romeinse generaals om een tempel
te wijden waarbij één van hun motieven zelfreclame was (Ziolkowski A. 1992, p. 255). Ook
de aedilis wijdden tempels aan de goden als een soort imitatie van deze door de generaals. Dit
was echter slechts een fenomeen van korte duur en beperkt tot de 3 e eeuw v. Chr. (Ziolkowski
A. 1992, p. 258). Naast deze individuele tempelstichtingen werden ook tempels opgericht die
werden gefinancierd door de staat en deze werden beschouwd als communale stichtingen.
Hiertoe behoorden onder andere de tempels die werden bevolen door de priestercolleges
(Ziolkowski A. 1992, p. 261).
De Hellenistische cultuur die zich in de 4e en 3e eeuw reeds had laten zien te Rome, kwam in
de 2e eeuw v. Chr. pas volledig tot bloei als gevolg van de overwinning van Rome op het
Griekse Oosten. In 146 v. Chr. werd dan ook de eerste marmeren tempel opgericht in het
voetspoor van de Grieken. Naarmate de Romeinse macht groeide, gingen ook de Romeinse
culten en godheden zich verspreiden doorheen het groeiende rijk en er was dus sprake van een
wederzijdse overname (Beard M., North J. & Price S. 1998, p. 157).
In de loop van de 2e eeuw v. Chr., die het begin markeerde van de Late Republikeinse
periode, was er echter een achteruitgang in het aantal cultussites. Deze neergang kan
gekoppeld worden aan de problematische periode van de 2e eeuw. Aangezien de populatie en
het territorium van Rome sterk waren toegenomen, door de vele oorlogen en overwinningen,
werd een nieuwe organisatie van de staat noodzakelijk. Andere behoeftes en noden, dan het
oprichten van tempels, kwamen dan ook naar voor (Stambaugh J.E. 1988, p. 36). De tempels
die wel werden opgericht waren onderdeel geworden van een politieke wedijver tussen
individuen (Muccigrosso J. 2006, p. 181). Te Rome was deze ontwikkeling goed zichtbaar in
de bouwcampagnes van Sulla, Pompeius en Caesar. Deze drie individuen traden in de 1e eeuw
v. Chr. op de politieke voorgrond en werkten elk een bouwprogramma uit voor de stad, waar
ook tempels een onderdeel van uitmaakten (Stambaugh J.E. 1988, p. 36). Het
bouwprogramma van Caesar was daarbij het meest opvallend, met onder andere een
monumentalisering van het Forum Romanum. Deze hield de bouw in van een belangrijk
complex, de tempel voor Venus Genetrix. Deze betekende een vernieuwing in die zin dat
Venus beschouwd werd als de beschermster van de gens Iulia, waartoe ook Caesar behoorde,
en op deze manier werd Caesar verbonden met een goddelijke voorouder. Zo gebruikte hij
religie om zijn eigen politieke agenda te verwezenlijken. Het gebruik – of misbruik – van
31
religie in de politiek betekende echter niet dat politici het religieuze systeem niet serieus
namen. Het benadrukt eerder het belang die zij en de Romeinse bevolking eraan hechtten
(Orlin E; 2007, p. 66). Deze nieuwe klemtoon op het individu was niet alleen duidelijk binnen
de politiek maar ook binnen de religie. Men trachtte nu niet meer de goden te verbinden met
de gemeenschap, maar eerder met het individu (Orlin E. 2007, p. 67). Kenmerkend ook voor
het Laat Republikeinse religieuze systeem was een verandering in haar priesterlijke
organisatie, die bestond uit een aantal colleges van priesters die elk de bevoegdheid hadden
over een specifiek religieus gebied met specifieke taken (Beard M., North J. & Price S. 1998,
p. 18). Waar in de Vroege en Midden Republiek de leden van de Priesterordes de controle
weerspiegelden van de elite over de Romeinse maatschappij, werd in de Late Republiek
eerder een groeiende macht van het volk duidelijk (Orlin E. 2007, p. 66).
Opnieuw zien we de veranderingen in de maatschappij gereflecteerd in de religieuze aspecten,
waarbij vooral een groeiende politieke invloed duidelijk wordt op het religieuze leven, en dus
ook op het sacrale landschap, doorheen de Republikeinse periode.
Etrurië
De eerste heiligdommen binnen Etrurië werden waarschijnlijk georganiseerd rondom altaren
in open lucht, die later werden vervangen door tempels in de vorm van een eenvoudige
woning (Torelli M. 1986, p. 53), bestaande uit een open hof waarrond overdekte galerijen
gelegen waren. Dit blijkt uit de vondsten van bronzen standbeeldjes, die de oudste fase binnen
de votiefdepots vertegenwoordigen. De traditionele Etruskische tempel, zoals deze ook uit
Rome gekend is, ontwikkelde zich pas in de loop van de 6e eeuw v. Chr. en werd vergezeld
door een stijgend aantal votieven (Edlund I.E.M. 1987, p. 144). Etrusken schreven, net zoals
de Romeinen, alles uit het dagelijkse leven toe aan de goden en om die reden geloofden zij
niet dat dingen betekenis hadden omdat ze verschenen, maar dat ze juist verschenen omwille
van hun betekenis (Izzet V. 2000, p. 34). Ook in die zin moet hun oprichting van tempels
bekeken worden. Zij werden opgericht omwille van hun betekenis en elk element uit hun
tempelarchitectuur werd dan ook bewust gekozen (Izzet V. 2000, p. 34). De keuze van de site
en oriëntatie van tempels en altaren berustte daarom op de “disciplina Etrusca” (MacIntosh
Turfa J. 2006, p. 83). Deze omschreef, naast de technieken van voorspellingen en de
interpretatie van verschillende vormen van goddelijke tekens, ook een reeks eigenschappen
waaraan tempels moesten voldoen (de Cazanove O. 2004, p. 221). Zo stond de typische
Etruskische tempel uit de 6e eeuw v. Chr., steeds op een basis om het huis van de god
gescheiden te houden van de onheilige grond. Deze basis werd ook vervaardigd uit een andere
32
steen dan de rest van de tempel, namelijk nenfro. Deze was bleek van kleur en had een fijnere
korrel en trok dan ook onmiddellijk de aandacht waarbij de bezoekers gewezen werden op de
scheiding tussen de heilige god en henzelf (Izzet V. 2000, p. 43). Ook typisch voor elke
Etruskische tempel was de aanwezigheid van niet één cella, maar drie, met de centrale steeds
iets groter. Haar frontale karakter werd beklemtoond door de toegangstrappen die zich enkel
aan de voorzijde bevonden en niet rondom (Izzet V. 2000, p. 52).
In de late 6e eeuw v. Chr. nam de macht van Rome geleidelijk aan toe op het Italiaanse
schiereiland wat resulteerde in de vernietiging van enkele Etruskische steden (Edlund I.E.M.
1987, p. 145). We zien echter te Rome dat de typische Etruskische tempel nog lang in gebruik
bleef tijdens de Republiek, waardoor kan verondersteld worden dat qua vorm ook de tempels
te Etrurië weinig veranderingen ondergingen na de Romeinse verovering. Waarschijnlijk
zullen er wel tempels opgericht zijn voor nieuwe godheden, die de macht van Rome
vertegenwoordigden, maar de stijl zal hoofdzakelijk Etruskisch gebleven zijn. Vόόr de
opkomst van Rome als stad, bezaten de Etrusken de rijkste en machtigste steden. Zij waren
echter geen verenigd volk en hun expansie was dan ook eerder een opeenvolging van
veroveringen door individuele Etruskische steden die hun macht wensten uit te breiden.
Hoewel zij op politiek vlak geen neiging tot eenheid vertoonden, deelden verschillende steden
wel een religieuze verbintenis. Deze league kwam elk jaar samen in het Fanum Voltumnae,
vanaf op zijn minst de 5e eeuw v. Chr. (Torelli M. 1986, p. 55). Dit was een heel belangrijk
heiligdom waarvan de exacte locatie nog steeds niet gekend is (Salmon E.T. 1982, p. 27). Het
had naast haar religieuze ook een politieke functie verworven en dit was typisch voor Etrurië,
waar heiligdommen met een politiek karakter de dichtste benadering waren tot een nationale
organisatie (Taylor L.R. 1923, p. 13).
Bij de aanvang van de 4e eeuw v. Chr. was het karakter van de Etruskische religie reeds
eeuwenlang vastgelegd maar vanaf dit moment begonnen zich veranderingen voor te doen
binnen de culten en plaatsen van verering (MacIntosh Turfa J. 2006, p. 62). Hoewel sommige
heiligdommen in gebruik bleven, zien we echter wel wijzigingen in hun vorm en functie. Dit
kwam ook tot uiting in nieuwe types van ex voto’s, namelijk de terracotta lichaamsdelen die
in deze periode hun opgang maakten. Zij waren vooral typisch voor Etrurië en Latium
(Edlund I.E.M. 1987, p. 145). Vanaf de 4e eeuw was er dus hoofdzakelijk een overgang naar
culten die hun affiniteiten binnen de genezing hadden (MacIntosh Turfa J; 2006, p. 63). Deze
periode ging gepaard met een nieuwe kijk van de Romeinen op de buitenwereld waarbij hun
politiek meer en meer gericht was op de expansie van hun rijk. Ook de Etrusken ondervonden
de gevolgen van deze nieuwe visie wat bleek uit de Romeinse verovering van hun steden
33
(Edlund I.E.M. 1987, p. 145). Hoewel de heilige plaatsen in de natuur, zoals bergtoppen,
grotten en bosjes, verder in gebruik bleven, was na de verovering de rol van de stad veel
groter geworden. Zij was de controlerende politieke factor voor de culten waardoor de
plaatsen van verering, evenals de meeste tempels, dan ook een functie kregen die gelinkt was
aan de stad. Vaak deden ze ook dienst als ontmoetingsplaats of als politiek heiligdom
(Edlund I.E.M. 1987, p. 146).
2.1.5 Functies
Heiligdommen werden opgericht om diverse redenen die naast religieus ook bijvoorbeeld
politiek van aard konden zijn. Tempels dienden de Staat ook door hen te gebruiken als
bijvoorbeeld ontmoetingsplaats voor de senaat of als bureau voor belangrijke magistraten.
Aangezien hun oprichting ook vaak gebeurde door politici en generaals in oorlogstijd, waren
ze eveneens een symbool voor hun vrijgevigheid en militaire dapperheid (Stambaugh J.E.
1988, p. 219). Binnen deze heiligdommen werden heel wat activiteiten en rituelen gehouden
die uiteenliepen van banketten en purificatie tot rituelen met vuur. Deze religieuze acties
waren afhankelijk van de vereerde godheid, de cultus, de locatie van het heiligdom, enz.
(Edlund I.E.M. 1987, p. 139). De context is dan ook van uitermate groot belang bij de
interpretatie. De locatie, vorm en verschijning van het heiligdom zullen namelijk
ondergeschikt geweest zijn aan de functie en ze kunnen belangrijke informatie bevatten
(Edlund I.E.M. 1987, p. 140). Zo kan een heiligdom nabij een rivier of een bron, of
beschikkend over een waterbekken bijvoorbeeld, gekoppeld worden aan zuiveringsrituelen of
bepaalde watergeesten.
Belangrijk bij het achterhalen van de functies is dat bepaalde activiteiten, die seculair van aard
lijken, toch behoorden tot de religieuze beleving wanneer ze plaatsvonden binnen de grenzen
van een heiligdom. Zo konden rituele maaltijden gehouden worden, maar ook spelen en zelfs
vergaderingen. Dit had tot gevolg dat ook de opgerichte gebouwen binnen het heiligdom
profaan van uitzicht konden zijn, zoals bijvoorbeeld de kamers voor het houden van banketten
(Edlund I.E.M. 1987, p. 139). Het is dan ook opnieuw de context die het achterliggende idee
moet uitmaken.
34
2.2 Votiefdepots
Hoewel het voor de archeoloog ideaal is wanneer er effectief resten van tempels, altaren en
heiligdommen worden teruggevonden, kunnen deze eerder een uitdrukking zijn van een elite
die zich liet gelden door de bouw van monumentale structuren en zijn ze dus niet
noodzakelijk een bewijs voor religieuze activiteit (Rous B.D. 2008, p.6). Het echte bewijs
voor de aanwezigheid van een heiligdom komt meestal voort uit de vondsten van
votiefdepots. Dit is zeker waar voor de vroegste periodes waarin nog geen monumentale
tempels en heiligdommen werden opgetrokken. Het is dan ook dit materiaal dat ons het
duidelijkste en meest betrouwbare beeld kan geven van de soorten rituelen die plaatsvonden
in de heiligdommen en van de godheden die ermee verbonden waren. Wanneer dateerbaar
materiaal, dat kan gekoppeld worden aan een specifieke plaats, teruggevonden wordt, kan
men redelijk zeker zijn dat deze locatie gedurende een bepaalde periode als cultussite in
gebruik werd genomen (Rous B.D. 2008, p.6). Hoewel het soms mogelijk is om aan de hand
van de votieven de vereerde god of godin te achterhalen, zijn ze meestal slechts aanwijzingen
voor de aanwezigheid van een cultus zonder een mogelijke verdere specificatie. Ook de
mogelijkheid dat de door ons geïnterpreteerde giften behoren tot een andere context, zoals een
woning, mag niet uitgesloten worden. Om die reden is het ook van bijzonder belang dat de
context, waarin de objecten worden gevonden, grondig onderzocht wordt met daarbij een
speciale aandacht voor de plaats in de natuur en de relatie tot het algemene
nederzettingspatroon (Edlund I.E.M. 1987, p. 135). Doorheen de tijd zien we ook het votief
materiaal veranderen, wat op zich een aanwijzing kan zijn voor een wijziging in de cultus of
zelfs
maatschappelijke
veranderingen.
Ook
de
ontwikkeling
van
het
urbane
nederzettingspatroon zal een invloed uitgeoefend hebben op de aard van het materiaal dat
werd geofferd. Algemeen kunnen wel twee hoofdtypes onderscheiden worden in de ex voto’s,
met name aardewerk en standbeeldjes (Edlund I.E.M. 1987, p. 136).
2.2.1 Latium
De 8e en 7e eeuw v. Chr. zagen in Latium de aanvang van praktijken waarbij votiefdepots
werden nagelaten die vandaag nog archeologisch zichtbaar zijn (Smith C. 2007, p. 35). In
deze vroegste deposities bestond het materiaal hoofdzakelijk uit aardewerk, soms in
combinatie met dierlijke beenderresten. Dit aardewerk bleef tot aan de Archaïsche periode het
belangrijkste materiaal voor de herkenning van votieve contexten. Vanaf het begin van de 6e
35
eeuw traden enkele veranderingen op die zich uiten in de aard van de votieven. Naast
aardewerk verschenen nu ook menselijke en dierlijke figurines in steen, gegoten brons of
bladmetaal. Hoewel aardewerk nog steeds een belangrijk onderdeel bleef van de ex voto’s,
was er vanaf het einde van de 6e eeuw v. Chr. een verschuiving te zien van miniatuur
aardewerk naar grotere vaten. De 5e eeuw is echter een obscure periode met weinig
archeologische vondsten in de vorm van votieven en dit vanwege het beperkte onderzoek. De
4e en 3e eeuw v. Chr. daarentegen hebben heel wat offergaven opgeleverd met onder andere
terracotta figurines. Hoewel aardewerk nog steeds voorkwam, waren de terracotta votieven nu
wel in de meerderheid. Dit materiaal wordt geassocieerd met een cultus, geïnterpreteerd als
een genezingscultus, waarbij de votiefgiften delen van het menselijke lichaam representeren
die aangetast zijn door ziekte.
Vanaf de latere 2e eeuw v. Chr. verdwenen deze anatomische offers echter grotendeels uit
heilige contexten, terwijl er een toename was van ingekerfde dedicaties en een continuïteit in
de giften van aardewerk. De reden hiervoor moet misschien gezocht worden in de groeiende
kennis van geneeskunde en medische vaardigheden waardoor de goden uiteindelijk niet meer
nodig waren voor het oplossen en verklaren van ziektes (Blagg T.F.C. 1985, p. 44).
Wat kan afgeleid worden uit de vondsten van votieven is dat er zich een geleidelijke stijging
heeft voorgedaan in het aantal cultusplaatsen tot aan de 5e eeuw v. Chr. In de loop van deze
voorgaande eeuwen zijn ook het aantal urbane cultuslocaties in sterkere mate gestegen dan het
aantal extra-urbane (Rous B.D. 2008, p.7). Dit had te maken met de groeiende macht van
Rome en de ontwikkeling van steden. In de daaropvolgende eeuwen bleven de sites uit de 5e
eeuw v. Chr. verder in gebruik en was er een grote toename van nieuwe cultusplaatsen. De 3 e
eeuw v. Chr. vormde het uiteindelijke hoogtepunt in aantal heilige sites die verspreid waren
over het landschap en deze lijken zowel urbaan als extra-urbaan te zijn geweest. In de 2e eeuw
v. Chr. veranderde dit drastisch wanneer het aantal niet alleen opvallend achteruit ging, maar
ook het aantal nieuwe sites daalde (Rous B.D. 2008, p.8). Deze achteruitgang zette zich ook
door in de 1e eeuw v. Chr. waarbinnen zich ook een concentratie aan cultuspraktijken in de
urbane centra leek voor te doen (Rous B.D. 2008, p.9). Er is natuurlijk wel geen enkele
zekerheid dat het archeologische materiaal de realiteit weergeeft. Problemen in verband met
de onderzoeksmethode, die bepaalde vondstcategorieën of periodes over het hoofd ziet,
kunnen leiden tot dergelijke conclusies. De vondsten lijken echter wel in overeenstemming te
zijn met de evolutie in de tempelbouw.
36
2.2.2 Etrurië
Miniatuur aardewerk is steeds een goede indicatie voor rituele activiteiten aangezien het
materiaal te klein is om als alledaags voorwerp gebruikt te worden. Kenmerkend voor de
heilige sites te Etrurië zijn dan ook kleine votieve bekers die in grote hoeveelheden
verschijnen. Uit het aardewerk kunnen ook specifieke rituele activiteiten afgeleid worden die
plaatsvonden op de sites. Zo kunnen drinkbekers en eetgerei wijzen op banketten die
plaatsvonden ter ere van de goden. Naast het aardewerk maakten ook de terracotta en vooral
de bronzen standbeeldjes een belangrijk onderdeel uit van het votief materiaal. Deze stelden
hoofdzakelijk vereerders voor, zowel mannelijk als vrouwelijk, en goddelijke figuren die
herkend kunnen worden aan de voorstelling van hun attributen (Edlund I.E.M. 1987, p. 136).
Het verder specificeren van de godheid is echter veel moeilijker. In het beste geval kunnen de
offers dus een zekere functie van het heiligdom weergeven als een specifiek aspect van de
cultus (Edlund I.E.M. 1987, p.137).
Voor de periode na 400 v. Chr. zijn er voldoende bewijzen voor de aanwezigheid van
genezingsculten, maar vόόr deze periode was het materiaal veel neutraler. Het bestond uit
standbeelden in brons of aardewerk die goden en mensen belichaamden, maar over hun
uiteindelijke bedoeling is er geen duidelijkheid (Edlund I.E.M. 1987, p. 131).
Voor Etrurië vervullen vooral de heilige plaatsen in de natuur een belangrijke rol omdat zij
vanwege hun continuïteit in gebruik belangrijke informatie leveren over de chronologische
opeenvolging van ex voto’s en zodoende ook de evoluties en veranderingen (Edlund I.E.M.
1987, p. 144). In het bijzonder werpen de grotten met votiefdepots een licht op het continue
gebruik gedurende verschillende eeuwen.
37
2.3 Conclusie
Het algemene beeld van de ontwikkeling van het sacrale landschap dat naar voor komt via
vondsten van votieven en resten van structuren, is dat er zich in de Midden en Late Republiek
een sterke stijging voordeed in de zichtbaarheid van de religieuze activiteit. Naar het einde
van de Republiek toe neemt deze zichtbaarheid opnieuw af. Tijdens deze periode valt het ook
op dat er vooral bewijzen voor handen zijn in de vorm van resten van heiligdommen maar niet
van votief materiaal (Rous B.D. 2008, p.12). De aanwezigheid van een heiligdom kan echter
ook wijzen op politieke handelingen en niet zozeer op religieuze praktijken. Het ontbreken
van het votief materiaal maakt het dan ook moeilijk om te bepalen of deze heiligdommen
effectief in gebruik waren als rituele plaatsen ter verering van de goden.
Beide types van bewijs lijken echter wel te wijzen op een concentratie van cultusplaatsen in
en rond de urbane centra en langsheen de belangrijkste verkeersaders tijdens de Late
Republiek, terwijl het aantal rurale sites toen sterk afnam. Deze verandering kan gekoppeld
worden aan de politieke veranderingen die zich voordeden te Rome waarbij vooral praktische
noden belangrijker werden. Ook de individuen die in deze periode op het toneel verschenen,
organiseerden bouwprogramma’s waartoe ook tempels behoorden, maar waarbij vooral de
nadruk lag op het profileren van hun eigen daden en niet op de godheid. Naast deze verstoring
in materiaal in de Late Republiek, stelt ook de 5e eeuw v. Chr. een probleem. Deze eeuw lijkt
echter een tijdelijke verstoring aangezien de daaropvolgende eeuwen opnieuw veel bewijzen
leveren voor religieuze activiteiten. (Rous B.D. 2008, p.13).
Wanneer zowel votieven als resten van structuren uit verschillende periodes worden
teruggevonden, kunnen deze de continuïteit van religieuze praktijken op een bepaalde site
aantonen. Dit zou dan inhouden dat bepaalde tempelcomplexen werden voorafgegaan door
een opeenvolging van votiefdepots (Smith C. 2007, p. 35).
Hoewel politieke en economische veranderingen een rol zullen gespeeld hebben in de
religieuze ontwikkelingen, mag hun bijdrage echter niet overschat worden. Aangezien de
veranderingen in het sacrale landschap aan de hand van ex voto’s en structuurresten pas echt
zichtbaar worden vanaf de Midden Republikeinse periode, betekent dit ook dat de overgang
van de Koningsperiode naar de Republiek geen duidelijke verandering teweeg heeft gebracht.
Dit zou echter wel verwacht worden wanneer gesteld wordt dat politiek en religie hand in
hand gingen (Beard M., North J. & Price S. 1998, p. 54). Het is mogelijk dat de link tussen
politiek en religie in de loop van de Republiek toeneemt en deze dus effectief minder sterk
was in de voorgaande periode. Dit lijkt echter onwaarschijnlijk aangezien de koning zowel de
38
leidinggevende rol had over politieke als religieuze aangelegenheden binnen de Staat, wat
wijst op een directe link. De oplossing voor het ontbreken van veranderingen zou dan ook
kunnen gezocht worden in het ontbreken van voldoende bewijsmateriaal. Maar ondanks de
nauwe band, was religie zeker niet identiek aan politiek. De goden beschikten over hun
onafhankelijkheid en de Romeinen konden wel degelijk een onderscheid maken tussen de res
sacrae en res publicae (Rüpke J. 2007, p. 5). Het beeld dat we dan ook krijgen van het sacrale
landschap is er één die een duidelijke link vertoont met de algemene politieke
ontwikkelingen, maar zich ook vaak onafhankelijk van maatschappelijke veranderingen
doorzet en dit vooral op plaatsen in het landschap die minder sterk de urbanisatie en
Romanisatie gevoeld hebben.
39
3. EEN WERELD VOL GODEN
Het alledaagse Romeinse leven was doordrenkt met goden, rituelen, festivals, enz. Het is de
band met de andere aspecten van het dagelijkse leven dat Romeinse religie tot zo’n boeiend,
maar heel complex onderwerp maakt. De diverse goden en godinnen, rituelen, heiligdommen
en andere cultusgebouwen maakten allen deel uit van een wereld waarin elk aspect van het
leven verbonden was met de goden. De Romeinse religie was boven alles een mengeling van
verschillende elementen zoals Italische en Etruskische, Romeinse en Griekse, rurale en
urbane, enz. Het zijn deze verschillende elementen die doorheen de Republiek samen de
Romeinse religie vorm hebben gegeven (Potter T.W. 1987, p.173). Deze mengeling van
verscheidene elementen bemoeilijkt dit reeds complexe onderwerp. De essentie echter voor de
Romeinse religie is haar tweezijdige karakter. Op de eerste plaats was zij conservatief in die
zin dat rituelen moesten uitgevoerd worden op het juiste tijdstip, op de juiste plaats en op een
correcte wijze en hierbinnen was geen plaats voor flexibiliteit. Aan de andere kant stonden de
Romeinen echter heel open tegenover buitenlandse culten en godheden en deze werden dan
ook vaak opgenomen binnen de officiële Staatsreligie (Lomas K. 1996, p. 166). Deze twee
tegenstrijdige aspecten vormden de essentie van het Romeinse religieuze leven dat zowel
trouw was aan traditie als innoverend van aard. Ook twee andere aspecten maakten een
fundamenteel onderdeel uit van de Romeinse religie. Hun religieuze systeem was er eerst en
vooral om de Romeinse gemeenschap te beschermen tegen allerhande vijandige invloeden
van binnen- en buitenaf, maar daarnaast was het ook bekommerd om de plaats waar die
rituelen, die bescherming moesten afdwingen, georganiseerd werden (Orlin E. 2007, p.58).
Dit hoofdstuk zal trachten een beknopt overzicht te geven van de evolutie die de Romeinse
religie heeft doorlopen vanaf de Archaïsche periode tot aan het einde van de Republiek. Ook
de best gekende godheden zullen aan bod komen waarbij aandacht zal besteed worden aan
hun functies en geprefereerde cultuslocaties. Aangezien Romeinse religie een mix is van
verschillende elementen is het moeilijk om de zuivere Italische basis van Romeinse religie te
achterhalen. Een dergelijke poging lijkt echter ook redundant als we bedenken dat het net dit
syncretisme is dat Romeinse religie Romeins maakt.
Aangezien de Romeinen zelf Rome beschouwden als plaats van oorsprong voor de Romeinse
religie (Beard M., North J. & Price S. 1998, p. 1) zal het volgende overzicht dan ook
hoofdzakelijk gebaseerd zijn op de informatie die voorhanden is over deze stad.
40
3.1 De geschiedenis van de Romeinse religie
In verschillende literaire studies zijn vermeldingen terug te vinden over een theorie die stelt
dat de Romeinse religie met haar volwaardige goden, die werden uitgebeeld aan de hand van
standbeelden en die huisden in tempels, zich hebben ontwikkeld uit een vroege fase van
animisme waarin enkel geesten werden vereerd die huisden in bepaalde locaties en objecten.
Deze geesten werden door de Romeinen aangesproken met de naam numina. Onder invloed
van de Grieken en de Etrusken hebben deze geesten zich ontwikkeld tot volwaardige goden
en godinnen. Door sommige geschoolden wordt echter wel betwijfeld of de Romeinen ooit
deze fase van animisme zouden verlaten hebben, ware het niet voor het Griekse pantheon en
de daaraan verbonden kenmerken en mythes, die zij reeds vroeg in hun geschiedenis hebben
overgenomen. Het is echter zo dat één van de belangrijkste en meest opvallende kenmerken
van Romeinse religie net haar tolerantie was naar buitenlandse godheden toe. De associatie
van de Romeinse godheden met het Griekse pantheon maakte dus een belangrijk onderdeel uit
van de Romeinse religie en het is dan ook irrelevant of de Romeinen zonder invloed van de
Grieken de fase van zuiver antropomorfisme zouden bereikt hebben aangezien de import van
dit pantheon een essentieel onderdeel was van de Romeinse religieuze beleving.
3.1.1 De Numina
Volgens verschillende geschoolden zou de kern van de oude Romeinse religie behoren tot een
fase die door moderne antropologen animisme wordt genoemd. Dit woord werd bedacht door
een zekere Tylor. Hij wilde hiermee het algemene geloof van de mens in zielen en andere
geesten uitdrukken als de oorzaak van zijn eigen leven en van de gebeurtenissen in de
omgevende wereld. Deze geesten waren echter niet persoonlijk, maar werden eerder
beschouwd als krachten (Bailey C. 1932, p.35). Sommige geesten werden daarbij verbonden
met een specifieke locatie, zoals Vesta, terwijl anderen eerder functionele geesten waren
(Bailey C. 1932, p. 54). De oorspronkelijke Romeinse religie beschikte dus niet over de hoge
godheden zoals wij die kennen, maar omvatte een aantal goddelijke machten die zich
bezighielden met bepaalde activiteiten die de Romeinen zelf belangrijk achtten in hun leven
(Ferguson J. 1980, p. 24). Dit geloof in bovennatuurlijke geesten en krachten werd door de
Romeinen numina genaamd. Hun normale conceptie van deze geesten was er één van neutrale
machten die zowel vijandig als vriendelijk konden zijn, afhankelijk van het feit of de
vereerder hen verwaarloosde of offers bracht. Deze machten werden ook verondersteld te
41
huizen op een specifieke plaats of in een bepaald voorwerp (Bailey C. 1932, p.40). Deze
plaats was binnen het concept van de numina geen tempel of ander cultusgebouw maar de
haard van het huis zelf. Daarbuiten kon dit gaan om een bron, grot, bosje of ander natuurlijk
element (Bailey C. 1932, p.114). Aangezien deze geesten verondersteld werden in elk aspect
aanwezig te zijn, vormden zij een uitermate belangrijk onderdeel van het alledaagse leven.
Het woord numen zou afkomstig zijn van het werkwoord nuere, dat de uitoefening van een
wil betekent. De numen zou dan het wezen geweest zijn dat die wil uitvoerde (Fowler W.W.
1933, p.118). Na verloop van tijd zal het woord gebruikt worden voor de wil van de god en
niet meer voor de geest die de wil uitvoerde (Fowler W.W. 1933, p.119). In een fase van puur
animisme zijn de geesten naamloos. Wanneer hun woonplaatsen en functies beter
gedefinieerd worden, zullen ze namen verwerven die logischerwijs mannelijk of vrouwelijk
zullen zijn in een taal die niet geslachtsloos is. De verwerving van een naam zou dan de eerste
stap zijn naar een meer persoonlijke notie van de god. De naam was dan ook van uiterst groot
belang voor de ontwikkeling in de richting naar antropomorfisme (Fowler W.W. 1933, p.148).
Deze namen zouden ofwel het object van de cultus uitdrukken of een adjectief zijn dat een
plaats suggereerde en nog vaker een functie (Bailey C .1932, p. 66).
Deze fase van animisme binnen de Romeinse religie wordt niet door iedere onderzoeker
gesteund (Beard M., North J. & Price S. 1998, p.12). Er zijn echter nog geen sluitende
bewijzen geleverd dat dit niet het geval was. In een primitieve maatschappij lijkt het logisch
dat mensen de natuurlijke aspecten rondom hen trachten te verklaren aan de hand van
krachten en geesten. Het lijkt dan ook aannemelijk dat de ware goden, zoals wij ze vandaag
goed kennen, zich hebben ontwikkeld uit geesten die verbonden waren met plaatsen en
objecten, zeker die locaties in de natuur die geassocieerd werden met een goddelijke
aanwezigheid zoals bronnen, grotten, bosjes, enz.
3.1.2 Polytheïsme
Volgens de comparatieve religie2 is het normaal dat de fase van animisme evolueert tot een
fase van polytheïsme. Deze fase hield in dat de vroegere geesten die werden geassocieerd met
plaatsen en dingen nu duidelijker gedefinieerd werden in hun aard en dus ook een meer
uitgesproken persoonlijkheid ontwikkelden (Bailey C. 1932, p. 110). Deze zijn echter nog niet
2
Dit is een wetenschappelijke discipline die zich heeft ontwikkeld in de jaren ’70 in de USA. Deze heeft als doel
om de morele systemen van diverse culturen en religies te bestuderen en zo te komen tot gefundeerde uitspraken
over moraal die ook niet uitsluitend binnen een westerse context gelden (Broeckaert B. 2008, internet).
42
vergelijkbaar met de antropomorfe goden die zich in de daaropvolgende fase zullen
ontwikkelen, aangezien er nog geen directe sfeer van interactie was tussen de mens en de
goden (Johnston S.I. 2004, p. 20). Het principe van polytheïsme berustte er vooral in dat er
beperkingen werden opgelegd aan de functies van de goden en niet zozeer aan hun aantal. Een
belangrijk aspect hierbinnen was dan ook dat godheden elkaar steeds aanvulden in hun taken
en er was dan ook nooit één godheid die op de voorgrond kon treden. Dit element toont reeds
de band aan die religie had met het politieke leven aangezien ook in het Republikeinse
Staatsstelsel werd voorkomen dat één man de macht greep. Vanwege hun diverse functies
konden goden ook samenspannen en het oproepen van individuele godheden was eerder
zeldzaam. Veelal zien we associaties van goden die zowel tijdelijk als permanent konden zijn.
Deze associaties bestonden meestal uit een hoofdgod die werd bijgestaan door uitgenodigde
goden om zijn functie te vervullen. Anderen daarentegen werden uitgenodigd omwille van
hun prestige (Scheid J. 1998, p. 131).
3.1.3 Antropomorfisme
Vanaf een bepaald moment in het Romeinse religieuze leven wordt verondersteld zich een
overgang voorgedaan te hebben van een polytheïstische fase naar echte goden met een
bepaalde verschijningsvorm en beter gedefinieerde functies. In deze overgang zien we de
animistische krachten, die verspreid waren over de natuurlijke wereld, zich ontwikkelen tot
individuele goden en godinnen met een naam, geslacht en aan hen gekoppelde verhalen
(Beard M., North J. & Price S. 1998, p. 2). Er wordt echter wel betwijfeld of de Romeinen dit
stadium zouden bereikt hebben zonder invloed van de Griekse religie. Ook de Etrusken zullen
een grote stimulans geweest zijn in de ontwikkeling van het concept deus, naast dat van
numen, aangezien zij onder invloed van de Grieken het stadium van antropomorfisme reeds
vroeger bereikt hadden.
Volgens Beard, North en Price representeren de goden en de godinnen, die wij beschouwen
als onderdeel van de Romeinse religie, geen inheems Romeins fenomeen. Zij zouden enkel
het resultaat zijn van een importproces dat zich in de loop van de Republiek verder zette. De
originele inheemse traditie moet volgens hen dan ook gezocht worden in de sporen van de
animistische conceptie van de goddelijke macht. Een belangrijk aspect van het Romeinse
leven was echter hun tolerantie voor vreemde goden en cultuspraktijken. Het lijkt dan ook
aannemelijk om de overgang naar een antropomorfische visie te zien als onderdeel van de
ware Romeinse religie, en dus niet louter als een importproces. Het beste bewijs hiervoor is
43
het ritueel van evocatio. Dit proces hield in dat de Romeinen een thuis beloofden te Rome aan
de beschermende god van de militaire vijand, wanneer deze haar beschermelingen verliet ten
voordele van Rome (Orlin E. 2007, p. 62). Het zou echter vreemd zijn dat de Romeinen dit
ritueel beschouwden als ondermijnend voor hun eigen religie. Het is dan ook vanzelfsprekend
dat zij dit zagen als een onderdeel van de eigen rituele praktijken en dus als een Romeins
fenomeen dat zich in de loop van de Republikeinse periode had gemanifesteerd. In teksten
van Varro, een Romeins geleerde en schrijver uit de 1e eeuw v.Chr., wordt vermeld dat de
goden die in buitenlandse steden werden vereerd zelf akkoord gingen om naar Rome
overgebracht te worden omdat zij de superioriteit van de Romeinen erkenden (Cooley A.E.
2006, p. 228). Hieruit blijkt duidelijk dat de Romeinen de import van vreemde goden niet
zagen als een verzwakking van hun religie maar als een bevestiging van hun eigen
superioriteit. De introductie van antropomorfe goden moet dan ook beschouwd worden als
een fenomeen dat een onderdeel uitmaakte van de typische Romeinse religieuze beleving.
De overgang van een geloof in geesten naar meer persoonlijke godheden uitte zich uitwendig
in de oprichting van tempels als goddelijke woonplaatsen en het voorstellen van de goden aan
de hand van standbeelden (Bailey C. 1932, p.114). Het is echter niet zo dat vanaf het moment
dat tempels en standbeelden werden gewijd aan goden, de verering van de numina volledig
vergeten werd. Achter deze nieuwe ideeën bleven de oude tradities intact (Bailey C. 1932,
p.116). Zij laten echter veel minder sporen na in het landschap waardoor ze dan ook vaak
minder aandacht krijgen bij archeologisch onderzoek.
De godheden werden vanaf dit stadium niet alleen voorgesteld als mensen met
bovennatuurlijke krachten maar ze werden ook verondersteld van over menselijke noden te
beschikken en daarnaast ontvankelijk te zijn voor verzoeken en smeekbedes van hun
vereerders (Bailey C. 1932, p.134). Het zijn de goden die bij ons het best gekend zijn, die zich
in deze fase ontwikkeld hebben. Ze zijn beter begrijpbaar vanwege hun duidelijk afgelijnde
functies en verschijningsvormen en ze worden verder in dit hoofdstuk besproken.
3.2 De goden en godinnen van de Romeinse wereld
Er was een enorme diversiteit aan goden en godinnen in de Romeinse gemeenschap maar
deze die bij ons het best gekend zijn, zijn diegene die geïdentificeerd kunnen worden met het
Griekse pantheon. De Grieken hebben een enorme invloed gehad op de Romeinse religie en
44
het is dan ook niet altijd eenvoudig om de oorspronkelijke Romeinse geest of godheid te
vinden achter de Grieks geïnspireerde verschijningsvorm. Niet alleen het uiterlijk maar ook
het karakter en de mythes van de Griekse godheden hebben de Romeinen opgenomen binnen
hun eigen religie. Er moet echter wel gesproken worden van een zeker syncretisme aangezien
de geest van de Romeinse godheid zeker niet verdween door het overnemen van bepaalde
Griekse aspecten (Smith C. 2007, p. 37). In tegendeel verwierven sommigen onder hen net
een nieuw belang vanwege de assimilatie met een Griekse godheid. Zo werd Neptunus, die
aanvankelijk een geest van het water was, de grote zeegod in associatie met de Griekse
Poseidon (Bailey C. 1932, p. 67).
Wat het onderzoek van de verscheidene godheden verder bemoeilijkt is het feit dat ze soms in
hun eigen functies tegenstrijdigheden vertonen en daarenboven vaak overlappen met andere
goden (Dorcey P.F. 1992, p. 14). Daarbij komt ook dat dezelfde godheid niet steeds dezelfde
functie of hetzelfde voorkomen had in verscheidene gebieden. Bepaalde goden en godinnen
maakten daarnaast ook deel uit van de staatscultus, terwijl anderen nooit dat statuut bereikten.
Hoewel niet minder belangrijk, blijven deze goden eerder op de achtergrond in de beschikbare
informatie. Zij werden vereerd door afzonderlijke families en veel literaire en materiële
bronnen zijn er dan ook niet beschikbaar over hun bestaan, hun functies, en de rituelen die aan
hen werden gewijd. De best gekende godheden voor ons zijn echter diegene die in latere
tijden geassocieerd werden met het Griekse pantheon. In het Oude Rome zelf heeft men
echter nooit zijn godheden georganiseerd binnen een pantheon waardoor een classificatie
bemoeilijkt wordt (North J.A. 2000, p.35). Van sommigen weet men echter wel dat ze reeds
vanaf de vroegste periode onderdeel uitmaakten van het Romeinse geloof, terwijl anderen
latere aanvullingen zijn. Er kan dan ook een poging ondernomen worden om eigen
onderverdelingen te maken steunend op bijvoorbeeld het al dan niet beschikken over een
eigen tempel (North J.A. 2000, p. 35). Dergelijke onderverdelingen lijken echter van weinig
nut wanneer ze vandaag zuiver artificieel ontwikkeld worden. Zij hebben dan ook geen enkele
betekenis binnen de context van de Oude Romeinen en kunnen dan ook alleen maar
verwarring en verkeerde interpretaties teweegbrengen.
Wat volgt is een overzicht van de best gekende godheden uit het Romeinse Rijk met als eerste
punt van aandacht de twee Triades die door de Romeinen werden vereerd, namelijk de
Archaïsche en de Capitolijnse triade. Vervolgens worden de goden en godinnen besproken die
geassocieerd werden met het Griekse pantheon, om te eindigen met een bespreking van de
genezingscultus en de domestische religie.
45
3.2.1 De Archaïsche Triade
De Archaïsche Triade is één van de oudste structuren uit de Romeinse religie waarbinnen
Jupiter, Mars en Quirinus met elkaar geassocieerd werden. Jupiter en Mars zijn twee
godheden wiens aanwezigheid in Italië niet alleen reeds zeer vroeg kan waargenomen worden
maar die ook zeer snel een zekere individualiteit en een brede waaier aan functies
ontwikkelden waardoor ze dan ook snel de staat van God bereikten (Bailey C. 1932, p. 68).
De oorsprong van Quirinus daarentegen is veel onduidelijker.
Jupiter
Jupiter is één van de oudste Italiaanse concepten en hij behoort tot de gemeenschappelijke
erfenis van zowel de Grieken - die hem Zeus noemden - als de Romeinen via hun IndoEuropese voorouders (Bailey C. 1932, p.68). Zijn ontstaan in de Hellenistische landen
rondom de Egeïsche Zee had hoofdzakelijk te maken met het typische mediterrane klimaat.
Door de langdurige droogtes in deze regio hechtte de bevolking veel belang aan de
onweersbuien in het voorjaar, die de gewassen sterkten tegen de aankomende zomerdroogte.
(Semple E.C. 1971, p. 513). Het is dan ook niet verwonderlijk dat hun hoofdgod diegene was
die de regens controleerde en dus bepaalde of de opbrengst goed of slecht zou zijn. Ook
Jupiter van de Latijnse en Etruskische bevolking was in wezen een weergod maar op een
minder opvallende manier dan zijn Griekse tegenhanger. Waarschijnlijk te wijten aan de iets
meer betrouwbare en talrijkere regens van Italië (Semple E.C. 1971, p. 515). Zijn functie als
weergod kwam tot uiting in zijn symbool, namelijk een bliksemschicht. Zijn woonplaats was
de hemel en hij had controle over bliksem en donder en alle andere hemelse fenomenen. Er
werd naar hem verwezen als pater,of vader, en deze titel drukte uit dat de burgers afhankelijk
waren van zijn goddelijke bescherming (Bailey C. 1932, p.111).
Wat opvalt is dat alle steden beschikten over hun Jupiter in één of andere vorm. Ook de
verscheidenheid aan cultustitels wijst op zijn enorme populariteit in diverse regio’s. Hij werd
dan ook beschouwd als de godheid van de verenigde Latijnse bevolking, onder de naam
Jupiter Latiaris (Bailey C. 1932, p.169). Zijn best bekende cultustitel is die van Jupiter
Optimus Maximus, de grootste en de beste. Deze titel drukt ook het best de populariteit uit
van deze god voor de Romeinen.
Zijn functie als zowel weergod als beschermer van de Staat plaatste hem op de meest
vooraanstaande en opvallende posities in het landschap zoals bergtoppen en heuvels,
aangezien hij zich zo dichter bij zijn ware woonplaats, de hemel, bevond. Ook in wouden van
eik, hulst en beuk - zijn favoriete bomen – werd hij vereerd (Fowler W.W. 1933, p. 129).
46
Jupiter als weergod zal dus aanvankelijk zijn verering verkregen hebben in de natuur op
bergtoppen en nabij eikenbosjes. Door zijn groeiende functie als Staatsgod behield hij deze
hoge positie in het landschap en kreeg hij ook binnen de stad prominente locaties, zoals het
Capitool.
Het meteorologisch aspect van zijn functie moet toch fundamenteel geweest zijn ondanks zijn
andere taken als Staatsgod en dit zeker bij de aanvang van zijn aanbidding (Semple E.C.
1971, p. 522). Dit blijkt onder andere uit zijn verering op de Capitolijn die vooraf ging aan
deze van Jupiter Optimus Maximus en dit onder de naam Jupiter Feretrius. Dat zijn functies
steeds meer politiek bepaald werden in de loop van de Republiek kan te maken hebben gehad
met algemeen betere maatregelen tegen de zomerdroogte waardoor minder werd gesteund op
de goden om regen te brengen. Ook de grotere nadruk op de Staat kan de behoefte naar een
Staatsgod in de hand hebben gewerkt.
Mars
De cultus van Mars was aanwezig vanaf een vroege periode en dit over heel Italië, hoewel
vaak onder een andere benaming. Aan hem worden twee belangrijke maar tegenstrijdige
functies toegeschreven. Aan de ene kant wordt hij vaak vermeld als een agriculturele godheid
wiens zorg bij de boer lag, maar aan de andere kant werd hij geassocieerd met tijden van
oorlog. De meningen over zijn uiteindelijke functie zijn dan ook verdeeld. Terwijl Dumézil
pleit voor Mars als oorlogsgod, delen Mannhardt en Fowler de mening dat Mars een
vegetatiegod zou geweest zijn. Er zijn dan ook doorheen de jaren pogingen ondernomen om
beide functies met elkaar te verbinden en op deze manier te verklaren waarom Mars met beide
werd geassocieerd. Vanaf de 3e eeuw v.Chr. zien we dat Mars, onder een groeiende Griekse
invloed, gelinkt werd aan de Griekse god van de oorlog, Ares (Ogilvie R.M. 1976, p. 36). Het
is dan ook mogelijk dat aan Mars uit de Archaïsche periode ook een oorlogsfunctie werd
toegeschreven. Volgens Ogilvie kunnen beide tegenstrijdige aspecten alleen met elkaar
verzoend worden wanneer zij worden beschouwd als parallelle activiteiten van een god met
als hoofdfunctie het beschermen van het volk. Het blijft echter maar de vraag of de
verschillende functies van de goden wel met elkaar verzoend moeten worden. Bepaalde goden
kunnen diverse taken gehad hebben om uiteenlopende redenen die wij nu niet meer begrijpen.
Wat pleit voor een band tussen beide functies is de maand waarin aan Mars werd gewijd,
namelijk maart. Dit was niet alleen de maand die in de Romeinse periode het oorlogsseizoen
inluidde, maar het was eveneens de maand waarin de nieuwe vegetatie zich ontwikkelde
(Fowler W.W. 1933, p.132). Dit lijkt echter te toevallig als hij slechts één van beide functies
47
zou vertegenwoordigd hebben. Mars speelde daarnaast ook een belangrijke rol in één van de
stichtingslegendes van de stad Rome. Hij werd namelijk beschouwd als de goddelijke vader
van Romulus en Remus, waarvan de eerste bekend staat als stichter van Rome.
Vaak wordt in de literatuur gesteld dat alles wat met oorlog te maken had door de Romeinen
buiten het pomerium - de heilige grens van de stad Rome - werd gehouden, en zodoende ook
de verering van Mars. Dit klopt inderdaad voor het Campus Martius, waar zich het altaar voor
Mars bevond, maar hij beschikte daarentegen ook over schrijnen in de regia, de woning van
de vroegere koningen. Hier werden in de kapel speren en schilden bewaard die in de
processies werden meegedragen. Vanwege deze wapens werd ook Mars geacht aanwezig te
zijn in de regia (Fowler W.W. 1933, p. 133). Hoewel zijn affiniteiten met landbouw en
wildernis hem eerder buiten de stad plaatsen, kan geen strikte locatie voor zijn verering
worden vastgelegd.
Quirinus
Over deze god zijn er nog steeds grote onduidelijkheden. De vermelding van zijn festival, de
Quirinalia, in de Romeinse kalender, is het oudste betrouwbare bewijs voor een verering van
Quirinus (Palmer R.E.A. 1970, p.161). Het adjectieve karakter van zijn naam verwijst
eigenlijk naar een functie die werd uitgeoefend door een macht of numen aan wie de naam
was gegeven (Fowler W.W. 1933, p.118). Hieruit kan verondersteld worden dat uit de
onpersoonlijke geesten of numina met een bepaalde functie, zich goden hebben ontwikkeld
die hun oorspronkelijke naam hebben behouden. Ook Quirinius zou dan oorspronkelijk een
numen geweest zijn. Zijn naam kan echter ook afgeleid zijn van co-vir, wat mens in
maatschappij betekent. In tegenstelling tot Mars, werd hij geassocieerd met de burgers in
tijden van vrede in plaats van oorlog (Wacher J. 1987, p.750). Zijn eerste tempel kreeg hij in
het jaar 293 v.Chr. en deze werd opgericht op de Quirinaal, één van de zeven heuvels die
Rome omringen (Palmer R.E.A. 1970, p.165).
3.2.2 De Capitolijnse Triade
De Archaïsche Triade werd onder invloed van de Etrusken vervangen door de Capitolijnse
Triade. Hierbinnen bleef Jupiter de belangrijkste god, maar Mars en Quirinus werden
ingeruild voor de godinnen Juno en Minerva (Wacher J. 1987, p.751). Deze drie godheden
kregen een monumentale tempel op het Capitool te Rome die naar Etruskische traditie
voorzien was van drie cellae, één per godheid. Deze tempel werd opgericht aan het begin van
48
de Republikeinse periode en zou doorheen de Republiek en Keizertijd het symbool worden en
blijven van de stad Rome.
Jupiter
Hoewel zijn functie als hemelgod/weergod niet veranderde bij de overgang naar de
Capitolijnse Triade, zien we wel dat zijn macht nog toenam en hij echt de hoofdgod van de
Romeinen was geworden en dit onder de naam Jupiter Optimus Maximus (Wacher J. 1987,
p.751). Hij was de beste en grootste onder de goden en de monumentale tempel op de
Capitolijnl drukte zijn verhevenheid ook fysisch uit. Doorheen de Republiek zou hij meer en
meer geassocieerd worden met de Staat Rome en haar burgers.
Juno
Juno had vooral grote bekendheid buiten Rome in Etruskische steden zoals Veii en Falerii,
waar zij vereerd werd onder de naam Uni. Te Rome zelf was zij de godin die Minerva en
Jupiter vergezelde in de Capitolijnse Triade.
Juno was ongetwijfeld een godin voor de vrouwen, maar ze had daarnaast ook een politieke
rol (Fowler W.W. 1933, p.135). Juno zou van bij het begin polyvalent geweest zijn wat
inhoudt dat haar macht zowel in de sfeer van de oorlog, de vruchtbaarheid en het koningschap
lag. Dit blijkt ook uit de verschillende cultustitels waarmee zij doorheen Italië werd vereerd
en die een uitdrukking zijn van haar verschillende betekenissen (Dumézil G. 1970, p. 298300). Te Rome was de oudst gekende Juno, deze onder de cultustitel Juno Quiritis of Curritis.
Zij werd vereerd binnen de curias, de oudste verdelingen van de Romeinse staat. In deze
vorm was zij een godin in oorlogsuitrusting die zich bezighield met de bescherming van de
leden van de curias (Palmer R.E.A. 1981, p. 5). Deze verering vond plaats op het Campus
Martius wat duidelijk haar associatie met oorlog weergeeft (Taylor L.R.. 1923, p. 68). Onder
de naam Juno Regina werd ze vereerd op de Aventijn, nadat ze was overgebracht vanuit Veii
(Beard M., North J. & Price S. 1998, p. 35), waar ze als beschermster van de Staat naar voren
trad.
Minerva
Minerva was een pure Etruskische godin, beter gekend onder de naam Menrva en zij
vergezelde Jupiter en Juno op de Capitolijn. Zij werd naar Rome gebracht uit Falerii, in
Etrurië, als beschermster van de ambachtslieden (Bailey C. 1932, p. 118). Zij was daarnaast
ook de godin van de kunst en de handel en de beschermster van steden en andere
49
nederzettingen (Edlund I.E.M. 1987, p. 66). Vanwege haar associatie met Jupiter en Juno in
de Capitolijnse Triade kan verondersteld worden dat Minerva een belangrijke godin was die
binnen deze Triade niet alleen te Rome werd vereerd maar in elke Etruskische stad (Taylor L
R. 1923, p. 75). Te Rome beschikte ze ook nog over twee andere schrijnen waarvan de ene op
de Aventijn gelegen was en de andere aan de basis van de Caelius (Dumézil G. 1970, p. 303304). Hoewel beperkt in aantal wijzen deze twee heiligdommen er toch op dat Minerva niet
alleen belangrijk was in associatie met Jupiter en Juno maar ook zelf enige bekendheid en
populariteit had verworven.
3.2.3 Het Romeinse pantheon
Dit pantheon was in wezen niet strikt Romeins, maar enorm schatplichtig aan de Griekse
traditie. Er wordt dan ook beter gesproken van een Grieks-Romeins pantheon. Dit was
gebaseerd op de Olympische goden die samen de basis vormden van de Staatsreligie. Deze
werden later aangevuld met nieuwe goden en godinnen. De Triades die hierboven werden
vermeld, tonen echter aan dat er ook belangrijke verschillen waren tussen de Griekse en
Romeinse religie aangezien de groepering van drie godheden tot een triade karakteristiek was
voor de Romeinen en de Etrusken (Lomas K. 1996, p.167).
Het is vooral Rome die de meeste bronnen levert voor de verschillende culten en rituelen en
vόόr de 2e eeuw v.Chr. is er weinig informatie over eventuele parallellen met andere gebieden
in Italië. Toch lijkt het aannemelijk dat er in de verschillende regio’s gelijkaardige culten
bestonden die locale variaties vertoonden. Enkele culten die werden teruggevonden over heel
Italië zijn onder andere die van Jupiter, Mars, Juno, Minerva, Diana en Venus (Lomas K.
1996, p. 168).
De godheden die hun origines hadden op het Italiaanse schiereiland werden Di Indigetes
genaamd, terwijl de nieuw geïntroduceerde culten werden benoemd met de naam Di
Novensiles. In totaal werden er 33 Di Indigetes geïdentificeerd door Wissowa waarvan twee
bestonden uit een groep in plaats van een individuele god, namelijk de lares en lemures. Deze
33 zijn echter niet de goden die door ons goed gekend zijn want deze werden opzij geduwd
door de godheden met Griekse associaties. Dit is echter enkel met zekerheid te stellen voor de
Staatsreligie. Hoogstwaarschijnlijk leefden vele van de oorspronkelijke goden door op het
platteland (Wacher J. 1987, p. 751).
Long spreekt over twaalf hoofdgodheden in Romeinse en Griekse religie die met hun
Romeinse naam worden vermeld als Venus, Diana, Minerva, Ceres, Juno, Vesta, Apollo,
50
Mars, Vulcanus, Mercurius, Neptunus en Jupiter. Deze twaalf werden ingesteld in een periode
van crisis en waren eigenlijk Griekse importen die vanaf dan gebonden waren aan de stad
Rome. Zij werden voor het eerst vereerd in het jaar 399 v.Chr. tijdens het Lectisternium (Long
C.R. 1987, p.243). Dit lectisternium was een offermaaltijd voor zes paar goden dat gedurende
drie dagen werd gevierd. De aanvang van dit ritueel wordt vaak gezien als een keerpunt
omdat vanaf dit moment de goden werden voorgesteld door middel van standbeelden (Beard
M., North J. & Price S. 1998, p.63). Het overzicht dat volgt, is gebaseerd op deze twaalf
goden waarbij geen aandacht meer wordt besteed aan Jupiter, Juno, Minerva en Mars
aangezien deze reeds hierboven werden vermeld in de Archaïsche en Capitolijnse Triade.
Apollo
Apollo werd te Rome opgenomen aan het einde van de Koningstijd maar hij behield vanaf het
begin zijn Griekse karakter, evenals zijn oorspronkelijke Griekse benaming. Ook Etruskische
steden vereerden Apollo aan het begin van de 5e eeuw v. Chr., ongetwijfeld als gevolg van
hun vroege contacten met de Grieken. Apollo was een godheid van genezing en geneeskunde
en vanwege zijn associatie met zuivering bevonden zijn heiligdommen zich vaak langsheen
rivieren en bronnen (Bailey C. 1932, p.120/121). Zijn plaatsen van verering bevonden zich
ook steeds buiten de stad tot op het moment dat hij door Augustus aangesteld werd als zijn
eigen persoonlijke god en hij een vooraanstaande positie kreeg op de Palatijn naast het
keizerlijke paleis (Bailey C. 1932, p. 121).
Ceres
Ceres was van origine een oude Italiaanse godin die verbonden was met de groei van de
gewassen, in het bijzonder graan (Bailey C. 1932, p. 123). Daarnaast werd zij ook gekoppeld
aan de menselijke vruchtbaarheid en zodoende ook aan kinderen. Deze associatie met groei en
vruchtbaarheid blijkt ook uit de oudste etymologie die haar naam koppelt aan het Latijnse
werkwoord gerere, wat produceren betekent (Spaeth B.S. 1996, p. 34). Haar taken lagen
binnen de agriculturele sfeer en geen enkele landbouwactiviteit mocht plaatsvinden zonder
eerst de hulp van Ceres in te roepen (Spaeth B.S. 1996, p. 36). Haar koppeling aan
productiviteit maakte haar echter ook tot een godin die verbonden was met de voorraden die
Rome moesten bereiken. Er werd dan ook een tempel voor haar opgericht te Ostia op het
“Forum of the Corporations”, dat dienst deed als hoofdcentrum van handel en verkoop voor
het Romeinse Rijk (Sullivan M.A. 2007, internet). Naast productie en vruchtbaarheid werd zij
ook gekoppeld aan het begrip liminaliteit. Deze term werd afgeleid van het Latijnse limen,
51
wat drempel of grens betekent. Haar bezorgdheid lag in de oversteek van de grens tussen twee
“staten van zijn”, die verwijzen naar de belangrijke overgangsrituelen in het leven van de
mens, zoals geboorte, dood, huwelijk, enz. (Spaeth B.S. 1996, p. 51). Ook begrippen van
puurheid, zuiverheid en een goede moraal werden verbonden met Ceres (Edlund I.E.M. 1987,
p.36).
Diana
Diana was de godin van het wilde woud van de Albaanse heuvels, die op ongeveer 20 km ten
zuidoosten van Rome gelegen waren (Wacher J. 1987, p.754). Diana was ook de godin van de
jacht en werd vereenzelvigd met de Griekse Artemis. Zij kreeg haar eerste tempel te Rome
omstreeks 490 v.Chr. en deze werd gebouwd op de Aventijn. Het ging om een grotheiligdom
aangezien Diana afkomstig was van Ariccia en daar beschouwd werd als godin van de grot.
Haar tempel werd vergezeld van een houten beeld dat naast dat van Jupiter op de Capitolijn
het enige gekende cultusstandbeeld is dat dateert van voor de grote Griekse invloed ten tijde
van de Punische oorlogen (Bailey C. 1932, p.117).
Mercurius
Mercurius was de Romeinse god van de winst, de verkoop, de handel en de handelaars. Door
zijn associatie met de Griekse Hermes werd hij in latere tijden ook beschouwd als de
boodschapper van de goden en werd hij geassocieerd met muziek (Bailey C. 1932, p.124).
Zijn tempel te Rome was gelegen nabij het Circus Maximus, dat niet alleen een renbaan was
maar ook een belangrijk handelscentrum en dus de ideale locatie voor zijn verering.
Neptunus
Neptunus was niet alleen de zeegod maar ook de onderhouder en beschermer van zoet
bronwater in de hete zomermaanden. Hij werd doorheen Italië vereerd als een beschermer van
water en hij had ook zijn eigen feest, de Neptunalia (Edlund-Berry I. 2006, p. 164-165). Niet
alleen de oceanen, rivieren en fonteinen waren aan hem onderworpen maar hij kon ook
aardbevingen veroorzaken en eilanden doen opstijgen uit de zee. Zijn heerschappij over het
water maakte hem machtiger dan alle andere goden, met uitzondering van Jupiter (Dwight
M.A. & Lewis T. 2005, p. 149). Als personificatie van de zee vinden we zijn tempels dan ook
vaak terug op de kapen langsheen de kusten (Ferguson J. 1980, p. 18). Zijn Griekse equivalent
was de god Poseidon die ook de verantwoordelijkheid had om het vreedzaam naast elkaar
bestaan van land en zee te garanderen (Edlund I.E.M. 1987, p.35).
52
Venus
Venus was de Romeinse godin van de liefde die haar oorsprong had als een Oud Italische
vegetatiegodheid en ze trad op als beschermster van tuinen en wijngaarden. De oorsprong van
haar verering wordt gezocht te Ardea en Lavinium, twee steden in Latium. Zij kreeg haar
eerste tempel te Rome aan het begin van de 3e eeuw v.Chr. en aan het einde van deze eeuw
werd zij reeds geïdentificeerd met de Griekse Afrodite, toen haar cultus in 217 v.Chr. vanuit
Eryx op Sicilië naar Rome werd gebracht. In 215 v.Chr. werd dan ook een tempel aan haar
gewijd op de Capitolijn. Zij was gekend onder verschillende cultustitels zoals Venus Genetrix
en Venus Erycina. Haar populariteit onder de Romeinse bevolking blijkt uit het feit dat zij
werd vereerd tot de 4e eeuw van onze jaartelling. Ze werd samen met de godin Roma - de
personificatie van Rome zelf - ook beschouwd als de beschermheilige van de stad, wat haar
positie op de Capitoolheuvel kan verklaren (Schilling R. 1954, p. 87). Ondanks haar
associaties met de Griekse Afrodite, en zelfs de Etruskische Turan, had Venus een Latijnse
origine, maar ze was bijzonder ontvankelijk voor buitenlandse invloeden (Schilling R. 1954,
p. 87). De naam “Venus” verwees oorspronkelijk naar een abstract begrip dat later uitgroeide
tot een gepersonaliseerde godin onder invloed van de Griekse en Etruskische antropomorfe
godheden (Schilling R. 1984, p. 376).
Vesta
Vesta, de godin van de haard en later geassocieerd met de Griekse Hestia, was in essentie een
huishoudgeest die steeds haar karakter van numen heeft behouden. Zij was de godin die,
tijdens de gebeden, de invocatie van de goden afsloot die door Janus was ingezet. De haard
vormde het centrum van het huiselijke leven en Vesta was dan ook van groot belang in de
private religie, naast deze van de Staat. Dagelijks werd zij geëerd door de maaltijd die rond de
haard werd gehouden en de offers die ook dagelijks aan haar werden geschonken (Dwight
M.A. & Lewis T. 2005, p. 143). Deze functie werd ook binnen de staatsreligie tot uiting
gebracht door haar verering op het forum in een ronde tempel, die beschouwd werd als de
haard van de stad. Hier brandde ook het heilige vuur dat dag en nacht bewaakt werd door de
priesteressen van Vesta, de Vestaalse Maagden (Fowler W.W. 1933, p. 136).
Vulcanus
Vulcanus, die geassocieerd werd met de Griekse Hephaestus, was de god van het vuur en de
industrie en zijn associaties met vuur konden zowel productief als destructief zijn. Hij was
vooral een belangrijke god voor de smeden, aangezien vuur essentieel was bij het smelten van
53
metalen (McGeough K. 2004, p. 187). Over het algemeen waren zijn heiligdommen gelegen
buiten de stadsmuren vanwege zijn associatie met vuur dat als een groot gevaar werd
beschouwd voor alle activiteiten (Edlund I.E.M. 1987, p. 36). Toch beschikte hij ook over een
heiligdom in de Volcanal, dat een onderdeel uitmaakte van het comitium, het politieke
centrum van Rome.
3.2.4. Overige Godheden
Naast deze goden die geassocieerd werden met het Griekse pantheon waren er ook nog
diverse andere goden en helden die vereerd werden binnen en buiten de stad, zoals
Aesculapius, Fortuna, Victoria, Feronia, Concordia, Hercules, Janus, Magna Mater, Mater
Matuta, enz. Deze zullen kort aan bod komen bij de bespreking van de tempels te Rome in
hoofdstuk 5.
3.2.5 De Genezingscultus
Een cultus die apart kan vermeld worden voor de periode tussen de 4e eeuw v.Chr. en het
einde van de Republiek, is de genezingscultus die heel wat sites heeft opgeleverd die allen
dezelfde kenmerken vertonen, namelijk de aanwezigheid van votieven in de vorm van
lichaamsdelen. Het gaat om zowel interne als externe delen, die connotaties zouden hebben
met genezing en vruchtbaarheid (Glinister F. 2006, p. 10). Deze votieven zouden die delen
van het lichaam weergeven die aangetast werden door ziekte. Deze cultus is zeer typisch voor
de regio’s Etrurië en Latium. Sommige sites specialiseerden zich zelfs in specifieke
lichaamsdelen (Cornell T.J. & Lomas K. 1995, p. 143-144). Cornell en Lomas stellen zich de
vraag of het hier gaat om een lokale cultus van de lokale bevolking of eerder om heilige
plaatsen met beweerde helende krachten waar mensen naartoe trokken vanuit veraf gelegen
gebieden. Deze laatste interpretatie lijkt meer aannemelijk, aangezien dit de specialisatie in
verschillende lichaamsdelen zou kunnen verklaren. Daarnaast waren de terracotta offers niet
allemaal van lokale oorsprong, maar sommigen waren afkomstig van productiecentra elders
(Cornell T.J. & Lomas K. 1995, p. 144). Ook dit aspect doet vermoeden dat de heiligdommen
niet alleen door de lokale bewoners werden bezocht. Het is natuurlijk ook niet uitgesloten dat
de votieven geen voorstellingen zijn van zieke lichaamsdelen. Ook Glinister twijfelt
aangezien de goden, aan wie dergelijke offers werden gebracht, meestal geen exclusieve
genezingskrachten hadden, maar eerder werkten binnen een grotere actiesfeer. Ook de sites
54
waar deze terracotta’s opduiken, kunnen niet noodzakelijk gelinkt worden aan genezing
(Glinister F. 2006, p. 11). De cultus zelf kan echter wel tot de private sfeer gerekend worden,
aangezien ze geen onderdeel uitmaakte van de Staatsreligie, maar eerder door private
individuen werd uitgevoerd.
3.2.6 De Domestische religie
Naast de goed gekende culten en godheden van de Staatsreligie, maakte ook de private cultus
een belangrijk onderdeel uit van de Romeinse goddelijke beleving. Deze werd niet zoals de
Staatsreligie georganiseerd rondom de kalender, maar wel rondom de grote overgangsrituelen
van geboorte, huwelijk en dood (Wacher J. 1987, p. 752). Aangezien verondersteld wordt dat
elk huis beschikte over haar eigen godheden, is het noodzakelijk om ook aandacht te besteden
aan die goden die hun functie vooral uitoefenden binnen de private sfeer (Smith C. 2007, p.
38). Ook zij maakten, naast de staatsgoden, deel uit van het alledaagse leven van de gewone
burger en zullen ongetwijfeld een belangrijke positie hebben ingenomen binnen de religieuze
beleving op familieniveau. De bekendste zijn de Lares en Penates, die de kern vormden van
de private en huiselijke religie. De Lares waren de geesten van het land, die geassocieerd
werden met de voorouders die er begraven lagen, maar tevens stonden ze in voor de
veiligheid op straat. Dit verklaart enigszins hun verering binnen het huishouden en langs de
kruispunten (Beard M., North J. & Price S. 1998, p. 30). De Penates daarentegen werden
geassocieerd met de voorraadkamer. Hun verering gebeurde dan ook hoofdzakelijk
binnenshuis waar ze hun oorsprong hadden (Wacher J. 1987, p. 751). Het huis van de
Romeinen of domus vormde het eigenlijke centrum van religie, waar de paterfamilias, of
mannelijk hoofd van het huishouden, de leiding nam bij verscheidene religieuze rituelen en
vieringen. Elke domus beschikte ook over een eigen schrijn, het lararium, voor de verering
van de huishoudgoden (Muccigrossi J. 2006, p. 184). Ook Vesta, ondanks haar rol in de
staatsreligie, was in de eerste plaats een huishoudelijke godin. De haard was het centrum van
de domus waarrond elke maaltijd werd georganiseerd en als de godin van de haard, werd dan
ook elke maaltijd aan Vesta gewijd, gecombineerd met dagelijkse offers in de vorm van
voedsel (Dwight M.A. & Lewis T. 2005, p. 143
Een andere god die nooit werd opgenomen binnen de Staatsreligie maar wel een grote
bekendheid verwierf binnen het Romeinse Rijk was Silvanus. Aan hem werd echter nooit een
tempel gewijd en hij ontving relatief weinig verering De aanbidding die wel plaatsvond, was
onder de vorm van kleine schrijnen in het huis en op de boerderij (Dorcey P.F. 1992, p. 28).
55
Zijn vermeldingen zijn echter in een voldoende kwantiteit aanwezig waardoor kan
geconcludeerd worden dat hij toch een zekere populariteit moet gekend hebben (Cornell T.J.
& Lomas K. 1995, p.142). Hij was de Romeinse god van de bossen, de landbouw, de jacht en
de grenzen en zijn verering bleef doorheen de Romeinse periode beperkt tot de private sfeer
en werd nooit verbonden met het politieke en burgerlijke leven. Ondanks deze beperkte
invloedssfeer, namelijk het individu en de familie, was Silvanus een populaire god onder de
Romeinse bevolking. Officiële erkenning door de Staat mag dan ook zeker niet beschouwd
worden als de enige indicator voor de faam van een godheid (Dorcey P.F. 1992, p. 2). Hij was
verbonden met alle aspecten van het rurale leven en zijn functies werden regionaal aangepast
naargelang de noden van de gemeenschap (Dorcey P.F. 1992, p.25). Ook zijn naam kon
diverse vormen aannemen afhankelijk van het gebied van verering. Dit toont aan dat hij zeker
geen locale kleine geest was, maar een populaire godheid (Dorcey P.F. 1992, p.29). Naast zijn
link met het rurale leven, werd hij ook om andere redenen vereerd. Vanaf de Late Republiek
is namelijk bekend dat hij was aangepast aan de urbane noden en dus niet alleen meer in de
rurale sfeer functioneerde. Het is net deze flexibiliteit die ervoor gezorgd heeft dat Silvanus de
urbanisatieperiode heeft overleefd. Aangezien hij eerder bezorgd was om de individuele
noden en daarnaast ook optrad als beschermer van het huis, werd hij door de urbane
bevolking beschouwd als ideale aanvulling op de staatsgoden die zich ontfermden over de
gemeenschap in zijn geheel (Dorcey P.F. 1992, p.32).
3.3 Verering van de goden
Goden werden doorheen de tijd en door verschillende gemeenschappen op diverse manieren
vereerd. Voor de Romeinen was religie een kwestie van in een juiste relatie te staan met de
goden. Het creëren van deze relatie deden zij door het houden van de juiste rituelen die op een
correcte wijze en op het correcte tijdstip moesten uitgevoerd worden. Het was dus eerder een
emotieloze handeling die zich vooral richtte op de zeer precies vastgelegde riten (Potter T.W.
1987, p. 172). Het doel van de religieuze praktijken was dan ook het verzekeren van de pax
deorum, of vrede met de goden (Wachter J. 1987, p.750). Deze vrede was belangrijk voor het
welzijn van de stad en haar inwoners en de rituelen werden dan ook uitgevoerd op specifieke
plaatsen rondom de stad Rome om deze te beschermen (Orlin E. 2007, p. 58). Dit zal niet
alleen het geval geweest zijn voor Rome maar ook andere Italiaanse steden zullen specifieke
56
rituelen uitgevoerd hebben voor specifieke goden om hun stad voor onheil te hoeden. Ze
werden echter niet alleen uitgevoerd ter voorkoming van problemen, maar ook wanneer de
Romeinen onheilspellende tekens hadden waargenomen, die wezen op een verstoring van de
pax deorum. Dergelijke tekens bestonden uit natuurverschijnselen, zoals bliksemschichten en
meteoorregens, waarvoor ze geen verklaring hadden en die dan maar toegeschreven werden
aan goddelijke krachten (Orlin E. 2007, p. 60).
Voor de Romeinen bevatte het ritueel van verering twee belangrijke onderdelen: het offer en
het gebed (Bailey C. 1932, p.75). Het offer bestond meestal uit een os, varken, schaap of
vogel en werd door een officiële magistraat of privaat individu uitgevoerd. De dieren werden
echter niet willekeurig gekozen maar in relatie tot de godheid en de gelegenheid (Beard M.,
North J. & Price S. 1998, p. 36).
Men moet echter wel in gedachten houden dat bepaalde rituelen noch in de materiële resten,
noch in de literatuur sporen zullen nagelaten hebben. Wanneer dergelijke bewijzen ontbreken,
betekenen ze dan ook op zich niets en conclusies moeten met voorzichtigheid getrokken
worden. Daarbij komt ook dat zeker in de Oudheid eetfestijnen onderdeel uitmaakten van een
rituele actie. Het is echter uitzonderlijk moeilijk om vondsten van aardewerk, en uitzonderlijk
misschien ook etensresten, te associëren met een rituele context. Verscheidene religieuze
praktijken kunnen dan ook over het hoofd gezien worden door hen als seculair te beschouwen.
3.4 Conclusie
In dit hoofdstuk werd getracht om de belangrijkste aspecten van de Romeinse religie en haar
evolutie kort op een rijtje te zetten. Door haar complexiteit is het echter moeilijk om haar
essentie juist weer te geven. Vele onderzoekers spreken elkaar in de literatuur tegen en ook
over de functies en de oorsprong van verschillende godheden zijn er nog onduidelijkheden.
Dit overzicht is dan ook zeer algemeen en was vooral noodzakelijk om verder in deze thesis
de functies van de godheden eventueel te kunnen koppelen aan hun locatie.
.
57
4. HEILIGE PLAATSEN
De term “ heilige plaatsen” is een zeer ruim begrip dat hier zowel de bosjes, bronnen, rivieren
en bergtoppen in de natuur omvat, als de door de mens opgerichte schrijnen, tempels en
heiligdommen. Deze kunnen echter nooit onafhankelijk en geïsoleerd bekeken worden van
een gemeenschap en haar nederzetting. Er was steeds een bepaalde topografische relatie die
het heiligdom haar betekenis gaf en de keuze van locatie steunde dan ook steeds op sociale en
praktische eisen van de bevolking (Edlund I.E.M. 1987, p.30). Heilige plaatsen zijn echter
niet steeds herkenbaar aan hun aanwezige structuren aangezien permanente tempels en
heiligdommen pas vanaf de 6e eeuw v. Chr. werden opgericht. Religie daarentegen moet
reeds vanaf het begin van de Oudheid, en vroeger, een belangrijk onderdeel hebben
uitgemaakt van een gemeenschap en haar leden. Dit geloof moet zich dan ook op andere
manieren geuit hebben, die niet noodzakelijk sporen zullen nagelaten hebben in het
landschap. Bepaalde plaatsen in de natuur zullen dus zeker een heilige betekenis gehad
hebben die vandaag voor ons verloren is gegaan. In dit hoofdstuk zal er dan ook aandacht
besteed worden aan de verschillende soorten locaties die doorheen de Romeinse periode als
heilig konden beschouwd worden, met of zonder de aanwezigheid van door de mens
gemaakte structuren of votieven. Hierbij wordt een onderscheid gemaakt tussen de heilige
locaties die zich in een natuurlijke omgeving bevonden en deze die in een hechte relatie
stonden tot de nederzettingen van de mens.
4.1 Heilige plaatsen en de natuur
Heilige plaatsen in de natuur zijn in de strikte zin die cultuslocaties die in hun topografische
context niet gebonden waren aan nederzettingen. Net zoals de Grieken, wensten ook de
Romeinen een zekere controle te hebben over de natuur en wanneer deze controle niet altijd
mogelijk was, trachtten ze via hun religie die vreemde natuurlijke fenomenen te verklaren. De
Romeinen poogden dus via de oprichting van heilige plaatsen in de natuur zowel de natuur als
de goden te controleren (Edlund I.E.M. 1987, p. 62). Het was deze constante interactie tussen
de mens en de natuur die ervoor gezorgd heeft dat heilige plaatsen in het landschap zich
ontwikkelden, herkenbaar aan zowel hun geografische setting als aan hun structuren en
gewijde objecten (Edlund I.E.M. 1985, p. 22). Voor de mens was het van belang dat hij een
58
zekere goddelijke aanwezigheid voelde op de locatie die als heiligdom werd ingericht.
(Edlund I.E.M. 1987, p. 133). De plaats van verering werd dus niet door de mens gekozen
maar eerder door hem ontdekt en in die zin werd een locatie pas heilig wanneer de mens zich
bewust werd van de speciale goddelijke functie (Edlund I.E.M. 1987, p.34).
Bergen, rivieren, vlaktes, enz. vormden niet alleen opvallende elementen in het landschap met
betrekking tot de keuze van bewoningssites, maar ook wanneer het heilige plaatsen betrof.
Het zijn precies die elementen die bepaalde grenzen creëren zoals rivieren en valleien die
steeds belangrijk geweest zijn voor de mens, zowel op grote als op kleine schaal. Niet alleen
in latere periodes om zijn territorium af te bakenen maar ook om een onderscheid te maken
tussen ruimtes van verschillende aard. Zo ook zullen grenzen het onderscheid gemaakt hebben
tussen een heilige ruimte en het gebied dat daarbuiten gelegen was en dus behoorde tot de
seculaire wereld (Edlund I.E.M. 1987, p. p. 37). Plaatsen van verering in de natuurlijke
omgeving van bergen, bossen, grotten en water, tonen vaak een continu gebruik vanaf de
Prehistorische periode. Wanneer de mens de nood voelde om de natuur te controleren werd de
heiligheid van de plaats zichtbaar gemaakt aan de hand van bepaalde structuren. Het
heiligdom kon daarna ook geïncorporeerd worden in de setting van zowel een urbane als
rurale gemeenschap (Edlund I.E.M. 1987, p. 42).
Een probleem in het onderzoek naar de heiligheid van de natuur is het beperkte bewijs dat
hiervoor gevonden wordt. Uit literaire teksten blijkt het belang van bergen, bosjes en bronnen,
maar hiervoor worden zelden concrete sporen ter plaatse gevonden (Edlund I.E.M. 1987, p.
44). Wat volgt is de opsomming van de belangrijkste plaatsen in de natuur die zelf de functie
van cultuslocatie vervulden, met eventueel de aanwezigheid van een altaar en votieven.
4.1.1 De bergtop
De bergtop vormt een opvallend element in het landschap dat niet alleen zichtbaar is van
veraf, maar ook zelf een goed uitzicht geeft op de omgeving. Het is dan ook niet
verwonderlijk dat bergtoppen naast ideale nederzettingsplaatsen, omwille van hun
mogelijkheden op het vlak van controle en bescherming, ook ideale locaties waren voor de
verering van goden. Het waren belangrijke grenzen tussen de hemelsfeer en de sfeer op aarde
en boden een zeker gevoel van nabijheid tot de hemel, de woonplaats van de hemelgoden
(Edlund-Berry I.E.M 2006, p. 119). Ook het klimaat in de Mediterrane regio beïnvloedde de
betekenis van de gebergtes. Dit typische klimaat met haar winterregens en zomerdroogtes
zorgde vaak voor problemen in de landbouw. Regen werd dan ook geassocieerd met de goden
59
en specifieke weergoden werden bedacht om offers aan te wijden (Semple E.C. 1971, p. 510).
Hun goddelijke zetels bevonden zich op de heuveltoppen, bergtoppen en andere hoge plaatsen
in het landschap. Dit had hoogstwaarschijnlijk te maken met het feit dat zich op deze hoge
plaatsen wolken vormden die op die manier een vochtig eiland creëerden in een gebied van
algemene droogte (Semple E.C. 1971, p. 518).
4.1.2 Voorgebergtes
Een voorgebergte is een andere benaming voor een gebergte dat sterk tegen de kust aanleunt
en vaak ook vooruitspringt in zee. Niet alleen religieuze redenen speelden een rol in de keuze
van voorgebergtes voor de inrichting van culten, maar ook geografische. Zeelieden hadden
nood aan zowel landbakens om zich op te focussen van op zee, als aan schuilplaatsen tijdens
noodweer. Om deze redenen werden vaak culten opgericht die hoofdzakelijk dienden om de
goden van de zee gunstig te stemmen. Wanneer deze gemonumentaliseerd werden in de vorm
van een tempel of heiligdom dan behoorden ze niet langer tot de natuur maar tot een
gemeenschap die de cultus integreerde in zijn politieke leven (Edlund I.E.M. 1987, p. 49). Er
kan aangenomen worden dat het belang van deze voorgebergtes als cultusplaatsen,
voortkwam uit hun belang als landbakens. Wanneer deze een belangrijke rol speelden in de
veilige aankomst van de schepen, dan is het vanzelfsprekend dat de Romeinse bevolking deze
plaatsen ging koppelen aan een goddelijke aanwezigheid die de veilige aankomst moest
verzekeren. Door het belang van de maritieme activiteit werden op deze kapen niet alleen
zeegoden als Neptunus vereerd, maar ook andere goden kregen naast hun oorspronkelijke
taken ook de functie als beschermer van de zeelieden toegewezen zoals Hermes en Apollo
(Semple E.C. 1971, p. 621).
4.1.3 Grotten
Grotten waren heel veelzijdig in hun functies. Omwille van de bescherming die ze boden,
deden ze niet alleen dienst als woonplaats, maar ook vaak als begraafplaats of als een
tijdelijke beschutting. Het onderscheid tussen deze functies en die van heilige plaats in de
natuur kan achterhaald worden door de aanwezigheid van votieven. Deze leveren meestal het
bewijs voor de heiligheid van een plaats. Omwille van deze veelzijdigheid vertonen grotten
vaak een continu gebruik vanaf de Prehistorie, tot zelfs de moderne tijden (Edlund I.E.M.
1987, p. 49).
60
4.1.4 Bosjes en bomen
Bosjes en bomen werden beschouwd als pure plaatsen waar de menselijke geest de
aanwezigheid van de goden kon voelen. Ze deden dan ook dienst als tempels voor de
godheden vooraleer heiligdommen werden opgericht (Scheid J. 1993, p. 17). Een eerste groot
probleem in verband met bosjes en individuele bomen is echter dat zij archeologisch niet
traceerbaar zijn. De bewijzen voor hun belang als religieuze plaats komen voort uit teksten
waarin vaak een vermelding wordt gemaakt over hun locatie en de types van objecten die
ermee geassocieerd werden. Dit maakt het mogelijk om eventuele culten die ermee verbonden
waren te achterhalen. Individuele bomen op een specifieke plaats werden vaak geassocieerd
met een bepaalde gebeurtenis en representeerden ook een goddelijke geest of numen. De
gemeenschap werd dan ook verondersteld zorg te dragen voor de boom en deze te behoeden
voor elke vorm van beschadiging (Edlund I.E.M. 1987, p.51).
Naast individuele bomen speelden ook bosjes een belangrijke rol in het heilige landschap. Dit
blijkt onder andere uit Antieke wetteksten afkomstig van verschillende plaatsen in Italië,
waarin het uitzicht van de bosjes en hun evenementen worden besproken. Maar zelden of
nooit wordt iets vermeld over de specifieke locatie en de omgeving (Edlund I.E.M. 1987, p.
52). Vanwege de archeologische onzichtbaarheid is een specificatie van de exacte locatie
natuurlijk van groot belang. Deze kan het bos in een bredere context plaatsen en ons iets meer
vertellen over onder andere de keuze omtrent de ligging van een heilige plaats in het
landschap. Ook het type van de boom speelde een belangrijke rol in de appreciatie van de
plaats, evenals in de cultus die er werd vereerd. Bepaalde goden waren namelijk verbonden
met specifieke soorten bomen. Zo bijvoorbeeld werd Jupiter gekoppeld aan de eik, Minerva
aan de olijfboom en Apollo aan de laurier (Edlund I.E.M. 1987, p. 52). Silvanus was diegene
die gekend stond als de god van het woud en alle bomen en bosjes behoorden dan ook tot zijn
domein. Hoogstwaarschijnlijk vond zijn verering dan ook steeds plaats in de omgeving van
bomen en bossen.
In de teksten van Antieke auteurs is er echter vaak onenigheid over de grootte van de heilige
bosjes. Zo spreekt Varro over een beperkte ruimte, terwijl Virgilius het heeft over grotere
bossen. Dit verschil kan echter te maken hebben met het feit dat beide auteurs een ander type
omschrijven. Varro zou dan eerder het bosje beschrijven dat in nauw contact stond met de
natuur, terwijl Virgilius zich richtte op bosjes die reeds geformaliseerde plaatsen van verering
waren geworden. Deze waren dan ook meestal gekoppeld aan een nederzetting en stonden
ermee in een topografische relatie. Ze beschikten ook over altaren en andere elementen zoals
standbeelden.(Edlund I.E.M. 1987, p. 53). Het is dan ook logisch dat dergelijke bossen een
61
grotere ruimte innamen aangezien ze voorzien waren van allerhande door de mens opgerichte
structuren. De bosjes die zelf als heilig werden beschouwd in de natuur hadden deze ruimte
niet nodig en zullen dan ook over het algemeen kleiner geweest zijn.
Naast een religieuze functie, dienden bomen ook als bescherming voor de grenzen en
kruispunten van rivieren en beken. Dit is logisch aangezien de beschikbaarheid van water ook
de natuurlijke groei van de bomen zal bevorderd hebben (Edlund I.E.M. 1987, p. 53). Ze
kwamen dan ook het meeste voor langsheen beken en rivieren waardoor de mens aan hen de
speciale functie zal verleend hebben om de waterlopen te beschermen. Dit wijst opnieuw op
de menselijke neiging om aan specifieke elementen in de natuur ook een specifieke betekenis
en functie te koppelen.
4.1.5 Waterbronnen
De aanwezigheid van water speelde niet alleen een bijkomstige rol in de keuze van bosjes en
grotten als heilige plaatsen in de natuur, maar ook waren stromen, beken, rivieren en meren
op zichzelf een heilig aspect in het landschap en van vitaal belang. Het was daarbij niet hun
grootte of vorm die een rol speelde maar het concept van “het levende water” (Edlund I.E.M.
1987, p.54). In het water scholen geesten of numina, en het werd verbonden met verscheidene
aspecten in het leven van de mens. Zo kwam water niet alleen tegemoet aan de
levensnoodzakelijke noden, maar het vormde ook de link tussen leven en dood, aangezien
rivieren ook met de onderwereld in verbinding stonden. Meren en andere bronnen konden
daarnaast ziekte en dood veroorzaken wanneer hun water giftig was, maar eveneens konden
zij zuivering en metamorfose met zich meebrengen. Zelfs de kracht van de voorspelling,
waarover nimfen, muzen en godheden beschikten, werd geassocieerd met water (Edlund
I.E.M. 1987, p.54). Water vervulde dus diverse noden van de mens, wat het tot een onmisbaar
onderdeel maakte van de natuur, maar het is ook steeds een belangrijke factor geweest in het
bepalen van de locaties van nederzettingen Niet alleen is het onmisbaar voor de groei van
gewassen en drinkvoorzieningen van mens en dier, maar water is tevens ook een belangrijk
vervoersmedium. Het kan dan ook als een logisch gevolg beschouwd worden dat een aspect in
de natuur, dat zoveel verschillende en belangrijke functies vervulde, als onderwerp van
verering werd beschouwd en gelinkt werd aan allerhande culten die verbonden waren met
zuivering en genezing.
Ook voor de stad Rome is de rol van water duidelijk door haar geografische ligging nabij de
Tiber en de aanwezigheid van andere bronnen en stromen. De verering van diverse
62
watergodheden in specifieke culten bewijst dan ook het ontzag die de Romeinen hadden voor
deze kracht van de natuur (Edlund-Berry I. 2006, p. 163). Het was dan ook eerder de kwaliteit
van het water zelf en haar genezingskrachten die haar tot een heilige plaats maakten en niet
zozeer de link met een specifieke god of godin (Edlund-Berry I. 1982, p. 180).
Rivieren zijn ook een bijzondere vorm van waterbronnen. Niet alleen verdelen ze het
landschap dat ze doorkruisen, maar ze zorgen ook voor een verbinding tussen het binnenland
en de zee. Deze tweevoudige, maar ook ietwat tegenstrijdige functie – begrenzen en
verbinden – maakte rivieren in de Oudheid tot opvallende merktekens in het landschap en ze
werden dan ook gebruikt als topografische en heilige grenzen (Edlund I.E.M. 1987, p.58/59).
Water kon echter ook aangetroffen worden in bekkens binnen een heiligdom. In dergelijk
geval is het vaak moeilijk om vast te stellen of de cultus werd ingesteld vanwege de
aanwezigheid van water of dat het water aanwezig was omwille van de cultus, aangezien vele
culten rituelen van zuivering inhielden. De extra-urbane en rurale locaties van deze
waterculten wijzen wel op het feit dat dergelijke riten buiten de nederzettingen werden
gehouden (Edlund I.E.M. 1987, p. 132).
Daarnaast werd ook een onderscheid gemaakt tussen zout zeewater en zoet bronwater. Beiden
werden als heilig beschouwd maar beschikten over een verschillende symbolische waarde
(Edlund-Berry I. 2006, p. 168). Ook zwavelhoudend water vormde een belangrijk onderdeel
van genezingsculten die in verband werden gebracht met de Italische godin Mefitis. Te Rome
waren een heilig bosje en een schrijn op de Esquilijn gewijd aan haar (Edlund-Berry I. 2006,
p. 175). Het belang van zwavelhoudend water is echter niet alleen in verband te brengen met
de godin Mefitis. Het komt ook duidelijk tot uiting in verscheidene literaire teksten van
Antieke auteurs, zoals Plinius die de verschillende soorten zwavel omschrijft (Edlund-Berry I.
2006, p. 178). Water in al haar verschijningsvormen en bestanddelen vormde dus één van de
belangrijkste krachten in de natuur waaraan dan ook een zekere goddelijke macht werd
toegeschreven.
4.1.6 Conclusie
Het is duidelijk dat het landschap een belangrijke rol heeft gespeeld in de ontwikkeling van
heilige plaatsen en culten. Bepaalde locaties in de natuur riepen een zekere sfeer op van
goddelijkheid en op deze plaatsen werden dan ook votieven geofferd. Sommige locaties
kregen doorheen de tijd ook permanente of tijdelijke structuren in de vorm van een altaar,
63
tempel of heiligdom en vertonen vaak een lange continue geschiedenis van culten die deze
van individuele culturen en gemeenschappen overstijgen (Edlund I.E.M 1987, p.130).
Oorspronkelijk zullen al deze plaatsen deel uitgemaakt hebben van de setting in de natuur,
maar na verloop van tijd zullen sommige van deze locaties onderdeel geworden zijn van de
urbane omgeving zelf in de vorm van extra-urbane heiligdommen, terwijl anderen hun
natuurlijk karakter behielden (Edlund I.E.M. 1987, p.62). De ontwikkeling van grotere steden
betekende dus niet het einde voor die cultusplaatsen in de natuur maar die heiligdommen,
opgericht na de urbane ontwikkeling, werden wel gedetermineerd door de locatie en structuur
van de stad (Edlund I.E.M 1987, p.130).
De heilige plaatsen in de natuur zijn vandaag enkel achterhaalbaar wanneer zekere, door de
mens gemaakte, structuren of votieven werden achtergelaten. Deze door de mens gemaakte
elementen zullen vooral vanaf de Bronstijd verschijnen en de locaties zelf zullen doorheen de
Romeinse tijd in gebruik blijven. Hun heilige karakter is namelijk afhankelijk van de setting,
zoals een grot, berg of rivier, en van het omgevende landschap en dus niet van een urbane
nederzetting (Edlund I.E.M 1987, p. 141). Structuren die eventueel door gemeenschappen uit
de Bronstijd werden opgericht, zullen dan ook de aandacht getrokken hebben in latere
periodes, waardoor de verering op die locaties verder ging. De structuren en hun functie
zullen doorheen de tijd wel zijn aangepast aan de noden van de individuele gemeenschappen,
maar de natuurlijke aard van de site bleef onveranderd (Edlund I.E.M. 1987, p. 141). Er kan
besloten worden dat de natuur doorheen de Romeinse periode een belangrijk focuspunt bleef
voor rituele activiteiten en vereringen en dat ondanks de urbane ontwikkelingen deze locaties
hun belang bleven behouden.
4.2 Heilige plaatsen en nederzettingen
Naast heilige plaatsen in de natuur, heeft de mens ook zelf heilige gebouwen en plaatsen
gecreëerd en begrensd. Zoals reeds werd vermeld, was er steeds een bepaalde topografische
relatie tussen deze plaatsen van verering en de nederzettingen waarvoor ze waren opgericht.
Edlund maakte een vijfdelige onderverdeling in de topografische relatie tussen de cultusplaats
en de stad. Het gaat om heiligdommen extra muros en extra-urbaan, politieke en rurale
heiligdommen en de heiligdommen in de natuur. Deze onderverdeling veronderstelt ook een
zeker belang van grenzen in het Etruskische en Romeinse landschap. Extra-murale en extra-
64
urbane heiligdommen hebben hun functie verkregen door de oprichting van urbane grenzen
en moeten dan ook beschouwd worden in hun topografische relatie tot de nederzetting
waartoe ze behoren. Deze opdeling heeft bepaalde voordelen, zoals de klemtoon die gelegd
wordt op de verschillende functies die de heiligdommen konden vervullen, waardoor het
bespreken van hun karakteristieken eenvoudiger wordt. Hieronder wordt een overzicht
gegeven van de deze types, met uitzondering van de heiligdommen in de natuur die reeds
besproken werden.
4.2.1 Extra-urbane heiligdommen
Dit type verwijst naar elk heiligdom dat gelokaliseerd was buiten de urbane grenzen en dat
dus in wezen afhankelijk was van de meest nabijgelegen stad. Ze omvatten in principe ook de
extramurale heiligdommen die buiten de stadsmuren gelegen waren (Edlund I.E.M. 1987, p.
42), maar de extra-urbane waren er echter veel verder vanaf gelegen en ook vaak langs de
wegen tussen de grote nederzettingen in (Edlund I.E.M. 1987, p. 63). Hoewel ze dus eigenlijk
gesitueerd waren op het platteland, behoorden ze op basis van hun vorm, verschijning en
functie tot de sfeer van een stad (Edlund I.E.M. 1987, p. 142). Hun ligging werd
hoofdzakelijk bepaald door de aard van de cultuspraktijken en niet zozeer door de functie van
de godheden. Vaak hadden deze heiligdommen tot doel de stad te beschermen (Edlund I.E.M.
1987, p. 142). Tot deze vorm van heiligdommen behoorden ook diegene langs de wegen en de
kruispunten die belangrijke steden met elkaar verbonden (Edlund I.E.M. 1987, p.69).
Heiligdommen die associaties vertoonden met dood en de onderwereld werden eveneens
buiten de nederzetting gehouden en bevonden zich vaak langsheen de wegen die uit de stad
leidden (Edlund I.E.M. 1987, p.132).
4.2.2 Extramurale heiligdommen
De term extra muros wordt gebruikt voor plaatsen van verering die onmiddellijk buiten de
stadsmuren of een gelijkaardige grens gelegen waren. Votiefdepots worden vaak gevonden
nabij deze grenzen, zowel aan de binnen- als buitenzijde (Edlund I.E.M. 1987, p. 41).
Dergelijke heiligdommen bestonden vaak uit een monumentale tempel, ofwel uit een bron
waar de votieven werden gedeponeerd (Edlund I.E.M. 1987, p.63).
De locatie van heiligdommen buiten de stadsmuren kan ook verwijzen naar de typische
cultuspraktijken die er plaatsvonden, aangezien de keuze voor een extramurale site vooral
65
gebaseerd was op de relatie tussen de locatie en de functie van het heiligdom en de verbinding
tussen de stad en de cultus (Edlund I.E.M. 1987, p. 142). De visuele link tussen de tempel en
de stad kwam goed tot uiting door middel van de nabijheid en de architecturale decoratie van
de tempels (Edlund I.E.M. 1987, p. 143). De topografische nabijheid van de extramurale
tempels tot de stad veronderstelt ook een sterke correlatie tussen de urbane populatie en de
culten die werden gehouden. Ook hun monumentaliteit suggereert eenzelfde belang als de
urbane tempels (Edlund I.E.M. 1987, p.92). Hoewel het de vorm van de cultus was die de
extramurale locatie bepaalde, behoorden de goden zelf echter meer tot de sfeer van de stad en
niet tot deze van het omgevende platteland (Edlund I.E.M. 1987, p.129).
Zoals reeds vermeld, was water een belangrijk aspect bij de keuze van nederzettingen. Naast
heilige bronnen die geïsoleerd lagen in de natuur, werden er dan ook bronheiligdommen
opgericht nabij de urbane nederzetting, maar wel buiten de grenzen vanwege de
zuiveringsactiviteiten die er plaatsvonden. Deze bronheiligdommen kunnen ten dienste
gestaan hebben van de inwoners van de stad maar de ligging buiten de grenzen wijst er op dat
het gebruik niet zal beperkt geweest zijn tot de stadsbewoners. Het heiligdom kan ook dienst
gedaan hebben als plaats van reiniging voor de naderende reizigers (Edlund I.E.M. 1987,
p.68). Bronheiligdommen zijn dan ook een goed voorbeeld van extramurale heiligdommen.
4.2.3 Rurale heiligdommen
In de brede zin van het woord, verwijst een ruraal heiligdom naar elk heiligdom dat niet
binnen de nederzetting van een stad of een dorp gelegen is. Daartoe behoren dus ook in strikte
zin de extramurale en extra-urbane heiligdommen. Bepaalde plaatsen in het landschap zullen
echter specifiek gebruikt geweest zijn door de plattelandsbewoners en dit zou zich ook
moeten uiten in een verschil in locatie, uitzicht en gebruik van de heiligdommen (Edlund
I.E.M. 1987, p.83).
Met de term ruraal wordt ook onmiddellijk de link gelegd met het platteland en haar
onafhankelijkheid van de stad. Met deze term wordt dus ook gesuggereerd dat
plattelandsbewoners hun eigen religie en heilige plaatsen hadden. Archeologische resten van
bescheiden votiefdepots, altaren en misschien zelfs omheiningen wijzen in die richting
(Edlund I.E.M. 1987, p. 42). Het is echter moeilijk om een onderscheid te maken tussen
heiligdommen die zich hebben ontwikkeld in de natuur, los van een nederzetting, en zij die
werden opgericht door de plattelandsbewoners en dus ook niet in relatie stonden tot een
urbane eenheid. Deze rurale heiligdommen kunnen ook hun ontstaan gehad hebben als heilige
66
plaatsen in de natuur die schaduw en water leverden voor dier en mens (Edlund I.E.M. 1987,
p. 42).
Rituelen die vaak in verband worden gebracht met het platteland zijn genezingsculten voor
mens en dier, vruchtbaarheid en voortplanting (Edlund I.E.M. 1987, p. 132). Het lijkt ook
logisch dat wanneer een aparte plattelandscultus bestond, deze zich vooral gericht zal hebben
op de typische zorgen van het platteland, die zonder twijfel verschilden van deze van de stad.
De bezorgdheid om de groei van de gewassen, de gezondheid van de kuddes en de
vruchtbaarheid van het land, zullen dan ook centraal gestaan hebben in de verering van en
offers aan de goden.
Over het algemeen zal de verering die gewijd werd aan de noden van het platteland ofwel
geïncorporeerd zijn in de heilige plaatsen in de natuur of overgebracht geweest zijn naar de
heiligdommen van de stad op basis van hun extramurale of extra-urbane vorm (Edlund I.E.M.
1987, p.83). Wanneer de heiligdommen van het platteland uiteindelijk werden opgenomen
binnen een urbane eenheid, is het heel moeilijk om hun oorspronkelijke rurale karakter nog te
achterhalen. Zowel hun associatie met de natuur als hun latere opname in een urbane eenheid
heeft ertoe geleid dat onbetwijfelbare vondsten van rurale heiligdommen zeer schaars zijn.
4.2.4 Politieke heiligdommen
Waar extra-urbane heiligdommen afhankelijk waren van de meest dichtbij gelegen stad,
kunnen politieke heiligdommen beschouwd worden als neutrale ontmoetingsplaatsen voor de
inwoners van verschillende steden (Edlund I.E.M. 1987, p. 42). Zij vervulden dus niet alleen
de rol van religieuze plaats maar namen ook politieke functies op zich. Dit moet dan ook hun
vorm en locatie bepaald hebben met onder andere de aanwezigheid van ontmoetingsruimtes
en eventueel kamers om een maaltijd te nuttigen of om te slapen (Edlund I.E.M. 1987, p. 42).
Deze federaties hadden tot doel om de betrokken steden van wederzijds voordeel en steun te
voorzien (Edlund-Berry I.E.M 2006, p. 124) en zij kwamen zowel te Latium als te Etrurië
voor. Deze verzamelplaatsen voor naburige steden worden verondersteld van in een zekere
relatie te hebben gestaan tot de natuur zoals dit het geval was voor het heiligdom van de
Latijns League op Monte Cavo, in de Albaanse heuvels (Edlund-Berry I.E.M. 2006, p. 125).
Politieke heiligdommen mogen echter wel niet verward worden met de rurale heiligdommen
die, naast een religieuze, ook een politieke functie konden vervullen. Politieke heiligdommen
worden gelinkt aan de periode na de urbanisatie en hadden dus geen politieke functie omwille
67
van het ontbreken van die urbane context, wat wel het geval was voor de rurale
heiligdommen.
Uit Rome zelf is bekend dat de tempels dienst deden als ontmoetingsplaatsen voor de senaat.
Deze koppeling van politieke aspecten aan heilige gebouwen komt voort uit de Romeinse
visie dat alles behoorde tot de sfeer van de goden en ook onder controle stond van die goden.
Vanuit deze visie is het dan ook niet moeilijk te begrijpen waarom politiek en religie zo met
elkaar verbonden waren (Edlund I.E.M. 1987, p.85).
De architecturale vorm van politieke heiligdommen was enigszins anders dan deze van de
urbane en extramurale tempels, wat ook begrijpelijk is als we bedenken dat hun hoofdfunctie
niet religieus was, maar bestond uit het leveren van een ontmoetingsplaats voor de
nabijgelegen gemeenschappen. Toch kan nog steeds gesproken worden van een heiligdom
aangezien er ook rituele praktijken zoals banketten, processies, enz. werden gehouden.
4.2.5 Conclusie
De vier types van heiligdommen, hierboven besproken, hebben allen gemeen dat ze zichtbare
manifestaties zijn van de menselijke interpretatie van een goddelijke locatie. Het is de mens
die getracht heeft om de plaatsen die hij als heilig ervoer, ook een zeker zichtbaar elan te
geven. Voor de vier types is vooral de context van groot belang in het bepalen van hun
functie. Het is natuurlijk logisch dat een heiligdom dat zich net buiten de stad bevond een rol
vervulde die meer gelinkt was aan de noden van de stad en haar bewoners dan bijvoorbeeld
een heiligdom dat geïsoleerd gelegen was in de natuur. Het is dan ook de context die dit
onderscheid naar voor brengt en het mogelijk maakt om een interpretatie te geven aan de site.
Het is dan ook vooral de topografische ligging van het heiligdom in relatie tot de urbane
nederzetting die haar functie zal bepaald hebben en niet zozeer de functie van de god
aangezien diverse goden op gelijkaardige plaatsen konden vereerd worden en ook diverse
plaatsen de woonplaats vormden van gelijkaardige goden.
Uit de vorige hoofdstukken kan geconcludeerd worden dat het landschap een belangrijke rol
speelde binnen de religieuze beleving en dat ook goden vaak gekoppeld werden aan
specifieke functies en zodoende ook aan specifieke locaties. Om dit nader te onderzoeken zal
in het volgende onderdeel gesteund worden op de verspreiding van heiligdommen te Latium
en Etrurië met ook een bijzondere aandacht voor Rome zelf. De bespreking van de
68
tempeldistributies in de twee regio’s en Rome zal gebeuren aan de hand van kaartjes met
aandacht voor hun historische en topografische context. De verschillende cultussites zullen
ook kort apart besproken worden om vervolgens te komen tot een meer algemeen besluit. Niet
elke site leverde bewijzen voor een permanente structuur en ook de locaties waar enkel
votieven werden gevonden, zullen behandeld worden.
69
5. DE GODEN EN HUN OMGEVING
DEEL I – ROME
Aedibus vero sacris, quorum deorum maxime in tutela civitas videtur esse, et Iovi et Iunoni et
Minervae, in excelsissimo loco, unde moenium maxima pars conspiciatur, areae
distribuantur. Mercurio autem in foro aut etiam, ut Isidi et Serapi, in emporio; Apollini
Patrique Libero secundum theatrum; Herculi, in quibus civitatibus non sunt gymnasia neque
amphitheatra, ad circum; Marti extra urbem sed ad campum; itemque Veneri ad portum. Id
autem etiam Etruscis haruspicibus disciplinarum scripturis ita est dedicatum, extra murum
Veneris, Volcani, Martis fana ideo conlocari, uti non insuescat in urbe adulescentibus seu
matribus familiarum veneria libido, Volcanique vi e moenibus religionibus et sacrificiis
evocata ab timore incendiorum aedificia videantur liberari. Martis vero divinitas cum sit
extra moenia dedicata, non erit inter cives armigera dissensio, se dab hostibus ea defensa
belli periculo conservabit (Vitr. 1.7.1.).
“Those [temples] which are dedicated to gods who protect the city, and those sacred to Jupiter, Juno and
Minerva should be on the very highest point, commanding a vista of greater part of the city walls. The temple of
Mercury should be close to the forum, or in the market, like those of Isis and Serapis; those of Apollo and
Bacchus should be near the theatre; that of Hercules should be near the circus, if there is no gymnasium; the
temple of Mars should be outside the city, near the military practice field, and that of Venus outside the city
close to the harbour. The writings of Etruscan haruspices also say that sanctuaries of Venus, Mars and Vulcan
should be located outside the city, so that youths and married women do not become used to the pleasures of the
flesh.” ( Lomas K. 1996, p. 78).
Deze passage uit het werk “De Architectura” van Vitruvius, hoewel enkel van toepassing op
de stad Rome, veronderstelt een hechte relatie tussen de godheden en hun plaats van verering.
Vitruvius, een Romeins schrijver die leefde in de 1e eeuw v. Chr. droeg zijn werk, bedoeld als
een gids voor bouwprojecten te Rome, op aan Keizer Augustus. Hij mengde hier echter
objectieve informatie met eigen afleidingen en de juiste beschrijvingen omtrent de tempels
van Venus, Vulcanus en Mars zijn gebaseerd op regels die werden vastgelegd in de Disciplina
Etrusca, wat hier niet relevant is (Ziolkowski A. 1992, p. 266). Een degelijke kennis over de
70
locatie van tempels te Rome biedt dan ook de mogelijkheid om de veronderstellingen te
toetsen aan de realiteit.
1. Tempelstichtingen en hun historische achtergrond
In een poging om Romeinse goden te koppelen aan het landschap is het belangrijk om te
weten wie de legale autoriteit had om deze tempels op te richten voor een specifieke godheid
op een welbepaalde plaats (Ziolkowski A. 1992, p. 193). Ook van belang is te weten wie een
nieuwe cultus kon introduceren in de stad, wie de plaats selecteerde en welke partijen er
betrokken waren in het proces van tempelstichting (Ziolkowski A. 1992, p. 194). Aangezien
niet steeds religieuze motieven aan de basis lagen, moet rekening gehouden worden met de
beweegredenen van de stichters, evenals met de politieke sfeer van de bepaalde periode om te
begrijpen waarom een tempel op die locatie werd opgericht en of er enige correlatie zichtbaar
was tussen de plaatskeuze en de godheid.
1.1 Proces van tempelstichting
Livius onderscheidt drie stadia in de oprichting van een tempel namelijk votum, locatio en
dedicatio, waarvoor steeds slechts een selecte groep het recht tot uitvoeren had. Een probleem
is echter dat voor de eerste twee stadia er vaak geen bewijzen beschikbaar zijn die verder gaan
dan een vermelding van hun voorkomen (Ziolkowski A. 1992, p. 194).
De eerste fase, votum, is het recht om plechtige beloftes te doen aan de goden in naam van en
ten behoeve van de Romeinse bevolking en dit lijkt een prerogatief geweest te zijn van de
koningen, dat werd overgeërfd door de magistraten ten tijde van de Republiek. Deze beloftes
gebeurden meestal onder de vorm van dankbetuigingen of vota nuncupata (Ziolkowski A.
1992, p. 195). Deze laatste vorm houdt een soort goedmaking in voor fout gedane zaken en
volgens Ziolkowski zouden alle plechtige geloftes door de magistraten in naam van de
Republiek onder deze vorm plaatsgevonden hebben. Niet alleen magistraten hadden het recht
van votum, maar ook de generaals en dit zonder toestemming te moeten vragen aan de senaat
(Ziolkowski A. 1992, p. 202).
71
Een tweede stadium was de locatio en enkel magistraten cum imperio3, aedilis, censoren en
buitengewone duumviri aedi locandae4 konden het uitvoeren. Locatio is afgeleid van het
werkwoord locare wat in de oorspronkelijke betekenis verwees naar “in een bepaalde positie
plaatsen”. Deze betekenis evolueerde echter tot “het uitvaardigen van contracten” (Ziolkowski
A. 1992, p. 204), hoewel, in de context van tempelstichting, locatio veel meer betekende dan
alleen maar het uitvaardigen van contracten voor de bouw (Ziolkowski A. 1992, p. 205). Het
was in essentie de handeling die de site van een tempel vastlegde (Ziolkowski A. 1992, p.
207). Een typische locatio bestond er op de eerste plaats in om de gekozen site voor de tempel
te ontruimen en de grenzen te markeren. Vervolgens riep de magistraat een augur in om de
inauguratio, te voltrekken en zo de site tot een templum om te vormen. Ten slotte ging hij
verder met de regelingen voor de constructie (Ziolkowski A. 1992, p. 211). Het is echter niet
zeker of inauguratio een constant element vormde binnen de locatio aangezien tempels soms
werden gelokaliseerd binnen een reeds bestaande heilige omgeving (Ziolkowski A. 1992, p.
212). Het selecteren van een tempelsite betekende vaak het vervreemden van een stuk publiek
land en het uiteindelijk transformeren tot de categorie van res sacrae (Ziolkowski A. 1992, p.
214). In verschillende periodes zijn echter diverse trends zichtbaar in de lokalisatie van
tempels en deze wijzen op bewuste keuzes van magistraten die niet belemmerd werden door
een hogere autoriteit. Het lijkt logisch dat het recht van de magistraat om een tempel te wijden
onvermijdelijk resulteerde in het recht om de locatie te kiezen (Ziolkowski A. 1992, p. 218).
Het lijkt dan ook aannemelijk dat bij de keuze van een tempelsite andere aspecten, naast de
religieuze, een rol zullen gespeeld hebben. Het uiteindelijke oprichten van de tempel op de
gekozen site werd bereikt in het laatste stadium, namelijk dedicatio.
1.2 Historische achtergrond
Het publieke religieuze systeem te Rome had als hoofddoel het beschermen en verbeteren van
de Romeinse gemeenschap. De balansen die aanwezig waren in het politieke systeem golden
dan ook binnen het religieuze. Op politiek vlak betekende dit een zeker evenwicht tussen de
wens van de heersende elite om zowel haar collectieve macht te behouden en te delen, als om
individueel eigen roem te verwerven. Ook binnen het religieuze systeem balanceerde de elite
3
Cum imperio is een onderdeel van het beslissingsrecht van magistraten, dat vanaf de Late Republiek zowel het
militaire als het civiele beschikkingsrecht inhield.
4
Dit zijn officieren aangeduid om de oprichting van een tempel te controleren wanneer een hogere magistraat dit
niet deed.
72
tussen de nood voor collectieve controle en individueel initiatief. Het feit dat zij die de
beslissingen maakten op het vlak van de Romeinse gemeenschap ook diegene waren die de
beslissingen namen in verband met de relatie tussen deze gemeenschap en de goden,
weerspiegelt de hechte link tussen politiek en religie in het Romeinse leven. Het was dan ook
het falen in het onderhouden van die balans dat het einde betekende voor het Republikeinse
politieke systeem (Orlin E. 2007, p. 58-60).
Naarmate Rome zich ontwikkelde van een kleine stad naar een rijk dat het Mediterrane
bekken domineerde, breidden niet alleen de populatie en de stad zich uit, maar ook de weelde
die het verkreeg in de vorm van oorlogsbuit en handel. Deze nieuwe rijkdom deed ook de
ongelijkheid tussen de heersende elite en het volk stijgen wat moeilijkheden met zich
meebracht binnen het politieke systeem en dit betekende een bedreiging voor de interne
balans (Orlin E. 2007, p. 61). Dit uitte zich in een opvallend fenomeen van tempelstichtingen
in de Republikeinse periode waarbij de meerderheid gesticht werd door individuen en niet
door de gemeenschap die de goden in de tempels vereerde. Één enkele persoon kon zijn recht
op votum, locatio en dedicatio laten gelden, en hiervoor hoefde noch het volk noch de senaat
geconsulteerd te worden. Een tempel kon gesticht worden zonder de participatie van de staat
en zelfs volledig buiten haar controle. Dit betekende dan ook geen staatsfinanciering en het is
dit aspect dat een onderscheid maakt tussen individuele en communale stichtingen
(Ziolkowski A. 1992, p. 236), waarbij de laatste werd gerealiseerd met staatsgeld terwijl de
individuele door de oprichter zelf werd gefinancierd.
Deze individuele tempelstichtingen resulteerden uit de instroom van oorlogsbuit in de 4e eeuw
v. Chr., die zich op een veel grotere schaal voordeed dan voorheen. Hierdoor ontstond ook
voor het eerst het probleem van wat ermee te doen (Ziolkowski A. 1992, p. 256). Daarnaast
zorgde ook de verdeling van de buit vaak voor verdeeldheid binnen de gemeenschap. Terwijl
het vullen van de schatkist ten nadele van de soldaten het volk ontstemde, zorgde de
excessieve vrijgevigheid naar de soldaten toe dan weer voor wrevel onder de andere leden van
de politieke elite (Ziolkowski A. 1992, p. 257). Het offeren aan de goden, in het bijzonder
onder de vorm van tempels, was dan ook de beste manier om zich te ontdoen van de
oorlogsbuit zonder daarbij de senaat of de bevolking tegen de borst te stoten en ook de
stichter werd zo op een onschuldige wijze geprezen (Ziolkowski A. 1992, p. 258).
De mogelijkheid tot individuele stichtingen kwam voort uit het karakter van de vota
nuncupata, een gelofte opgedragen door een magistraat cum imperio. Een dergelijke gelofte,
al dan niet erkend door de staat, vereiste geen bevestiging van een andere partij en kon niet
ongeldig verklaard worden. Hetzelfde gold voor de locatio en dedicatio die slechts gevolgen
73
waren van het originele votum. De enige vereiste was dat ze uitgevoerd werden door juridisch
benoemde personen die ook een augur en een priester konden oproepen om de locatie te
wijden en de consecratio uit te voeren (Ziolkowski A. 1992, p. 308).
Deze individuele tempelstichtingen waren vooral het werk van de generaals en de aedilis. De
generaals maakten hiervoor gebruik van hun manubiae, of oorlogsbuit. Normaalgezien werd
het grootste gedeelte van de buit overgedragen aan het aerarium, de publieke schatkist van
Rome of verdeeld onder de soldaten. Een deel van de buit werd echter als persoonlijke
eigendom van de bevelhebber beschouwd, zijn manubiae. Het recht van de bevelhebber om
een deel van de winst voor zichzelf te houden, gold reeds vanaf het begin van de Republiek en
hij kon zijn deel vrijelijk uitgeven. Omstreeks 325 v. Chr. onderging het begrip manubiae
echter een radicale verandering. Een deel, soms zelfs alles, van de buit dat de generaal
bestemde voor de gemeenschap werd niet overgedragen aan de schatkist maar bleef in de
handen van de bevelhebber zelf. Deze gaf het uit in zijn eigen naam of ex manubiae, meestal
in de vorm van een tempel. Het is dan ook vanaf dit moment dat kan gesproken worden van
echte individuele stichtingen zonder staatsparticipatie (Ziolkowski A. 1992, p. 241). Vaak
wordt gesproken van een gouden tijdperk voor deze stichtingen tussen het begin van de Derde
Samnitische Oorlog en het uitbreken van de Tweede Punische Oorlog. Meer dan de helft van
de met zekerheid gedateerde tempels, die werden gewijd door generaals, stammen uit deze
periode (Ziolkowski A. 1992, p. 244). Maar de snelheid waarmee ze werden gesticht kon niet
lang worden volgehouden. Na een stortvloed van geloften tijdens de 3e Samnitische Oorlog
kwam alles tot een stilstand tussen 289 en 283 v. Chr., een periode zonder noemenswaardige
gevechten (Ziolkowski A. 1992, p. 247). Veldslagen werden namelijk steeds vooraf gegaan
door een consultatie van en een offer aan de goden en de meeste vota werden dan ook op het
slagveld gemaakt. Het gevecht was dus de meest voorkomende en gebruikelijke gelegenheid
voor het maken van dergelijke geloftes aan de goden (Ziolkowski A. 1992, p. 253). Een
tweede situatie waarin veel eden gezworen werden, was de werkelijke of naderende
verovering van een stad, evenals deze die gemaakt werden post eventu. Een speciale categorie
van geloftes waren deze aan de natuurlijke elementen, (Ziolkowski A. 1992, p. 253) zoals aan
de godin Tellus, beschermster van de aarde, tijdens een aardbeving en aan de godin
Tempestas, geassocieerd met wind en storm, gedurende onrustige weersomstandigheden.
Deze geloftes konden gemaakt worden in de vorm van een smeekbede of een dankbetuiging.
Het lijkt dat de meeste echter werden gemaakt wanneer de Romeinen reeds de bovenhand
hadden en er dus aanzienlijke kansen waren op succes (Ziolkowski A. 1992, p. 254-255).
Voor de periode na de Derde Samnitische Oorlog, wijzen tempelstichtingen echter op andere
74
motieven dan deze van oorlogssuccessen, onder andere zelfreclame. Dit was een belangrijk
aspect van elke individuele stichting, zeker deze van de generaals ex manubiae (Ziolkowski
A. 1992, p. 255).
De individuele stichtingen door de aedilis5 waren in tegenstelling tot deze van de generaals
beperkt tot de 3e eeuw en waren hoofdzakelijk een imitatie van deze door magistraten cum
imperio en door generaals ex manubiae. De eerste stichting door een magistraat sine imperio,
namelijk Cn. Flavius, in 304 v. Chr., creëerde aanvankelijk een conflict met de pontifex
maximus die geen consecratie wilde uitvoeren. De individuele stichtingen door bevelhebbers
konden resulteren in communale stichtingen wanneer de staat tegemoet kwam in de
financiering. Dit was meestal het geval wanneer de geloftes contractueel of verzoenend van
aard waren. Geen enkele stichting van een aedilis had echter een contractueel karakter. Hun
tempels waren louter individuele oprichtingen die zonder multae, een vorm van boetes, niet
gerealiseerd konden worden. Het was in essentie dus een methode voor de aedilis om te tonen
in welke mate hij zijn stempel kon drukken op de financiën die sowieso moesten gebruikt
worden voor publieke doeleinden. Tempelstichtingen werden dan ook beschouwd als giften
aan de gemeenschap. Hun achteruitgang aan het einde van de 3 e eeuw was het resultaat van
een evolutie binnen het ambt van aedilis waarbij deze niet langer beschouwd werd als een
belangrijke magistraat maar eerder als een onvermijdelijke stap richting het consulaat.
Daarnaast taande ook de macht van de aedilis om boetes op te leggen. Dit resulteerde aan het
einde van de 3e eeuw v. Chr. in het gebruik van de multae voor het organiseren van spelen
(Ziolkowski A. 1992, p. 258-260).
Het stichten van individuele tempels ging verder dan enkel het recht van votum. De
magistraten hadden ook de vrijheid in de keuze van een site voor hun tempel. De enige
beperking in dit opzicht was de beschikbaarheid van publiek land. Verder konden zowel
tempels binnen als buiten het pomerium geplaatst worden, onafhankelijk van de betrokken
godheid (Ziolkowski A. 1992, p. 308). Naast de beschikbare ruimte zullen goed zichtbare
locaties de voorkeur weggedragen hebben bij de keuze van een site. De aanvang van de
Samnitische Oorlogen in de tweede helft van de 4e eeuw zag dus de snelheid in
bouwactiviteiten sterk toenemen en ook de 3e eeuw betekende een bloei voor vooral
individuele tempelstichtingen, gekoppeld aan de vele oorlogen.
De verandering deed zich voor tijdens de eerste helft van de 2e eeuw v. Chr., met een sterke
achteruitgang in de tempelbouwactiviteiten. Tempelstichting werd dan ook eerder een
5
De aedilis beoefenden een politieke ambt te Rome waarbij zij optraden als een soort burgemeester en
commissaris.
75
uitzonderlijke gebeurtenis en was geen routine meer (Ziolkowski A. 1992, p. 312). Deze
omschakeling had te maken met het aandeel van de generaals in de oorlogsbuit. Deze werden
niet alleen steeds hoger maar ze werden nu ook bijna exclusief gereserveerd voor het private
gebruik van de generaal (Ziolkowski A. 1992, p. 313). De prerogatieven van de magistraten
op het vlak van tempelstichtingen waren echter te sterk ingeburgerd om enige hervorming toe
te laten waardoor het evenwicht op politiek en religieus vlak werd verstoord. De ongelijkheid
nam in nog grotere mate toe en werd deze keer niet meer gecompenseerd door
tempelstichtingen. De gestegen rijkdommen moedigden daarnaast ook competitie tot macht
aan (Orlin E. 2007, p. 65). Religie werd daarbij een belangrijk gebied van betwisting binnen
de politieke elite waarbij men zijn eigen politieke agenda trachtte te bevorderen. Dit
betekende zeker geen dalende belangstelling in het religieuze, in tegendeel, het bevestigde
haar waarde. Romeinse politici poogden namelijk hun eigen acties als meer religieus correct
af te doen, wat duidelijk aantoont dat religie ook in de Late Republiek nog een grote rol
speelde, ondanks de daling in tempelstichtingen De religie had zich dus gewoonweg
aangepast aan de nieuwe noden en de veranderde politieke omstandigheden, zichtbaar in de
constructies van nieuwe en vooral ook restauraties van oude tempels (Orlin E. 2007, p. 66).
Vanaf de Late Republiek zien we ook een meer directe link tussen de tempel en het individu.
Waar het in de Midden Republiek nog voldoende was voor de generaal om te verschijnen op
de inscriptie van dedicatie, werd vanaf de Late Republiek de naam van de stichter vaak
opgenomen in de naam van de tempel (Orlin E. 2007, p. 67). Dit had vooral een functie in de
onderlinge wedijver van de politici.
Aangezien de magistraten, die de tempels wijdden, een onbeperkte vrijheid hadden in de
keuze van hun godheden en in de locatie, met als enige beperking de beschikbaarheid van
publiek land, zou dit ook tot uiting moeten komen in de verspreiding van de tempels vanaf de
Archaïsche periode tot aan de late Republiek.
1.3 Tempeldistributie te Rome
De bespreking van de tempelverspreiding te Rome wordt onderverdeeld in drie periodes
waarbij de datering gebaseerd is op de indeling die Ziolkowski toepast. De Archaïsche en
Vroeg Republikeinse periode omvatten de eeuwen van de monarchie tot aan ongeveer 400 v.
Chr. De Midden Republiek begint dan ook heel vroeg in de 4e eeuw en gaat door tot de 2e
eeuw v. Chr., wanneer de Late Republiek wordt ingezet. Hier wordt een algemene en korte
76
bespreking gegeven over de verspreiding van de tempels aangezien verderop meer
gedetailleerd wordt gekeken met betrekking tot de ligging intra en extra pomerium en binnen
de Vier Regio’s van Servius Tullius.
Archaïsche periode en Vroege Republiek
Kaart 1a (zie bijlage p. 152) toont de tempels die reeds aanwezig waren tijdens de Archaïsche
periode en de Vroege Republiek. Het gaat om 11 tempels waarvan 7 werden gesticht door
koningen en vier door magistraten. De goden aan wie de tempels werden gewijd lijken zeer
uiteenlopende functies en locaties van verering te hebben gehad. De belangrijkste tempel was
ongetwijfeld deze van Jupiter Optimus Maximus gesticht op het Capitool. Zijn verheven
positie in het landschap op een plaats die reeds van in het begin een religieus centrum was,
wijst duidelijk op het belang van zijn rol als staatsbeschermer. De ligging van de tempel van
Semo Sancus op de Quirinaal heeft te maken met de Sabijnse oorsprong van de god aangezien
de Sabijnen hun nederzettingen op deze heuvel hadden. De tempel van Diana op de Aventijn,
opgericht door Servius Tullius en betaald door een alliantie van Latijnse steden, stond
symbool voor het broederschap van de Latijnse League (Richardson jr. L. 1992, p. 108). Haar
band met meerdere Latijnse steden, en niet alleen met Rome, zal waarschijnlijk een rol
gespeeld hebben in de keuze van de Aventijn die zich buiten het pomerium en de Vier
Regio’s bevond. Naast de tempel voor Jupiter Optimus Maximus, lijken de overige geen echte
band te tonen tussen de godheid en het landschap. Deze tempels waren vooral gelegen in wat
kan beschouwd worden als het hart van de stad, namelijk op of dichtbij het forum en binnen
de grenzen van de muur van Servius Tullius. De tempel van Apollo vormde hierop een
uitzondering. Deze was gelegen in de Campus Martius en werd in 433 v. Chr. gewijd door
een consul als reactie op een pestepidemie die Rome teisterde. De keuze voor deze locatie
heeft waarschijnlijk te maken met een vroegere cultusplaats voor de godheid, de Apollinar,
die bestond uit een bosje of een altaar. Ook de tempel voor Fors Fortuna was buiten de
stadsmuur gelegen maar wel langsheen de Via Portuensis, een belangrijke toegangsweg naar
de stad. Voor deze periode kan dus besloten worden dat er geen neiging was tot het vereren
van een bepaalde soort godheden en dat de keuze van sites vooral verwijst naar een voorkeur
voor plaatsen dichtbij de nederzettingen.
Midden Republiek
De trage snelheid van tempelstichting van de Vroege Republiek zette zich ook door tijdens de
4e eeuw. Deze bescheiden aantallen komen overeen met de eerste stadia van de Romeinse
overheersing (Ziolkowski A. 1992, p. 310). In de eerste helft van deze eeuw zien we de
77
stichting van twee tempels voor Juno en één voor Mars. De tempel voor Juno Regina bevond
zich op de Aventijn en deze voor Mars langsheen de Via Appia waaruit kan verondersteld
worden dat de gecentraliseerde positie van tempels uit de voorgaande eeuwen werd verder
gezet. Alleen de tempel voor Juno Lucina op de Esquilijn is vreemd, aangezien dit de enige
tempel is die ooit in Regio II van de Vier Regio’s werd opgericht. De tempel werd gebouwd
in een bosje dat reeds vanaf een vroege periode aan haar was gewijd (Richardson jr. L. 1992,
p. 215). Dit zal dan hoogstwaarschijnlijk ook de reden geweest zijn voor haar verering op
deze afgelegen plaats. Er wordt ook gesuggereerd dat het vooral een offerplaats was voor
vrouwen aangezien Juno Lucina de godin was die licht en leven met zich meebracht Dit zou
ook mogelijks haar geïsoleerde positie kunnen verklaren (Mucigrosso J. 2006, p. 190).
Vanaf de tweede helft van de 4e eeuw nam de snelheid van bouwactiviteiten geleidelijk toe
om in de 3e eeuw in een ware stroomversnelling terecht te komen. Deze werd geïnitieerd door
Ap. Claudius Caecus in 296 v. Chr. met zijn gelofte aan Bellona, de godin van “waanzin in de
strijd”. Zoals reeds vermeld had deze te maken met de groeiende contacten met en
overwinningen op andere gemeenschappen door de Romeinen. Deze brachten niet alleen
nieuwe godheden naar de stad, maar ook nieuwe bronnen die konden geïnvesteerd worden in
bouwprojecten. Het was dan ook de gouden eeuw van individuele tempelstichtingen door
succesvolle generaals (Beard M, North J & Price S. 1998, p. 62). Aangezien diegene die
tempels mochten wijden ook volledig vrij waren in hun keuze van locaties kan verwacht
worden dat ze de meest zichtbare plaatsen uitkozen om hun successen te tonen. Ook
magistraten die zichzelf wensten te profileren voor de verkiezingen zullen een groot belang
gehecht hebben aan de zichtbaarheid van de tempels voor de kiezers. In dit geval kan dan ook
vermoed worden dat tempels werden gebouwd in en rond de drukke wegen van de fora en
circussen, langsheen belangrijke toegangswegen naar de stad en op zichtbare heuvels. Dit
blijkt ook het geval te zijn geweest. De Campus Martius bleef aanvankelijk in de eerste helft
van de 3e eeuw minder aantrekkelijk aangezien kiezers er slechts op bepaalde momenten van
het jaar verzamelden (Mucigrosso J. 2006, p. 187), maar vanaf de 2e helft werden ook hier
veel bouwactiviteiten ondernomen. Een belangrijke focus voor tempelbouw was de Aventijn
en de zone rondom het Circus Maximus, gelegen buiten de limieten van de oorspronkelijke
nederzetting. Ook langsheen de Tiber, met name in insula en in portu en langsheen de Via
Appia, buiten de Porta Collina, evenals in het centrale gedeelte van de stad met het forum en
het Capitool en de oorspronkelijke nederzettingsregio’s van de Collina en Palatina werden
veel tempels opgericht tijdens de Midden Republikeinse periode. Dat velen van hen werden
gewijd door generaals voor, tijdens of na het gevecht, komt ook tot uiting in de keuze van de
78
godheden, waarbij velen associaties met oorlog, overwinning en eendracht vertonen met
onder andere Honos en Virtus (de personificaties van eer en dapperheid in de strijd), Jupiter
Victor, Concordia, Bellona, Juno Curritis en Mars (zie bijlage p.153 Kaart 1b).
Late Republiek
Vanaf de 2e eeuw v. Chr. zorgde de steeds maar dichter bevolkte stad voor een concentratie
van tempels buiten de stadsmuren. Vooral de regio van de Campus Martius, Circus Flaminius
en Forum Holitorium werd populair, evenals het Tibereiland en de Portus. Hier werd maar
liefst de helft van de gestichte tempels gelokaliseerd. Ook de godheden met oorlogsbanden
bleven populair in deze periode (zie bijlage p.154 Kaart 1c).
2. Het pomerium en de Vier regio’s
Een belangrijk element in de link tussen de goden en het landschap is het pomerium, de
heilige grens van de stad Rome, die volgens de legende zou zijn aangelegd door Romulus met
een ploeg. Binnen het pomerium zou volgens bepaalde onderzoekers de verering enkel
weggelegd zijn voor de di Indigetes, of inheemse goden. De di Novensiles of vreemde
godheden, die naar de stad werden overgebracht, zouden hun heiligdommen daarbuiten
hebben verkregen, evenals de godheden die associaties vertoonden met oorlog. Op basis van
de ligging van de tempels intra of extra pomerium kan een analyse uitgevoerd worden van de
topografische context. Naast het pomerium zal ook aandacht besteed worden aan de vier
regio’s waarin de stad werd verdeeld tijdens de Republiek, toegeschreven aan Servius Tullius,
en de ongelijke verdeling van heiligdommen in deze zones.
Het originele pomerium van Romulus zou zich op de hellingen bevonden hebben van de
Palatijn, waar ook de eerste nederzettingen van Rome werden opgericht. Maar aangezien
historische auteurs elkaar op dit vlak tegenspreken, is de ligging van de oorspronkelijke muur
slechts giswerk.. Servius Tullius zou dit pomerium van Romulus uitgebreid hebben door de
incorporatie van de Quirinaal, de Viminaal en uiteindelijk ook de Esquilinus. Tot aan de tijd
van Sulla kwam het grotendeels overeen met de Servische Muur, met uitzondering van de
Aventijn. De muur werd ook verondersteld gebouwd te zijn onder leiding van Servius Tullius,
de zesde koning van Rome. Vandaag worden de muren eerder toegeschreven aan een
79
versterking uit de eerste helft van de 4e eeuw, volgend op de plundering en afbranding van de
stad door de Galliërs. Deze veronderstelling is gebaseerd op het gebruik van tufasteen
afkomstig uit de Grotta Oscura steengroeves die pas beschikbaar werden na de val van Veii in
396 v. Chr. Hoewel vroegere versterkingen moeten bestaan hebben, was dit het eerste
muursysteem dat alle zeven heuvels van Rome incorporeerde (Richardson jr. L. 1992, p. 262).
Van belang voor deze studie, is het pomerium vanaf de uitbreiding onder Servius Tullius (6e
eeuw v. Chr.) tot aan de tijd van Sulla (late 2 e, vroege 1e eeuw v. Chr.) (zie bijlage p. 155
Kaart 1).
Wat volgt is een bespreking van de tempeldistributie te Rome met een onderscheid tussen de
locaties intra en extra pomerium.
2.1 Tempels intra pomerium
Voor de tempels die werden gesticht binnen het pomerium kan een verdere onderverdeling
gemaakt worden tussen deze die werden gesticht in de urbane regio’s en deze die zich in de
extra-regionale zone bevonden van het Capitolium, het Forum Romanum, het Velabrum en
het Forum Boarium (Ziolkowski A. 1992, p. 268). De urbane regio stemt overeen met de Vier
Regio’s onder Servius Tullius. Tijdens de Republiek was de zone binnen het pomerium
namelijk onderverdeeld in de regio’s Suburana, Esquilina, Collina en Palatina en elke regio
correspondeerde met één van de vier urbane stammen. Deze geografische verdeling was nog
steeds van kracht toen Augustus zijn reorganisatie doorvoerde. Het volledige territorium van
het pomerium, uitgezonderd het Capitolium, werd opgenomen in de Vier Regio’s. Dit had
misschien te maken met het karakter van het Capitolium als religieus centrum van de stad
(Platner Ball S. 1929, Internet). De zeven heuvels van Rome, met uitzondering van de
Aventijn, werden vastgelegd binnen de regio’s met in Regio I (Suburana) de Caelius, in Regio
II (Esquilina) de Oppius en de Cispius, eigenlijk behorend tot de Esquilinus, in Regio III
(Collina) de Quirinaal en de Viminaal en in regio IV (Palatina) ten slotte de Palatijn en de
Velia. Deze originele verdeling was zowel sacraal als administratief van aard (Ziolkowski A.
1992, p. 268) (zie bijlage p.155 Kaart 1).
De urbane regio’s
Het meest opvallende aan de tempellocaties in deze zones is hun ongelijke verspreiding over
de vier urbane regio’s. Slechts één tempel bevond zich in zowel de regio Suburana als
Esquilina, in tegenstelling tot meerdere in de regio’s Collina en Palatina (Ziolkowski A. 1992,
80
p. 269). Dit lijkt vreemd aangezien de Argeorum Sacraria evenredig verdeeld waren over de
Vier Regio’s. Dit waren 27 heiligdommen die op specifieke plaatsen doorheen de stad werden
geplaatst en die onderdeel uitmaakten van een soort reinigingsprocessie, gehouden op de Ides
van mei. Deze processie eindigde aan de Pons Publicus waarna 27 stropoppen, Argei genaamd
net zoals de sacraria, in de Tiber werden geworpen. De verspreiding van deze Sacraria over
de regio’s toont hun gelijkwaardige belang aan, zowel binnen de Staatsreligie als binnen de
politieke organisatie (Richardson jr. L. 1992, p. 330) (zie bijlage p.156 Kaart 2). De ongelijke
verdeling van tempels over deze regio’s wijst er dus op dat de keuze voor een tempelsite niets
te maken had met de administratieve organisatie van de stad (Ziolkowski A. 1992, p. 270).
Wat wel een rol zou gespeeld hebben in de beslissing, was de aanwezigheid van sacrale
gebieden die reeds in de Archaïsche periode aan specifieke godheden gewijd waren. De
meerderheid van de tempels zal dan ook, volgens Ziolkowski, gesticht geweest zijn nabij
heilige omgevingen die gewijd waren aan dezelfde godheden, of godheden met min of meer
dezelfde functie (Ziolkowski A. 1992, p. 273). Volgens Mucigrosso verliest Ziolkowski hier
uit het oog dat Rome een overvloed aan heilige plaatsen heeft gekend en dat het bestaan van
meerdere tempels voor dezelfde godheid eerder veronderstelt dat godheden ontvankelijk
waren om hun verering elders toe te laten, indien het geprefereerde gebied te drukbezet was.
Het lijkt echter waarschijnlijk dat in de vroegste periode, toen Rome nog niet volgebouwd
was, reeds bestaande en goed gekende area sacrae de voorkeur zullen gekregen hebben voor
de locatie van een tempel aangezien deze reeds gekend stonden als plaatsen van verering. Zo
verkreeg Apollo zijn tempel buiten de stadsmuren in wat later de zone van het Circus
Flaminius zou worden, dichtbij een reeds bestaand heiligdom, de Apollinar genaamd. Deze
link is niet voor alle godheden zichtbaar, maar het voorbeeld van Apollo toont aan dat in
bepaalde situaties een reeds bestaand heiligdom de voorkeur zal weggedragen hebben als site
voor een nieuwe tempel.
Kaart 3 (zie bijlage p.157) toont de verspreiding van de tempels te Rome binnen de Vier
Regio’s. Behalve de afwezigheid in regio’s I en II, zijn nog twee andere aspecten opmerkelijk.
Ten eerste zijn de tempels, die zich bevinden in regio III, allen gelegen op de Quirinaal, geen
enkele op de Viminaal. Ook het Capitool, het eindpunt van de Quirinaal, was bezet met
tempels. Deze verspreiding zou in relatie kunnen staan met de nederzettingen van de Sabijnen
die geclusterd waren op de Quirinaal en het Capitool, maar niet op de Viminaal (Ziolkowski
A. 1992, p. 273). Dit zou dan ook de voorkeur kunnen verklaren voor het Capitool boven de
Viminaal hoewel de eerste niet binnen de Vier Regio’s was opgenomen. Een tweede
opvallend aspect is de distributie van de tempels over regio IV. Er zijn twee kernen te
81
onderscheiden, met name op de Velia in het Noordoosten en op de Cermalus in het
zuidwesten. Deze situering stemt overeen met de limiet van de pre-urbane nederzetting op de
Palatijn, wat niet louter toeval kan zijn (Ziolkowski A. 1992, p. 273).
De algemene topografie van de tempels lijkt dus de nederzettingsgeschiedenis van Rome te
weerspiegelen. Dit lijkt zeer aannemelijk als we bedenken dat de vroegere bewoners hun
religieuze sites dichtbij hun nederzetting zullen verkozen hebben. De specifieke locaties van
de tempels zullen echter bepaald geweest zijn door de goden aan wie ze werden gewijd,
hoewel hier ook geen absolute regel van kracht lijkt te zijn geweest. De enige beperking voor
de tempel was de begrenzing van het stuk publieke grond. Dit moet relatief klein geweest zijn
gezien de tempels van de urbane regio’s zich allen bevonden in de langst bewoonde gebieden,
waar de beschikbare ruimte dus het kleinste moet geweest zijn (Ziolkowski A. 1992, p. 274).
De goden aan wie de verschillende tempels gewijd waren doen reeds vermoeden dat de grens
van het pomerium geen beperking betekende voor de verering van bepaalde godheden. Dit
blijkt uit de aanwezigheid van de tempel van Magna Mater op de Palatijn. De moedergodin
had haar oorsprong in Phrygië, het huidige Turkije, en werd hier gepersonificeerd door een
zwarte steen. Deze werd omstreeks 204 v. Chr. vanuit Pessinus overgebracht naar Rome en
ondergebracht in de nieuwe tempel voor Magna Mater (Richardson jr. L. 1992, p. 243).
Het blijft echter wel vreemd dat de Romeinen de locatie van tempels vermeden in Regio’s I
en II, evenals op de Viminaal in Regio III. Als de urbane nederzettingen en Archaïsche
heiligdommen op de Palatijn en Quirinaal de beschikbare ruimte beperkten, waarom gingen
de Romeinen in de Republiek dan deze nog bijna onbezette regio’s niet gebruiken? Zij
prefereerden zelfs de Aventijn – die tot aan de heerschappij van Claudius nooit opgenomen
werd binnen het pomerium – als locatie voor een tempel van Minerva, boven de Caeilius,
waar zich reeds een heiligdom voor Minerva Capta bevond (Ziolkowski A. 1992, p.279).
Volgens Ziolkowski is de enige mogelijke verklaring dat de heilige plaatsen van de oude
oppida op de Palatijn en de Quirinaal een hoger sacraal statuut hadden dan deze van de
Suburana en de Esquilijn tijdens de pre-urbane periode. Het fenomeen lijkt zich inderdaad
enkel te verklaren door een bepaalde omstandigheid die voor de Servische hervormingen in
het midden van de 6e eeuw v. Chr. van kracht moet zijn geweest aangezien de resulterende
Vier Regio’s een gelijkwaardige verdeling vertonen van de Argeorum Sacrarum. In de
daaropvolgende periodes zou er dus zeker op sacraal vlak geen reden geweest zijn om deze
zones uit te sluiten als locaties voor de bouw van tempels. Volgens Ziolkowski gaat het dan
ook eerder om een politieke discriminatie, gericht tegen de egalitaire aspecten van de
Servische reorganisatie, wat zich later uitte in een discriminatie op religieus vlak.
82
De extra-regionale zone
Tot de extra-regionale zones intra pomerium behoorden het Capitool, het Forum Romanum,
het Forum Boarium en het Velabrum – een lage vallei tussen het Forum Romanum en het
Forum Boarium. In deze zones domineerde een ander beeld dan in de urbane regio’s. Het
Capitool en het Forum Romanum waren vanaf het begin politieke en religieuze centra in de
stad waar meer ruimte beschikbaar was voor de oprichting van tempels in vergelijking met de
urbane zone (Ziolkowski A. 1992, p. 279). In de extra-regionale zone van de stad was er dan
ook lange tijd meer publiek land beschikbaar (Ziolkowski A. 1992, p. 269). Zoals kaart 4 (zie
bijlage p.158) toont, werden zeer diverse goden vereerd in deze zones die, hoewel extraregionaal, wel nog steeds binnen de zogenaamde heilige grens van de stad lagen. Het blijkt
duidelijk uit de positie van de tempel voor Venus Erycina dat vreemde godheden niet uit het
pomerium geweerd werden. Deze godin was afkomstig van Sicilië, maar haar tempel te Rome
bevond zich op een prominente plaats, het Capitool, op een kleine afstand van de tempel voor
Jupiter Optimus Maximus, de grootste en beste onder de Romeinse goden.
2.2 Tempels extra pomerium
De tempels extra pomerium bevonden zich verspreid in een enorme boog die liep van aan de
Porta Collina, in het noorden van de Quirinaal, over de Campus Martius richting Tiber om te
eindigen aan de Porta Capena, in het zuidoosten van de stad (Ziolkowski A. 1992, p.286) (zie
bijlage p.159 Kaart 5).
Vanwege het ontbreken in deze zones van oude cultusplaatsen, werden tempelstichters hier
niet belemmerd door de positie van deze oudere heiligdommen (Ziolkowski A. 1992, p.288).
Zij hadden hier dan ook ruimte in overvloed voor de stichting van nieuwe tempels.
Een opvallende omwenteling omstreeks de 4e eeuw, was de keuze van de Aventijn als
belangrijke locatie voor het positioneren van tempels. Deze werd in de 5e eeuw onrechtmatig
in bezit genomen door de Plebejers en niet opgenomen binnen het pomerium. De enige tempel
die zich hier bevond, voor deze van Juno Regina, was het heiligdom van Diana, wat officieel
een federaal Latijns heiligdom was (Ziolkowski A. 1992, p.289). De positie van Juno Regina
– die via het proces van evocatio naar Rome werd gebracht vanuit de overwonnen stad Veii in
396 v. Chr. – op de Aventijn kan in dit geval niet beschouwd worden als het uitsluiten van een
vreemde godheid uit het pomerium. Aangezien zij via evocatio naar Rome werd gebracht,
moet zij voor de Romeinen een belangrijke rol hebben gespeeld in hun overwinning op Veii.
83
Een godin van dergelijk belang zou dan ook geen tempel verkregen hebben op een locatie die
zij beschouwden als minderwaardig. Haar positie op de Aventijn mag dan ook gezien worden
als een poging om de Aventijn in waarde te doen stijging (Ziolkowski A. 1992, p. 289) en
haar prominente positie in de stad te bevestigen.
De tempels extra pomerium kunnen verder ingedeeld worden volgens hun oude locaties met
name in Campo Martio, in Circo Flaminio, in Foro Holitorio, in Insula, in Portu, ad Circum
Maximum, in Aventino en extra Portam Capenam (Ziolkowski A. 1992, p. 286/287).
Deze onderverdeling maakt het eenvoudiger om een eventuele band te zien tussen
verschillende godheden die op dezelfde locatie hun verering ontvingen.
In Aventino en ad Circum Maximum
De Aventijn, die pas in de Keizertijd werd opgenomen binnen het pomerium, werd vanwege
de concentratie tempelstichtingen in de 3e eeuw de gelijke van de Palatijn en de Quirinaal in
het aantal en waardigheid van haar tempels (Ziolkowski A. 1992, p.291). Samen met de
tempels ad Circum Maximum – een benaming gegeven aan de tempels die zich bevonden in
de nauwe band op de noordelijke helling van de Aventijn tussen de limieten van de nieuwe
nederzettingen en het Circus Maximus (Ziolkowski A. 1992, p.287) – creëerde de Aventijn
een agglomeratie van 15 aedes publicae. Dit werd pas geëvenaard op het einde van de
Republiek in de grotere zone van de Campus Martius en het Circus Flaminius (Ziolkowski A.
1992, p.291).
In de vroegste fase van de stad Rome werden slechts drie tempels gedateerd in deze zone met
name één voor Ceres en Mercurius ad Circum Maximum en het Latijnse federale heiligdom
voor Diana op de Aventijn. De Midden Republiek betekende een explosie van
tempelstichtingen in Aventino en ad Circum Maximum met tempels voor Hercules Invictus,
Flora, Summanus, Sol et Luna, Venus Obsequens, Luno, Minerva, Consus, Jupiter Libertas,
Juno Regina en Vortumnus. Deze variëteit aan godheden waaraan zeer diverse functies
werden toegeschreven, vermoedt eerder keuzes van sites om praktische redenen en niet zozeer
om het karakter van de godheid. In de Late Republiek verschijnt nog slechts één tempel in
deze regio, namelijk deze voor Juventas. De bouwperiode hier was dus van korte duur maar
wel zeer intens.
In Campo Martio
84
De Campus Martius was de overstromingsvlakte van de Tiber ten noorden van Rome. Deze
grote ruimte was vanaf het begin van de Republiek publiek eigendom dat faciliteiten leverde
voor militaire oefeningen en atletiek. Het was ook de plaats waar de burgers samenkwamen in
de comitia centuriata om te stemmen (Richardson jr. L. 1992, p. 65-67).
Tot het midden van de 3e eeuw v. Chr. werd op deze extensieve vlakte geen enkele tempel
gesticht en de mogelijke redenen zijn zeer uiteenlopend. Zo kunnen ideologische scrupules
meegespeeld hebben die weigerden om tempels te stichten in het vroegere land van de
koningen, de angst om militaire activiteiten te hinderen en eenvoudigweg een voorkeur voor
de nabijheid van reeds bestaande aedes publicae (Ziolkowski A. 1992, p. 292). De Campus
Martius was ook de locatie waar de kiezers verzamelden gedurende bepaalde periodes in het
jaar en het werd dan ook niet het hele jaar door drukbezocht (Mucigrosso J. 2006, p. 187). Dit
kan aanvankelijk de aantrekking voor zelfreclame van politici verminder hebben aangezien zij
de meest zichtbare en drukst bezochte sites wensten voor hun tempels. Wat de reden ook
moge geweest zijn, vanaf het midden van 3e eeuw was ze niet meer van kracht en de Campus
Martius nam de plaats in van de Aventijn als het focuspunt voor tempelstichtingen.
Uit de Midden Republiek zijn er met zekerheid 5 tempels gekend, toegeschreven aan Feronia,
Juturna, Vulcanus, Juno Curritis en Jupiter Fulgur. Behalve Juno Curritis, die de beschermster
was van de soldaat, hadden de overige godheden functies die gekoppeld kunnen worden aan
natuurlijke elementen. Zo was Feronia de godin van bosjes en bronnen, Juturna de godin van
natuurlijke bronnen en fonteinen, Vulcanus de god van het vuur en Jupiter Fulgur de god van
de bliksem overdag. Dit zou enigszins hun positie buiten de stadsmuren kunnen verklaren
maar niet noodzakelijk de keuze van de Campus Martius die het focuspunt was van militaire
activiteiten.
In Circo Flaminio
Dit publieke plein werd gebouwd in 221 v. Chr. in het zuidelijke deel van de Campus Martius,
net voor de uitbraak van de 2e Punische Oorlog in 218 v. Chr. Deze oorlog betekende een halt
voor de bouwactiviteiten en wanneer deze opnieuw werden aangevat in de jaren 80 van de 2e
eeuw, was het centrum van aandacht verschoven van de Campus Martius naar in Circo
(Ziolkowski A. 1992, p.302). De goden die hier werden vereerd zijn Bellona, Hercules
Magnus Custos, Mars Invictus, Hercules Musarum, Juno Regina, Jupiter Stator, Castor en
Pollux en Neptunus. Met uitzondering van de wijding aan Castor en Pollux, waarover weinig
geweten is en Neptunus, een zeegod, kunnen alle andere godheden gekoppeld worden aan een
zeker aspect in verband met oorlog. Bellona was namelijk de godin van de strijd, en zelfs
85
waanzin in de strijd, Mars was de god van de oorlog, Jupiter Stator werd geassocieerd met het
volhouden in de strijd en Hercules was een held met goddelijke krachten. Juno Regina op de
Aventijn tenslotte werd geassocieerd met de overwinning op Veii in 396 v. Chr., toen de
godin via evocatio naar Rome werd gebracht. Deze associatie met overwinning kan ook de
keuze voor een wijding aan haar in een later gevecht beïnvloed hebben. De plaats van deze
godheden buiten de stad stemt overeen met de regel van Vitruvius die goden geassocieerd met
oorlog buiten het pomerium houdt, maar aangezien ze allen werden opgericht na 300 v. Chr.
en het merendeel zelfs na 200 v. Chr. zou een gebrek aan plaats elders in de stad de
belangrijkste reden kunnen geweest zijn voor een locatie in Circo Flaminio. De keuze voor de
tempel van Neptunus dichtbij de Tiber kan dan eenvoudigweg gekoppeld worden aan zijn
functie als Zeegod. Ook Castor en Pollux werden geassocieerd met water als de
patroonheiligen van de zeevaarders. Dit aspect van hun cultus kan de locatie nabij de Tiber
verklaren.
In Foro Holitorio
Het Forum Holitorium bevindt zich in de Campus Martius, buiten de Porta Carmentalis. De
Porta Carmentalis vormde het beginpunt van triomfprocessies doorheen de stad (Ziolkowski
A. 1992, p.295). Het was dan ook een plaats die door velen werd bezocht en ook voor de
stichters zal het een zekere aantrekking uitgeoefend hebben als mogelijkheid om hun eigen
prestige te vereeuwigen. Hier werden slechts twee tempels opgericht tijdens de 2e eeuw v.
Chr., namelijk één voor Pietas en één voor Juno Sospita. Pietas behoorde tot de di Indigetes
en was de personificatie van liefde en Romeinse vroomheid, deugd en eerbied voor de goden.
Zowel zijn functies als het feit dat hij behoorde tot de inheemse goden veronderstelt een
locatie van verering intra pomerium, wat niet het geval is. Ook voor Juno Sospita, als godin
van de Staat, wordt eerder een positie binnen de stad verwacht. Dit doet opnieuw vermoeden
dat de strikte regels voor goden intra en extra pomerium, zoals Vitruvius doet vermoeden,
helemaal niet zo strikt waren en misschien zelfs afwezig. Deze locatie moet zeker een even
grote betekenis gehad hebben als de locatie binnen de heilige grens aangezien hier twee
belangrijke Romeinse godheden hun verering ontvingen.
In Insula
Het Tibereiland werd in de 3e eeuw v. Chr. bebouwd met twee tempels, één voor Aesculapius
en één voor Tiberinus. De locatie voor de tempel van Tiberinus is vrij duidelijk aangezien hij
de god was van de Tiber rivier. Aesculapius werd naar Rome gebracht toen een nieuwe
86
pestepidemie was uitgebroken en de Romeinen dachten dat Apollo wel versterking nodig had.
Daarom werd zijn zoon Asklepios, die net zoals zijn vader werd geassocieerd met genezing,
overgebracht naar Rome vanuit Epidaurus. Omdat er geen Romeinse god was waarmee hij
kon geassocieerd worden behield hij zijn Griekse naam maar dan gelatiniseerd als
Aesculapius (Bailey C. 1932, p. 124). De keuze voor het Tibereiland zou het gevolg zijn van
een slang die meegekomen was met de boot en die bij aankomst te Rome de boot verliet en
naar het eiland zwom. In de 2e eeuw v. Chr. werden deze tempels aangevuld met één voor
Faunus, een natuurgod, en één voor Veiovis, een godheid geassocieerd met geneeskundige
krachten. Ook de tempel van Apollo in Circo Flaminio was niet ver van de Tiber gelegen. Dit
zou te maken kunnen hebben met aspecten van zuiverheid en reinheid die gekoppeld werden
aan genezing en aan water. Godheden met genezingskrachten lijken in elk geval niet binnen
de stad vereerd te zijn tot het moment dat Augustus zijn tempel voor Apollo wijdde op de
Palatijn. Of er werkelijk een regel van kracht was die deze goden buiten de stad plaatste, is
niet gezegd en lijkt betwijfelbaar. Uit de studie van de heiligdommen te Latium en Etrurië
blijkt echter ook dat culten met aspecten van zuiverheid en genezing buiten de stad werden
gehouden. Dit lijkt eerder logisch in die zin dat de Romeinen ziekte en onzuiverheid zoveel
mogelijk buiten de stad zullen willen gehouden hebben waardoor culten van reiniging en
zuivering moesten plaatsvinden vooraleer men de stad mocht betreden. Dit zal verder ook
goed blijken uit de bronheiligdommen te Etrurië die zich steeds extramuraal bevonden ten
opzichte van de nederzettingen.
In Portu
De tempel voor Portunus was de enige die hier gelokaliseerd was. Deze eerste poort van de
stad nabij de Tiber lijkt de ideale locatie te zijn geweest voor de god van de rivierhaven. Hier
lijkt dan ook een zekere link aanwezig te zijn tussen de tempellocatie en de godheid zelf.
Extra Portam Capenam
De Porta Capena was één van de hoofdpoorten van Rome van waaruit de Via Appia begon.
Tijdens de Midden Republiek werden drie tempels gebouwd buiten deze poort, en dus buiten
de stad, langsheen de Via Appia. Het gaat om de tempels gewijd aan Honos en Virtus,
Tempestas en Mars. De aard van de godheden lijkt hier wel een zekere verklaring te geven
voor hun ligging buiten de stad. Honos en Virtus waren de personificaties van eer en
dapperheid in de strijd en dus geassocieerd met oorlog. Ook de andere tempel gewijd aan
Honos bevond zich buiten de stad, met name extra Portam Collinam. Deze twee locaties, net
87
buiten twee belangrijke stadspoorten te Rome, veronderstellen echter wel een zeker belang
van beide tempels aangezien ze door vele reizigers werden aanschouwd die in de stad
aankwamen of deze verlieten. Ze kunnen dan ook de uitdrukking geweest zijn van eer en
dapperheid van de Romeinen zelf. De tempel van Mars was dan weer de plaats waar de
troepen verzamelden bij de aanvang van oorlogsvoering. Hoewel Mars en andere godheden
geassocieerd met oorlog hun tempels ook intra pomerium ontvingen, werden militaire
activiteiten, zoals het verzamelen van de troepen, wel degelijk gemeden uit de stad. De tempel
voor Tempestas werd gewijd in 259 v. Chr. door Cornelius Scipio op het moment dat hij
gevangen zat in een storm voor de kust van Corsica. het “stormachtige” karakter van de godin
kan misschien haar extramurale locatie verklaren.
Dit blijven echter hypotheses en de ligging kan ook louter om praktische redenen verkozen
zijn. Niettemin bleef hun positie langsheen de Via Appia een belangrijke locatie, ook al was
die buiten de stadsmuren.
3. Conclusie
Indien er effectief een regel was, wat de tekst van Vitruvius doet vermoeden, die de verering
van bepaalde godheden buiten het pomerium hield en enkel de di Indigetes toeliet, dan zou dit
duidelijk moeten blijken uit de verschillende locaties van de tempels, gewijd aan diverse
godheden. Dit lijkt echter niet het geval te zijn geweest.
De tempellocaties intra pomerium lijken zowel in de urbane regio’s, als in de extra-regionale
zones van de stad geen beperking te hebben gekend op basis van de vereerde godheid. Zowel
Romeinse als vreemde goden en godinnen werden vereerd binnen de heilige grens. Het enige
dat kan beschouwd worden als een zekere religieuze exclusie, is de discriminatie van Regio’s
I en II. De verklaringen hierover blijven echter onzeker.
Hoewel goden om specifieke redenen werden vereerd en tempels verkregen, vertonen ze in de
stad Rome zelden een link met hun locatie. Wat veel duidelijker is, is hun link met het
moment van wijding. Zo zijn de individuele wijdingen van generaals tijdens de strijd vaak
gericht tot goden van wie de functie kon gekoppeld worden aan oorlog, of die vereerd werden
door de gemeenschap die de Romeinen wensten te veroveren. De locatie in de stad had
veeleer te maken met politieke aspecten dan met religie en goden lijken zeker niet om
88
bepaalde redenen buiten de stad gehouden te zijn. Het gebrek aan plaats binnen de stad
speelde een veel grotere rol bij diegene die hun locatie kregen extra pomerium. Hieruit mag
echter niet geconcludeerd worden dat religie een minder belangrijke rol speelde dan politiek,
maar eerder dat er geen echte beperkingen werden opgelegd op dat vlak. De keuze voor
tempelsites lijkt dus in de eerste plaats de beschikbaarheid van publiek land geweest te zijn en
niet zozeer de aard van de godheden. Ongetwijfeld zal hun functie in beschouwing genomen
zijn, maar zonder daarbij een belemmering te vormen voor de keuze van hun tempelsite.
89
DEEL II - LATIUM
Om de topografische relatie tussen het landschap en de goden te achterhalen voor Latium (zie
bijlage p.164 Kaart 6) werd vooral gesteund op het werk van Bouma, waarin hij een
opsomming geeft van de gekende cultuslocaties in deze regio. Rome werd hier buiten
beschouwing gelaten aangezien het reeds apart werd behandeld. De verschillende sites
werden chronologisch onderverdeeld in Archaïsche, Vroeg-, Midden- en Laat- Republikeinse
cultusplaatsen en de verdeling gebeurde op basis van hun vroegste voorkomen. Dit houdt in
dat de sites die in latere periodes verder in gebruik bleven, noch opnieuw worden vermeld in
de tabel noch opnieuw worden aangeduid op het kaartje voor deze periode. Wanneer plaatsen
tweemaal worden vermeld dan wijst dit op een nieuwe cultusplaats in deze periode en niet op
een continuïteit in gebruik. Voor elke periode werd een tabel opgesteld die voor elke locatie
de topografische relatie weergeeft tot wegen, nederzettingen, water, bos en hoogte. Ook wordt
gekeken naar de aanwezigheid van miniatuur en anatomische votieven aangezien beiden zeer
typisch waren voor respectievelijk de Archaïsche periode en de Midden Republiek. In
verband met de wegen was het niet steeds duidelijk of de weg een rol speelde in de keuze van
de locatie of eerder een latere toevoeging was. Als dit het geval was, stond het
oorspronkelijke heiligdom niet in een topografische relatie tot de weg maar zullen het eerder
andere factoren geweest zijn die haar ligging hebben bepaald. De topografische relatie tot de
nederzettingen wordt uitgedrukt in een extra-urbane of urbane relatie. Het is ook dit aspect dat
van belang is bij de interpretatie van de link tussen de godheid en zijn plaats van verering. De
relatie tot water kan zowel verwijzen naar de nabijheid tot een rivier, bron en waterbekken als
naar de Tyrreense Zee. De relatie tot de hoogteligging is niet zo eenduidig te bepalen. Soms
werd informatie gegeven over de ligging in de stad zoals op de acropolis of op een terras
waarbij de hoger gelegen positie duidelijk is binnen de stad zelf, maar in verband met het
natuurlijke landschap zelf is de relatie moeilijker te bepalen. Vele nederzettingen waren hoger
gelegen vanwege de bescherming die een dergelijke positie bood aan de gemeenschap. De
ligging van heiligdommen op deze hoogtes zal dan ook eerder het gevolg geweest zijn van
nabijgelegen nederzettingen en niet zozeer van de aantrekkelijkheid van de hoogte zelf,
hoewel deze ook wel een rol moet gespeeld hebben. In de tabel werd dan ook niet alleen de
ligging op een heuvel, acropolis of terras vermeld, maar ook de hogere ligging van de
nederzetting zelf indien de locatie van de cultusplaats niet nader gespecificeerd werd.
90
1. De Archaïsche periode
De verspreiding van de heiligdommen in de Archaïsche periode, hier beschouwd als de
periode voor 500 v. Chr., lijkt zich vooral te hebben geconcentreerd rondom antieke wegen en
rivieren (zie bijlage p.160 Kaart 6a). Ook de hoogteligging lijkt een belangrijk aspect te zijn
geweest in deze vroege keuze van tempelsites. 46 sites met in totaal 52 cultusplaatsen konden
in deze periode gedateerd worden. Hierbinnen konden 14 plaatsen met zekerheid geassocieerd
worden met wegen, 20 met water, 5 met bos en 26 plaatsen tenslotte vertonen een hogere
positie in het landschap. 22 sites leverden bewijzen voor deze vroege periode in de vorm van
miniatuur votieven en voor 18 cultusplaatsen kon ook een continu bezoek in de
daaropvolgende Republiek gesuggereerd worden aan de hand van anatomische votieven. De
urbane en extra-urbane cultusplaatsen lijken evenveel vertegenwoordigd geweest te zijn in
deze periode en ook voor de goden lijkt er op het eerste zicht geen patroon zichtbaar. Zo
wordt Juno wel verscheidene malen vermeld, maar dit zowel in urbane als extra-urbane
contexten en al dan niet in relatie tot wegen en water. Om hun topografische relatie nader te
bekijken zullen de verschillende sites kort apart besproken worden met uitzondering van Veii
dat zal behandeld worden in deel III dat Etrurië bespreekt.
91
Tabel 1
1. Aquino (Località Mèfete)
Deze suburbane locatie op ongeveer 1 km ten noordwesten van Aquino werd gelinkt aan de
godin Mefitis, geassocieerd met landbouw of water. Na de Romeinse verovering werd ze
vervangen door de godin Ceres. (Bouma J.W. 1996, p. 16). Ook deze godin vertoont
affiniteiten met landbouw, in het bijzonder graan. Het gebied is gelokaliseerd onmiddellijk
ten westen van het, nu drooggelegde, oude meer van Aquino (Bouma J.W. 1996, p. 15).
Mefitis kon als de godin van “slecht geurend” water, in het bijzonder zwavelbronnen, een
zekere link gehad hebben met dit meer. In ieder geval veronderstelt haar functie een locatie
buiten de stad, wat hier ook het geval was.
2. Ardea
Te Ardea bevonden zich diverse cultusplaatsen waarvan drie urbane. De tempels op de
acropolis en in het forum zouden de oudste zijn te Ardea en hoewel hun vroegste datering
onzeker is, lijken ze alle drie een continuïteit te vertonen tot in de Late Republiek. Op de
acropolis staat de tempel van Juno en op het forum deze van Hercules. Een derde urbane
tempel wordt beschouwd als de tempel van Castor en Pollux, gelegen op een heuvel. (Bouma
J.W. 1996, p.16/17). De ligging van de drie tempels op een hoger punt in de stad lijkt in
overeenstemming met hun functie, zeker voor Juno op de acropolis, aangezien zij vaak
beschouwd werd als een beschermgodin voor de stad. Ook de aanwezigheid van een cultus
voor Castor en Pollux, patroonheiligen van zeevaarders, lijkt logisch vanwege de ligging van
Ardea dicht bij de zee en aan 2 rivieren.
92
3. Anagni
Te Anagni werden twee extra-urbane cultusplaatsen ontdekt. De ene gelegen langsheen een
weg die de stad verlaat en te dateren vanaf de late 7e eeuw v. Chr. De andere was
gelokaliseerd op de zuidelijke zijde van een kleine heuvel, op ongeveer 100 m ten noorden
van een antieke weg (Bouma J.W. 1996, p. 10-12).
4. Anagni (Osteria della Fontana)
Osteria della Fontana is gelegen aan de Via Latina, nabij de grens van een oud meer.
Vondsten hier wijzen op een heilige structuur uit de Archaïsche periode. Mogelijks bleef de
cultus bestaan tijdens de Republikeinse periode maar er is een discontinuïteit merkbaar in de
Vroege Republiek (Bouma J.W. 1996, p. 12). De heropleving in de Midden Republiek zou
kunnen gekoppeld worden aan de aanleg van de Via Latina, die het heiligdom nieuw leven
inblies. Hoewel door Livius wordt vermeld dat de Via Latina reeds in 490 v. Chr. bestond, zal
dit toen niets meer dan een afgevlakte aarden weg geweest zijn. De Via Latina zal dus
ongetwijfeld in een latere periode geplaveid geweest zijn en het zal vooral vanaf dat moment
zijn dat de weg een belangrijke rol is gaan spelen bij de aanleg van cultusplaatsen.
5. Antemnae
Op de heuvel van Antemnae werd het bestaan van een tempel aangetoond vanaf ongeveer 500
v. Chr. De oorsprong van de cultus zou zich reeds in de 2e helft van de 8e eeuw moeten
bevonden hebben (Bouma J.W. 1996, p. 13). Aangezien Antemnae zelf gelegen was in het
laagland zou een heuvel een opvallend element geweest zijn dat reeds vroeg zowel bewoning
als rituele activiteiten aantrok.
6. Arce
Te Arce bevindt zich een cultusplaats gekend als “het heiligdom van Fosso del Medico”.
Bewijzen voor de aanwezigheid van een heiligdom op deze locatie zijn de beboste omgeving,
de aanwezigheid van bronnen ter plaatse en in de buurt en de naam Fosso del Medico. Er
werd een relatie gesuggereerd met de god Apollo Medicus (Bouma J.W. 1996, p. 16). De
omgeving lijkt hier dus ideaal geweest te zijn om een sfeer van goddelijkheid op te roepen.
Ook de grotere hoogteligging van Arce zou dat gevoel versterkt kunnen hebben.
93
7. Ariccia
Vondsten te Ariccia op de acropolis dateren uit de 7e eeuw v.Chr. en in deze vroege periode
wordt een sterke relatie verondersteld met de cultusplaats nabij het Nemi meer. Ook later lijkt
deze relatie zich door te zetten in een urbane tempel die gewijd was aan Diana. (Bouma J.W.
1996, p.20).
8. Arpino (contrada S. Amasio)
De oorspronkelijke cultusplaats zou zich bevonden hebben langsheen routes van
transhumance in de 7e eeuw v. Chr. (Bouma J.W. 1996, p. 22). Deze routes werden gebruikt
door herders die hun kuddes seizoenaal verplaatsten tussen hoog- en laagland. Ook zij zullen
nood gehad hebben aan locaties om hun religie te beleven.
9. Arpino (San Lorenzo)
Deze oude cultusplaats bevindt zich rondom de huidige kerk van San Lorenzo, gelokaliseerd
ten zuidoosten van Arpino op een korte afstand van de Melfa rivier. Het bestaan van een
cultus wordt verondersteld door de ex voto’s en aardewerk vondsten en de huidige locatie van
de kerk. Een bijkomstig argument voor de aanwezigheid van een cultus is de ligging
langsheen transhumance routes (Bouma J.W. 1996, p.22).
10. Artena (Muracci di Crepadosso)
Gelegen op ongeveer 7,5 km ten oosten van Artena en op de top van de Muracci di
Crepadosso, in de Monti Lepini, zou zich een cultusplaats bevonden hebben vanaf de 6e - 5e
eeuw v. Chr. (Bouma J.W. 1996, p.24).
11. Atina (Case Melfa)
Hier wordt het bestaan van een cultusplaats in de 7e eeuw v. Chr. gesuggereerd door de
vondsten van miniatuurvotieven (Bouma J.W. 1996, p.25). Ook de hogere positie en de
ligging langsheen de Melfa zijn aantrekkelijk voor een cultusplaats.
12. Atina
In de stad zelf bevond zich een tempel voor Diana, maar de meeste bewijzen voor
cultusactiviteiten werden gevonden buiten de stad zelf (Bouma J.W. 1996, p.24). Net zoals te
Nemi en te Ariccia lijkt de verering van Diana plaatsgevonden te hebben in de stad zelf,
hoewel door haar associatie met het “wilde” eerder een positie extra-urbaan kan verwacht
94
worden. Ook te Rome zelf werd ze vereerd op de Aventijn, hoewel niet binnen het pomerium,
wel binnen de stadsmuren gelegen. Dit veronderstelt eerder een functie van Diana in verband
met bescherming, zeker te Ariccia waar zij werd vereerd op de acropolis.
13. Atina (Broile San Marciano)
Deze site is gelegen nabij de Melfa rivier op ongeveer 900 m van Atina en waarschijnlijk
langsheen een oude weg van Sora naar Cassino (Bouma J.W. 1996, p.25). Zowel de nabijheid
tot Atina, de Melfa en de weg creëerden een ideale locatie voor een cultusplaats.
14. Caracupa Valvisciolo
De cultusplaats, gelegen op de hellingen van de Monti Lepini, overziet de lagergelegen
nederzettingen. Het heeft een mogelijke oorsprong in de 9e eeuw maar lijkt te eindigen voor
de late 6e eeuw. Het gaat hier hoogstwaarschijnlijk om een openlucht heiligdom (Bouma J.W.
1996, p.26/27). De hogere ligging boven de nederzettingen lijkt een ideale positie voor een
heiligdom als een vorm van bescherming. Het vroege einde van deze cultusplaats lijkt daarom
eerder vreemd. Naarmate de nederzettingen groter werden kunnen eventueel heiligdommen
dichterbij opgericht zijn waardoor deze cultusplaats in verval raakte, maar dit is slechts een
hypothese.
15. Casamari (Località Antéra)
Hier werd het bestaan aangetoond van een tempel in de 1e eeuw v. Chr., maar de initiële
datum wordt geplaatst in de 7e eeuw. Deze cultus was gewijd aan Ceres, maar in een latere
periode werd zij vervangen door Isis (Bouma J.W. 1996, p.29). De wijding aan Ceres, die
haar associaties had met landbouw, kan de extra urbane locatie ten opzichte van Casamari
verklaren.
16. Cassino
Op de acropolis te Cassino werd op verschillende locaties materiaal gevonden dat getuigt van
een cultus vanaf op zijn minst de Archaïsche periode. Op de heuvel bevonden zich onder
andere tempels voor Apollo en Jupiter (Bouma J.W. 1996, p.30). De keuze van een heuvel
voor Jupiter lijkt duidelijk aangezien hij niet alleen als een weergod grote aanzien had maar
ook als god van de verenigde Latijnse bevolking. Een verering op de acropolis van Apollo
lijkt onwaarschijnlijker aangezien zijn associatie met genezing zijn cultus buiten de
stadsmuren plaatste.
95
17. Cassino (S. Scolastica)
Hier werden 5 cultusplaatsen vastgesteld waaronder één op de hellingen van de heuvel in
Burrone di S. Scolastica gedateerd vanaf de late 9 e eeuw v. Chr. Ook de overige vindplaatsen
brachten materiaal voort uit deze periode. Op Monte Puntiglio werden vondsten gedaan op
zowel de top als op de hellingen en de vindplaats van Fortino all’Eremità bevond zich in een
gebied met een klein bosje (Bouma J.W. 1996, p.31/32). Deze cultusplaatsen lijken zich allen
hoger gelegen in het landschap bevonden te hebben, net zoals Cassino zelf, wat ook hun
vroege ontstaan kan verklaren.
18. Cassino (Villa S. Lucia)
Hier gaat het om schaarse vondsten uit de 7e eeuw v. Chr. op ongeveer 4 km ten noordwesten
van Cassino (Bouma J.W. 1996, p.32). Hier kan zowel de nabijheid tot Cassino als tot de
Gargiliano een rol gespeeld hebben in het ontstaan van de cultusplaats.
19. Cisterna di Latina
De cultusplaats, achterhaald op basis van miniatuurvaten, bevond zich op de rand van
vulkanische tufstenen die grenzen aan de Pontijnse vlakte en nabij de rand van één van de
plateaus waar men later de Archaïsche nederzettingen postuleert. Activiteit op deze plek
wordt verondersteld gestart te zijn omstreeks de 8e eeuw v. Chr. (Bouma J.W. 1996, p.34).
Deze hogere ligging die uitkeek over de vlakte kan de topografische relatie van de cultussite
bepaald hebben.
20. Corcolle (Pedum)
Tussen Tivoli en Gabii ligt Corcolle waar enkele votieven werden gevonden uit de Archaïsche
periode. Uit de 5e eeuw dateren ook twee altaren en de funderingen van een tempel. De plaats
zou gelinkt kunnen geweest zijn aan een bron (v Bouma J.W. 1996, p.35). Haar ligging op
korte afstand van beide steden kan een rol gespeeld hebben in haar ontstaan.
21. Fidenae
Te Fidenae kwamen enkele urbane cultusplaatsen uit de 7e eeuw v. Chr. aan het licht. Onder
de top van de acropolis bevond zich de eerste locatie die in 500 v. Chr. werd bekroond met
een tempel, aangegeven door de vondst van een Juno Sospita antefix. Voor deze tijd ging het
waarschijnlijk om een openlucht heiligdom (Bouma J.W. 1996, p.37). De locatie van Juno op
de acropolis van de stad is in goede overeenstemming met haar functie als beschermgodin.
96
22. Fidenae (Torre Serpentara)
Op een afstand van 600 m ten zuiden van Fidenae werden vondsten gelinkt aan de
aanwezigheid van een Archaïsch heiligdom dat misschien gelinkt was aan een bron (Bouma
J.W. 1996, p.38)
23. Gabii
Te Gabii, gelokaliseerd nabij het Meer Gabinus, en langsheen de Via Prenestina werd de
urbane cultusplaats gevonden van Juno Gabina die dateert uit de late 2e eeuw v. Chr. maar
enkele fragmenten van architecturale terracotta’s wijzen op een vroegere cultus in de late 6e
eeuw v. Chr. Enkele vierhoekige depressies nabij het Hellenistische heiligdom werden
geïnterpreteerd als een heilig bosje (Bouma J.W. 1996, p.40). Juno Gabina moet als de
beschermster van de stad beschouwd worden en zal dan ook reeds vroeg haar cultus hebben
gehad. Aangezien een heilig bosje wordt vermeld, kan dit oorspronkelijk een cultus in de
natuur geweest zijn die pas later werd opgenomen in de stad als urbane cultusplaats toen deze
groeide en de Via Prenestina werd aangelegd.
24. Gabii (Oostelijke heiligdom)
Ten Oosten van de site langsheen de weg naar Tivoli bevindt zich een extra-urbane
cultusplaats die in gebruik was vanaf de late 7e eeuw tot 2e eeuw v. Chr. Er werd
verondersteld dat de plaats gewijd was aan Juno. Hoe dan ook suggereren de aan water
gekoppelde structuren en de aanwezigheid van bronnen een sterke connectie met water
(Bouma J.W. 1996, p.41). Bronnen en water suggereren cultuspraktijken gekoppeld aan
zuivering wat de extra-urbane ligging kan verklaren. De weg zal eerder in latere periodes een
rol gespeeld hebben.
25. Lanuvium
Te Lanuvium bevinden zich vijf cultusplaatsen: één op het eerste terras, de Hercules tempel,
en de vier andere in een ommuurd heilig gebied op de top van het vierde terras, de Colle S.
Lorenzo. Deze vier waren allen gelegen in de oostelijke helft die van de westelijke helft
gescheiden was door een weg. Het gaat onder andere om een Jupiter tempel en een tempel
voor Juno Sospita. Het materiaal op deze heuvel getuigt van een cultus vanaf op zijn minst de
6e eeuw v. Chr. De Hercules tempel op het lagere terras daarentegen werd gedateerd in de
Late Republiek. Op de westelijke helft bevond zich een lucus of heilig bosje. Ook buiten de
stad werden zeker drie cultusplaatsen ontdekt (Bouma J.W. 1996, p.43-45). De verering van
97
Jupiter en Juno op een hoger gelegen terras staat duidelijk in verband met hun functies als
beschermgod en -godin.
26. Lavinium
De oudste sporen in een urbane context werden gevonden in het noordoostelijke deel van de
stad. Deze zijn gelegen op een artificieel terras omgeven langs drie zijden door de stadsmuur.
Buiten de stad behoren de oudste vondsten tot het Oostheiligdom, of Minerva heiligdom en
het Zuidelijke heiligdom, of Complex van de altaren. Beiden vertonen eerder een verval in
votieven in de late 6e eeuw en vroege Republikeinse periode maar bloeien opnieuw in de 4e
eeuw v. Chr. Samen met het Heroon van Aeneas, gelegen op een heuvel die zichtbaar was
vanaf de oude stad, zijn ze gelokaliseerd langsheen een belangrijke handelsroute die de kust
verbindt met de Albaanse heuvels. Hun locatie kan ook verklaard worden aan de hand van
bronnen die aanwezig zijn in het gebied (Bouma J.W. 1996, p.46-52).
27. Minturno
De cultusplaats van Minturno, nabij de Garigliano rivier, werd in haar vroegste fase
beschouwd als een openlucht cultus met een eenvoudig altaar nabij een moeras en een bosje.
De eerste tempelstructuur werd pas opgericht omstreeks 500 v. Chr. (Bouma J.W. 1996,
p.54).
28. Monte Cavo
Deze cultusplaats behoorde toe aan Jupiter Latiaris en was de op 1 na hoogste top van de
Albaanse heuvels. Er bevinden zich echter nog enkele vraagtekens rondom de datering van de
tempel. Het heiligdom op de top van de Monte Cavo zou een Romeinse uitvinding geweest
zijn en tijdens de Archaïsche periode zou deze locatie dan ook niet zo een grote religieuze rol
gespeeld hebben als in de Romeinse periode. De afwezigheid van een permanente structuur in
de Archaïsche periode is echter geen verassing aangezien gelijkaardige situaties zich
voordoen elders in Latium (Bouma J.W. 1996, p.55-58), Het is dan ook best mogelijk dat
deze heuveltop reeds een belangrijke religieuze aantrekking uitoefende in de Archaïsche
periode maar pas onder de Romeinen werd bekroond met een permanente tempelstructuur.
29. Montecelio
Montecelio wordt over het algemeen geïdentificeerd met het oude Corniculum waar zich een
openlucht cultus bevond, met materiaal gedateerd in de late 10e eeuw en de vroege 9e eeuw v.
98
Chr. (Bouma J.W. 1996, p.58). De vroege datering van deze cultusplaats moet
hoogstwaarschijnlijk gekoppeld worden aan haar hogere positie in het landschap.
30. Monte Circeo (Colle Monticchio)
Deze extra-urbane cultusplaats op de Colle Monticchio is de oudste cultusplaats in het
territorium van Monte Circeo. Er was reeds een monumentaal gebouw aanwezig vanaf de late
6e eeuw v. Chr. (Bouma J.W. 1996, p.58). Monte Circeo vormde een kaap die opvallend
hoger gelegen was dan het omliggende landschap. Het bestaan van cultuslocaties vanaf een
vroege periode lijkt dan ook een logisch gevolg van haar positie. Kapen waren daarnaast ook
belangrijke landbakens voor de zeevaarders en werden reeds vroeg bekroond met permanente
structuren.
31. Monte Savello
Monte Savello is gelegen ten westen van Albano en hier werden twee cultusplaatsen
vastgesteld, beiden gelegen langsheen een weg (Bouma J.W. 1996, p.60). Deze weg kan een
voorloper geweest zijn van de via Appia die pas tijdens de Midden Republiek werd aangelegd
en dichtbij Monte Savello haar traject heeft.
32. Nemi
Deze cultusplaats nabij het Nemi meer is goed gekend vanwege de associatie met de godin
Diana. Cultusactiviteiten vonden hier doorlopend plaats vanaf de vroege IJzertijd tot de
Keizertijd. In de vroegste fase wordt verondersteld dat de plaats bestond uit een openlucht
heiligdom, namelijk een heilig bos met enkel een altaar. De eerste sporen van een tempel
dateren uit de 4e eeuw v. Chr. (Bouma J.W. 1996, p.60/61). De locatie nabij een meer en een
bos lijkt de rol van Diana, als godin geassocieerd met het “wilde”, perfect te benaderen.
33. Norba
De oudste sporen te Norba dateren uit de Archaïsche periode, vastgesteld op basis van het
votief materiaal aangezien er voor deze vroege periode geen permanente cultusgebouwen
bekend zijn. Vanaf 500 en vooral in de 4e en 3e eeuw v. Chr. zag de site een stijging in het
aantal votieven en de eerste sporen van monumentalisatie van de urbane cultusplaatsen
(Bouma J.W. 1996, p.65).
99
34. Palestrina
De oudste vindplaats te Palestrina is de urbane cultusplaats van Fortuna Primigenia, waarvan
de tempel zou gedateerd hebben uit het laatste decennium van de 6 e eeuw. Daarnaast
bevonden er zich nog anderen cultusplaatsen waaronder het heiligdom van Hercules dat haar
oorsprong zou hebben omstreeks 500 v. Chr. Palestrina was in de Oudheid gekend voor haar
vele bronnen, die dan ook aantrekkelijk waren als cultusplaatsen (Bouma J.W. 1996, p.68/69).
35. Segni (nabij de rechteroever van de Sacco)
Aan de rechteroever van de Sacco, te Segni, werd een geïsoleerde vondst aangetroffen van
een kouros beeldje, gedateerd in de 2e helft van de 6e eeuw v. Chr. Dit beeldje zou de
aanwezigheid van een cultusplaats in de nabijheid suggereren (Bouma J.W. 1996, p.95). De
ligging vlak aan de rivier spreekt ook in het voordeel van een cultusplaats.
36. Sezze (Juno Regina)
Tussen twee rivieren op de lagere hellingen van de Monti Lepini bevond zich de oudste
cultusplaats behorende tot het territorium van Sezze. Deze was gewijd, volgens een inscriptie
van de 2e eeuw v. Chr., aan Juno Regina en kende vooral haar bloei in de Midden en Late
Republiek toen het heiligdom gelokaliseerd was langsheen een weg. De keuze voor deze
locatie kan gekoppeld worden aan de aanwezigheid van water (Bouma J.W. 1996, p.96), maar
ook de iets hogere positie op de hellingen van de Monti Lepini die een goed zicht geeft op de
lager gelegen Pontijnse vlakte, zal aantrekkelijk geweest zijn voor de lokalisering van een
cultusplaats. De relatie van het heiligdom tot Sezze werd nog niet vastgesteld. Vanwege het
ontbreken van nederzettingssporen wordt een rurale site gesuggereerd (Bouma J.W. 1996, p.
96), maar de verering van Juno Regina wijst dan weer eerder op een urbane locatie aangezien
zij optrad als beschermster van de stad en dan ook meestal in het hoogste gedeelte van de stad
werd vereerd.
37. Sgurgola
Op de Monti Ernici, onmiddellijk ten noorden van Sgurgola werd votief materiaal gedateerd
van in de IJzertijd tot in de 3e eeuw v. Chr. (Bouma J.W. 1996, p.97).
38. Terracina
Zowel in als buiten de stad werden twee cultusplaatsen geïdentificeerd waaronder één op de
acropolis, gedateerd in de Archaïsche periode. De cultusplaats staat gekend als de tempel van
100
Minerva. Door Lugli werd hij eerder beschouwd als het heiligdom van Apollo Anxur en
Coarelli veronderstelde dan weer dat de plaats gewijd was aan Jupiter (Bouma J.W. 1996,
p.98). De locatie op de acropolis wijst in de richting van Jupiter, maar ook Minerva werd vaak
gekoppeld aan steden en nederzettingen. Apollo daarentegen lijkt iets onwaarschijnlijker
vanwege zijn associaties met genezing en zuivering. Hij wordt dan ook meestal buiten de stad
teruggevonden.
39. Tivoli
Het oudste materiaal te Tivoli dateert uit de 8e eeuw en kende een bloei in de Midden en Late
Republiek. Het votiefdepot werd gelokaliseerd op de rechteroever van de Anio rivier aan de
voet van de tempel voor Hercules Victor. In haar vroegste fase kan de depositie gekoppeld
worden aan een heilige plaats, misschien een openlucht heiligdom (Bouma J.W. 1996, p.100).
40. Tivoli (Colle Ripoli)
Op de Colle Ripoli ten zuidoosten van Tivoli zouden zich twee cultusplaatsen hebben
bevonden: één op de top en één op de hellingen. Op beide plaatsen werden, naast het votief
materiaal, geen sporen gevonden van meer permanente structuren (Bouma J.W. 1996, p.102).
41. Tusculum
Het oudste, archaïsche spoor te Tusculum bestaat uit een bronzen standbeeldje en wijst op een
urbane cultusplaats. Voor de overige vondsten, waaronder een tempel voor Castor en Pollux
op de acropolis en een tempel gewijd aan Jupiter op 100 m ten oosten van het theater in de
stad, zijn geen dateringen bekend (Bouma J.W. 1996, p.103/104).
43. Velletri
De oudste sporen binnen de stad dateren uit de IJzertijd, terwijl deze daarbuiten iets later
gedateerd moeten worden. Vanaf de 4e eeuw verschenen hier nieuwe suburbane en extraurbane cultusplaatsen buiten de stad (Bouma J.W. 1996, p.112). Deze moeten waarschijnlijk
beschouwd worden in het kader van de aanleg van wegen die de stad deden uitbreiden naar
het omgevende landschap buiten haar muren.
101
44. Velletri (Colle Ottone)
De cultusplaats op de Colle Ottone is gelokaliseerd nabij een waterloop en zou gewijd
geweest zijn aan Apollo (Bouma J.W. 1996, p.115). De suburbane ligging en de koppeling
aan water lijkt een wijding aan Apollo te ondersteunen.
45. Via Collatina (Lunghezza)
Te Lunghezza, langsheen de Via Collatina, wijst de vondst van miniatuurvaatwerk op
cultusactiviteiten vanaf de late 7e eeuw v. Chr. Ook zijn er bewijzen voor de cultus in de
Republikeinse periode (Bouma J.W. 1996, p.119). Het zal ook in deze latere periode geweest
zijn dat de weg een rol speelde.
46. Via Flaminia (Torre di Prima Porta)
Vondsten van miniatuurvotieven, gedateerd tussen de 6e en 4e eeuw v. Chr. wijzen op een
cultuslocatie in de Archaïsche periode (Bouma J.W. 1996, p.119). Aangezien de Via Flaminia
pas werd aangelegd omstreeks 220 v. Chr. kan ze tijdens de Archaïsche periode geen rol
gespeeld hebben in de keuze van de cultuslocatie. Architectonische elementen uit de 3 e en 2e
eeuw v. Chr. kunnen echter wel getuigen van de oprichting van een heiligdom ten gevolge
van een nieuwe interesse in de locatie door de aanleg van de weg.
2. De Vroege Republiek
42 cultusplaatsen, verspreid over 33 sites, konden gedateerd worden in de Vroege Republiek
(zie bijlage p. 161 Kaart 6b). Ook hier lijkt de topografie van de cultusplaatsen een relatie te
vertonen met wegen, water en hoogteligging. Bosjes lijken in deze periode geen focuspunt
meer te zijn geweest. Ongetwijfeld zullen bepaalde heiligdommen zich nog in de buurt van
bosjes en bomen hebben bevonden maar deze zullen niet meer het dominante element geweest
zijn die de locatie tot cultusplaats maakte. De meerderheid van de sites lijkt verder in gebruik
te blijven in de latere periodes op basis van de vondsten van anatomische votieven. 3 zouden
hun oorsprong kunnen hebben in de Archaïsche periode vanwege de vondsten van miniaturen.
Voor Lavinium en Segni kan dit toegeschreven worden aan hun datering op de overgang
tussen Archaïsche en Vroeg Republikeinse periode, terwijl er voor Tivoli misschien wel
sprake is van een vroegere cultus, aangezien de Colle S. Angelo reeds vroeg werd bewoond.
102
Tabel 2
1. Albano
Te Albano, gelegen in de Colli Albani, werd aan de westzijde van de Colle dei Capuccini
votief materiaal gevonden dat een aanwijzing zou zijn voor een cultusplaats vanaf de 4 e eeuw
v. Chr. (Bouma J.W. 1996, p.10).
2. Anagni
Één urbane cultusplaats werd gelokaliseerd nabij de stadsmuur en kan gedateerd worden
vanaf de 4e eeuw v. Chr. op basis van anatomische votieven, maar het bestaan van een
vroegere cultus is mogelijk (Bouma J.W. 1996, p. 10-12).
3. Antemnae (Sacer Mons)
Nabij de Anio rivier en op een kruispunt van verkeerswegen bevindt zich de cultusplaats van
de Sacer Mons, gedateerd vanaf de 5e eeuw v. Chr. (Bouma J.W. 1996, p.14). De
103
topografische context – bestaande uit de nabijheid van de Anio, de hogere ligging in het
landschap en een kruispunt van wegen – spreekt in het voordeel van een vroege cultusplaats.
4. Anzio
Hoewel concrete bewijzen voor religieuze activiteit in het gebied zeer schaars zijn, werd een
vindplaats gedateerd in de Vroege Republikeinse periode. Ook zijn er in de literaire
getuigenissen vermeldingen van een cultusplaats voor Fortuna en tempels voor Aesculapius
en Venus (Bouma J.W. 1996, p.14). Over hun exacte ligging wordt echter niets vermeld
waardoor een associatie met het landschap moeilijk te achterhalen valt.
5. Ardea (Pescarella)
De site van Pescarella bevindt zich op de grens van het territorium van Ardea, langsheen een
weg die loopt van aan de Via Appia tot de stad. Het materiaal werd gedateerd vanaf de
Vroege Republiek maar omvatte ook anatomische votieven, die wijzen op een continuïteit in
de Midden Republiek. De vondsten van imbrices en tegels wijzen op de aanwezigheid van een
gebouw (Bouma J.W. 1996, p.19).
6. Ariccia
Met de start van de constructie van de Via Appia in 312 v.Chr. won Ariccia aan belang en
breidde haar territorium uit langsheen de weg. Het is dan ook in de late 4 e eeuw dat de eerste
sporen van religieuze activiteit verschijnen in haar onmiddellijke nabijheid, naast de cultus op
de acropolis (Bouma J.W. 1996, p.20). Deze weg moet een belangrijke aantrekking geweest
zijn voor de oprichting van nieuwe cultusgebouwen.
7. Artena
Te Artena werden 4 urbane cultusplaatsen gelokaliseerd met name in het noorden van de stad,
op de acropolis, in het zuidwesten en in het noordwesten. Ook twee extra-urbane
cultusplaatsen worden vermeld met name ten zuidoosten van de stad en één op de Colle
Bamboccio, ten noorden van Artena. Allen dateren uit de Vroege Republiek (Bouma J.W.
1996, p.23).
8. Artena (Colle Majorana)
Op 4 km ten noorden van Artena bevindt zich de Colle Majorana waar votief materiaal uit de
4e eeuw v. Chr. werd ontdekt (Bouma J.W. 1996, p. 24). Deze site is gelokaliseerd tussen de
104
Via Labicana en de Via Latina en de nabijheid van deze wegen zal ongetwijfeld een rol
hebben gespeeld in haar ontstaan.
9. Artena (Le Macere)
Ten Noordwesten van Artena, op ongeveer 4 km bevindt zich Le Macere. Ook hier werd het
materiaal gedateerd vanaf de 4e eeuw v. Chr. met een continuïteit in de 3e eeuw v. Cht.
(Bouma J.W. 1996, p.24).
10. Artena (Località Valmontone)
Op 4km ten noorden van Artena, op het hoogste deel van haar territorium, werd een votief
hoofd ontdekt dat een aanwijzing zou kunnen zijn voor een cultusplaats op één van de meer
prominente plaatsen in het gebied (Bouma J.W. 1996, p.24).
11. Casalvieri (Località di Pescarole)
Op deze site werden enkele vondsten gedaan die werden gekoppeld aan de grens van een bron
en een weg die ernaartoe leidde (Bouma J.W. 1996, p.28). Aangezien een weg werd
aangelegd naar de bron kan gesuggereerd worden dat deze bron wel een zeker belang had en
de vondsten van tegels en imbrices lijken dan ook de aanwezigheid van een tempel hier te
ondersteunen.
12. Cassino (S. Vittorio Lazio)
Deze extra-urbane locatie leverde vondsten die wijzen op de aanwezigheid van een tempel in
de Republikeinse periode (Bouma J.W. 1996, p.32).
13. Cori
De site van Cori is gesitueerd op de toppen van de Monti Lepini. Hier werden twee urbane
cultusplaatsen vastgesteld met name de Hercules tempel op de acropolis en de tempel van
Castor en Pollux op het terras, naast het veronderstelde forum (Bouma J.W. 1996, p.35).
Zowel Castor en Pollux als Hercules werden beschouwd als zonen van Zeus wat hen een
plaats gaf op bevoorrechte plaatsen in de stad. Ook hier blijkt hun aanzien uit hun locatie.
14. Fregellae
Voor de veronderstelde stadsmuur van Fregellae bevindt zich op een geïsoleerde heuvel het
heiligdom gewijd aan Aesculapius. Langsheen de helling van de heuvel werd een waterleiding
105
geïdentificeerd die water vanuit de bronnen naar een bekken heuvelafwaarts bracht. Er wordt
verondersteld dat het heiligdom gewijd was aan een godin gelinkt aan vruchtbaarheid en een
watercultus (Bouma J.W. 1996, p.38/39). Zowel Aesculapius als een vruchtbaarheidsgodin
worden sterk geassocieerd met water en zuiveringsrituelen. Dit verklaart de ligging op een
geïsoleerde locatie buiten de stadsmuren. De keuze dichtbij de stad wijst waarschijnlijk op het
gebruik door reizigers van en naar de stad die alvorens binnen te treden zich eerst moesten
reinigen en een offer schenken aan de god of godin.
15. Genzano di Roma
Hier werd nabij een weg, die leidde naar het Nemi meer, een vondst gedaan die later gelinkt
werd aan de tempel van Diana te Nemi. Dit zou de 2e cultusplaats zijn gelinkt aan Nemi, naast
deze te Ariccia (Bouma J.W. 1996, p.42).
16. Interamna Lirenas
Interamna Lirenas was gelegen langsheen de Via Latina en dichtbij de Liri rivier. Hier werden
zowel een urbane als een extra-urbane cultusplaats gelokaliseerd met de urbane gelegen nabij
het kruispunt van wegen en een gebied met publieke gebouwen en de extra-urbane langsheen
de weg naar Aquino (Bouma J.W. 1996, p.43). Hier lijken het dus vooral de wegen geweest te
zijn die de ligging van de cultusplaatsen hebben bepaald.
17. Lanuvium (Tenuta Quarti)
Deze extra-urbane cultusplaats bevindt zich ten zuiden van Lanuvium en wordt gedateerd
vanaf de 4e eeuw v. Chr. (Bouma J.W. 1996, p.46).
18. Lavinium
Uit de Vroege Republiek dateert hier het Heroon van Aeneas, gelegen op een kleine heuvel
ongeveer 300m ten zuidoosten van de stad en ook zichtbaar van hieruit. Hoewel de structuur
en het materiaal werden gedateerd in de 4e eeuw, lijken miniatuurvotieven een vroegere
aanwezigheid van de cultus te veronderstellen (Bouma J.W 1996, p. 52). Net zoals het
Heiligdom van Minerva en van de 13 altaren was het Heroon gelegen langsheen een
belangrijke handelsroute die de kust verbond met de Albaanse heuvels en misschien een
relatie had tot transhumance routes (Bouma J.W. 1996, p.46). Aeneas speelde een belangrijke
rol in de stichtingslegende van Rome waardoor zijn positie, hoger in het landschap en
zichtbaar vanaf de stad, wel aan de verwachtingen voldoet.
106
19. Lavinium (Sol Indiges)
Deze extra-urbane cultusplaats nabij de monding van de Fosso die Pratica werd
geïdentificeerd als het heiligdom van Sol Indiges (Bouma J.W. 1996, p.52). Sol Indiges is een
oude vorm van de god Sol die geassocieerd werd met het agrarische. Deze rol als agriculturele
godheid zou een verklaring kunnen zijn voor zijn extra-urbane locatie.
20. Lavinium (Solforata)
Langsheen de weg naar de Albaanse heuvels op 4 km van Lavinium bevond zich het
heiligdom van Tor Tignosa-Solforata. De aanwezigheid van een sulfaatbron en de ligging
langsheen een weg zijn ideale omstandigheden voor het ontstaan van een cultusplaats (Bouma
J.W. 1996, p. 53).
21. Monte Circeo (Circe of Venus)
Op de hoogste top te Monte Circeo, nabij de rand van het langwerpige plateau, bevond zich of
het heiligdom van Circe, dochter van de zon, of van Venus. Dit heiligdom wordt beschouwd
als een openlucht heiligdom omgeven door een temenos (Bouma J.W. 1996, p.59). Zoals
reeds vermeld vormden kapen, zoals Monte Circeo, belangrijke cultuslocaties vanwege hun
zichtbaarheid als landbakens.
22. Ninfa
Gelokaliseerd aan de voet van de Monti Lepini bevindt zich het heiligdom nabij het meer van
Ninfa of Nympheus. Hoewel de bewijzen dateren uit de Romeinse periode, kan verwacht
worden dat deze locatie reeds vroeger een zekere aantrekking en verering moet gekend
hebben en misschien de locatie moet geweest zijn van een aan water gerelateerde cultus
(Bouma J.W. 1996, p.65).
23. Norba
De acropolis te Norba bestond uit twee delen, een groot en een klein. Op de grote Acropolis
wijzen vondsten op een cultus in de 5e eeuw v. Chr., maar een permanente structuur was er
niet. Op de kleine acropolis konden wel twee tempels gelokaliseerd worden, namelijk de
tempio maggiore en de tempio minore (Bouma J.W. 1996, p.66).
107
24. Palestrina
Te Palestrina bevindt zich een heiligdom gewijd aan Hercules dat haar oorsprong zou hebben
omstreeks 500 v. Chr. Deze suburbane cultusplaats was gelokaliseerd ten zuidwesten van de
stad (Bouma J.W. 1996, p.69). De votieven werden aangetroffen in een smalle vallei tussen de
Via Prenestina en een zijweg van de Via Labicana. De cultusplaats was gelokaliseerd op een
punt waar vele wegen richting zee opdoken uit de Monti Prenestini en deze waren reeds sinds
een vroege periode in gebruik (Bouma J.W. 1996, p. 70). Dit kruispunt van wegen was dus de
ideale locatie voor de oprichting van een cultusplaats aangezien het werd aanschouwd door
velen die de routes gebruikten. Het kruispunt zou dan ook een ideale rustplaats geweest zijn
met de mogelijkheid tot het brengen van offers aan Hercules.
25. Segni
Te Segni dateren de oudste sporen uit een urbane context uit de 5e eeuw v. Chr., met name de
Juno tempel op de acropolis. Verder werden op de acropolis nog twee andere urbane
vindplaatsen vastgesteld maar hier werd geen godheid gedetermineerd. Nabij de stadsmuur
zou zich eveneens een tempel bevonden hebben, waarschijnlijk gewijd aan Fortuna (Bouma
J.W. 1996, p.94/95). Opnieuw werd Juno vereerd op het hoogste punt van de stad wat haar rol
als beschermgodin duidelijk maakt.
26. Settefrati
Materiaal werd hier gelokaliseerd op een aantal meter van een bron en verspreid over een
groot gebied, langsheen het kruispunt van natuurlijke routes die Latium, Campania en
Abruzzo met elkaar verbinden. De vondsten van zuilen en imbrices wijzen op een
aanwezigheid van een tempel en door middel van een inscriptie kon de vindplaats gekoppeld
worden aan de godin Mefitis (Bouma J.W. 1996, p.95). De link tussen Mefitis en bronnen is
reeds naar voor gekomen te Aquino. Zij was de godin die geassocieerd werd met water, zeker
slecht geurend water in de vorm van sulfaatbronnen. Ook het kruispunt van natuurlijke routes
zal de wens voor een heiligdom op deze locatie gestimuleerd hebben.
27. Sora
Te Sora werden 2 urbane cultusplaatsen vastgesteld. De eerste, op de hellingen van de Monte
San Casto, is een tempel met in de nabijheid de resten van een altaar gewijd aan Mars.
Hieronder bevond zich een soort offerkistje gelinkt aan Minerva (Bouma J.W. 1996, p.97.).
De aanwezigheid van een altaar voor Mars in een urbane context lijkt de tekst van Vitruvius
108
tegen te spreken. Zijn associaties met oorlog plaatsten zijn verering eerder buiten de stad.
Minerva wordt als godin echter vaak geassocieerd met de bescherming van nederzettingen en
de rol van Mars zou in deze context dan misschien ook moeten beschouwd worden als een
god wiens taak het was de bescherming van het volk te garanderen.
Een tweede vindplaats op 500 m van Sora werd gelinkt aan de godin Diana. Hoewel
gedateerd in de 3e eeuw v. Chr. kan de aanwezigheid van een protohistorische nederzetting op
de top van de heuvel wijzen op een oudere oorsprong van de cultus. Een laatste extra-urbane
vindplaats leverde een bronzen standbeeld van Silvanus op, evenals inscripties die naast
Silvanus ook Hercules vermelden (Bouma J.W. 1996, p.97.). Silvanus werd gekoppeld aan
bossen, landbouw en jacht en deze link met het rurale verklaren zijn extra-urbane locatie.
28. Terracina (Monte S. Angelo)
Ten noordoosten van Terracina bevindt zich op de Monte S. Angelo een cultusplaats gekend
als de tempel van Jupiter Anxur. Archeologische bewijzen uit de Archaïsche periode zijn
schaars maar de cultus van Feronia op deze plek zou teruggaan tot de 5 e eeuw v. Chr. Deze
cultus zou de oudste zijn op de Monte S. Angelo en geïntroduceerd door de Volsci. Twee
afzonderlijke cultusplaatsen wijzen in deze richting en worden geassocieerd met het dubbele
karakter van Feronia: moeder en maagd. De eerste echte sporen van een permanente structuur
dateren uit de 2e helft van de 4e eeuw v. Chr. en worden gekoppeld aan de vestiging van een
Romeinse kolonie in 329 v. Chr. Coarelli schrijft de monumentale tempel echter toe aan
Venus en niet aan Jupiter (Bouma J.W. 1996, p. 98/99).
29. Terracina (Via Appia)
Op ongeveer 5 km ten noorden van Terracina, langsheen de Via Appia, bevindt zich een
cultusplaats aan de bergzijde van de weg. Deze cultus wordt gekoppeld aan Feronia en de
locatie zou gedetermineerd geweest zijn door de omgeving van zowel deze cultusplaats als
deze te Monte San Angelo, gedateerd in de vroege Republiek en ook gewijd aan Feronia.
Deze locaties werden bepaald door hun omgeving aan elk een zijde van een zone die in de
Oudheid gebruikt werd voor landbouw. Beide locaties zouden dus passen bij de aard van de
Godin, namelijk als beschermster van de landbouw. In de 1e eeuw v. Chr. werd echter een
monumentale tempel opgericht op een lager terras die bijna niet zichtbaar was vanuit de stad
en die in een directe relatie stond met de haven. Dit zou wijzen op een verschuiving in belang
van landbouw naar handel (Bouma J.W. 1996, p.99). Deze handel richtte zich vooral op de
import van graan en de export van lokale wijn. Venus, die werd vereerd in de nieuwe tempel,
109
zou ook in relatie hebben gestaan met deze twee handelsproducten (Bouma J.W. 1996, p.100).
De vereerde godheden vertonen hier en te Monte S. Angelo dus een duidelijke relatie tot hun
omgeving. Wanneer echter ontwikkelingen op andere vlakken dan religieuze leiden tot een
nieuwe focus van de gemeenschap, dan lijkt ook de religie zich aan te passen door een nieuwe
tempel te wijden aan een godin die met deze nieuwe belangrijke aspecten kan gelinkt worden.
30. Tivoli (Colle S. Angeletto)
De Colle S. Angeletto is een uitgestrekte heuvel in tufsteen, gelegen tussen twee smalle
stromen ten zuidoosten van Tivoli. Het materiaal uit de 5e en vroege 4e eeuw v. Chr. wijst op
menselijke activiteiten in de Vroege Republiek (Bouma J.W. 1996, p.103).
31. Veroli
Te Veroli werd een kern van votief terracottamateriaal teruggevonden binnen een urbane
context. De architecturale terracotta’s zouden wijzen op de aanwezigheid van een
cultusgebouw waarvoor een relatie met Aesculapius of Serapis wordt verondersteld (Bouma
J.W. 1996, p.117). Als het heiligdom effectief was opgericht voor Aesculapius of Serapis dan
lijkt de urbane context vreemd. Aesculapius werd geassocieerd met rituelen van genezing en
zuivering die steeds buiten de stadsmuren plaatsvonden. Serapis, van oorsprong een
Egyptische god, werd geassocieerd met Aesculapius en dus ook met genezing. Daarnaast
plaatst ook zijn Egyptische oorsprong hem eerder buiten de stadsmuren aangezien deze culten
als staatsgevaarlijk werden beschouwd (Ziolkowski A. 1992, p. 276).
32. Via Cavona
Nabij Grotte Piatella langsheen de Via Cavona wijst een votiefdepot op de aanwezigheid van
een cultusplaats. Later werd hier een villa overheen gebouwd (Bouma J.W. 1996, p. 119).
33. Via Collatina (La Rustica)
Op 12 km ten oosten van Rome langsheen de Via Collatina bevindt zich de cultusplaats van
La Rustica die gelinkt was aan een nabijgelegen nederzetting (Bouma J.W 1996, p. 119).
110
3. De Midden Republiek
De Midden Republiek is de periode waarin vooral extra-urbane cultusplaatsen verschijnen die
in relatie staan tot wegen (zie bijlage p.162 Kaart 6c). In deze periode waren de belangrijkste
wegen in het Romeinse Rijk reeds aangelegd of onder constructie. Dit bevorderde de
uitbreiding van de steden naar het omliggende platteland en zorgde voor nieuwe
mogelijkheden voor de aanleg van cultusplaatsen. Deze wegen waren vooral belangrijk in de
context van de Romeinse expansiepolitiek, waarbij ze werden gebruikt voor het transport van
militairen en goederen, evenals om belangrijke militaire basissen met elkaar te verbinden. Zo
ontstond er ook een grotere drukte van en naar de steden die de nood voor nieuwe
heiligdommen buiten de stadsmuren aanwakkerde. Deze extra-urbane relatie lijkt duidelijk
naar voor te komen aangezien van de 32 cultusplaatsen slechts 3 als urbaan werden
beschouwd.
Tabel 3
111
1. Alatri (Località Stazza)
Deze extra-urbane cultusplaats, gelegen bovenop een vlakte in de Monti Ernici, werd
gedateerd in de 3e eeuw v. Chr. op basis van de tempel en de terracotta’s (Bouma J.W. 1996,
p.9).
2. Ardea (Valle Oliva)
Valle Oliva is gelegen op de rand van het territorium van Ardea en deze van Lanuvium en
Ariccia. Vandaar ook het label dat aan het heiligdom wordt gegeven, namelijk “santuario di
confine” of grensheiligdom. De vondsten van anatomische votieven wijzen op een datering in
de Midden Republiek (Bouma J.W. 1996, p.20).
3. Ardea (Station van Campoleone)
Op de zuidelijke hellingen van de heuvel ten noordoosten van het station van Campoleone en
niet ver van de Via Nettunese, werd votief materiaal gedateerd in de eerste helft van de 3 e
eeuw v. Chr. (Bouma J.W. 1996, p.20).
4. Boville Ernica
Fragmenten van votief materiaal werden teruggevonden op de zuidwestelijke helling van de
Colle di Fico, 1 km ten zuidoosten van Boville Ernica. Hier zou zich een tempel hebben
bevonden die gewijd was aan Jupiter (Bouma J.W. 1996, p.25).
5. Casamari (Monte Pedicino)
Op de Monte Pedicino, op ongeveer 5,5 km ten noorden van Casamari verwijst een inscriptie
naar de aanwezigheid van een tempel en een altaar (Bouma J.W. 1996, p.29).
6. Castel di Decima
De vondsten van votieven op de westelijke helling van de acropolis te Castel di Decima
werden gekoppeld aan een cultusplaats die zou verbonden geweest zijn met een nabijgelegen
bron. Tegels en imbrices wijzen op de aanwezigheid van een gebouw (Bouma J.W. 1996,
p.33).
7. Ciciliano
Te Ciciliano werd een cultusplaats geïdentificeerd als het heiligdom van Fortuna. Deze was
gelegen op de top van de Passo della Fortuna, nabij een oude weg (Bouma J.W. 1996, p.34).
112
8. Cori (Colle Margherita)
De Colle Margherita, ten zuiden van Cori, was de locatie van een extra-urbane cultusplaats
tijdens de Midden en Late Republiek (Bouma J.W. 1996, p.36).
9. Crustumerium (Tenuta della Bufalotta)
De vindplaats hier werd beschouwd als een “santuario di confine” vanwege haar ligging
tussen Fidenae en Crustumerium. De cultusplaats, gelegen langsheen een weg die
Crustumerium met Rome verbond, zou de grens van beide territoria markeren. Eens
Crustumerium verlaten was en de bevolking van het platteland verhuisd was naar Rome en
Fidenae, zou de locatie als ontmoetingsplaats dienst hebben gedaan (Bouma J.W. 1996, p.36).
10. Genazzano
Net buiten de moderne stad werden votieven gevonden op de hellingen van een tufstenen
heuvel en deze wijzen op een extra-urbane cultusplaats. Vanwege de standbeeldjes in de vorm
van dieren kan ook een rurale site verondersteld worden (Bouma J.W. 1996, p.42).
11. Lanuvium (ten Noorden van)
Deze extra-urbane cultusplaats is gelegen nabij een weg die leidt van Genzano naar Lanuvium
(Bouma J.W. 1996, p.46).
12. Monte Circeo (Feronia)
In oude literaire bronnen wordt vermelding gemaakt van een cultusplaats langsheen de Via
Appia die voorzien was van een bosje, een bron en een tempel, gewijd aan Feronia (Bouma
J.W. 1996, p.59). Zowel bronnen als bosjes werden gewijd aan Feronia, dus de aanwezigheid
van beiden vertoont een sterke band met haar cultus.
13. Norba
In het westelijke deel van de stad, gericht naar de kleine acropolis, bevond zich op een terras
de tempel voor Juno Lucina. Deze tempel dateert uit de periode van monumentalisatie te
Norba en ook het overgrote deel van het votief materiaal kon gedateerd worden in de Midden
Republiek (Bouma J.W. 1996, p.67). Juno Lucina wordt beschouwd als de godin die licht en
leven brengt en zij was dan ook vooral populair bij de vrouwen. Ook te Rome werd Juno
Lucina vereerd op een geïsoleerde locatie op de Esquilijn. Hoewel een belangrijke godin, zal
haar associatie met vrouwen haar misschien eerder buiten het religieuze centrum van de
113
acropolis hebben geplaatst, maar toch nog steeds op een verheven positie vanwege haar
aanzien.
14. Privernum
De enige zekere bewijzen voor cultusactiviteiten in deze regio dateren uit de Midden
Republiek, maar aardewerkfragmenten uit een vroegere periode kunnen wijzen op het bestaan
van cultusplaatsen uit de Archaïsche tijd (Bouma J.W. 1996, p.72).
15. Tivoli
0p de rechteroever van de Anio rivier bevond zich de tempel voor Hercules Victor (Bouma
J.W. 1996, p.100). De datering in de Midden Republiek en de keuze van de godheid,
“Hercules de Overwinnaar” wijst in de richting van een stichting door een generaal gekoppeld
aan een overwinning in de oorlog. Dergelijke stichtingen zijn ook typisch voor Rome in deze
periode.
16. Tivoli (ten Westen van)
Een voet in terracotta werd gevonden nabij een villa ten westen van Tivoli. Deze voet zou
gelinkt kunnen worden aan een kleine cultusplaats in de onmiddellijke nabijheid aangezien
het niet ongebruikelijk was in de Republikeinse periode dat villa’s geconstrueerd werden op
de locatie van vroegere heilige plaatsen (Bouma J.W. 1996, p.102).
17. Tivoli (Via Tiburtina)
Ten noorden van de Via Tiburtina werden op de hellingen van een heuvel votieven
teruggevonden, maar geen permanente structuren (Bouma J.W. 1996, p.103).
18. Velletri (Soleluna)
Op 400 m ten zuiden van het kruispunt van de Via Appia en de weg die loopt van Velletri
naar Satricum en de kust, bevindt zich de cultusplaats voor Soleluna. Hoewel gedateerd in de
Midden Republiek veronderstelt de ligging langsheen een oude weg het bestaan van een
cultusplaats in een vroegere periode (Bouma J.W. 1996, p.116).
19. Velletri (La Parata)
De cultusplaats van La Parata was gelegen op een korte afstand van de Via Appia, langsheen
een weg van de Colli Albani naar de kust. Ook hier veronderstelt de ligging langsheen een
114
oude route en de nabijheid van een bron een vroegere cultustraditie (Bouma J.W. 1996,
p.116).
20. Velletri (Ciglioli)
Hier werden slechts enkele fragmenten teruggevonden gedateerd in de 3e eeuw v. Chr. en de
bewijzen voor de veronderstelling van een rurale cultusplaats zijn dan ook onvoldoende
(Bouma J.W. 1996, p.117).
21. Via Appia (2nd Mile)
De vondsten wijzen op een cultusplaats en –gebouw vanaf de Midden Republikeinse periode
(Bouma J.W. 1996, p. 118).
22. Via Appia (Casale I Palombaro)
2 votiefvoeten wijzen hier op een heiligdom in de 3e – 2e eeuw v. Chr. (Bouma J.W. 1996,
p.118).
23. Via Appia (Tres Tabernae)
Terracotta ex voto’s, niet nader gespecificeerd, wijzen op een cultusplaats in de Midden
Republiek (Bouma J.W. 1996, p.118).
24. Via Casilina (Torre Spacata)
De vondsten hier, op 700 m van de Via Casilina, wijzen op een kleinschalig heiligdom vanaf
de Midden Republiek (Bouma J.W. 1996, p.118).
25. Via Casilina (Fontana Candida)
De cultusplaats van Fontana Candida was gelegen op 1200 m van de Via Casilina en leverde
materiaal op dat kon gedateerd worden in de Midden Republiek (Bouma J.W. 1996, p.118).
26. Via Casilina - Via Tiburtina
Tussen de Via Casilina en de Via Tiburtina werd veel materiaal gevonden dat getuigt van een
cultusplaats (Bouma J.W. 1996, p.119).
115
27. Via Flaminia (Torre di Prima Porte)
Naast miniaturen die een datering in de Archaïsche periode vermoeden, werden
architectonische elementen gedateerd in de 3e en 2e eeuw v. Chr. Deze wijzen op de
aanwezigheid van een cultusgebouw op de heuvel van Collina della Torre di Prima Porta
((Bouma J.W. 1996, p.119).
28. Via Latina (Ad Decimum)
Deze cultusplaats kende een bloei dankzij haar locatie langsheen een drukke weg en de
aanwezigheid van water. Anatomische votieven dateren de locatie in de Midden Republiek
(Bouma J.W. 1996, p.120).
29. Via Prenestina (Ponte di Nona)
De site van Ponte di Nona is gelegen op een heuvel ten noorden van de Via Prenestina. De
cultusplaats wordt gelinkt aan een godheid met genezingskrachten. Deze locatie zou volgens
Pasqui verklaard kunnen worden door haar ligging langsheen een heilige weg die zich begaf
richting de cultusplaatsen van Juno Gabina te Gabii en Fortuna Primigenia te Palestrina. Een
andere verklaring zou haar functie zijn als kern van een klein wegstation of mansio (Bouma
J.W. 1996, p.121).
30. Via Tuscolana (Localita Vermicino)
Hier wijzen votieven en funderingen op een cultusgebouw. Het materiaal omvatte onder
andere anatomische votieven wat wijst op een datering in de Midden Republiek.
116
4. De Late Republiek
De Late Republiek zag in Rome een sterke achteruitgang in de oprichting van tempels en dit
fenomeen lijkt zich over heel Latium te hebben voorgedaan, met slechts 8 nieuwe stichtingen
(zie bijlage p.163 Kaart 6d). Ook in deze periode lijkt de tendens van cultusplaatsen
langsheen wegen zich door te zetten en water en hoogte blijven eveneens een belangrijke rol
spelen. De extra-urbane ligging die typisch was voor de Midden Republiek lijkt hier afwezig,
met eerder een gelijke verdeling van de urbane en extra-urbane cultusplaatsen. Het
verdwijnen van de genezingscultus omstreeks de 2e eeuw v. Chr. komt tot uiting in het
ontbreken van anatomische votieven op deze sites.
Tabel 4
1. Acilia (Ficana)
Nabij de oever van de Tiber werd een vierhoekig gebouw gelokaliseerd dat niet voor de 1 e
eeuw v. Chr. kon gedateerd worden (Bouma J.W. 1996, p.9).
2. Fabrateria Nova
Deze oude stad werd gebouwd in 124 v. Chr. na de vernietiging van Fregellae. In deze stad
huisde een tempel voor Concordia en één voor Jupiter Conservator (Bouma J.W. 1996, p.27).
De wijdingen aan Concordia en Jupiter Conservator lijken te passen in het plaatje van
koloniestichtingen. Concordia was namelijk de godin van de Romeinse eendracht en Jupiter
Conservator had zijn rol in de staatsbescherming. Beiden lijken dan ook de macht van Rome
te symboliseren in de nieuwe kolonie.
3. Gabii
De urbane cultusplaats te Gabii, nabij het Meer Gabinus en langsheen de Via Prenestina, was
gewijd aan Juno Gabina, de beschermster van de stad (Bouma J.W. 1996, p. 40).
117
4. Giostra
Op de heuvel La Giostra bevonden zich twee gebouwen waarvan het grootste werd
geïnterpreteerd als een heiligdom. Het werd gedateerd in de late 2e en vroege 1e eeuw v. Chr.
maar het votiefdepot getuigt van herhaaldelijke bezoeken vanaf het midden van de 4e eeuw
(Bouma J.W. 1996, p.42).
5. Lanuvium
Op het laagste terras te Lanuvium bevond zich de tempel voor Hercules. De oudere tempels
hier waren onder andere gewijd aan Juno Sopita en Jupiter (Bouma J.W. 1996, p.43-45).
6. Terracina (Via Appia)
In de 1e eeuw v. Chr. werd een monumentale tempel opgericht op een lager gelegen terras
langsheen de Via Appia nabij Terracina. Deze was echter bijna niet zichtbaar vanuit de stad
en verving de vroegere tempel die gewijd was aan Feronia. Deze nieuwe tempel was gelinkt
aan de haven en wijst op het belang die er gehecht werd aan handel (Bouma J.W. 1996, p.99).
Deze richtte zich vooral op de import van graan en de export van lokale wijn. Venus, die hier
werd vereerd, zou ook in relatie hebben gestaan met deze twee handelsproducten (Bouma
J.W. 1996, p.100).
7. Via Appia (Contrada S. Pietro)
Tussen Velletri en Cisterna werd in de jaren ’30 materiaal gevonden dat verloren gegaan is
maar wel getuigt van een cultusplaats op deze plek in de Late Republiek (Bouma J.W. 1996,
p. 118).
8. Via Prenestina (Colli di Sterpara)
Op de Colli di Sterpara op 4,5 km ten zuiden van de Via Prenestina werd materiaal gevonden
dat haar oorsprong in Palestrina of langhseen de Via Prenestina zou hebben. Het gevonden
materiaal was dus niet in situ maar behoorde hoogstwaarschijnlijk tot een tempel uit de 2e – 1e
eeuw v. Chr. (Bouma J.W. 1996, p. 121).
118
5. Conclusie
Voor vele locaties is het moeilijk om tot een algemene conclusie te komen, in verband met
een mogelijke link tussen de vereerde godheid en de plaats in het landschap waar zijn verering
plaatsvond en dit is te wijten aan het gebrek aan informatie over de vereerde godheden. Toch
lijkt er steeds een relatie aanwezig te zijn geweest tussen het landschap en religie in het
algemeen. De cultusplaatsen lijken steeds bepaald geweest te zijn door opvallende
landschapselementen zoals hoogteligging en aanwezigheid van water, bronnen en bomen.
Ook de nederzettingen en steden lijken een duidelijke topografische relatie te vertonen met de
heiligdommen in overeenstemming met hun functie. Zo werden heiligdommen met als doel
purificatie en genezing buiten de stadsmuren gehouden, terwijl deze gewijd aan
beschermgoden zich op de hoogste punten in de stad bevonden. Het lijkt dus dat
heiligdommen nooit willekeurig werden opgericht op om het even welke plaats maar steeds
met een welbepaald doel en dat het gevoel van een zekere goddelijke aanwezigheid ook een
rol zal gespeeld hebben.
Algemeen kan wel gesteld worden dat een zekere link tussen de goden en het landschap
aanwezig is, maar deze lijkt zeker niet bepaald te worden door strenge regels. Dit kan
misschien ook toegeschreven worden aan de multifunctionaliteit van de goden zelf.
Aangezien zij niet werden beperkt tot één rol, maar meerdere taken konden vervullen, zullen
zij ook op diverse plaatsen in het landschap vereerd zijn.
119
DEEL III - ETRURIË
Deze tabel geeft een eerste kijk op de heiligdommen te Etrurië en hun topografische relatie.
Op deze manier is het eenvoudiger om mogelijke verbanden te beschouwen tussen de
godheden en hun plaats van verering en tussen het landschap en de ligging van het heiligdom
in relatie tot de natuur en de nederzettingen.
Tabel 5
120
Aangezien er voor Etrurië (zie bijlage p.170 Kaart 7) niet voor elk vermeld heiligdom een
duidelijke datering werd gegeven, was het eenvoudiger om dan ook geen opsplitsing te doen
op basis van de periode van voorkomen, maar eerder op basis van de locatie. Zoals in
hoofdstuk vier naar voor werd gebracht, vertonen heiligdommen steeds een bepaalde
topografische relatie ten opzichte van de nederzettingen of bestonden ze als heiligdommen in
de natuur. De indeling zal dan ook op dezelfde wijze gebeuren met vooral aandacht voor het
soort cultusplaats met een onderscheid in urbane, extra-urbane en extramurale, politieke en
rurale cultusplaatsen en deze gelegen in de natuur.
In de tabel werd geen onderscheid gemaakt tussen extra-urbaan en extramuraal aangezien de
extra-urbane heiligdommen in ruime zin ook de extramurale omvatten. Verder wordt gekeken
naar hun relatie ten opzichte van wegen, water, grotten, bos en hoogte. Dit waren ook
uiteindelijk de belangrijkste aspecten die werden bekeken voor de cultusplaatsen te Latium
met uitzondering van grotten waarvoor geen vermeldingen waren te Latium. Ook hier omvat
de relatie tot water zowel de rivieren, bronnen en waterbekkens als de Tyrreense Zee. Voor de
votiefgiften wordt hier ook aandacht besteed aan de aanwezigheid van anatomische votieven
aangezien een genezingscultus niet alleen typisch was voor Latium in de 4e eeuw v. Chr. maar
ook voor Etrurië.
De cultusplaatsen zullen nu per soort wat uitgebreider beschreven worden waarbij de aspecten
die in de tabel naar voor komen verduidelijkt zullen worden. De nummering tussen haakjes bij
de aparte sites verwijst hierbij naar hun nummering op de vermelde kaart.
1. Heiligdommen in de natuur
De heiligdommen in de natuur vertonen allen een associatie met water en drie onder hen ook
met grotten en bos. 2 tenslotte lijken ook hoger gelegen te zijn in het landschap. Geen enkele
site zou in relatie hebben gestaan met een weg wat past in de context van een heiligdom in de
natuur (Zie bijlage p.165 Kaart 7a).
Voor drie locaties zijn de vereerde godheden bekend namelijk Apollo, Feronia en Cel. De
cultusplaats voor Feronia, godin van bronnen en bosjes, lijkt geassocieerd te zijn met water en
bos. Ook de cultusplaatsen voor Cel en Apollo lijken in overeenstemming met hun functie als
respectievelijk moedergodin en god van genezing, vaak geassocieerd met rituelen van
zuivering die dan ook de aanwezigheid van water vereisen.
121
1.1 Monte Soracte (1)
Monte Soracte is gelegen in het Faliscaans territorium en naast de hoger gelegen positie in het
landschap zullen ook de grotten met slechte geurende dampen een rol gespeeld hebben in de
goddelijke aanwezigheid die hier werd gevoeld. Op de top van de berg bevinden zich vandaag
nog steeds twee kerken wat duidelijk het continue gebruik van de site als heilige plaats
aantoont. De oorspronkelijke cultus zou gewijd geweest zijn aan Apollo. Er worden
vermeldingen gemaakt van een zekere link met een orakel (Edlund I.E.M. 1987, p. 46), wat
mogelijk is als we bedenken dat Apollo een orakel had te Delphi en de Grieken belangrijke
handelscontacten onderhielden met de Etrusken. De cultus heeft zich echter nooit
gemanifesteerd in een monumentale tempel, maar de berg zelf deed dienst als heiligdom
(Edlund I.E.M. 1987, p.46).
1.2 Lucus Feronia (2)
Lucus Feronia is ook gelegen in het Faliscaanse territorium, te noordoosten van Rome
langsheen de Tiber. Door Livius wordt het heiligdom van Feronia beschreven als een plaats
gekend voor haar markt en zodoende ook als verzamelplaats voor naburige gemeenschappen
(Edlund I.E.M. 1987, p.87). Dit aspect plaatst Lucus Feronia eerder onder de definitie van een
politiek heiligdom wat waarschijnlijk ook het geval zal geweest zijn in de 1e eeuw v. Chr.
toen een Romeinse kolonie hier werd gesticht. Enkele terracotta votieven die hier werden
aangetroffen, konden echter gedateerd worden in de 5e eeuw v. Chr. wat een vroegere
verering doet vermoeden. Ook de naam Lucus Feronia wijst erop dat een bosje een belangrijk
aspect was van het oorspronkelijke heilige landschap. Ook de gekende associatie van Feronia
met water en de ligging van de site langsheen de Tiber correspondeert met locaties elders die
aan haar waren gewijd, zoals te Terracina en Monte Circeo in Latium. Vanwege de rol van
Feronia als beschermster van de landbouw, zoals ook te zien was te Terracina, is het mogelijk
dat naarmate het heiligdom zich ontwikkelde, het een plaats werd waar de vruchten van de
aarde werden verzameld en uitgewisseld. Zodoende evolueerde de site van een heilige locatie
in de natuur naar een markt- en ontmoetingsplaats voor mensen van de naburige
gemeenschappen en dit onder de bescherming van Feronia (Edlund I.E.M. 1987, p.87).
122
1.3 Castigliano del Lago (3)
Langsheen het Meer van Trasimene in het noorden, westen en oosten, werden votiefdepots
aangetroffen met bronzen standbeeldjes. Colonna concludeerde uit de inscripties op deze
standbeeldjes en andere objecten dat het meer zelf dienst deed als templum (Edlund I.E.M.
1987, p.55). Castigliano del Lago is gelegen op de westkust van het meer waar de
standbeeldjes werden gewijd aan Cel, de moedergodin. Deze cultus zou corresponderen met
deze van Cautha of zonnegod langsheen de oostkust. De standbeeldjes te Castigliano del Lago
werden gedateerd na 400 v. Chr. maar op de oostkust wijzen Archaïsche vondsten op een
continu gebruik van het meer als heilige site (Edlund I.E.M. 1987, p.56).
1.4 Monte Falterona en Lago degli Idoli (4)
Deze site in Etrurië geeft als geen andere de link weer tussen de heiligheid van Lago Degli
Idoli en haar setting in de natuur. Dit meer is gelegen op de zuidelijke helling van Monte
Falterona op ongeveer 1380m boven zeeniveau. Het meer, dat nu droog staat, werd eens
gevoed door een ondergrondse bron en is ongeveer 50 op 30m groot. Opgravingen hebben tal
van artefacten aan het licht gebracht met onder andere standbeeldjes in brons en terracotta,
munten, pijlpunten, wapens, enz. Hoewel nog geen bewijzen werden gevonden voor de
aanwezigheid van een tempel, laat de hoeveelheid materiaal geen ruimte open voor twijfel
over de heilige functie van de locatie (Edlund I.E.M. 1987, p.57).
De combinatie van verschillende elementen kan de plaats een sfeer van heiligheid gegeven
hebben, zoals bijvoorbeeld de aanwezigheid van de bergtop en de bronnen van de Arno
(Edlund I.E.M. 1987, p.58). Zowel een bergtop en een meer waren opvallende elementen in
het landschap, dus wanneer deze in combinatie met elkaar voorkwamen, moeten ze een zeker
gevoel van goddelijke aanwezigheid hebben opgewekt bij vroegere gemeenschappen. De
grote hoeveelheid aan votief materiaal en haar datering tonen aan dat offers hier zeker vanaf
de Laat Archaïsche periode werden geschonken, maar tot nu toe is de godheid of numina, aan
wie deze cultus toebehoorde, nog niet geïdentificeerd.
1.5 De Faliscaanse grotten
In het Faliscaanse territorium bevinden zich enkele belangrijk grotten die vanwege hun
variëteit aan vondsten een continu gebruik suggereren over vele eeuwen (Edlund I.E.M. 1987,
p.49). Het gaat in het bijzonder om de Caverna dell’ acqua en de Caverna della Stipe, beiden
123
gelegen langsheen een stroom die ongetwijfeld een rol moet gespeeld hebben in de keuze van
de grot als cultusplaats. Deze grotten moeten zich ergens binnen het gebied bevonden hebben
dat de cijfers 5 en 6 omcirkelt op kaart 7a.
Caverna dell’ acqua (5)
Deze grot was gelegen langsheen de Rio Fratta en was één van de grootste grotten met een
breedte van meer dan 15m. Het materiaal dateert er vanaf op zijn minst de Bronstijd tot in de
Romeinse periode (Edlund I.E.M. 1987, p.49).
Caverna della stipe (6)
Caverna della stipe is gelegen langsheen de Acqua Santa die van Vignanello richting de Tiber
stroomt. Ook hier kon het materiaal gedateerd worden vanaf de Bronstijd tot laat in de
Romeins periode (Edlund I.E.M. 1987, p.49).
2. Extra-urbane en extramurale heiligdommen
In tegenstelling tot de heiligdommen in de natuur, vertonen de extra-urbane wel vaak een
connectie met wegen. Maar de aanwezigheid van water blijft het dominerende element en de
relatie tot de weg is ook steeds in combinatie met water. Dit suggereert dat rituelen van
zuivering, reiniging en genezing een belangrijk onderdeel uitmaakten van de diverse culten.
Dit blijkt niet alleen uit de vondsten van anatomische votieven maar ook enigszins uit de
vereerde godheden zoals Apollo. Ook de verering van godinnen als Juno en Minerva,
verbonden met de bescherming van de nederzettingen, vereiste vaak een extra-urbane locatie.
Op de verschillende aspecten zal verder worden ingegaan bij de aparte bespreking van de
extra-urbane heiligdommen (zie bijlage p.166 Kaart 7b).
2.1 Portonaccio tempel te Veii (1)
De tempel, gedateerd op het einde van de 6e eeuw v. Chr., bevindt zich op een plateau
beneden de steile westelijke rand van de stadsheuvel en overziet de Piordo rivier. De tempel
was omgeven door een muur waaraan in het noorden een waterbekken was vastgehecht. De
vondsten van Latijnse inscripties aan Minerva en andere Romeinse resten wijzen er op dat de
124
locatie verder in gebruik bleef na de val van Veii in 396 v. Chr. Er is nog geen zekerheid over
de godheid die er werd vereerd en zowel Apollo als Minerva zijn mogelijkheden (Edlund
I.E.M. 1987, p.65). Ook meerdere culten zijn niet uitgesloten als er wordt gesteund op de
standbeelden en de votieven. Toch lijkt de originele cultus deze van Minerva te zijn geweest
op basis van inscripties. Één van haar functies moet waarschijnlijk het beschermen van de
stad geweest zijn en door haar locatie erbuiten had zij een zekere controle over de toegang.
Anatomische votieven wijzen op een genezingscultus na 400 v. Chr. en dit wordt ondersteund
door de aanwezigheid van een waterbekken en de komst van Apollo. Het zal ook vooral de
aanwezigheid van water geweest zijn, evenals de toegang tot de stad erboven, die de locatie
van de site bepaald hebben. De ligging langsheen een weg in combinatie met het water
suggereert het gebruik van de site door reizigers op weg naar Veii, die alvorens ze de stad
mochten betreden, zich moesten reinigen en offers brengen aan Minerva die Veii beschermde
(Edlund I.E.M. 1987, p.66).
2.2. Ara della Regina tempel te Tarquinia (2)
Deze tempel, hoewel gelegen op de oostelijke helft van de stadsheuvel van Tarquinia, werd
door Torelli geïdentificeerd als extramuraal. De tempel in haar huidige vorm dateert uit de
4e/3e eeuw maar vroegere resten zouden kunnen wijzen op een tempel in de 6e eeuw. Dat de
tempel beschouwd wordt als extramuraal steunt op een argument dat de stadsheuvel verdeeld
was in en westelijk en oostelijk deel. Indien het versterkingssysteem dateert uit de 6e eeuw en
de stad gelegen was op de westelijke helft dan zou de tempel extramuraal geweest zijn tot het
moment dat het oostelijke gedeelte van de heuvel werd opgenomen binnen de stadsmuren. Er
werd geen specifieke godheid geassocieerd met de tempel maar er zijn wel affiniteiten tussen
Apollo en de familie van Tarquinius. De toegang van de tempel was weggericht van de stad
en suggereert dus net zoals te Veii een zekere bescherming en bewaking van de toegang tot de
stad. Het is dus mogelijk dat Apollo als god van de Tarquinius’ familie de rol van beschermer
op zich had genomen en in latere tijden wijzen anatomische votieven op een genezingscultus
die ook past binnen de rol van Apollo als geneesheer (Edlund I.E.M. 1987, p.67).
125
2.3 Narce (3)
Narce had een strategische ligging ten zuiden van Civita Castellana in het dal van de Treia, de
belangrijkste zijrivier van de Tiber. Hier zou zich langsheen een weg tussen de westzijde van
één van de stadsheuvels, Monte Li Santi, en de rivier Treia een extramurale tempel bevonden
hebben. De ligging langsheen de weg en beneden de stadsheuvel weerspiegelt de ligging van
de Portonaccio tempel te Veii en zou mogelijks eenzelfde functie kunnen gehad hebben
(Edlund I.E.M. 1987, p.68).
2.4 Fonte Veneziana te Arezzo (4)
Aan de voet van de heuvel die het hoogste punt van de stad vormt, werd een fontein
gelokaliseerd. Op de helling van de heuvel en waarschijnlijk dichter bij de top dan bij de
fontein, werd de vondst van grote muren geïnterpreteerd als een tempel. De site zou gebruikt
geweest zijn voor een watercultus en toont enige continuïteit vanaf de Archaïsche periode tot
de Republiek, steunend op de vondsten van anatomische votieven. De locatie dichtbij, maar
buiten de stad, evenals de aanwezigheid van water, suggereert dat de tempel ook gebruikt
werd door reizigers die stad naderden en niet alleen door de locale bewoners. De functie van
de tempel vereiste dus een extramurale locatie (Edlund I.E.M. 1987, p.68).
2.5 Canicella heiligdom te Orvieto (5)
Op de zuidoostelijke helling van het stadsplateau van Orvieto bevond zich de Canicella
necropolis waartussen een muur, waaraan diverse waterbekkens waren gekoppeld, werd
gevonden en geïnterpreteerd als een heiligdom. De oorsprong bevindt zich rond het midden
van de 6e eeuw v. Chr. en was verder in gebruik tot de 1e eeuw v. Chr. Een marmeren
standbeeld werd geïnterpreteerd als de vruchtbaarheidsgodin Vei. De aanwezigheid van water
suggereert riten van zuivering maar funeraire praktijken moeten ook plaatsgevonden hebben.
Het is mogelijk dat vooral de connectie met water belangrijk was en de koppeling aan het
grafveld eerder secondair, aangezien de godin Vei nog niet geassocieerd werd met funeraire
pratijken (Edlund I.E.M. 1987, p.70).
126
2.6 Heiligdom van Montetosto nabij Caere (6)
Dit extra-urbaan heiligdom is gesitueerd langsheen de weg van Caere naar Pyrgi op ongeveer
4 km van Caere. Het gebied wordt ten noorden gedefinieerd door een tumulus en ten zuiden
door een bron (Edlund I.E.M. 1987, p.70). Ten oosten van het heiligdom stroomt de Fosso di
Zambra. De weg scheidde het heiligdom van de tombe en beide aspecten zullen een
belangrijke rol gespeeld hebben in de keuze van de site, evenals de aanwezigheid van water.
De site gedateerd in de 2e helft van de 6e eeuw bleef in gebruik tot de 2e/1e eeuw v. Chr.
(Edlund I.E.M. 1987, p.71).
2.7 Civita Castellana (7)
Civita Castellana of het vroegere Falerii, omvat naast enkele urbane, ook drie extra-urbane
tempels en zij waren gelokaliseerd op de hellingen van de twee heuvels waarop de stad was
gebouwd. Hoewel ze niet ver van de stad gelegen waren, veronderstelt de scheiding door
water dat zij een specifieke functie hadden die een extra-urbane locatie vereiste (Edlund
I.E.M. 1987, p.73). De locatie van deze tempels wordt gedetailleerder weergegeven op kaart 8
(zie bijlage p.171) waarbij de nummering tussen haakjes opnieuw overeenstemt met de
nummering op de kaart.
Tempel te Celle (1)
Deze tempel is gelegen ten noorden van de Vignale heuvel, één van de twee heuvels waarop
de stad zich bevond, op de lagere helling die de vallei overziet waar de Celle en Rio Maggiore
stromen elkaar ontmoeten. Nabij de tempel bevond zich een waterbekken. Hoewel er
bewijzen zijn voor een datering in de Archaïsche periode lijkt de belangrijkste fase voor de
tempel in de 4e en 3e eeuw v. Chr. geweest te zijn. De godin die hier werd vereerd is Juno
Curritis die geassocieerd wordt met oorlog. Deze associatie als het water veronderstellen
cultuspraktijken die buiten de stad moesten plaatsvinden. Er lijkt ook een zekere gelijkenis te
zijn met de Portonaccio tempel te Veii waar de extra-urbane locatie juist zeer geschikt was
voor de verering van een godin die de taak had de stad te beschermen. Dit zou ook hier de
verklaring kunnen zijn waarom de hoofdgodin van de stad haar tempel buiten de stadsmuren
verkreeg en niet op de stadsheuvel (Edlund I.E.M. 1987, p.73).
127
Grot en altaar te Ninfeo Rosa (2)
In de nauwe riviergeul van de Fosso dei Cappuccini, ten westen van de tempel te Celle, werd
een altaar aangetroffen (Edlund I.E.M. 1987, p.73). In een nabijgelegen grot wijzen de
gevonden standbeeldjes op een Archaïsche datering maar de vondsten van anatomische
votieven wijzen op een continu gebruik tot in de Republikeinse periode (Edlund I.E.M. 1987,
p.75). Deze aanwezigheid van een grot nabij een stroom moet een zeker gevoel van
goddelijkheid hebben opgewekt en kan dan ook haar oorsprong hebben als heilige plaats in de
natuur die later geïncorporeerd werd binnen de stad als extra-urbane tempel.
Tempel te Sassi Caduti (3)
De Rio Maggiore scheidt de Vignale heuvel van een plateau ten westen van de rivier. Het
gebied langsheen de rivier beneden het plateau wordt Sassi Caduti genaamd en hier werden
resten van tempels aangetroffen. Twee Archaïsche structuren lijken verder in gebruik te zijn
geweest tijdens de 4e tot 1e eeuw v. Chr. De gebouwen waren gewijd aan Mercurius die de
beschermer was van wegen en reizen. De nabijheid tot de stroom en de aanwezigheid van
waterbekkens veronderstellen reinigings- en zuiveringsrituelen, wat ook het geval was in zijn
heiligdom te Rome (Edlund I.E.M. 1987, p.75).
2.8 Pyrgi (8)
Het heiligdom was extra-muraal ten opzichte van een kleine havennederzetting maar extraurbaan vanwege de ligging langsheen de weg van Caere naar Pyrgi waarbij de controle en
invloed van de culten bij Caere lag (Edlund I.E.M. 1987, p.75). Het heiligdom was in gebruik
vanaf het midden van de 6e eeuw tot aan de vernietiging van de site in 384 v. Chr. Een
opvallend aspect van het heiligdom is de mengeling van culten waarbij de hoofdgodin Uni, of
Juno, geïdentificeerd werd met de Phoenicische godin Astarte. Deze koppeling moet
beschouwd worden als een gebaar om de Carthaagse en Etruskische commerciële en politieke
interesses te consolideren en dit heiligdom had dus een zeer specifieke functie. De locatie aan
de haven en buiten de nederzetting wijs erop dat het heiligdom toegankelijk was voor
Carthaagse en Griekse bezoekers. Daarnaast kon de extra-urbane locatie van Juno ook
beschouwd worden als de ideale plaats om de stad te bewaken vanaf een zekere afstand
(Edlund I.E.M. 1987, p.76). De rol van extra-urbane tempels in het bewaken van de stad werd
ook onder andere te Veii vastgesteld.
128
2.9 Gravisca (9)
Gravisca was de havenstad in het territorium van Tarquinia en aan de rand van deze
nederzetting bevond zich een heiligdom van niet-Etruskische origine. Het was extramuraal in
relatie tot Gravisca en extra-urbaan in relatie tot Tarquinia. Vondsten wijzen op culten van de
Griekse godinnen Afrodite, Hera en Demeter en de Griekse god Apollo. Dat het heiligdom
ook gebruikt werd door Etrusken blijkt uit inscripties voor Turan, het Etruskische equivalent
voor Afrodite en Vei, die ook vermeld wordt in het Canicella heiligdom te Orvieto.
Omstreeks de 5e eeuw krijgen de culten een meer uitgesproken Etruskische karakter en vanaf
de 4e eeuw v. Chr. veronderstellen anatomische votieven een genezingscultus. De verering
van Afrodite en Hera wijzen op een vrouwelijk aspect van de cultus terwijl Demeter het
agriculturele vertegenwoordigde, samen met haar Etruskische equivalent Vei (Edlund I.E.M.
1987, p.76). Dit heiligdom moet ontstaan zijn uit de nood van de Grieken om over hun eigen
heiligdom te beschikken en de locatie extra-urbaan ondersteunt het feit dat de site een plaats
was voor vreemdelingen en bezoekers. De Etruskische offers tonen echter aan dat doorheen
de tijd het heiligdom geïncorporeerd raakte in de lokale gemeenschap en uiteindelijk
verbonden raakte met Tarquinia in een extra-urbane locatie (Edlund I.E.M. 1987, p.77).
2.10 Punta della Vipera (10)
Het tempelcomplex te Punta della Vipera werd gedateerd in de 2e helft van de 6e eeuw v. Chr.
en bestond uit een tempel en een temenos. De inscripties op aardewerk wijzen naar Minerva
als hoofdgodin van het heiligdom (Edlund I.E.M. 1987, p.77). Zij was sterk verbonden met
nederzettingen en steden en hierdoor lijkt deze schijnbare geïsoleerde locatie van haar tempel
vreemd. Hoewel Minerva meestal niet geassocieerd werd met water en de zee werden tussen
de votieven vishaken en netgewichtjes gevonden die wijzen op een verering door de
visserslui. Het zou hier kunnen gaan om een uitbreiding van haar rol waarbij ook de zee en de
vissers onder haar bescherming kwamen te liggen. Het heiligdom was verder ook
gelokaliseerd langsheen een voorloper van de Via Aurelia en deze kustroute leverde toegang
tot inlandse nederzettingen zoals Pyrgi en Caere. Haar extra-urbane locatie moet dan ook
gezien worden in functie van haar rol als beschermster zoals ook te zien was bij de verering
van Uni te Pyrgi (Edlund I.E.M. 1987, p.78).
129
2.11 Pieve Socana (11)
Te Pieve Socana, ten noorden van Arezzo waar een zijrivier, de Rassina, uit het westen
overgaat in de Arno, bevond zich een groot heiligdom dat gedateerd werd in de 5e eeuw v.
Chr. Er werd nog niet vastgesteld of de site extra-urbaan of extramuraal was tot een nog niet
ontdekte nederzetting of eerder een heilige plaats die verbonden was met de rivier en
communicatieroutes naar het noorden (Edlund I.E.M. 1987, p.78).
2.12 Campo della Fiera (12)
Hier wijzen Archaïsche architecturale terracotta’s op de aanwezigheid van een tempel maar
deze werd nog niet met zekerheid vastgesteld. De locatie vermoedt dat de site verbonden was
met de nabijgelegen stad van Orvieto (Edlund I.E.M. 1987, p.80).
2.13 Chianciano (13)
Chianciano, in het noordwesten van Chiusi, leverde een merkwaardig votiefdepot van
bronzen. Deze werden geïnterpreteerd als het bewijs voor een tempel gewijd aan Diana en
Apollo en gedateerd tussen de 4e en 2e eeuw v. Chr. Duidelijke bewijzen ontbreken echter
(Edlund I.E.M. 1987, p.82).
2.14 Grotta Porcina nabij Blera (14)
Niet ver van de Via Clodio werd een monument aangetroffen dat werd geïnterpreteerd als een
altaar en werd gedateerd in de 6e eeuw v. Chr. Meer naar het westen op de helling van de
heuvel lijken zich resten te bevinden van een tempel (Edlund I.E.M. 1987, p.71). De
topografische context omvat de Via Clodio die een stroom kruist en de aanwezigheid van
tombes. Indien er zich een nederzetting bevond op de top van de heuvel dan waren zowel
altaar als tempel extra-muraal en kunnen in dit geval een beschermende functie gehad hebben
van zowel de nederzettingen van de levenden als de doden (Edlund I.E.M. 1987, p.72). De
aanwezigheid van water in combinatie met de extramurale locatie zouden kunnen wijzen op
zuiveringsrituelen en funeraire praktijken
130
2.15 Vignanello (15)
Op de smalle heuvel van Piano del Molesino te Vignanello, in het Faliscaanse territorium,
bevond zich een kleine Archaïsche nederzetting. Bijna onmiddellijk buiten de westelijke muur
op ongeveer 10m werden de resten van een altaar gelokaliseerd dat waarschijnlijk kan
gedateerd worden in de late 6e eeuw v. Chr. De extramurale locatie veronderstelt culten die
een plaats buiten de nederzetting vereisten en de nabijheid van tombes kan wijzen op
funeraire rituelen (Edlund I.E.M. 1987, p.72).
2.16 Castro (16)
Te Castro, ten noorden van Vulci, werd een monumentaal Archaïsch altaar gevonden in de
necropolis wat duidelijk wijst op funeraire banden (Edlund I.E.M. 1987, p.72).
2.17 S. Giuliano (17)
Te S. Giuliano, ten oosten van Blera, werd een altaar ontdekt naast een monumentale tumulus
uit de 7e eeuw v. Chr. (Edlund I.E.M. 1987, p.72). Het altaar zal dus waarschijnlijk gekoppeld
geweest zijn aan funeraire rituelen.
3. Rurale heiligdommen
In hoofdstuk 4 werd reeds vermeld dat rurale heiligdommen schaars zijn vanwege het feit dat
ze moeilijk te onderscheiden zijn van heiligdommen in de natuur en dat ze ook vaak werden
opgenomen in de heiligdommen van de stad als zijnde extramuraal of extra-urbaan. Een site te
Etrurië die met zekerheid kon vastgesteld worden als een ruraal heiligdom is de site van
Monte Becco (zie bijlage p.167 Kaart 7c). De ronde heuvel vormt een opvallend element in
het landschap ten westen van Meer Bolsena. Het is zichtbaar van ver en werd zelfs
voorgesteld als één van de mogelijke locaties voor het Fanum Voltumnae. Archaïsche
daktegels zouden wijzen op de aanwezigheid van Etruskische gebouwen op de hellingen en de
vondst van een bronzen figurine suggereert een vereringsplaats voor de lokale boeren (Edlund
I.E.M. 1987, p.83).
131
4. Politieke heiligdommen
4.1 Fanum Voltumnae
De exacte locatie van dit schrijn is nog steeds niet bekend en het staat dan ook niet
weergegeven op de kaart. Vanwege de grote bekendheid verdient het echter een vermelding.
De stichting van het schrijn wordt geplaatst rond het jaar 434 v. Chr. en er werden reeds
pogingen ondernomen om haar ligging te achterhalen waarbij vooral werd gesteund op
archeologische resten van tempels, een goede setting in de natuur en de functie van het schrijn
(Edlund I.E.M. 1987, p.85). Dit heiligdom wordt verondersteld een ontmoetingsplaats te zijn
geweest voor verschillende gemeenschappen uit Etrurië. De geografische situering is dan ook
van groot belang bij het achterhalen van de ligging van het fanum aangezien men
logischerwijs een gemakkelijk toegankelijk gebied voor alle gemeenschappen zal verkozen
hebben (Edlund I.E.M. 1987, p.86).
Fanum Voltumnae betekent letterlijk Schrijn van Voltumna. Voltumna was dus de godheid
die werd vereerd en deze wordt vaak beschouwd als het vrouwelijke equivalent van
Vortumnus/Vertumnus of als een variant van deze god. Er zijn geen bewijzen aan het licht
gekomen over zijn/haar functie of de reden waarom deze godheid werd verkozen om de
ontmoetingen tussen de verschillende Etruskische gemeenschappen te beschermen (Edlund
I.E.M. 1987, p.86). Een aantal plaatsen werden reeds naar voor geschoven als mogelijke
locaties van het fanum, maar er werden nog geen sluitende bewijzen geleverd.
4.2 Poggio Civitate
Deze site is gelokaliseerd ten zuiden van Siena en maakt deel uit van de zacht golvende
heuvels ten westen van de Via Cassia (zie bijlage p.168 Kaart 7d). De heuvel wordt gevormd
door twee aangrenzende toppen namelijk de Poggio Civitate en de Poggio Aguzzo. (Edlund
I.E.M. 1987, p.87). Op het plateau van Poggio Civitate werd een groot bouwcomplex ontdekt
dat bestond uit een serie kamers van verschillende grootte die op een lijn gelegen waren langs
vier zijden van een centraal binnenplein dat langs drie zijden geflankeerd werd met zuilen. Dit
complex zou reeds gedateerd kunnen worden in de 7e eeuw en werd vernietigd in 525 v. Chr.
(Edlund I.E.M. 1987, p.90). Het grote aantal drinkbekers en dierenbeenderen wijzen op
eetactiviteiten en dit blijkt ook uit de voorstellingen op het terracotta fries, met name een
weergave van rustende banketdeelnemers. Ook andere scènes komen voor met onder andere
132
twee groepen van goden geïdentificeerd als Jupiter, Juno en Minerva en Ceres, Liber en
Libera. Hoewel hieromtrent nog onzekerheid bestaat is hun goddelijke karakter eerder
duidelijk. Het feit dat zij aanwezig zijn wijst erop dat het complex niet als een eenvoudige
woonplaats kan beschouwd worden maar eerder als een ontmoetingsplaats voor de bevolking
van naburige gebieden en dus als een politiek heiligdom (Edlund I.E.M. 1987, p.91/92).
5. Urbane heiligdommen
Het merendeel van de urbane heiligdommen bevonden zich op de stadsheuvels. Hieruit blijkt
ook duidelijk de voorkeur van de Etrusken voor heuvels als locatie van hun nederzettingen.
Water lijkt binnen een urbane context weinig tot geen rol te hebben gespeeld aangezien
rituelen van zuivering buiten de stad werden gehouden. De enige sites waar water een
onderdeel uitmaakte van de topografische relatie zijn Cosa en Populonia, beiden gelegen aan
de kust. Voor de godheden is er niet onmiddellijk een verband te zien met hun plaats van
verering aangezien dezelfde godheden werden vastgesteld voor extra-urbane locaties, zoals
Juno, Minerva en Apollo (zie bijlage p.169 Kaart 7e).
5.1 Falerii/ Civita Castellana (1)
Naast de drie besproken extra-urbane tempels, bevonden zich ook enkele tempels binnen de
stadsmuren. Op de Vignale heuvel, de acropolis van de stad, werden twee tempels
gelokaliseerd, beter gekend als de Grote en de Kleine tempel die dateren uit de late 6e of
vroege 5e eeuw v. Chr. De goden aan wie deze tempels waren opgedragen zijn niet gekend,
maar hun ligging op het hoogste punt van de stad veronderstelt wel een verheven positie (zie
bijlage p.171 Kaart 8, nr. 4).
Op het zuidoostelijke uiteinde van de stadsheuvel bevond zich de tempel voor Apollo op een
hoogte die beter gekend staat als Lo Scasato (Taylor L.R. 1923, p. 64) (zie bijlage p.171
Kaart 8, nr. 5).
133
5.2 Fiesole (2)
Te Fiesole bevindt zich een Romeinse tempel, gewijd aan Bacchus, uit de 1e eeuw v. Chr. die
over een Etruskische tempel uit de 4e/3e eeuw v. Chr. werd gebouwd (Bonamici M.,
Francovich R., Grifoni Cremonesi R, et.al. 1985, p. 40).
5.3 Cosa (3)
Cosa, langsheen de Via Aurelia, is een Romeins kolonie die werd gesticht in 273 v. Chr. en
het forum lijkt in plan sterk op dat van Rome. Het hoogste punt van de stad, de Arx, was de
plaats waar alle tempels zich bevonden (Bonamici M., Francovich R., Grifoni Cremonesi R,
et.al. 1985, p. 77). Tot de topografische context behoort niet alleen de ligging langs de weg
maar ook haar positie op een heuvel langs de kust. Vermeldingen worden gemaakt van een
kleine tempel voor Liber Pater en één gewijd aan Portunus (Torelli M. 1993 p. 206). De
wijding aan Portunus lijkt hier zeer goed te passen in de topografische context van een
kuststad die door Rome werd gesticht aangezien Portunus, als god van de rivierhaven, ook
een tempel had te Rome nabij de Tiber.
Hier bevond zich ook een capitolium op een groot platform dat dateert uit de 2e eeuw v. Chr.
en waarschijnlijk gebouwd werd op de ruïnes van een oudere tempel gewijd aan Jupiter
(Bonamici M., Francovich R., Grifoni Cremonesi R, et.al. 1985, p.77).
5.4 Volterra (4)
Te Volterra werd een tempel gelokaliseerd in het westen van de acropolis die werd gedateerd
in de Archaïsche periode maar verscheidene malen werd gerestaureerd (Bonamici M.,
Francovich R., Grifoni Cremonesi R, et.al. 1985, p.56).
5.5 Populonia (5)
Populonia is een oude zeehaven van Etrurië die in 570 v. Chr. verwoest werd door de
Lombarden uit Noord Italië. Het was gelegen op een imposante heuvel met warme bronnen in
de nabijheid. Het moet dan ook een zekere aantrekking uitgeoefend hebben op de Etruskische
bevolking als zowel site voor nederzetting als voor religieuze praktijken. In de stad zou zich
dan ook een tempel voor Juno hebben bevonden.
5.6 Vetulonia (6)
134
Vetulonia is gelegen op een hoogte en op één van haar pieken, de Costa Murata, zou een
tempel binnen de stadsgrenzen hebben gelegen. Waarschijnlijk te dateren in het midden van
de 5e eeuw v. Chr. (Bonamici M., Francovich R., Grifoni Cremonesi R, et.al. 1985, p.64).
5.7 Vulci (7)
In de 4e eeuw v. Chr. kende Vulci, net zoals vele andere Etruskische steden, een heropbloei
die gepaard ging met de bouw van een grote tempel op het forum. Deze werd herbouwd in de
1e helft van de 2e eeuw als onderdeel van het Romeinse beleid in het versterken van de
voorposten van Vulci.
5.8 Heba (8)
Deze Romeins kolonie werd gesticht tussen 167 en 157 v. Chr. en beschikte over een urbane
tempel op de top van de heuvel (Bonamici M., Francovich R., Grifoni Cremonesi R, et.al.
1985, p.78).
5.9 Caere (9)
Te Caere werden op het antieke stadsplateau vier cultusplaatsen aangetroffen. Het eerste was
gesitueerd op een hoogvlakte aan de westelijke rand van het stadsplateau en had uitzicht op de
Manganello rivier. Een tweede heiligdom bevond zich op de rand van het stadsplateau, in het
zuidoosten nabij een oude weg. In het zuidwesten van de stad wijzen vondsten van een
votiefdepot en architectonische terracotta’s op de aanwezigheid van een cultusgebouw vanaf
de Archaïsche periode. Een laatste urbane tempel tenslotte bevond zich in het centrum van de
stad en hier wijzen Griekse inscripties op een verering van Hera. De oprichting van enkele
tempels in de Archaïsche periode zou te maken hebben gehad met het bondgenootschap
tussen Carthago en Caere tegen de Griekse zeemacht met als resultaat de oprichting van een
groot aantal publieke gebouwen (Bonamici M., Francovich R., Grifoni Cremonesi R, et.al.
1985, p.87).
135
5.10 Veii (10)
Veii is ruwweg verdeeld in vier delen door twee wegen die de stad doorkruisen. De urbane
cultusplaatsen die konden gedateerd worden in de Archaïsche periode lijken ook continu in
gebruik te blijven tot de Late Republiek. Naast deze oude cultusplaatsen verschijnen er ook
nieuwe tijdens de Republikeinse periode, zowel binnen als buiten de stadsmuren. Dit zou te
wijten zijn aan de stad die na de Romeinse overheersing drukker bezocht werd, wat
resulteerde in de stichting van nieuwe heiligdommen. Kaart 9 (zie bijlage p.171 ) toont de
spreiding van deze urbane tempels te Veii.
Contrada Campetti (1)
De Contrada Campetti bezet het noordwestelijke deel van de vlakte te Veii en hier werden
twee cultusplaatsen gelokaliseerd: één ten oosten en één ten westen van de Via Veientana die
de vlakte in een oostelijke en westelijke helft verdeelt.
De eerste cultusplaats is gelegen op de noordelijke hellingen van de stad en wordt gedateerd
in de 6e eeuw met een continu gebruik tot de 1e eeuw v. Chr. wat ook blijkt uit vondsten van
anatomische votieven (Bouma J.W. 1996, p. 104/105).
Een tweede cultusplaats bevond zich nabij de Porta Caere en werd ook gedateerd in de 6 e
eeuw. De cultus, die misschien gewijd was aan Minerva, lijkt zich te hebben verder gezet na
de vernietiging van de tempel. De focus kan vanaf dat moment gelegen hebben op een altaar
in open lucht. Opnieuw wijzen anatomische votieven op een cultus tijdens de Midden en Late
Republiek (Bouma J.W. 1996, p.106).
Piazza d’Armi (2)
In het zuiden van de stad werd een cultusplaats gedateerd in de late 7 e en vroege 6e eeuw v.
Chr. De vroegste fase bestond uit een kleine structuur met een altaar en twee cisternen.
Anatomische votieven bevestigen een gebruik van deze cultusplaats in de Republikeinse
periode (Bouma J.W. 1996, p.108).
Macchia Grande (3)
Deze cultusplaats dateert van na de verovering van Veii en leverde informatie over een
cultusgebouw gedateerd in de 3e – 2e eeuw v. Chr. Uit deze periode dateert een rij van zes
altaren met inscripties die verwijzen naar een cultus van Apollo, Minerva, Victoria, Jupiter
Libertas en Dis Deabus (Bouma J.W. 1996, p.111).
Contrade Vignacce (4)
136
Contrada Vignacce is gelegen ten oosten van de Contrada Campetti en hier wijzen de
vondsten van architectonische elementen op de aanwezigheid van een tempel vanaf de 6 e/5e
eeuw v. Chr. (Bouma J.W. 1996, p.111)
Quarto della Comunità (5)
Hier wijst slechts een architectonisch element uit het midden van de 6e eeuw op een mogelijke
cultusplaats. Andere architectonische aspecten uit de 3e en 2e eeuw, evenals votief materiaal
wijzen op een cultus in deze periode. De context is echter niet gekend (Bouma J.W. 1996,
p.111).
5.11 Belvedere heiligdom te Orvieto (11)
Op de meest noordoostelijke rand van het stadsplateau bevond zich het heiligdom van
Belveder gedateerd vanaf omstreeks de 5e eeuw v. Chr.
6. Conclusie
Net zoals te Latium lijken religieuze praktijken te Etrurië sterk gekoppeld te zijn geweest aan
het landschap en in het bijzonder aan nederzettingen, wegen, water en hoogteligging. Toch
valt er opnieuw voor de godheden en hun connectie tot het landschap geen algemene
conclusie te trekken. Zo werd Juno bijvoorbeeld zowel buiten als binnen de stad vereerd, in
relatie tot water en wegen en soms ook hoger gelegen. Deze verschillen kunnen ook niet
toegeschreven worden aan haar functie aangezien ze zowel in haar extra-urbane als urbane
tempel beschouwd werd als een beschermgodin. Net zoals te Latium zien we dus ook hier dat
eerder de functie van het heiligdom bepalend was voor de ligging, waarbij zuiveringsrituelen
niet binnen de stad werden gehouden. De goden en godinnen die werden gekoppeld aan
dergelijke bronheiligdommen waren echter van zeer uiteenlopende aard. Voor sommige
godheden lijkt er wel degelijk een relatie tot hun functie en het landschap naar voor te komen
zoals voor Mefitis en Portunus, maar voor de meesten kunnen zeer diverse locaties van
verering vastgesteld worden.
137
BESLUIT
Binnen de Romeinse gemeenschap was het dagelijkse leven doordrongen met religie en dit
had zijn effect op de politieke, sociale en economische ontwikkelingen in het Rijk. Maar ook
omgekeerd konden deze aspecten van de maatschappij een invloed uitoefenen op de wijze
waarop religie evolueerde en zich uitte aan de hand van rituelen en de bouw van tempels en
heiligdommen.
Religie is omwille van deze wederzijdse invloed reeds een complex begrip, maar daarnaast
moet ook rekening gehouden worden met het feit dat geloof erg persoonlijk is en dat
verschillende gemeenschappen, en zelfs individuen, religie op zeer diverse manieren beleven.
Objectieve interpretaties omtrent religie zijn dan ook zeer moeilijk te maken en worden steeds
overschaduwd door de persoonlijke mening van de onderzoeker. Literaire bronnen die
voorhanden zijn moeten dan ook steeds met een zekere voorzichtigheid benaderd worden om
feiten van hypotheses te scheiden.
Het doel van deze thesis bestond erin een algemeen overzicht te geven van de evolutie binnen
de Romeinse religie en dit met een bijzondere aandacht voor de connectie tussen de godheid
en zijn plaats van verering. Romeinse religie heeft zich gedurende 12 eeuwen kunnen
ontwikkelen en dit binnen een Rijk dat zich tijdens haar grootste omvang uitstrekte van
Groot-Brittannië in het noorden tot de noordkust van Afrika in het zuiden en van Spanje in het
westen tot het Nabije Oosten. Om die reden werd gekozen om de bespreking te beperken tot
de regio’s Etrurië en Latium, met een bijzondere aandacht voor Rome zelf, en dit binnen de
periode vanaf de stichting van Rome tot aan de Keizertijd.
In deze zeven eeuwen is Romeinse religie geëvolueerd van een geloof in geesten – numina –
die verbonden waren met specifieke plaatsen en/of functies, naar een antropomorfisch
pantheon. Deze evolutie naar ware goden, met een bepaalde verschijningsvorm en beter
gedefinieerde functies, was schatplichtig aan de Griekse religie en het was net deze tolerantie
voor vreemde godheden en culten die de Romeinse religie karakteriseerde. Deze Grieks
geïnspireerde goden, evenals diverse anderen, werden in het Romeinse Rijk vereerd op
verschillende locaties en om uiteenlopende redenen. De goden en godinnen van de Romeinse
wereld vervulden ook meerdere taken die vaak niets met elkaar te maken hadden. Zo was
Mars zowel een agrarische godheid als de god van de oorlog en Jupiter had zijn taken binnen
de sfeer van de hemel en de stad als respectievelijk een weergod en de beschermer van de
Romeinse bevolking. Deze multifunctionaliteit draagt ook bij aan de moeilijkheden om een
relatie vast te stellen tussen de godheid en de plaats van zijn heiligdom.
138
Het begrip heiligdom werd in deze context beschouwd als een verzameling van elementen
zoals een altaar, een aedes en een templum, maar waarbij de aanwezigheid van de
verschillende onderdelen geen vereiste is om te spreken van een heiligdom. Zo kan een altaar
alleen al beschouwd worden als een heiligdom, zonder de aanwezigheid van een tempel.
Daarnaast moet ook rekening gehouden worden met het feit dat dergelijke permanente
structuren niet als enige de religieuze activiteit documenteren, maar dat het de vondsten van
votieven zijn die hiervoor het beste bewijs leveren. Zowel de votiefdepots als de permanente
structuren kunnen een beeld schetsen van de algemene ontwikkeling van het sacrale
landschap. Hieruit blijkt dat vooral vanaf de Midden Republiek de zichtbaarheid van de
religieuze activiteit sterk steeg door de bouw van vele tempels, gekoppeld aan de politieke
omstandigheden te Rome die zich hadden gericht op expansie en oorlogsvoering. Aan het
einde van de Republiek nam deze tempelbouw opnieuw af door de veranderende politieke
situatie die zich hoofdzakelijk richtte op praktische noden. Te Rome werden tempels nu
vooral opgericht als onderdeel van individuele bouwcampagnes, die tot doel hadden de
bouwheer, en niet zozeer de goden, te profileren. Politiek lijkt dus een grote rol gespeeld te
hebben in de religieuze ontwikkeling maar deze rol mag echter niet overschat worden. Het
sacrale landschap heeft zich ook vaak onafhankelijk ontwikkeld van maatschappelijke
veranderingen en dit zeker op plaatsen in het landschap die minder sterk beïnvloed werden
door het proces van urbanisatie.
Dergelijke locaties, die geen link vertonen met de urbane eenheden, worden beschouwd als
heilige plaatsen in de natuur. Deze vormen één van de topografische relaties, die werden
vastgesteld door Edlund, tussen de cultusplaats en haar omgeving. Naast deze die een
connectie vertoonden met de natuur, stonden 5 types in relatie tot de nederzettingen. Het gaat
om extra-urbane, urbane, extramurale, politieke en rurale heiligdommen. Voor de locaties in
de natuur was het vooral het gevoel van een goddelijke aanwezigheid die de site heilig
maakte. Typische elementen in het landschap die dit gevoel van goddelijke aanwezigheid
konden oproepen waren bergtoppen, voorgebergtes, grotten, bosjes en waterbronnen. Op deze
locaties werden votieven geofferd en na verloop van tijd verkregen sommigen ook
permanente of tijdelijke structuren of werden ze geïncorporeerd binnen de nederzetting in de
vorm van extra-urbane heiligdommen. Heiligdommen, die werden bekroond met permanente
structuren, waren zichtbare manifestaties van een goddelijke locatie, zoals deze door de mens
werd ervaren en hun context en functie speelt een belangrijke rol in het bepalen van hun type.
Zo kunnen extramurale heiligdommen vaak geassocieerd worden met rituelen van zuivering
en hadden ze regelmatig de bescherming van de stad als taak.
139
Voor de 2 regio’s – Latium en Etrurië – en Rome werd de verspreiding van heiligdommen
achterhaald aan de hand van kaartjes. Niet alleen permanente structuren werden beschouwd
als bewijs voor een cultusplaats, maar ook de vondsten van votieven. Voor de verschillende
sites werd gekeken naar hun topografische relatie tot wegen, nederzettingen, water, bosjes en
hoogte. Voor Rome en Latium werd ook een chronologische onderverdeling toegepast. Voor
Etrurië was de datering echter niet voor elk heiligdom bekend waardoor dan ook werd
gekozen om de focus te plaatsen op de topografie.
Voor Rome is het vooral de tekst van Vitruvius die doet vermoeden dat goden strikte plaatsen
hadden in de stad waar ze werden vereerd en dat de locatie binnen het pomerium
voorbehouden werd aan inheemse goden. De verspreiding van tempels intra en extra
pomerium te Rome lijkt deze regel echter niet te staven, aangezien zowel inheemse als
vreemde godheden binnen de heilige grens hun tempels verkregen. Wat wel opvalt is de
discriminatie van de Servische Regio’s I en II met betrekking tot tempelstichtingen. Er is
echter nog geen algemeen aanvaarde verklaring voor dit verschijnsel. In de stad Rome zien
we dus zelden een duidelijke link tussen de godheid en zijn plaats van verering. Wel lijkt het
moment waarop de tempels werden gewijd een belangrijke rol te hebben gespeeld in de keuze
van de god of godin. Dit heeft te maken met diegene die het recht hadden om tempels op te
richten. Deze oprichting gebeurde namelijk in drie stadia die votum, locatio en dedicatio
werden genoemd en die het voorrecht waren van de koningen en later, tijdens de Republiek,
van de magistraten cum imperio. Dit recht hield in dat zij zonder tussenkomst van de staat een
gelofte mochten doen aan een bepaalde godheid en ook vrij mochten beslissen waar ze zijn
tempel wensten op te richten. Dit was niet alleen voorbehouden voor de magistraten maar ook
de generaals en aedilis konden dit recht laten gelden. De stortvloed van tempelstichtingen die
zich voordeed tijdens de Midden Republiek bestond dan ook hoofdzakelijk uit individuele
stichtingen door generaals en aedilis en was het gevolg van een stijging in de oorlogsbuit die
Rome ontving. Met het oog op het behouden van de delicate balans tussen de collectieve
macht van de heersende elite en de wens om eigen roem te verwerven, waren
tempelstichtingen de ideale wijze om zich van deze oorlogsbuit te ontdoen. Hiermee werden
niet alleen de elite en het volk gunstig gestemd, maar kon de stichter ook persoonlijke eer
verwerven. Bij de keuze van een locatie voor hun tempel zal dan ook zeker zichtbaarheid een
belangrijke rol gespeeld hebben. Hierdoor richtte men zich vooral op de drukke wegen van de
fora en circussen, op de belangrijke toegangswegen naar de stad en op zichtbare heuvels. De
periode van individuele tempelstichtingen had niet alleen gevolgen voor de keuze van locatie
maar ook voor de keuze van de goden en godinnen. Zo waren de individuele wijdingen van
140
generaals tijdens de strijd vaak gericht tot goden van wie de functie kon gekoppeld worden
aan oorlog, of die vereerd werden door de gemeenschap die de Romeinen wensten te
veroveren. De locatie in de stad had dan ook veeleer te maken met politieke aspecten en ook
eenvoudigweg met het gebrek aan plaats. Tijdens de Archaïsche periode en de Vroege
Republiek werden tempels vooral gesticht in het hart van de stad, nabij de nederzettingen, en
deze gecentraliseerde positie bleef ook populair aan het begin van de Midden Republiek.
Hierna lag de focus vooral op de Aventijn en de Campus Martius, beiden buiten het
pomerium. Dit fenomeen van tempels buiten de stadsmuren zette zich door in de Late
Republiek en kan voornamelijk toegeschreven worden aan de steeds maar dichter bevolkte
stad, waar de mogelijkheden om tempels van een redelijke omvang op te richten, beperkt was.
Hieruit mag echter niet geconcludeerd worden dat religie een minder belangrijke rol speelde
dan politiek, maar eerder dat er geen echte beperkingen werden opgelegd op dat vlak. De
keuze voor tempelsites lijkt dus in de eerste plaats de beschikbaarheid van publiek land te
weerspiegelen en niet zozeer de aard van de godheden. Ongetwijfeld zal hun functie in
beschouwing genomen zijn, maar zonder daarbij echt een belemmering te hebben gevormd in
de lokalisering van hun tempels. Enkel goden die werden geassocieerd met rituelen van
zuivering werden steeds buiten de stad vereerd, maar ook in dit geval is er geen algemeen
verband aangezien de meeste goden konden gekoppeld worden aan dergelijke rituelen. In dit
geval was het dan ook de functie van het heiligdom die de ligging bepaalde en niet de aard
van de godheid.
Zowel voor Latium als voor Etrurië is de link tussen de godheid en het landschap, net zoals te
Rome, niet eenduidig vast te stellen vanwege het feit dat voor het merendeel van de locaties
de vereerde god of godin niet kon worden achterhaald. Wat wel duidelijk naar voor komt is
een relatie tussen het landschap en religie in het algemeen. Voor beide regio’s stond elke site
steeds in een topografische relatie met de omgeving waarbij voor de heilige plaatsen in de
natuur vooral water en bosjes van belang waren, evenals een ligging op grotere hoogte. Dit
waren ook de belangrijkste aspecten in de vroegste periodes, terwijl vanaf de Midden
Republiek vooral wegen belangrijk worden in de relatie. Door deze wegen breidden de steden
zich uit in het omliggende platteland en verschenen nu vooral extra-urbane heiligdommen.
Water bleef echter wel een belangrijk aspect en extra-urbane heiligdommen hadden dan ook
vaak een zuiverende en reinigende functie. De goden die in dergelijke heiligdommen werden
vereerd, waren van zeer uiteenlopende aard en hoefden ook niet noodzakelijk zelf een
associatie te vertonen met water. Vanaf de 4e eeuw v. Chr. verschijnen ook op diverse
141
cultusplaatsen anatomische votieven die getuigen van een genezingscultus die in gebruik bleef
tot de 2e eeuw v. Chr. Ook dit aspect pleit voor het belang van rituelen met betrekking tot
genezing en reiniging. Vanaf de Late Republiek verdwijnt dit fenomeen geleidelijk aan en
worden ook veel minder tempels opgericht. Deze achteruitgang in tempelstichting was dus
niet alleen zichtbaar binnen Rome zelf, maar ook daarbuiten.
Ondanks het feit dat er nog vele onduidelijkheden zijn over de functies van bepaalde
godheden, de ligging van zekere heiligdommen en de connectie tussen beiden, lijkt het veilig
te stellen dat goden een belangrijk deel vormden van het landschap en gekoppeld werden aan
specifieke locaties en plaatsen. Dit lijkt vooral het geval geweest te zijn in de vroegste
periodes. Naarmate Rome zich verder ontwikkelde gingen ook politieke aspecten een rol
spelen in de keuze van locatie voor de heiligdommen. Waar voor sommige godheden een
duidelijke connectie tussen hun functie en plaats van verering kon vastgesteld worden, was
dat voor de meerderheid echter niet het geval. Diverse plaatsen vormden een thuis voor
dezelfde godheden en ook omgekeerd kwamen verschillende godheden voor op gelijkaardige
plaatsen. Niettegenstaande de problemen omtrent de zichtbaarheid van de religie blijft dit een
boeiend onderwerp voor verder onderzoek waarbij vooral de functies van de goden en
godinnen verdere aandacht verdienen, aangezien het misschien hun multifunctionaliteit is die
de diversiteit van hun vereringslocaties kan verklaren, die op dit moment niet volledig
duidelijk zijn.
142
BIBLIOGRAFIE
Literatuur
Bailey C. 1932, Phases in the Religion of Ancient Rome, Berkeley
Beard M., North J. & Price S. 1998, Religions of Rome, Volume 1. A history, Cambridge
Beard M., North J. & Price S. 1998, Religions of Rome. Volume 2. A Sourcebook,
Cambridge
Bispham E. 2000, Introduction, In: Bispham E. & Smith C. 2000, Religion in Archaic and
Republican Rome and Italy, Edinburgh, pp. 1-33
Blagg T.F.C. 1985, Cult practice and its social context in the religious sanctuaries of Latium
and Southern Etruria, In: Malone C & Stoddart S. 1985, Papers in Italian Archaeology IV,
BAR International Series 246, pp. 33-51, Oxford
Bonamici M., Francovich R., Grifoni Cremonesi R, et.al. 1985, The land of the Etruscans
from Prehistory tot the Middle Ages, Milano
Bonfante L. 1986, Etruscan life and afterlife: A handbook of Etruscan studies, Warminster
Bouma J.W. 1996, Religio Votiva: The Archaeology of Latial Votive Religion. The 5th – 3rd c.
BC votive deposit south west of the main temple at Satricum Borgo Le Ferriere, Groningen
Cooley A.E. 2006, Beyond Rome and Latium: Roman religion in the age of Augustus, In:
Schultz C.E. & Harvey P.B. 2006, Religion in Republican Italy, Cambridge, pp. 228-252
Cornell T.J. & Lomas K. 1995, Urban Society in Roman Italy, London
de Cazanove O. 2004, Etruria, In: Johnston S.I. 2004, Religions of the Ancient World: A
Guide, Harvard, pp. 220-225
143
de Cazanove O. 2007, Pre-Roman Italy, Before and Under the Romans, In: Rüpke J. 2007, A
companion to Roman Religion, Blackwell, pp. 43-57
Dorcey P.F. 1992, The cult of Silvanus. A study in Roman Folk Religion, Leiden
Dumézil G. 1970, Archaic Roman Religion Volume 1, Chicago and London
Dwight M.A. & Lewis T. 2005, Grecian and Roman mythology, New York
Edlund I.E.M. 1985, Man, nature, and the gods: a study of rural sanctuaries in Etruria and
Magna Graecia from the seventh tot the fourth century BC. In: Malone C & Stoddart S. 1985,
Papers in Italian Archaeology IV, BAR International Series 246, pp. 21-32, Oxford
Edlund I.E.M. 1987, The Gods and the Place. Location and function of Sanctuaries in the
countryside of Etruria and Magna Graecia (700 – 400 B.C.), Stockholm
Edlund-Berry I. 2006, Hot, cold, or smelly: the power of sacred water in Roman religion,
400-100 BCE, In: Schultz C.E. & Harvey P.B. 2006, Religion in Republican Italy,
Cambridge, pp. 162- 180
Edlund-Berry I.E.M. 2006, Ritual Space and Boundaries in Etruscan Religion, In: Thomson
de Grummond N. & Simon E. 2006, The Religion of the Etruscans, Austin, pp. 116-132
Ferguson J. 1970, The Religions of the Roman Empire, London
Ferguson J. 1980, Greek and Roman Religion, New Jersey
Fowler W.W. 1933, The Religious Experience of the Roman People from the earliest times to
the age of Augustus, Edinburgh
Gates C. 2003, Ancient Cities. The archaeology of urban life in the ancient Near East and
Egypt, Greece, and Rome, London
144
Glinister F. 2000, Sacred Rubbish, In: Bispham E. & Smith C. 2000, Religion in Archaic and
Republican Rome and Italy, Edinburgh, pp. 54-70
Glinister F. 2006, Reconsidering “religious Romanization”, In: Schultz C.E. & Harvey P.B.
2006, Religion in Republican Italy, Cambridge, pp. 10-33
Harris W.V. 1971, Rome in Etruria and Umbria, Oxford
Izzet V. 2000, Tuscan Order: the development of Etruscan sanctuary architecture, In:
Bispham E. & Smith C. 2000, Religion in Archaic and Republican Rome and Italy,
Edinburgh, pp. 34-53
Johnston S.I. 2004, Religions of the Ancient World : A Guide, Cambridge
Lomas K. 1996, Roman Italy, 338 BC – AD 200. A Sourcebook, London
Long C.R. 1987, The Twelve Gods of Greece and Rome, Leiden
MacIntosh Turfa J. 2006, Etruscan Religion at the watershed: before and after the fourth
century BCE, In: Schultz C.E. & Harvey P.B. 2006, Religion in Republican Italy, Cambridge,
pp. 62-89
McGeough K. 2004, The Romans: New Perspectives, California
Muccigrossi J. 2006, Religion and politics: did the Romans scruple about the placement of
their temples?, In: Schultz C.E. & Harvey P.B. 2006, Religion in Republican Italy,
Cambridge, pp. 181-206
North J.A. 2000, Roman Religion, Greece and Rome. New Surveys in the Classics No. 30,
Oxford
Ogilvie R.M. 1976, Early Rome and the Etruscans, Sussex
145
Orlin E. 2007, Urban Religion in the Middle and Late Republic, In: Rüpke J. 2007, A
companion to Roman Religion, Blackwell, pp. 58-69
Pallottino M. 1991, A History of Earliest Italy, Routledge
Palmer R.E.A. 1970, The Archaic Community of the Romans, Cambridge
Palmer R.E.A. 1981, Roman Religion and Roman Empire. Five Essays, Pennsylvania
Potter T.W. 1987, Roman Italy, London
Richardson jr. L. 1989, The cults of Lavinium, In: Humphrey J.H. 1989, Journal of Roman
Archaeology Volume 2, Michigan, pp. 147-150
Richardson jr. L. 1992, A New Topographical Dictionary of Ancient Rome, London
Rous B.D. 2008, No place for Cult. The sacred landscape of Latium in the Late Republic, In:
Moorman E.M, Blok J.H., Crielaard J.P. et.al. 2008, Babesch Volume 83, s.l.
Rüpke J. 2007, Roman Religion – Religions of Rome, In: Rüpke J. 2007, A companion to
Roman Religion, Blackwell, pp. 1-7
Salmon E.T. 1982, The making of Roman Italy, London
Scheid J. 1993, Les Bois Sacrés, In : de Cazanove O et Scheid J. 1993, Actes dus Colloque
International organisé par le Centre Jean Bérard et l’Ecole Pratique des Hautes Etudes (Ve
section), pp. 13-20, Naples
Scheid J. 1998, La religion des Romains, Paris
Schilling R. 1954, La religion Romaine de Vénus. Depuis les origines jusqu’au tempes
d’Auguste, Paris
146
Schultz C.E. 2006, Juno Sospita and Roman insecurity in the Social War, In: Schultz C.E. &
Harvey P.B. 2006, Religion in Republican Italy, Cambridge, pp. 207-227
Semple E.C. 1971, The geography of the Mediterranean region its relation to ancient history,
New York
Smith C. 2007, The Religion of Archaic Rome, In: Rüpke J. 2007, A companion to Roman
Religion, Blackwell, pp. 31-42
Talbert R.J.A. 1947, Barrington Atlas of the Greek and Roman World, Princeton
Torelli M. 1986, History: Land and people, In: Bonfante L. 1986, Etruscan life and afterlife:
A Handbook of Etruscan Studies, Warminster, pp. 47-65
Torelli M. 1993, Etruria, Guide Archeologiche Laterza, Laterza
Spaeth B.S. 1996, The Roman Goddess Ceres, Texas
Stambaugh J.E. 1988, The Ancient Roman City, Baltimore
Taylor L.R. 1923, Local cults in Etruria, Rome
Wacher J. 1987, The Roman World, Routledge
Wissowa G. 1971, Religion und Kultus der Römer, München
Ziolkowski A. 1992, The temples of Mid-Republican Rome and their historical and
topographical context, Roma
147
Elektronische bronnen
Platner Ball S. 1929, A topographical Dictionary of Ancient Rome, Retrieved July 9, 2009
from http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/home.html
Platner Ball S. 1929, A topographical Dictionary of Ancient Rome, Retrieved July 12, 2009
from
http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Gazetteer/Places/Europe/Italy/Lazio/Roma/Rome/_Te
xts/PLATOP*/Regiones_Quattuor.html
148
ILLUSTRATIEREFERENTIES
Kaart 1a In: Ziolkowski A. 1992, p. 284
152
Kaart 1b In: Ziolkowski A. 1992, p. 284
153
Kaart 1c In: Ziolkowski A. 1992, p. 284
154
Kaart 1 In: Ziolkowski A. 1992, p. 284
155
Kaart 2 In: Platner Ball S. 1929, internet
156
Kaart 3 In: Ziolkowski A. 1992, p. 284
157
Kaart 4 In: Ziolkowski A. 1992, p. 284
158
Kaart 5 In: Ziolkowski A. 1992, p. 284
159
Kaart 6a In: Bouma J.W. 1996, p. 6
160
Kaart 6b In: Bouma J.W. 1996, p. 6
161
Kaart 6c In: Bouma J.W. 1996, p. 6
162
Kaart 6d In: Bouma J.W. 1996, p. 6
163
Kaart 6 In: Bouma J.W. 1996, p. 6 & Talbert R.J.A. 1947
164
Kaart 7a In: Bonfante L. 1986, p. xxi, map 2
165
Kaart 7b In: Bonfante L. 1986, p. xxi, map 2
166
Kaart 7c In: Bonfante L. 1986, p. xxi, map 2
167
Kaart 7d In: Bonfante L. 1986, p. xxi, map 2
168
Kaart 7e In: Bonfante L. 1986, p. xxi, map 2
169
Kaart 7 In: Bonfante L. 1986, p. xxi, map 2 & Talbert R.J.A. 1947
170
Kaart 8 In: Edlund I.E.M. 1987, p. 74
171
Kaart 9 In: Edlund I.E.M. 1987, p. 65
171
149
BIJLAGEN
150
Kaart 1a:
151
Kaart 1b
152
Kaart 1c
153
Kaart 1: Rome
154
Kaart 2: De vier Servische Regio’s en de Sacraria Argeorum
155
Kaart 3
156
Kaart 4
157
Kaart 5
158
Kaart 6a
159
Kaart 6b
160
Kaart 6c
161
Kaart 6d
162
Kaart 6
163
Kaart 7a
164
Kaart 7b
165
Kaart 7c
166
Kaart 7d
167
Kaart 7e
168
Kaart 7
169
Kaart 8: Civita Castellana
Kaart 9: Veii
170